Ақысыз шарттар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Шарттың түсінігі және мәні, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Азаматтық.құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері.
Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Ақысыз шарттардың жекелеген түрлерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ...25
2.1. Сыйға тарту шарты мен мүлікті тегін пайдалануды құқықтық реттеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2. Басқаның мүддесіне тапсырмасыз іс.әрекет жасау мен тапсырма шартының құқықтық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3. Өсиет . ақысыз мәміле ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Шарттың түсінігі және мәні, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Азаматтық.құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері.
Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Ақысыз шарттардың жекелеген түрлерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ...25
2.1. Сыйға тарту шарты мен мүлікті тегін пайдалануды құқықтық реттеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2. Басқаның мүддесіне тапсырмасыз іс.әрекет жасау мен тапсырма шартының құқықтық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3. Өсиет . ақысыз мәміле ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Ақысыз шарттар туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Шарттың түсінігі және мәні,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері.
Ақысыз шарттар туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Ақысыз шарттардың жекелеген түрлерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ...25
2.1. Сыйға тарту шарты мен мүлікті тегін пайдалануды құқықтық реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Басқаның мүддесіне тапсырмасыз іс-әрекет жасау мен тапсырма
шартының құқықтық
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .36
2.3. Өсиет – ақысыз мәміле
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Азаматтық құқық экономикалық қатынастардың құқықтық нысаны болып
табылады. Себебі, онда біздің күнделікті өмірдегі қарапайым қоғамдық
қатынастарды заңи тұрғыдан реттеп отырады. Өзіміз білетіндей, азаматтық
құқықтың пәні – негізінен қатысушылардың теңдігіне, ерік еркіндігіне және
мүліктік дербестігіне негізделетін қатынастар. Аталған қатынастарды
реттеуде бұл құқық саласында белгілі бір әдістер қолданылады. Олардың
ішінде азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың ерік автономиясы
әдісі біз қарастырғалы отырған шарттармен тікелей байланысты болып
табылады.
ҚР Азаматтық кодексі азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу
негіздерінің кең әрі ашық тізімін келтіреді. Негізінен азаматтық айналымға
қатысушылар арасындағы қатынастар өздерінің ерік білдіруінде тең және еркін
субъектілер ретінде олардың келісімдерінің (шарттың), яғни бастамашылық
еріктік актілерінің негізінде туындайды.
Азаматтық құқықтың негізгі салалық қағидаларының ішінде шарт
еркіндігі қағидасы маңызды роль атқарады, себебі, жоғарыда атап
өткеніміздей, азаматтық-құққтық қатынастардың көпшілігі осы шарттардың
негізінде құрылады. Шартты азаматтық құқық субъектілігі талаптарына сай
келетін кез-келген тұлғалар жасай алады, азаматтық құқық субъектілері шарт
бойынша серіктесті таңдауда еркін болып табылады.
Аталғандарға сүйене отырып, біз азаматтық құқықтағы шарттардың алатын
орны ерекше деген байлам жасай аламыз. Тақырыптың өзектілігі сол – бүгінгі
таңда нарықтық экономика жолына көшуге байланысты шарттар қоғамымыздағы
ауыстырылмас байланыс құралына айналды. Себебі, елімізде шағын, орта және
үлкен кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы осы саладағы субъектілер арасында
тығыз байланыс орнатуға мәжбүрлейді. Олардың құқықтық жағдайын белгілеуде
шарттардың алатын орны да зор. Бұл бір жағынан. Екінші жағынан, шарт –
азаматтық-құқықтық қатынастарды тудыратын заңдық факт болып табылады.
Республикада нарықтық өзгерістердің кеңейіп, тереңдеуі шарт түрлерінің
өрісін кеңейтіп, ықпалын да арттыруда. Әдетте мемлекет халықтың әлеуметтік
жағдайын көтеруде, техногендік, экологиялық және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде шарттар жүйесін ұтымды пайдаланады. Тұрақты әрі сапалы
түрде сақтық беру жүйесінің болуы әрбір дамыған экономиканың айқын белгісі,
бұған дәлел іздейтін болсақ, дүние жүзінің көптеген елінде кездестіруге
болады. Азаматық-құқықтық шарттар азаматтық құқықтық қатынастарда ерекше
мәнге ие болады. Себебі, азаматтық айналымға қатысушылардың құқықтық
мәртебесі олардың өзара теңдігіне негізделеді десек, шарттар осы теңдікті
жүзеге асыру барысындағы басты құрал деуге де болар еді. Шарттар түрлі
азаматтық құқықтық қатынастардың тууына негіз болып табылады. Қазіргі
нарықтық заманда тұлғалардың құқықтары мен міндеттері осы шарт негізінде
пайда болады. Сондықтан да азаматтық-құқықтық шартқа байланысты оның
түрлерін, ұғымын, шарттардың мазмұнын, қорытынды тәртібін, өзгертулер мен
бұзу сияқты сұрақтарды ашып қараудың маңызы өте зор.
Өзіміз білетіндей, шарттардың басым көпшілігі ақылы болып табылады.
Себебі, жоғарыда атап өткеніміздей, азаматтық құқық негізінен экономикалық
қатынастарды реттеудегі басты құрал болып табылады. Ал бұндай қатынастарда
әдетте әр тарап өз пайдасына әрекет етеді. Осыған қарамастан, азаматтық-
құқықтық қатынастар тәжірибесінде ақысыз шарттар да кездесіп отырады. Яғни
бұнда шартқа қатысушы бір тарап өз еркімен екінші тараптан есесіне ешнәрсе
талап етпестен, соның мүддесі үшін әрекет етеді.
Тақырыптың зерттелуі. Негізінен отандық заң ғылымында ақысыз
шарттарды тікелей жан-жақты зерттеген еңбектер жоқ. Алайда азаматтық құқық
оқулықтарында ақысыз шарттардың жекелеген түрлері қарастырылып, олардың
мазмұны ашылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Жоғарыда аталған жағдайларды ескере
отырып, мен өзімдң бітіру жұмысымды жазуда алдыма мынадай мақсаттарды
қойдым:
1. Азаматтық құқықтағы шарттар институтының ерекшелігіне тоқталу;
2. Азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру негіздерін қарастыру;
3. Ақысыз шарттарды азаматтық-құқықтық шарттардың құрамдас бөлігі ретінде
қарастыру;
4. Ақысыз шарттардың жекелеген түрлерінің ерекшеліктерін ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың мақсаттарына сәйкес
менің жұмысым келесідей бөлімдерден: кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім
Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер және Ақысыз шарттардың жекелеген
түрлерінің ерекшеліктері деп аталатын екі тараудан тұрады. Ақысыз шарттар
туралы жалпы ережелерде шарттардың түсінігі және мәні, олардың мазмұны,
азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері және ақысыз шарттар
туралы жалпы ережелер қарастырылады. Ал 2-тарауда ақысыз шарттардың
жекелеген түрлерінің ерекшеліктері туралы сөз болады.
Бітіру жұмысын жазудағы міндет – алдыма қойған мақсаттарға жету үшін
тақырыпқа қатысты материалдарды іздеп, тауып, олардың ішінен маңызды әрі
қызықты деген ақпараттарды іріктеу; ақысыз шарттардың құқықтық табиғатының
ерекшеліктерін танып-білу; ақысыз шарттардың жекелеген түрлерін талқыға
салу.
Дипломдық жұмысты жазуда негізінен Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі құқықтық арқау болды. Сонымен қатар, қазақстандық
ғалымдар Ю.Г.Басиннің, Г.А.Жайлиннің, К.С.Мауленовтың, З.Рашидованың,
Ғ.Төлеуғалиевтың, М.К.Сапарғалиевтың еңбектерін басшылыққа алдым.
Аталғандардын басқа, ресейлік және шетелдік ғалымдардың еңбектері де
назарға алынып, олардың кейбір пікір-көзқарастарына сілтемелер келтірілді.
Атап айтар болсақ, М.И.Брагинский, В.В.Витрянский, С.П. Гришаев, Дернбург
Г.Пандекты, Иоффе О.С., А.Г.Калпин, А.И.Масляев, Суханов Е.А. Шершеневич
Г.Ф, Халфина Р.А. т.б.
1. Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер
1.1. Шарттың түсінігі және мәні, мазмұны
Шарт – көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (contractus) рим құқығы әр түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Рим құқығында шарттың көне түрі – стипуляция ұғымы қолданылған.
Стипуляция – азаматтардың міндеттерін бекітетін, салтанатты сөздерді
жариялап айту нысанында жасалатын формальды және абстрактілі ауызша
контракт (келісім).
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне түсіндірмеде құқық
саласында шарт терминін бірнеше мағынада қолданылатынын көрсетеді, яғни,
біріншіден, міндеттемелер туындайтын құқықтық факт ретінде; екіншіден,
міндеттеменің өзі ретінде; немесе шарттық міндеттемелер көзделген құжат
ретінде көрінеді. Азаматтық-құқықтық шарттар азаматтық құқықтық
қатынастарда ерекше мәнге ие болады дер едім. Себебі, азаматтық айналымға
қатысушылардың құқықтық мәртебесі олардың өзара теңдігіне негізделеді
десек, шарттар осы теңдікті жүзеге асыру барысындағы басты құрал деуге де
болар еді [1:162].
Шарттар әсіресе нарықтық экономиканы қалыптастыруда және дамыту
кезеңінде аса маңызды рөл атқаруда, өйткені ол шарт талаптарына сай
әрекеттер жүргізу мен айналымдар қолданылымдар әрекеті актілік қолдану
органдарымен емес жеке адамдардың сұранымдары мен мүдделілігіне байланысты
жүргізілетініне көзім жетті. Шарттар түрлі азаматтық құқықтық
қатынастардың тууына негіз болып табылады. Қазіргі нарықтық заманда
тұлғалардың құқықтары мен міндеттері осы шарт негізінде пайда болады.
Сондықтан да азаматтық-құқықтық шартқа байланысты оның түрлерін, ұғымын,
шарттардың мазмұнын, қорытынды тәртібін, өзгертулер мен бұзу сияқты
сұрақтарды ашып қараудың маңызы өте зор [2:218].
Шарт, заңнамамен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеудің
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Шартты жасасу оның қатысушылары
арасында заңды байланысты бекітуге әкеп соғады. Жалпы жүріс-тұрыс
ережелерін айқындайтын нормативтік-құқықтық актілердің қабылдануы олар
бағытталған субъектілердің арасында өз-өзінен өзара қарым-қатынастарды
тудырмайды. Ал нақты тұлғалардың арасында шарт жасасу олардың арасында
нақты қарым-қатынастың пайда болуына әкеп соғады. Шарт белгілі бір
тұлғалардың арасында құқықтық байланысты қалыптастыру функциясын атқарады.
Ол субъектілердің арасында өзара әрекеттерді тудырып қана қоймайды,
сонымен бірге шартық қатынастарға қатысушылар жүзеге асыратын барлық
әрекеттердің тәртібі мен кезектілігінің талаптарын айқындайды. Осылайша,
шарт реттеуші функцияны атқарады – тұлғалардың туындаған байланыс
шеңберіндегі әрекеттерінің құқықтық режимін қарастырады.
Бұл тұрғыда шарт терминінің өзі көпмағыналы екендігін естен
шығармаған жөн. Сонымен, шарт – бұл ең алдымен белгілі бір құқықтық
нәтижеге жетуге (азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеуге, өзгертуге
және тоқтатуға) бағытталған заңды әрекеттерге жататын заңдық факт. Сондай-
ақ тараптардың келісімі нәтижесінде туындаған міндетемелік құқық
қатынасының өзі де шарт болып табылады (мысалы, сатып алу-сату шарты).
Осылармен қатар, шарт ретінде құжаттың өзі, яғни келісімнің жазбаша мәтіні
де танылады [1:165].
Шарт – бұл мәмілелердің ең көп тараған түрі. Шарттарға барлық
мәмілелер үшін ортақ ережелер, соның ішінде мәмілелердің жарамдылық
шарттары туралы, олардың нысаны туралы т.б. ережелер қолданылады.
Шарттың басқа мәмілелер мен басқа да заңдық фактілерден айырмашылығына
келетін болсақ, шарт дегеніміз – бұл тараптардың келісімі. Сондықтан, АК-
тің 148-бабының 3-тармағына сәйкес, шартты жасасу үшін екі тараптың
(екіжақты мәміле) немесе үш не одан да көп тараптың (көпжақты мәміле)
келісілген ерік білдіруі қажет.
Шарттардың көпшілік бөлігі екіжақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, ереже бойынша, міндеттемелік құқық қаынасы туындайды, ал
міндеттеме үшін мүдделері бір-біріне қарама-қайшы болатын екі тараптың
болуы тән: бірі талап ету құқығына ие (несие беруші), ал екіншісі – осы
құқыққа сәйкес міндетке ие болады (борышқор) [2:394].
Көпжақты міндеттеменің мысалы ретінде бірлескен қызмет туралы шартты
атауға болады. Бұл шарттың ерекшелігі – оның тараптары ортақ мақсатқа жету
үшін бірлесіп қызмет етуге міндеттенеді, яғни бұл жағдайда тараптардың
мүдделері ортақ мақсатқа жетуге бағытталады және осы қызметтің нәтижесінде
ортақ меншік пайда болады. Бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік)
Міндеттемелік құқық бөлімінде емес, меншік құқығына арналған бөлімде
ортақ меншік туралы тараудан кейін орналасуы да сондықтан деп ойлаймын.
Көпжақты міндеттемелерге, ереже бойынша, шарттар туралы жалпы ережелер
қолданылады.
Кез-келген мәміле тәрізді, шарт ерікті акт болып табылады. Бірақ бұл
ерікті акт өзіне тән ерекшеліктермен ерекшеленеді. Ол бір, екі немесе
бірнеше тұлғалардың бөлектенген әрекеттерін емес, екі немесе бірнеше
тұлғалардың ортақ еркін көрсететін тұтас ерік білдіруін бейнелейді. Осы
ортақ ерік шартта тиісті түрде құрылуы мен бекітілуі үшін ҚР Азаматтық
кодексінің 380-бабында шарт еркіндігі принципі қалыптасқан.
Аталған принципке сәйкес, азаматтар мен заңды тұлғалар жарт жасасуда
еркін болады. Бұл мынаны білдіреді: олар шартты өз тілектері бойынша не
жасасады, не жасаспауға да құқылы. Қандай да бір тұлғаны шарт жасасуға
мәжбүрлеу тек АК-те, басқа да заңда көзделген немесе өз еркімен міндеттеме
алған реттерде ғана мүмкін болады [1:166].
Шарт еркіндігі азаматтық құқық суббъектілерінің келесі мәселелерді
шешудегі еркіндігінен көрінеді:
1) шартты жасасу не жасаспау;
2) шарт бойынша серіктесті таңдау;
3) шарттың түрін таңдау;
4) шартқа қандай да бір ережелерді енгізу.
Шарт еркіндігі принципі сондай-ақ мынаны білдіреді: тараптар кез-
келген шартты – заңда немесе өзге де құқықтық актілерде көзделген және
көзделмеген, бірақ азаматтық заңнаманың жалпы қағидалары мен бастамаларына
қайшы келмейтін шартты жасасуға құқылы. Сонымен қатар тараптар заңда немесе
өзге де құқықтық актілерде көзделген түрлі шарттардың элементтері бар
(аралас шарт) шартты да жасаса алады. Егер тараптардың келісімінен немесе
аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса, тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарында тиісті бөліктерінде элементтері болатын шарттың ережелері
қолданылады.
Осылайша, шарт еркіндігі тараптардың шарт талаптарын айқындаған
кездегі еркіндігін көздейді. Заңдарда немесе өзге құқықтық актілерде
көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт талаптары тараптардың еркімен
айқындалады. Шарт талаптары диспозитивтік нормаларды қарастыратын
жағдайларда, тараптар өздерінің келісімдерінде оны қолдануды алып тастай
алады немесе онда қарастырылғаннан басқалай ережені белгілей алады.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан да көп адамның
азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады [3:107]. Бұл жерде шарттың міндеттемелер
туындайтын құқықтық факт ретінде қолданылатыны анық. Мұндай айқындама шарт
–мәмілені меңзейді. Мысалы, Франция Азаматтық кодексінің 1101-бабына сәйкес
шарт деп мәмілені таниды, ол арқылы бір немесе бірнеше тұлға бір-бірінің
алдында немесе бірнеше басқа тұлғалар алдында бір нәрсені істеуге немесе
істемеуге міндеттенеді. АҚШ-тың бірыңғай сауда кодексі шартты тұтастай
алғанда сол Заңға немесе басқа қолданылатын құқық нормаларына сәйкес
жақтардың келісімінен туындайтын құқықтық міндеттеме деп есептейді. Сауда
кодексінің 1-201 бабында келісімге былай деп анықтама берілген:
жақтардың іс жүзінде жасалған мәмілесі өтініштер мен басқа да
міндеттемелерден туындайды, ал Нидерланды Азаматтық кодексі кітабында 213-
бап: шарт бір немесе бірнеше жақ өзіне бір немесе бірнеше жаққа қатысты
міндеттемелерді өзіне қабылдайтын мәміле болып табылады, – деп анықтама
берілген. Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына мынадай
сілтеме жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең, және
бір жақты болуы мүмкін. Сондықтан шарт әрине мәмілеге жатады, бірақ
мәмілелердің барлығы шарт бола бермейді. Шартқа мәміле нысаны туралы,
жарамды деп тану туралы, және оның салдары туралы ережелер қолданылады
[4:103].
Азаматтық құқықтық шарт, тараптардың құқықтық тәртіпке сай әрекет
етіп, белгілі бір мақсатқа жетудегі келісілген еріктерін білдіре отырып
жасалатын, мүліктік қатынастардың пайда болу, өзгерту және тоқтату негізі
болып табылады. Кейбір нақты бір жағдайларда шарттар тек мүліктік қана
емес, сонымен қатар, жеке мүліктік емес құқықтық қатынастардың пайда
болуына негіз болады ( мысалы, авторлық құқықтық қатынастар).
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Мысалы, шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық
шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен
өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері қолданылады.
Шарттың мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері талаптардың өз қалауы бойынша белгіленеді (АК-
тің 382-бабының 1-тармағы). Шарттың мазмұны деп – жасалған шарт құрылымын
құрайтын және ішкі мәнін ашатын тараптардың құқықтары мен міндеттерін
сонымен қатар, олардың еркімен айқындалатын талаптардың жиынын айтамыз
[5:18]. Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік норма)
белгіленбесе, тараптар өздерінің келсімідерімен норманың қолданылуын жоя
алады немесе сол нормада көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тартаптар немесе диспозитивтік қалып
белгілемеген болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында
қолданылатын іскерлік қызметтің өрісіндегі әдеттегі (императивтік қалып)
құқықтармен белгіленеді (АК-тің 383 бабының 2-тармағы ).
Азаматтық кодекстің 393-бабының 1-ші тармағына сәйкес тараптар
арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап
етілетін нысанда келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі
[3:111].
Елеулі ережелер болып табылатындар: шарттың мәні туралы ережелер; заң
мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар; осы шарттың
түрі үшін қажетті ережелер; бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол
жеткізуге тиісті барлық ережелер.
Кәдімгі (дағдылы) жағдайлар заңның диспозитівтік нормаларында
қарастырылған, яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды
айтады, өйткені, бұлардың шартқа енуі өз-өзінен белгілі. Егер нақ сол
шартқа дағдылы жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы
белгіленген тәртіп қолданылады. Мысалы, азаматтық кодекстің 223-бабына
сәйкес ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік
ерлі-зайыптылардың арасаындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың ортақ
меншігі болып табылады. Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде
қаралмаған мәселелер бойынша әр жақтың келісімі кездейсоқ жағдайлар
делінеді және осы жағдайлар диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі.
Олар әр жақтың өзімен қалыптастырылады, өздері заңдағы ережеге қосымша
немесе өзгерістер арқылы енгізіледі. Мысалы, әр жақ өзара келісімдер арқылы
мүлікті иеленушінің құқықтарын шартқа енгізеді, бірақ мүлікті тапсырмайды.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388 бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады [3:109].
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге
құжаттар нысанында жазылуы мүмкін.
Шарттардың түрлерге бөлінуінің өзіндік мазмұндық ерекшелігі бар.
Мысалға ақылы және ақысыз шарттарды алатын болсақ, ақылы шарттың
мазмұнында шарттың ақысының мөлшері, оны төлеудің тәртібі мен кезеңдері
көрсетілуі тиіс. Консенсуалды және нақты шарттың мазмұнында олардың
объектілері мен күшіне ену мерзімі туралы ережелерге назар аударылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 379-бабына сәйкес,
шарттан мiндеттемелiк, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық қатынастар
туындауы мүмкiн [3:107]. Азаматтық-құқықтық шарттарды әдетте міндеттемелік
құқық қатынасымен байланыстырады. Көп жағдайларда бұл, әрине, солай да.
Бірақ міндеттемелік құқық қатынастарының сызбасына зорға енетін құқықтық
қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттан оның
қатысушылары арасында ортақ меншік объектісіне бірлесіп иелік ету және
пайдалану бойынша қатынастар туындайды, ал бұл қатынастар өз кезегінде
міндеттемелік емес, салыстырмалы түрде заттық құқықтық қатынастар болып
табылады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертабыстық қатынастар (бірге тапқандар арасында) пайда болғандағы
жағдайда да осылай бағалауға болады.
Шарттан туындаған мiндеттемелерге, Азаматтық кодексте аталған
шарттардың кейбiр түрлерi туралы ережелерiнде өзгеше көзделмегендiктен,
мiндеттемелер жөнiндегi жалпы ережелер қолданылады [3:116]. Бұл ретте
мынаны ескерген жөн: міндеттемелер тек шарттардан ғана емес, сонымен қатар
басқа да заңдық фактілерден де туындауы мүмкін. Сондықтан шарттық
міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережелерді қолдану Азаматтық
кодекстің шарттар туралы нормаларымен шектелуі мүмкін. Мысалы, талап етуді
басқаға беру мен қарызды аудару туралы жекелеген ережелер (АК 339-348бб.)
шарттың кейбір түрлерінде басқалай шешіледі (лизинг, факторинг).
Сәйкесінше, шарттардың осы түрлері туралы нормалар қолданылады.
Шарттан (бiрлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт
және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге де құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнiнен
өзгеше туындамаса, Азаматтық кодекстің Шарт ұғымы және оның ережелері деп
аталатын 22-тараудың ережелерi қолданылады. Шарттан туындайтын
міндеттемелік қатынастардан басқа қатынастарға аталған тараудың ережелері
қолданылады, бірақ бұл ережелердің заңнамада немесе шартта белгіленген не
құқық қатынасының мәнінен өзгеше жағдайлар көзделсе, соңғыларының ережелері
қолданылуы тиіс.
Азаматтық кодекстің 379-бабы шарттан туындайтын заттық, авторлық
немесе басқа құқық қатынастарына міндеттемелер туралы ережелерді қолдану
мәселесін шешпейді. Бұл жағдайды АК-тің белгілі бір ақтаңдағы деп санау
керек. Себебі, заңнамамен немесе шартпен тікелей реттелмеген мәселер
бойынша қатынастарға заңның ұқсастығына қарай міндеттемелер туралы ережелер
қолданылуы тиіс деп топшылауға болады [1:396].
Өзіміз білетіндей, кез-келген шарт тараптардың құқықтары мен
міндеттері бекітілетін талаптардың белгілі бір жиынтығынан құралады. Осы
талаптардың жиынтығы шарттың мазмұны деп алталады. Шарт талаптары үш топқа
бөлінеді: елеулі, қарапайым және кездейсоқ [2:167].
Елеулі талаптарға шарт жасалған деп есептеу үшін қажетті талаптар
жатқызылады. Елеулі талаптардың өзін өз кезегінде үш топқа бөлуге болады:
1) шарттың пәні туралы талаптар;
2) заңдарда немесе құқықтық актілерде шарттың белгілі бір түрі үшін
маңызды немесе қажетті деп аталған талаптар;
3) тараптардың бірінің арызы бойынша келісімге қол жеткізуге қажетті
талаптардың барлығы.
Шарттың пәні болып әдетте қандай да бір заттар немесе екінші тарап
жүзеге асыруы тиіс болатын белгілі бір әрекеттер танылады. Бұл әрекеттер
заңдық, сондай-ақ іс жүзінде болуы мүмкін.
Заңдарда немесе құқықтық актілерде шарттың белгілі бір түрі үшін
маңызды немесе қажетті деп аталған талаптар қатарына, мысалы, сақтандыру
шарты үшін сақтандыру тәуеккелін жатқызуға болады.
Қарапайым талаптар – бұл тәжірибеде белгілі бір шарттың мазмұнына
кірістірілетін, бірақ олардың жоқ болуы оның жарамдылығына әсер етпейтін
талаптар. Мысалы, тауар жеткізілімі шартында әдетте шартты орындамағандығы
үшін айып төлеу туралы талап енгізіледі. Ережеге сәйкес, қарапайым талаптар
диспозитивтік нормалармен қарастырылады.
Кездейсоқ талаптар дегеніміз – бұл берілген шартқа тән емес, бірақ
тараптар оларды шартқа енгізуге келіскен болса, заңдық мәнге ие болатын
талаптар.
Тиiстi шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан басқасында,
шарт ережелерi тараптардың өз қалауы бойынша белгiленедi. Шарттың ережесi
заңдарға сәйкес қолданылатын қалыппен көзделген реттерде, егер тараптардың
келiсiмiмен өзгеше (диспозитивтiк қалып) белгiленбесе, тараптар өздерiнiң
келiсiмдерiмен қалыптың қолданылуын жоя алады немесе сол қалыпта
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгiлей алады.
Шарт ережелерін айқындаудың жалпы қағидасы шарт еркіндігінен
туындайды. Тараптар заңдарда тікелей белгіленген жағдайлардан басқа
реттерде шарттың кез-келген ережелерін белгілей алады.
ҚР АК-нің 382-бабының 1-тармағында императивтік және диспозитивтік
нормалар арасындағы айырмашылық келтірілген. Тиісті ереженің мазмұны
заңнамада қатаң айқындалған жағдайда (императивтік норма), тараптар бұл
ережені өзгерте алмайды. Олар бұл ережені шарта қарастыруы да, қарастырмауы
да мүмкін, бірақ бұған қарамастан, олар бұл ережені заңда бекітілген
нысанда орындауға міндетті. Мысалы, АК-тің 282-бабына сәйкес, ҚР-ның
аумағында ақшалай міндеттемелер теңгемен көрінуі тиіс. Немесе АК-тің 304-
бабына сәйкес ортақ меншікті құрайтын мүлік оның барлық меншік иелерінің
келісімімен ғана кепілге берілуі мүмкін. Бұдан көретініміз – тараптар
шартта доллармен ақшалай есептесу туралы немесе ортақ меншікті басқа меншік
иелерінің келісімінсіз кепілге беру туралы ережені бекіте алмайды [3:108].
Шарттың ережелері тек заңмен ғана емес, сонымен қатар басқа да
құқықтық актімен алдын-ала императивті жазылуы мүмкін. Мысалы, ҚР
Үкіметінің 27.03.2000ж. №412 қаулысымен ауылшаруашылығы өндірушілеріне
жанар-жағар материалдарын тарату Ережелері бекітілді. Осы Ережелерге
сәйкес, ауылшаруашылық тауар өндірушілер жанар-жағар материалдарын сатып
алу кезінде оларды мақсатты пайдалану бойынша міндеттемені өздеріне ала
отырып және өз міндеттемелерін бұзғаны үшін айыппұл санкциясын (30%
айыппұлмен қоса тауар құнының нарықтық құннан айырмашылығын) көрсете
отырып, оларды таратушы операторлармен контракт жасасады [7:10]. Бұл ереже
императивті болып табылады және тараптардың ықтиярына қарамастан,
контрактіге енгізілуі тиіс.
Шарттың ережелері диспозитивтік нормамен қарастырылған жағдайда,
тараптар оны қолданбауға немесе онда қарастырылғаннан басқа ережені
бекітуге құқылы. Мысалы, АК-тің 285-бабында екі немесе бірнеше әрекеттердің
бірін жасауға міндетті борышқорға, егер заңдардан немесе міндеттеме
шартынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы берілген. Осыдан, тараптар шартта
ұқсас міндеттемен орындаудың басқа тәртібін қарастыруға құқылы. Егер
тараптар аталған ережеге қатысты ешнәрсе қарастырмаса, заңнамада бекітілген
норма қолданылады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес. Азаматтық-құқықтық
нормалардың көпшілігі диспозитивтік нормалар болып табылады. Бұл мынадан
шығады: тараптар шарт еркіндігі қағидасына сүйене отырып, оның барлық
талаптарын өздері белгілеуі тиіс. Диспозитивтік нормалар қандай д бір тарап
үшін маңызды ережелердің мүлдем реттелмей қалуын болғызбау мақсатында
енгізіледі.
Кейде қандай да бір ережені тараптар да, диспозитивтік норма да
қарастырылмай қалатын жағдайлар да орын алуы мүмкін. Бұл жағдайда, егер
ондай дәстүр болатын болса және оны дәлелдеу мүмкін болса, іскерлік айналым
өрісіндегі дәстүрлерді қолдануға болады. Бірақ, мұндай жағдай өте сирек
кездеседі және даулы болып табылады. Бұған байланысты туындайтын даулар
сотта шешіледі.
Шарттың мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері талаптардың өз қалауы бойынша белгіленеді
[5:18]. Шарттың мазмұны деп – жасалған шарт құрылымын құрайтын және ішкі
мәнін ашатын тараптардың құқықтары мен міндеттерін сонымен қатар, олардың
еркімен айқындалатын талаптардың жиынын айтамыз. Шарттың ережесі заңдарға
сәйкес қолданылатын нормамен көзделген реттерде, егер тараптардың
келісімімен өзгеше (диспозитивтік норма) белгіленбесе, тараптар өздерінің
келсімідерімен норманың қолданылуын жоя алады немесе сол нормада
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі (императивтік қалып ) құқықтармен белгіленеді
(АК-тің 383 бабының 2-тармағы ).
Елеулі ережелер болып табылатындар:
1. Шарттың мәні туралы ережелер;
1. Заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар;
1. Осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
1. Бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық
ережелер (АК-тің 393 бабы).
Кәдімгі (дағдылы) жағдайлар заңның диспозитивтік нормаларында
қарастырылған, яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды
айтады, өйткені, бұлардың шартқа енуі өз-өзінен белгілі. Егер нақ сол
шартқа дағдылы жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы
белгіленген тәртіп қолданылады. Мысалы, азаматтық кодекстің 223-бабына
сәйкес ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік
ерлі-зайыптылардың арасаындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың ортақ
меншігі болып табылады.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр жақтың келісімі кездейсоқ жағдайлар делінеді және осы жағдайлар
диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі. Олар әр жақтың өзімен
қалыптастырылады, өздері заңдағы ережеге қосымша немесе өзгерістер арқылы
енгізіледі. Мысалы, әр жақ өзара келісімдер арқылы мүлікті иеленушінің
құқықтарын шартқа енгізеді, бірақ мүлікті тапсырмайды.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388 бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге
құжаттар нысанында жазылуы мүмкін.
Шарттардың түрлерге бөлінуінің өзіндік мазмұндық ерекшелігі бар.
Мысалға ақылы және ақысыз шарттарды алатын болсақ, ақылы шарттың
мазмұнында шарттың ақысының мөлшері, оны төлеудің тәртібі мен кезеңдері
көрсетілуі тиіс. Консенсуалды және нақты шарттың мазмұнында олардың
объектілері мен күшіне ену мерзімі туралы ережелерге назар аударылады.
Шартта оның кейбiр ережелерi осындай шарттар үшiн әзiрленген және
баспада басылып шыққан үлгi ережелермен белгiленетiнi көзделуi мүмкiн
[3:388]. Көрсетіліген баптың мәтініне сәйкес, үлгі талаптар тараптар үшін
міндетті болып табылмайды, бірақ сот оларды іскерлік айналым дәстүрі
ретінде ескеруі мүмкін.
Шарт тараптар үшiн оны жасасу кезiнде қолданылып жүрген заңдармен
белгiленген мiндеттi ережелерге (императивтiк қалыптарға) сәйкес келуге
тиiс. Егер шарт жасалғаннан кейiн шарт жасалған кезде қолданылып жүрген
ережелерден өзгеше, тараптар үшiн мiндеттi ережелер заңдармен белгiленген
болса, жасалған шарттың ережелерi оның күнi бұрын жасалған шарттардан
туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгiлегендегiден
басқа жағдайларда, өз күшiн сақтайды.
Шарт мәміленің бір түрі болғандықтан, оның нысанына мәміленің нысаны
үшін белгіленген барлық ережелер қолданылады. Атап айтар болсақ, шарт
ауызша, жай жазбаша және нотариалды жазбаша нысанда жасалуы мүмкін. Шарттың
кейбір түрлері үшін сонымен қатар мемлекеттік тіркеу қарастырылған.
Бұл жерде жазбаша нысанның бірнеше түрі болатынын ескере кету керек.
Сонымен, екі тараптың да қолы қойылған құжат оның ең көп тараған түрі болып
есептеледі. Шарт жасасудың жазбаша нысаны болып сонымен қатар жазбаша түрде
шарт жасасуға ұсыныс жолдау мен оны шарттың ұсынылған талаптарын орындау
бойынша нақты әрекеттерді жүзеге асыру (тауарды түсіру, қызметтерді
көрсету, жұмыстарды орындау т.б.) жолымен қабылдау саналады.
Шарт хат алмасу, телеграмма, факс, басқа да байланыс құралдары арқылы
алмасу жолымен де жазбаша нысанда жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда мына
мәселені дұрыс анықтап алу қажет: шарт тараптан келісім бойынша шығатынын,
немесе, басқа сөзбен айтқанда, құжат шарт тарабынан шығатындығы туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік беретін оның қолының қажеттілігі. Заем шарты
үшін шартты куәландыратын қолхат немесе бағалы қағаз берілген жағдайда, ал
сақтау шарты үшін – қолхат немесе жетон берілген жағдайда шарттың жазбаша
нысаны сақталған деп есептеледі.
Азаматтар мен заңды тұлғалар арасындағы қатынастарда жазбаша шарттарды
ресімдеу кезінде шарт жасасу үрдісінің өзін тездетуге мүмкіндік беретін
типтік бланкілер жиі қолданылады. Бірақ бұндай бланкілердің болуы оларға
өзгертулерді енгізуге (қандай да бір пункттерді қосуға немесе, керісінше,
алып тастауға) болмайды деген сөз емес. Егер шарттың барлық елеулі
ережелері келісілген болса, ол жарамды деп танылады.
Шарт тараптар үшiн оны жасасу кезiнде қолданылып жүрген заңдармен
белгiленген мiндеттi ережелерге (императивтiк қалыптарға) сәйкес келуге
тиiс. Егер шарт жасалғаннан кейiн шарт жасалған кезде қолданылып жүрген
ережелерден өзгеше, тараптар үшiн мiндеттi ережелер заңдармен белгiленген
болса, жасалған шарттың ережелерi оның күнi бұрын жасалған шарттардан
туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгiлегендегiден
басқа жағдайларда, өз күшiн сақтайды [3:383]. Бұл жерде жоғарыда тап кеткен
императивтік норманың түсінігі ашылады. Бірақ біз жоғарыда шарттың
ережелері туралы айтқан болатынбыз. Ал мұнда әңгіме тұтастай шарт туралы
болып отыр. Шарт жасасқаннан кейін қабылданатын императивтік нормалар оның
әрекет ету кезеңінде және шарттың ережелеріне қайшы келетін жағдайда шарт
үшін міндетті болады.
Мысалы, шарт негізінде орындауға мүмкін болған белгілі бір әрекетті
(мұнай өндіру, туристік қызметтер көрсету т.б.) жүзеге асыру туралы шарт
жасалынды. Бірақ кейінірек қызметтің осы түрін лицензиялау енгізілді. Бұл
жағдайда заң қабылданғанға дейін шарттан туындаған әрекетті жүзеге асыру
үшін лицензиялау талап етіле ме?
Бұл сұрақтың жауабы ҚР АК-нің 383-бабының 2-тармағында берілген. Бұл
тармақтың ережелері жаңадан қабылданған заңның күші тек осы заң күшіне
енгізілгеннен кейін туындаған құқықтық қаынастарға таратылатын жалпы
ережеге негізделеді. Аталған ереже әдетте осы заңның күшіне енуі туралы
қаулыда бекітіледі.
ҚР Шетелдік инвестициялар туралы Заңында заңнаманың өзгеруі
жағдайында шарттың тұрақтылығы принципі бекітілген. Бұл жерде әңгіме Заңның
6-бабы туралы болып отыр. Бұл бап Инвестициялар туралы Заңның ең танымал
және даулы баптарының бірі болып табылады. Оған сәйкес, заңнамадағы
өзгерістің және (немесе) халықаралық шарттардың күшіне енуі және (немесе)
оның талаптарының өзгеруі нәтижесінде шетелдік инвестордың жағдайының
нашарлауы жағдайында, егер контрактіде өзгеше көзделмесе, шетелдік
инвестицияларға 10 жыл бойы, ал ұзақ мерзімді контрактілер бойынша (10
жылдан жоғары) жүзеге асырылатын инвестициялар бойынша – контрактінің
мерзімі аяқталғанға дейін инвестицияны жүзеге асыру сәтінде күшінде болған
заң қолданылады [7:6].
Тараптар шартқа өзгерістер енгізген жағдайда бұндай өзгерістер, жалпы
ереже бойынша, шарт жасасқан кезде күшінде болған құқық нормаларына бағынуы
тиіс, яғни шарт талаптарының тұтасығы сақталуы тиіс. Сонымен қатар, өзара
келісім бойынша шартты өзгерту – бұл тараптардың келісімі, яғни шарт,
сондықтан ол шарт жасасу ережелеріне бағынуы керек, соның ішінде шартқа
өзгеріс енгізген сәтте әрекет ететін заңға сәйкес болуы тиіс.
Шарттың әрекет ету мерзімін жаңа мерзімге ұзарту АК-тің шарт жасасу
тәртібін қарстыратын 397-бабының ережелері бойынша жүзеге асады.
Сәйкесінше, ұзартылған шарттың ережелері ұзартылған сәттегі заңның
талаптарына сәйкес болуы керек.
1.2. Азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері.
Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер
Шарттың түсінігімен және шарттардың талаптарымен олардың
классификациясы туралы мәселе өте тығыз байланысты. Азаматтық айналымда
шарттардың алдыңғы қатарлы мәні, осы құбылыстың тәжірибеде айрықша кең
таралуы заңға оларға қатысты көптеген нормаларды енгізуге алғышарт болды.
Осындай ережелердің ішінен кем дегенде екі топты бөліп қарастыру қажет.
Біріншіден, шарттардың жекелеген түрлерінің мазмұнын айқындайтын жалпы
ережелер және, екіншіден, сәйкесінше шарттардың сипаты туралы ережелер.
Шарттардың түрлері туралы жалпы ережелер негізінен Азаматтық кодекстің
жалпы бөлімінде шоғырланған (көбінесе Міндеттемелік құқық деп аталатын 3-
бөлімде), ал жекелеген шарттардың ерекшеліктері туралы ережелер – ерекше
бөлімде қарастырылады (Міндеттемелердің жекелеген түрлері атты 4-бөлім).
Шарттарды топтастыру белгілі бір нормаларды шарттың нақты қандай да
бір түріне, сондай-ақ типіне қолдануды жеңілдетеді. Сонымен қатар, қандай
да бір құқықтық қатынастарды құқықтық реттеудегі ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік береді, заңнаманы одан әрі жетілдіру
мен жүйелеуге септігін тигізеді, шарттарды терең тану мақсатына қызмет
етеді.
Шарттардың жекелеген түрлері туралы жалпы ережелердің қатарына олардың
жасалу уақытын, қайтарымдылығының басталуын, тараптардың құқықтары мен
міндеттерінің бөлінуін және кейбір басқа жағдайларды айқындайтын ережелер
кіреді.
Шарттар түрлі негіздер бойынша топтастырылуы мүмкін. Шарттарды
түрлерге жіктеудің маңызы өте зор. Шарттың дұрыс анықталуы тараптардың
мүдделерін қорғауға септігін тигізеді. Құқықтар мен міндеттердің пайда болу
уақытына қарай олар нақты (реалды) және консенсуалды деп бөлінеді.
Консенсуалды шарт дегеніміз әр жақтың келісімі бойынша жасалатын шарт. Бұл
шарт олар келісімге келген бойда күшіне енеді де, әр жақтың құқықтары
мен міндеттері туындайды ( мысалы, сатып алу-сату, мүлікті жалдау,
мердігерлік жәәне т.б.).
Ал шартты жасалған деп тану үшін оның барлық елеулі ережелерімен қоса
тараптардың келісімі жеткілікті болатын жағдайларда шарт консенсуалды деп
аталады [3:393]. Нақты шарт дегеніміз заттарды тапсыру сәтінде ғана
құқықтар мен міндеттер туғызатын шарт болып табылады. Бұрын қол жеткізген
келісім негізінде шарттың пәнін беру бойынша әрекетті жүзеге асырған сәтте
шарт жасалған болып есептелетін жағдайларда ол нақты деп аталады (заем
шарты). Шарттардың көпшілігі консенсуалды шарттарға жатады. Мысалы, сатып
алу-сату, мүлікті жалдау, мердігерлік т.б.
Шарттар ақылы және ақысыз болуы мүмкін. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
атқарған жақ ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы (мысалы, тапсырылған
затқа, атқарылған жұмысқа, істелген қызметке ақша алады, тапсырған мүлкінің
құнын алады.) Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай, немесе еш нәрсе
бермей ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады. Жоғарыда
айтқан ақысыз шартқа мысалы, сыйға беру, мүлікті ақысыз тегін пайдалану,
кейбір жағдайда сақтау жатады.
Азаматтық-құқықтық шарттардың көпшілік бөлігі ақылы болып танылады.
Бұл азаматтық айналымда тауар-ақша нысанын пайдаланумен түсіндіріледі.
Шарттың ақылылығы бір контрагенттің мүліктік ұсынысына басқа
контрагенттің қарсы мүліктік ұсынысы сәйкес келеді (мүлікті жалдау шарты
бойынша, мысалы, жалға беруші жалға алушының уақытша пайдалануына жеке-
айқындалған затты беруге міндеттенеді, ал жалға алушы ол үшін өз кезегінде
сыйақыны – жалдау ақысын төлеуге міндеттенеді). Әрбір тарап тең мүлікті
берген кезде ақылылық эквиваленттілік сипатын алады [1:169]. ҚР АК-нің 384-
бабының бірінші бөлігінде ақылы шарттарға былай деп анықтама береді: Шарт
бойынша тарап өз мiндеттемелерiн орындағаны үшiн ақы алуы немесе бiр-бiрiне
бiр нәрсе беруi керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады [3:108].
Бір тарап екінші тараптың пайдасына қандай да бір әрекетті қарсы
ұсынысты алмай жүзеге асыратын шарттар ақысыз деп танылады (мысалы, сыйға
тарту, өсиет, пайызсыз заем т.б.). Азаматтық заңнама ақысыз шарттарға
мынадай анықтама береді: Бiр тарап екiншi тарапқа одан ақы алмай немесе
ешнәрсе бермей бiр нәрсенi ұсынуды мiндетiне алған шарт ақысыз шарт болып
табылады.
Кейбір шарттар заңның күшіне сәйкес ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін
(тапсырма, сақтау, заем). Тараптардың мүліктік жауапкершілігі туралы
мәселелерді шешуде шарттарды ақылы және ақысыз деп бөлудің елеулі мәні
болады. Шарттан материалдық пайда көрмейтін тұлғаның жауапкершілігі кейбір
жағдайларда шартты өзінің пайдасына жасаушы тұлғаның жауапкершілігінен
көрі қатаңырақ болады. Мұндай тұлғадан ерекше алдын-алу шараларын қолдану
бойынша, мүлкті қорғауға байланысты шығындарды өтеуін т.б. талап етуге
болмайды. Осыдан, азаматардың арасында жасалған ақысыз сақтау шарты бойынша
сақтаушы өзіне сақтауға берілген мүлікті өзінің меншігіндей етіп күтіп
ұстауға міндетті.
Құқықтар мен міндеттердің арақатынасына байланысты шарттар біржақты
міндеттейтін және екіжақты міндеттейтін деп бөлінеді. Бірінші жағдайда
тараптардың бірінде тек құқық, ал екіншісінде – тек міндет қана болады.
Бұған мысал ретінде заем шартын алуымызға болады. Онда заем берушіде
қарызды қайтаруды талап ету құқығы болса, борышқорда қарызды қайтару
міндеті бар. Шарттарды бір жақты міндеттеуші және өзара келісілген деп
бөлудің тәжірибелік маңызы зор. Азаматтық кодекстің 284-бабында тараптардың
өзара міндеттерді орындау және қарсы талаптары қарастырылған; өз
міндеттерін орындаудан бас тартуға немесе тоқтатуға қарсы талап берген
жақтың құқығы бар, оны толықтай не бөлектей жүзеге асыра алады, ал тиісінше
орындамаған жағдайда келген залалдың орнын толтыруды талап ете алады.
Шарттардың басым көпшілігі өзара келісілген, яғни құқықтар мен міндеттер
екі жақта да бірдей болады [3:84].
Екіжақты міндеттейтін шарттарда тараптардың әрқайсысында бір мезгілде
құқықтар да, міндеттер де болады. Осыдан, сатып алу-сату шартында сатушы
сатып алушыға затты тапсыруға міндетті және сонымен бір мезгілде белгілі
бір ақша сомасын төлеуді талап етуге құқылы. Ал сатып алушы өз кезегінде
ақша сомасын төлеуге міндеттенеді және затты тапсыруын талап етуге құқылы
болады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер бойынша
құқықтар мен міндеттерді алатындар – сол міндеттемеге қатысушылар. Алайда
азаматтық айналымда басқа да түрлі міндеттемелер кездеседі, кейбір
міндеттемелер мен талап құқығын міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің
уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші жақ алады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт – бұл талаптар несие берушіге
емес, шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап
етуге құқығы бар үшінші жақ үшін жасалған шарт (АК-тің 391-бабы).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шартты үшінші жаққа орындау
жөніндегі шарттан бөлектеу қажет, өйткені, ол орындауды талап ету құқығын
еншілемейді. Аталған тұлға тек орындауды ғана қабылдауға уәкілетті, несие
берушінің өзі де оны орындау ретінде қарайды. Үшінші тұлғаның айырмашылығы
– шартты орындауды талап етуге дербес құқығы болмайды. Ондай құқық үшінші
жаққа шарт бойынша беріледі [8:47].
Жалпы ереже бойынша шарт бойынша орындауды талап ету құқығы
контрагентке тиесілі, бірақ кейде бұндай құқық шарт жасасуға қатыспаған
тұлғада туындайтын жағдайлар да болуы мүмкін. Мұндай шарттар үшінші жақтың
пайдасына жасалатын шарт деп аталады. Оған мынадай анықтама береміз:
Тараптар несие берушiге емес, шартта көрсетiлген немесе көрсетiлмеген және
борышқордан мiндеттеменi өзiнiң пайдасына орындауды талап етуге құқығы бар
үшiншi жаққа борышқор орындап беруге мiндеттi деп көрсеткен шарт үшiншi
жақтың пайдасына жасалған шарт болып танылады. Мысалы, ҚР АК-нің 689-
бабына сәйкес, жүкті тасымалдау шарты бойынша бір тарап (тасымалдаушы)
өзіне басқа тараптың (жүк жөнелтушінің) сеніп тапсырған жүгін белгіленген
мекенге жеткізуге және жүкті алуға уәкілетті адамға (алушыға) оны беруге
міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші жүкті тасымалдағаны үшін шартқа немесе
тарифке сәйкес ақы төлеуге міндеттенеді. Бұл жағдайда жүкті алуға
уәкілетті адам үшінші жақ болып есептеледі [9:247].
Үшінші жақтың мүддесін қорғау мақсатында ҚР АК-нің 384-бабының 2-
бөлігінде мынадай ереже белгіленген: егер заңдарда немесе шартта өзгеше
көзделмесе, үшiншi жақ борышқорға шарт бойынша өз құқығын пайдалану ниетiн
бiлдiрген кезден бастап тараптар өздерi жасасқан шартты үшiншi жақтың
келiсiмiнсiз бұза алмайды немесе өзгерте алмайды. Ал егер үшінші жақ өзіне
шартпен берілген құқықтардан бас тартса, заңдарға, несие беруші басқа
құқықтық актілерге және шартқа қайшы келмейтін жағдайларда бұл құқықты өзі
пайдалана алады [3:108].
Шарттар сондай-ақ негізгі және алдын-ала жасалған деп бөлінеді.
Міндетті түрде негізгі шарттың алдында жүруі тиіс алдын-ала жасалатын
шарттың мәні мынада: тараптар алдын ала жасалатын шартта көзделген
жағдайларда мүлiк беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету туралы
болашақта шарт (негiзгi шарт) жасасуға мiндеттенедi.
Алдын-ала жасалатын шарттың функциясы оның қатысушыларының әрекеттерін
жоспарлаудан құрылады. Алдын-ала шарт заңды тұлғалардың арасында да,
сонымен қатар азаматтардың арасында да жасалуы мүмкін.
Алдын-ала шарттың мазмұны келесі талаптарға жауап беруі тиіс. Ең
алдымен, онда болашақта жасалатын негізгі шарттың атауы көрсетілуі және
оның тараптары аталуы тиіс. Алдын ала жасалатын шартта негiзгi шарттың
мәнiн, сондай-ақ басқа да елеулi жағдайларын белгiлеуге мүмкiндiк беретiн
ережелер болуға тиiс.
Алдын-ала шартта сонымен қатар негізгі шарттың нысанасы көрсетілуі
тиіс. Мысалы, егер бұл несие шарты болса, нысана ретінде несие мөлшері
болады; егер әңгіме тапсырма шарты туралы болса, бұл жағдайда тапсырылаты
заңдық әрекеттердің сипатын ашып көрсету қажет.
Алдын ала жасалатын шарт негiзгi шарт үшiн заңдарда белгiленген
нысанда, ал егер негiзгi шарт нысаны белгiленбесе, жазбаша түрде жасалады.
Мысалы, егер тұрғын үйді сатып алу-сату шарты нотариалды куәландыруға тиіс
болса, онда ладын-ала жасалатын шарт та нотариалды куәландырылуға жатады.
Алдын ала жасалатын шарт нысаны туралы ережелердiң сақталмауы оның жарамсыз
болып қалуына әкелiп соқтырады.
Алдын ала жасалатын шартта тараптар негiзгi шартты жасасуға
мiндеттенетiн мерзiм көрсетiледi. Егер алдын ала жасалатын шартта мұндай
мерзiм белгiленбесе, олар көздеген шарт алдын ала жасалған кезден бастап
бiр жыл iшiнде жасалуға тиiс.
Алдын ала жасалатын шартта көзделген мiндеттемелер, егер тараптар
негiзгi шартты жасасуға тиiс мерзiм бiткенге дейiн ол жасалмаса не
тараптардың бiрi екiншi тарапқа бұл шартты жасасуға ұсыныс жiбермесе,
тоқтатылады.
Егер ниеттер туралы хаттамада (ниеттер туралы шартта) тараптардың оған
алдын ала жасалатын шарт күшiн беру ниеттерi тiкелей көзделмесе, ол
азаматтық-құқықтық шарт болып табылмайды және оның орындалмауы заңдық
зардаптарға әкелiп соқтырмайды.
Егер тараптардың бірі негізгі шартты жасасудан жалтарған жағдайда,
екінші тарап шарт жасасуға мәжбүрлеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы.
Сонымен қатар, алдын ала шарт жасасқан тарап өзi көздеген шартты жасасудан
негізсіз жалтарған реттерде, егер заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
осы арқылы келтiрiлген залалды екiншi тарапқа өтеуге мiндеттi. Залалдың
мөлшерін жәбірленуші тарап дәлелдейді. Залалға нақты зиян (бұзылған құқықты
қалпына келтіру үшін жасалған немесе жасалатын шығындар, мүлікті жоғалту
немесе бүлдіру), сондай-ақ болуы тиіс пайда (егер оның құқықтары бұзылмаған
болса, жәбірленуші азаматтық айналымның қарапайым жағдайларында алуы мүмкін
болатын алынбаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Ақысыз шарттар туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Шарттың түсінігі және мәні,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері.
Ақысыз шарттар туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Ақысыз шарттардың жекелеген түрлерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ...25
2.1. Сыйға тарту шарты мен мүлікті тегін пайдалануды құқықтық реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Басқаның мүддесіне тапсырмасыз іс-әрекет жасау мен тапсырма
шартының құқықтық
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .36
2.3. Өсиет – ақысыз мәміле
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Азаматтық құқық экономикалық қатынастардың құқықтық нысаны болып
табылады. Себебі, онда біздің күнделікті өмірдегі қарапайым қоғамдық
қатынастарды заңи тұрғыдан реттеп отырады. Өзіміз білетіндей, азаматтық
құқықтың пәні – негізінен қатысушылардың теңдігіне, ерік еркіндігіне және
мүліктік дербестігіне негізделетін қатынастар. Аталған қатынастарды
реттеуде бұл құқық саласында белгілі бір әдістер қолданылады. Олардың
ішінде азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың ерік автономиясы
әдісі біз қарастырғалы отырған шарттармен тікелей байланысты болып
табылады.
ҚР Азаматтық кодексі азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу
негіздерінің кең әрі ашық тізімін келтіреді. Негізінен азаматтық айналымға
қатысушылар арасындағы қатынастар өздерінің ерік білдіруінде тең және еркін
субъектілер ретінде олардың келісімдерінің (шарттың), яғни бастамашылық
еріктік актілерінің негізінде туындайды.
Азаматтық құқықтың негізгі салалық қағидаларының ішінде шарт
еркіндігі қағидасы маңызды роль атқарады, себебі, жоғарыда атап
өткеніміздей, азаматтық-құққтық қатынастардың көпшілігі осы шарттардың
негізінде құрылады. Шартты азаматтық құқық субъектілігі талаптарына сай
келетін кез-келген тұлғалар жасай алады, азаматтық құқық субъектілері шарт
бойынша серіктесті таңдауда еркін болып табылады.
Аталғандарға сүйене отырып, біз азаматтық құқықтағы шарттардың алатын
орны ерекше деген байлам жасай аламыз. Тақырыптың өзектілігі сол – бүгінгі
таңда нарықтық экономика жолына көшуге байланысты шарттар қоғамымыздағы
ауыстырылмас байланыс құралына айналды. Себебі, елімізде шағын, орта және
үлкен кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы осы саладағы субъектілер арасында
тығыз байланыс орнатуға мәжбүрлейді. Олардың құқықтық жағдайын белгілеуде
шарттардың алатын орны да зор. Бұл бір жағынан. Екінші жағынан, шарт –
азаматтық-құқықтық қатынастарды тудыратын заңдық факт болып табылады.
Республикада нарықтық өзгерістердің кеңейіп, тереңдеуі шарт түрлерінің
өрісін кеңейтіп, ықпалын да арттыруда. Әдетте мемлекет халықтың әлеуметтік
жағдайын көтеруде, техногендік, экологиялық және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде шарттар жүйесін ұтымды пайдаланады. Тұрақты әрі сапалы
түрде сақтық беру жүйесінің болуы әрбір дамыған экономиканың айқын белгісі,
бұған дәлел іздейтін болсақ, дүние жүзінің көптеген елінде кездестіруге
болады. Азаматық-құқықтық шарттар азаматтық құқықтық қатынастарда ерекше
мәнге ие болады. Себебі, азаматтық айналымға қатысушылардың құқықтық
мәртебесі олардың өзара теңдігіне негізделеді десек, шарттар осы теңдікті
жүзеге асыру барысындағы басты құрал деуге де болар еді. Шарттар түрлі
азаматтық құқықтық қатынастардың тууына негіз болып табылады. Қазіргі
нарықтық заманда тұлғалардың құқықтары мен міндеттері осы шарт негізінде
пайда болады. Сондықтан да азаматтық-құқықтық шартқа байланысты оның
түрлерін, ұғымын, шарттардың мазмұнын, қорытынды тәртібін, өзгертулер мен
бұзу сияқты сұрақтарды ашып қараудың маңызы өте зор.
Өзіміз білетіндей, шарттардың басым көпшілігі ақылы болып табылады.
Себебі, жоғарыда атап өткеніміздей, азаматтық құқық негізінен экономикалық
қатынастарды реттеудегі басты құрал болып табылады. Ал бұндай қатынастарда
әдетте әр тарап өз пайдасына әрекет етеді. Осыған қарамастан, азаматтық-
құқықтық қатынастар тәжірибесінде ақысыз шарттар да кездесіп отырады. Яғни
бұнда шартқа қатысушы бір тарап өз еркімен екінші тараптан есесіне ешнәрсе
талап етпестен, соның мүддесі үшін әрекет етеді.
Тақырыптың зерттелуі. Негізінен отандық заң ғылымында ақысыз
шарттарды тікелей жан-жақты зерттеген еңбектер жоқ. Алайда азаматтық құқық
оқулықтарында ақысыз шарттардың жекелеген түрлері қарастырылып, олардың
мазмұны ашылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Жоғарыда аталған жағдайларды ескере
отырып, мен өзімдң бітіру жұмысымды жазуда алдыма мынадай мақсаттарды
қойдым:
1. Азаматтық құқықтағы шарттар институтының ерекшелігіне тоқталу;
2. Азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру негіздерін қарастыру;
3. Ақысыз шарттарды азаматтық-құқықтық шарттардың құрамдас бөлігі ретінде
қарастыру;
4. Ақысыз шарттардың жекелеген түрлерінің ерекшеліктерін ашу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың мақсаттарына сәйкес
менің жұмысым келесідей бөлімдерден: кіріспе, негізгі бөлім және
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім
Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер және Ақысыз шарттардың жекелеген
түрлерінің ерекшеліктері деп аталатын екі тараудан тұрады. Ақысыз шарттар
туралы жалпы ережелерде шарттардың түсінігі және мәні, олардың мазмұны,
азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері және ақысыз шарттар
туралы жалпы ережелер қарастырылады. Ал 2-тарауда ақысыз шарттардың
жекелеген түрлерінің ерекшеліктері туралы сөз болады.
Бітіру жұмысын жазудағы міндет – алдыма қойған мақсаттарға жету үшін
тақырыпқа қатысты материалдарды іздеп, тауып, олардың ішінен маңызды әрі
қызықты деген ақпараттарды іріктеу; ақысыз шарттардың құқықтық табиғатының
ерекшеліктерін танып-білу; ақысыз шарттардың жекелеген түрлерін талқыға
салу.
Дипломдық жұмысты жазуда негізінен Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі құқықтық арқау болды. Сонымен қатар, қазақстандық
ғалымдар Ю.Г.Басиннің, Г.А.Жайлиннің, К.С.Мауленовтың, З.Рашидованың,
Ғ.Төлеуғалиевтың, М.К.Сапарғалиевтың еңбектерін басшылыққа алдым.
Аталғандардын басқа, ресейлік және шетелдік ғалымдардың еңбектері де
назарға алынып, олардың кейбір пікір-көзқарастарына сілтемелер келтірілді.
Атап айтар болсақ, М.И.Брагинский, В.В.Витрянский, С.П. Гришаев, Дернбург
Г.Пандекты, Иоффе О.С., А.Г.Калпин, А.И.Масляев, Суханов Е.А. Шершеневич
Г.Ф, Халфина Р.А. т.б.
1. Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер
1.1. Шарттың түсінігі және мәні, мазмұны
Шарт – көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (contractus) рим құқығы әр түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Рим құқығында шарттың көне түрі – стипуляция ұғымы қолданылған.
Стипуляция – азаматтардың міндеттерін бекітетін, салтанатты сөздерді
жариялап айту нысанында жасалатын формальды және абстрактілі ауызша
контракт (келісім).
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне түсіндірмеде құқық
саласында шарт терминін бірнеше мағынада қолданылатынын көрсетеді, яғни,
біріншіден, міндеттемелер туындайтын құқықтық факт ретінде; екіншіден,
міндеттеменің өзі ретінде; немесе шарттық міндеттемелер көзделген құжат
ретінде көрінеді. Азаматтық-құқықтық шарттар азаматтық құқықтық
қатынастарда ерекше мәнге ие болады дер едім. Себебі, азаматтық айналымға
қатысушылардың құқықтық мәртебесі олардың өзара теңдігіне негізделеді
десек, шарттар осы теңдікті жүзеге асыру барысындағы басты құрал деуге де
болар еді [1:162].
Шарттар әсіресе нарықтық экономиканы қалыптастыруда және дамыту
кезеңінде аса маңызды рөл атқаруда, өйткені ол шарт талаптарына сай
әрекеттер жүргізу мен айналымдар қолданылымдар әрекеті актілік қолдану
органдарымен емес жеке адамдардың сұранымдары мен мүдделілігіне байланысты
жүргізілетініне көзім жетті. Шарттар түрлі азаматтық құқықтық
қатынастардың тууына негіз болып табылады. Қазіргі нарықтық заманда
тұлғалардың құқықтары мен міндеттері осы шарт негізінде пайда болады.
Сондықтан да азаматтық-құқықтық шартқа байланысты оның түрлерін, ұғымын,
шарттардың мазмұнын, қорытынды тәртібін, өзгертулер мен бұзу сияқты
сұрақтарды ашып қараудың маңызы өте зор [2:218].
Шарт, заңнамамен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеудің
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Шартты жасасу оның қатысушылары
арасында заңды байланысты бекітуге әкеп соғады. Жалпы жүріс-тұрыс
ережелерін айқындайтын нормативтік-құқықтық актілердің қабылдануы олар
бағытталған субъектілердің арасында өз-өзінен өзара қарым-қатынастарды
тудырмайды. Ал нақты тұлғалардың арасында шарт жасасу олардың арасында
нақты қарым-қатынастың пайда болуына әкеп соғады. Шарт белгілі бір
тұлғалардың арасында құқықтық байланысты қалыптастыру функциясын атқарады.
Ол субъектілердің арасында өзара әрекеттерді тудырып қана қоймайды,
сонымен бірге шартық қатынастарға қатысушылар жүзеге асыратын барлық
әрекеттердің тәртібі мен кезектілігінің талаптарын айқындайды. Осылайша,
шарт реттеуші функцияны атқарады – тұлғалардың туындаған байланыс
шеңберіндегі әрекеттерінің құқықтық режимін қарастырады.
Бұл тұрғыда шарт терминінің өзі көпмағыналы екендігін естен
шығармаған жөн. Сонымен, шарт – бұл ең алдымен белгілі бір құқықтық
нәтижеге жетуге (азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеуге, өзгертуге
және тоқтатуға) бағытталған заңды әрекеттерге жататын заңдық факт. Сондай-
ақ тараптардың келісімі нәтижесінде туындаған міндетемелік құқық
қатынасының өзі де шарт болып табылады (мысалы, сатып алу-сату шарты).
Осылармен қатар, шарт ретінде құжаттың өзі, яғни келісімнің жазбаша мәтіні
де танылады [1:165].
Шарт – бұл мәмілелердің ең көп тараған түрі. Шарттарға барлық
мәмілелер үшін ортақ ережелер, соның ішінде мәмілелердің жарамдылық
шарттары туралы, олардың нысаны туралы т.б. ережелер қолданылады.
Шарттың басқа мәмілелер мен басқа да заңдық фактілерден айырмашылығына
келетін болсақ, шарт дегеніміз – бұл тараптардың келісімі. Сондықтан, АК-
тің 148-бабының 3-тармағына сәйкес, шартты жасасу үшін екі тараптың
(екіжақты мәміле) немесе үш не одан да көп тараптың (көпжақты мәміле)
келісілген ерік білдіруі қажет.
Шарттардың көпшілік бөлігі екіжақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, ереже бойынша, міндеттемелік құқық қаынасы туындайды, ал
міндеттеме үшін мүдделері бір-біріне қарама-қайшы болатын екі тараптың
болуы тән: бірі талап ету құқығына ие (несие беруші), ал екіншісі – осы
құқыққа сәйкес міндетке ие болады (борышқор) [2:394].
Көпжақты міндеттеменің мысалы ретінде бірлескен қызмет туралы шартты
атауға болады. Бұл шарттың ерекшелігі – оның тараптары ортақ мақсатқа жету
үшін бірлесіп қызмет етуге міндеттенеді, яғни бұл жағдайда тараптардың
мүдделері ортақ мақсатқа жетуге бағытталады және осы қызметтің нәтижесінде
ортақ меншік пайда болады. Бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік)
Міндеттемелік құқық бөлімінде емес, меншік құқығына арналған бөлімде
ортақ меншік туралы тараудан кейін орналасуы да сондықтан деп ойлаймын.
Көпжақты міндеттемелерге, ереже бойынша, шарттар туралы жалпы ережелер
қолданылады.
Кез-келген мәміле тәрізді, шарт ерікті акт болып табылады. Бірақ бұл
ерікті акт өзіне тән ерекшеліктермен ерекшеленеді. Ол бір, екі немесе
бірнеше тұлғалардың бөлектенген әрекеттерін емес, екі немесе бірнеше
тұлғалардың ортақ еркін көрсететін тұтас ерік білдіруін бейнелейді. Осы
ортақ ерік шартта тиісті түрде құрылуы мен бекітілуі үшін ҚР Азаматтық
кодексінің 380-бабында шарт еркіндігі принципі қалыптасқан.
Аталған принципке сәйкес, азаматтар мен заңды тұлғалар жарт жасасуда
еркін болады. Бұл мынаны білдіреді: олар шартты өз тілектері бойынша не
жасасады, не жасаспауға да құқылы. Қандай да бір тұлғаны шарт жасасуға
мәжбүрлеу тек АК-те, басқа да заңда көзделген немесе өз еркімен міндеттеме
алған реттерде ғана мүмкін болады [1:166].
Шарт еркіндігі азаматтық құқық суббъектілерінің келесі мәселелерді
шешудегі еркіндігінен көрінеді:
1) шартты жасасу не жасаспау;
2) шарт бойынша серіктесті таңдау;
3) шарттың түрін таңдау;
4) шартқа қандай да бір ережелерді енгізу.
Шарт еркіндігі принципі сондай-ақ мынаны білдіреді: тараптар кез-
келген шартты – заңда немесе өзге де құқықтық актілерде көзделген және
көзделмеген, бірақ азаматтық заңнаманың жалпы қағидалары мен бастамаларына
қайшы келмейтін шартты жасасуға құқылы. Сонымен қатар тараптар заңда немесе
өзге де құқықтық актілерде көзделген түрлі шарттардың элементтері бар
(аралас шарт) шартты да жасаса алады. Егер тараптардың келісімінен немесе
аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса, тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарында тиісті бөліктерінде элементтері болатын шарттың ережелері
қолданылады.
Осылайша, шарт еркіндігі тараптардың шарт талаптарын айқындаған
кездегі еркіндігін көздейді. Заңдарда немесе өзге құқықтық актілерде
көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт талаптары тараптардың еркімен
айқындалады. Шарт талаптары диспозитивтік нормаларды қарастыратын
жағдайларда, тараптар өздерінің келісімдерінде оны қолдануды алып тастай
алады немесе онда қарастырылғаннан басқалай ережені белгілей алады.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан да көп адамның
азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады [3:107]. Бұл жерде шарттың міндеттемелер
туындайтын құқықтық факт ретінде қолданылатыны анық. Мұндай айқындама шарт
–мәмілені меңзейді. Мысалы, Франция Азаматтық кодексінің 1101-бабына сәйкес
шарт деп мәмілені таниды, ол арқылы бір немесе бірнеше тұлға бір-бірінің
алдында немесе бірнеше басқа тұлғалар алдында бір нәрсені істеуге немесе
істемеуге міндеттенеді. АҚШ-тың бірыңғай сауда кодексі шартты тұтастай
алғанда сол Заңға немесе басқа қолданылатын құқық нормаларына сәйкес
жақтардың келісімінен туындайтын құқықтық міндеттеме деп есептейді. Сауда
кодексінің 1-201 бабында келісімге былай деп анықтама берілген:
жақтардың іс жүзінде жасалған мәмілесі өтініштер мен басқа да
міндеттемелерден туындайды, ал Нидерланды Азаматтық кодексі кітабында 213-
бап: шарт бір немесе бірнеше жақ өзіне бір немесе бірнеше жаққа қатысты
міндеттемелерді өзіне қабылдайтын мәміле болып табылады, – деп анықтама
берілген. Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына мынадай
сілтеме жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең, және
бір жақты болуы мүмкін. Сондықтан шарт әрине мәмілеге жатады, бірақ
мәмілелердің барлығы шарт бола бермейді. Шартқа мәміле нысаны туралы,
жарамды деп тану туралы, және оның салдары туралы ережелер қолданылады
[4:103].
Азаматтық құқықтық шарт, тараптардың құқықтық тәртіпке сай әрекет
етіп, белгілі бір мақсатқа жетудегі келісілген еріктерін білдіре отырып
жасалатын, мүліктік қатынастардың пайда болу, өзгерту және тоқтату негізі
болып табылады. Кейбір нақты бір жағдайларда шарттар тек мүліктік қана
емес, сонымен қатар, жеке мүліктік емес құқықтық қатынастардың пайда
болуына негіз болады ( мысалы, авторлық құқықтық қатынастар).
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Мысалы, шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық
шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен
өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері қолданылады.
Шарттың мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері талаптардың өз қалауы бойынша белгіленеді (АК-
тің 382-бабының 1-тармағы). Шарттың мазмұны деп – жасалған шарт құрылымын
құрайтын және ішкі мәнін ашатын тараптардың құқықтары мен міндеттерін
сонымен қатар, олардың еркімен айқындалатын талаптардың жиынын айтамыз
[5:18]. Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше (диспозитивтік норма)
белгіленбесе, тараптар өздерінің келсімідерімен норманың қолданылуын жоя
алады немесе сол нормада көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тартаптар немесе диспозитивтік қалып
белгілемеген болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында
қолданылатын іскерлік қызметтің өрісіндегі әдеттегі (императивтік қалып)
құқықтармен белгіленеді (АК-тің 383 бабының 2-тармағы ).
Азаматтық кодекстің 393-бабының 1-ші тармағына сәйкес тараптар
арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап
етілетін нысанда келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі
[3:111].
Елеулі ережелер болып табылатындар: шарттың мәні туралы ережелер; заң
мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар; осы шарттың
түрі үшін қажетті ережелер; бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол
жеткізуге тиісті барлық ережелер.
Кәдімгі (дағдылы) жағдайлар заңның диспозитівтік нормаларында
қарастырылған, яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды
айтады, өйткені, бұлардың шартқа енуі өз-өзінен белгілі. Егер нақ сол
шартқа дағдылы жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы
белгіленген тәртіп қолданылады. Мысалы, азаматтық кодекстің 223-бабына
сәйкес ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік
ерлі-зайыптылардың арасаындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың ортақ
меншігі болып табылады. Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде
қаралмаған мәселелер бойынша әр жақтың келісімі кездейсоқ жағдайлар
делінеді және осы жағдайлар диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі.
Олар әр жақтың өзімен қалыптастырылады, өздері заңдағы ережеге қосымша
немесе өзгерістер арқылы енгізіледі. Мысалы, әр жақ өзара келісімдер арқылы
мүлікті иеленушінің құқықтарын шартқа енгізеді, бірақ мүлікті тапсырмайды.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388 бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады [3:109].
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге
құжаттар нысанында жазылуы мүмкін.
Шарттардың түрлерге бөлінуінің өзіндік мазмұндық ерекшелігі бар.
Мысалға ақылы және ақысыз шарттарды алатын болсақ, ақылы шарттың
мазмұнында шарттың ақысының мөлшері, оны төлеудің тәртібі мен кезеңдері
көрсетілуі тиіс. Консенсуалды және нақты шарттың мазмұнында олардың
объектілері мен күшіне ену мерзімі туралы ережелерге назар аударылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 379-бабына сәйкес,
шарттан мiндеттемелiк, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық қатынастар
туындауы мүмкiн [3:107]. Азаматтық-құқықтық шарттарды әдетте міндеттемелік
құқық қатынасымен байланыстырады. Көп жағдайларда бұл, әрине, солай да.
Бірақ міндеттемелік құқық қатынастарының сызбасына зорға енетін құқықтық
қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттан оның
қатысушылары арасында ортақ меншік объектісіне бірлесіп иелік ету және
пайдалану бойынша қатынастар туындайды, ал бұл қатынастар өз кезегінде
міндеттемелік емес, салыстырмалы түрде заттық құқықтық қатынастар болып
табылады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертабыстық қатынастар (бірге тапқандар арасында) пайда болғандағы
жағдайда да осылай бағалауға болады.
Шарттан туындаған мiндеттемелерге, Азаматтық кодексте аталған
шарттардың кейбiр түрлерi туралы ережелерiнде өзгеше көзделмегендiктен,
мiндеттемелер жөнiндегi жалпы ережелер қолданылады [3:116]. Бұл ретте
мынаны ескерген жөн: міндеттемелер тек шарттардан ғана емес, сонымен қатар
басқа да заңдық фактілерден де туындауы мүмкін. Сондықтан шарттық
міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережелерді қолдану Азаматтық
кодекстің шарттар туралы нормаларымен шектелуі мүмкін. Мысалы, талап етуді
басқаға беру мен қарызды аудару туралы жекелеген ережелер (АК 339-348бб.)
шарттың кейбір түрлерінде басқалай шешіледі (лизинг, факторинг).
Сәйкесінше, шарттардың осы түрлері туралы нормалар қолданылады.
Шарттан (бiрлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт
және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге де құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнiнен
өзгеше туындамаса, Азаматтық кодекстің Шарт ұғымы және оның ережелері деп
аталатын 22-тараудың ережелерi қолданылады. Шарттан туындайтын
міндеттемелік қатынастардан басқа қатынастарға аталған тараудың ережелері
қолданылады, бірақ бұл ережелердің заңнамада немесе шартта белгіленген не
құқық қатынасының мәнінен өзгеше жағдайлар көзделсе, соңғыларының ережелері
қолданылуы тиіс.
Азаматтық кодекстің 379-бабы шарттан туындайтын заттық, авторлық
немесе басқа құқық қатынастарына міндеттемелер туралы ережелерді қолдану
мәселесін шешпейді. Бұл жағдайды АК-тің белгілі бір ақтаңдағы деп санау
керек. Себебі, заңнамамен немесе шартпен тікелей реттелмеген мәселер
бойынша қатынастарға заңның ұқсастығына қарай міндеттемелер туралы ережелер
қолданылуы тиіс деп топшылауға болады [1:396].
Өзіміз білетіндей, кез-келген шарт тараптардың құқықтары мен
міндеттері бекітілетін талаптардың белгілі бір жиынтығынан құралады. Осы
талаптардың жиынтығы шарттың мазмұны деп алталады. Шарт талаптары үш топқа
бөлінеді: елеулі, қарапайым және кездейсоқ [2:167].
Елеулі талаптарға шарт жасалған деп есептеу үшін қажетті талаптар
жатқызылады. Елеулі талаптардың өзін өз кезегінде үш топқа бөлуге болады:
1) шарттың пәні туралы талаптар;
2) заңдарда немесе құқықтық актілерде шарттың белгілі бір түрі үшін
маңызды немесе қажетті деп аталған талаптар;
3) тараптардың бірінің арызы бойынша келісімге қол жеткізуге қажетті
талаптардың барлығы.
Шарттың пәні болып әдетте қандай да бір заттар немесе екінші тарап
жүзеге асыруы тиіс болатын белгілі бір әрекеттер танылады. Бұл әрекеттер
заңдық, сондай-ақ іс жүзінде болуы мүмкін.
Заңдарда немесе құқықтық актілерде шарттың белгілі бір түрі үшін
маңызды немесе қажетті деп аталған талаптар қатарына, мысалы, сақтандыру
шарты үшін сақтандыру тәуеккелін жатқызуға болады.
Қарапайым талаптар – бұл тәжірибеде белгілі бір шарттың мазмұнына
кірістірілетін, бірақ олардың жоқ болуы оның жарамдылығына әсер етпейтін
талаптар. Мысалы, тауар жеткізілімі шартында әдетте шартты орындамағандығы
үшін айып төлеу туралы талап енгізіледі. Ережеге сәйкес, қарапайым талаптар
диспозитивтік нормалармен қарастырылады.
Кездейсоқ талаптар дегеніміз – бұл берілген шартқа тән емес, бірақ
тараптар оларды шартқа енгізуге келіскен болса, заңдық мәнге ие болатын
талаптар.
Тиiстi шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан басқасында,
шарт ережелерi тараптардың өз қалауы бойынша белгiленедi. Шарттың ережесi
заңдарға сәйкес қолданылатын қалыппен көзделген реттерде, егер тараптардың
келiсiмiмен өзгеше (диспозитивтiк қалып) белгiленбесе, тараптар өздерiнiң
келiсiмдерiмен қалыптың қолданылуын жоя алады немесе сол қалыпта
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгiлей алады.
Шарт ережелерін айқындаудың жалпы қағидасы шарт еркіндігінен
туындайды. Тараптар заңдарда тікелей белгіленген жағдайлардан басқа
реттерде шарттың кез-келген ережелерін белгілей алады.
ҚР АК-нің 382-бабының 1-тармағында императивтік және диспозитивтік
нормалар арасындағы айырмашылық келтірілген. Тиісті ереженің мазмұны
заңнамада қатаң айқындалған жағдайда (императивтік норма), тараптар бұл
ережені өзгерте алмайды. Олар бұл ережені шарта қарастыруы да, қарастырмауы
да мүмкін, бірақ бұған қарамастан, олар бұл ережені заңда бекітілген
нысанда орындауға міндетті. Мысалы, АК-тің 282-бабына сәйкес, ҚР-ның
аумағында ақшалай міндеттемелер теңгемен көрінуі тиіс. Немесе АК-тің 304-
бабына сәйкес ортақ меншікті құрайтын мүлік оның барлық меншік иелерінің
келісімімен ғана кепілге берілуі мүмкін. Бұдан көретініміз – тараптар
шартта доллармен ақшалай есептесу туралы немесе ортақ меншікті басқа меншік
иелерінің келісімінсіз кепілге беру туралы ережені бекіте алмайды [3:108].
Шарттың ережелері тек заңмен ғана емес, сонымен қатар басқа да
құқықтық актімен алдын-ала императивті жазылуы мүмкін. Мысалы, ҚР
Үкіметінің 27.03.2000ж. №412 қаулысымен ауылшаруашылығы өндірушілеріне
жанар-жағар материалдарын тарату Ережелері бекітілді. Осы Ережелерге
сәйкес, ауылшаруашылық тауар өндірушілер жанар-жағар материалдарын сатып
алу кезінде оларды мақсатты пайдалану бойынша міндеттемені өздеріне ала
отырып және өз міндеттемелерін бұзғаны үшін айыппұл санкциясын (30%
айыппұлмен қоса тауар құнының нарықтық құннан айырмашылығын) көрсете
отырып, оларды таратушы операторлармен контракт жасасады [7:10]. Бұл ереже
императивті болып табылады және тараптардың ықтиярына қарамастан,
контрактіге енгізілуі тиіс.
Шарттың ережелері диспозитивтік нормамен қарастырылған жағдайда,
тараптар оны қолданбауға немесе онда қарастырылғаннан басқа ережені
бекітуге құқылы. Мысалы, АК-тің 285-бабында екі немесе бірнеше әрекеттердің
бірін жасауға міндетті борышқорға, егер заңдардан немесе міндеттеме
шартынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы берілген. Осыдан, тараптар шартта
ұқсас міндеттемен орындаудың басқа тәртібін қарастыруға құқылы. Егер
тараптар аталған ережеге қатысты ешнәрсе қарастырмаса, заңнамада бекітілген
норма қолданылады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес. Азаматтық-құқықтық
нормалардың көпшілігі диспозитивтік нормалар болып табылады. Бұл мынадан
шығады: тараптар шарт еркіндігі қағидасына сүйене отырып, оның барлық
талаптарын өздері белгілеуі тиіс. Диспозитивтік нормалар қандай д бір тарап
үшін маңызды ережелердің мүлдем реттелмей қалуын болғызбау мақсатында
енгізіледі.
Кейде қандай да бір ережені тараптар да, диспозитивтік норма да
қарастырылмай қалатын жағдайлар да орын алуы мүмкін. Бұл жағдайда, егер
ондай дәстүр болатын болса және оны дәлелдеу мүмкін болса, іскерлік айналым
өрісіндегі дәстүрлерді қолдануға болады. Бірақ, мұндай жағдай өте сирек
кездеседі және даулы болып табылады. Бұған байланысты туындайтын даулар
сотта шешіледі.
Шарттың мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері талаптардың өз қалауы бойынша белгіленеді
[5:18]. Шарттың мазмұны деп – жасалған шарт құрылымын құрайтын және ішкі
мәнін ашатын тараптардың құқықтары мен міндеттерін сонымен қатар, олардың
еркімен айқындалатын талаптардың жиынын айтамыз. Шарттың ережесі заңдарға
сәйкес қолданылатын нормамен көзделген реттерде, егер тараптардың
келісімімен өзгеше (диспозитивтік норма) белгіленбесе, тараптар өздерінің
келсімідерімен норманың қолданылуын жоя алады немесе сол нормада
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі (императивтік қалып ) құқықтармен белгіленеді
(АК-тің 383 бабының 2-тармағы ).
Елеулі ережелер болып табылатындар:
1. Шарттың мәні туралы ережелер;
1. Заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар;
1. Осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
1. Бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық
ережелер (АК-тің 393 бабы).
Кәдімгі (дағдылы) жағдайлар заңның диспозитивтік нормаларында
қарастырылған, яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды
айтады, өйткені, бұлардың шартқа енуі өз-өзінен белгілі. Егер нақ сол
шартқа дағдылы жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы
белгіленген тәртіп қолданылады. Мысалы, азаматтық кодекстің 223-бабына
сәйкес ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік
ерлі-зайыптылардың арасаындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың ортақ
меншігі болып табылады.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр жақтың келісімі кездейсоқ жағдайлар делінеді және осы жағдайлар
диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі. Олар әр жақтың өзімен
қалыптастырылады, өздері заңдағы ережеге қосымша немесе өзгерістер арқылы
енгізіледі. Мысалы, әр жақ өзара келісімдер арқылы мүлікті иеленушінің
құқықтарын шартқа енгізеді, бірақ мүлікті тапсырмайды.
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388 бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге
құжаттар нысанында жазылуы мүмкін.
Шарттардың түрлерге бөлінуінің өзіндік мазмұндық ерекшелігі бар.
Мысалға ақылы және ақысыз шарттарды алатын болсақ, ақылы шарттың
мазмұнында шарттың ақысының мөлшері, оны төлеудің тәртібі мен кезеңдері
көрсетілуі тиіс. Консенсуалды және нақты шарттың мазмұнында олардың
объектілері мен күшіне ену мерзімі туралы ережелерге назар аударылады.
Шартта оның кейбiр ережелерi осындай шарттар үшiн әзiрленген және
баспада басылып шыққан үлгi ережелермен белгiленетiнi көзделуi мүмкiн
[3:388]. Көрсетіліген баптың мәтініне сәйкес, үлгі талаптар тараптар үшін
міндетті болып табылмайды, бірақ сот оларды іскерлік айналым дәстүрі
ретінде ескеруі мүмкін.
Шарт тараптар үшiн оны жасасу кезiнде қолданылып жүрген заңдармен
белгiленген мiндеттi ережелерге (императивтiк қалыптарға) сәйкес келуге
тиiс. Егер шарт жасалғаннан кейiн шарт жасалған кезде қолданылып жүрген
ережелерден өзгеше, тараптар үшiн мiндеттi ережелер заңдармен белгiленген
болса, жасалған шарттың ережелерi оның күнi бұрын жасалған шарттардан
туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгiлегендегiден
басқа жағдайларда, өз күшiн сақтайды.
Шарт мәміленің бір түрі болғандықтан, оның нысанына мәміленің нысаны
үшін белгіленген барлық ережелер қолданылады. Атап айтар болсақ, шарт
ауызша, жай жазбаша және нотариалды жазбаша нысанда жасалуы мүмкін. Шарттың
кейбір түрлері үшін сонымен қатар мемлекеттік тіркеу қарастырылған.
Бұл жерде жазбаша нысанның бірнеше түрі болатынын ескере кету керек.
Сонымен, екі тараптың да қолы қойылған құжат оның ең көп тараған түрі болып
есептеледі. Шарт жасасудың жазбаша нысаны болып сонымен қатар жазбаша түрде
шарт жасасуға ұсыныс жолдау мен оны шарттың ұсынылған талаптарын орындау
бойынша нақты әрекеттерді жүзеге асыру (тауарды түсіру, қызметтерді
көрсету, жұмыстарды орындау т.б.) жолымен қабылдау саналады.
Шарт хат алмасу, телеграмма, факс, басқа да байланыс құралдары арқылы
алмасу жолымен де жазбаша нысанда жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда мына
мәселені дұрыс анықтап алу қажет: шарт тараптан келісім бойынша шығатынын,
немесе, басқа сөзбен айтқанда, құжат шарт тарабынан шығатындығы туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік беретін оның қолының қажеттілігі. Заем шарты
үшін шартты куәландыратын қолхат немесе бағалы қағаз берілген жағдайда, ал
сақтау шарты үшін – қолхат немесе жетон берілген жағдайда шарттың жазбаша
нысаны сақталған деп есептеледі.
Азаматтар мен заңды тұлғалар арасындағы қатынастарда жазбаша шарттарды
ресімдеу кезінде шарт жасасу үрдісінің өзін тездетуге мүмкіндік беретін
типтік бланкілер жиі қолданылады. Бірақ бұндай бланкілердің болуы оларға
өзгертулерді енгізуге (қандай да бір пункттерді қосуға немесе, керісінше,
алып тастауға) болмайды деген сөз емес. Егер шарттың барлық елеулі
ережелері келісілген болса, ол жарамды деп танылады.
Шарт тараптар үшiн оны жасасу кезiнде қолданылып жүрген заңдармен
белгiленген мiндеттi ережелерге (императивтiк қалыптарға) сәйкес келуге
тиiс. Егер шарт жасалғаннан кейiн шарт жасалған кезде қолданылып жүрген
ережелерден өзгеше, тараптар үшiн мiндеттi ережелер заңдармен белгiленген
болса, жасалған шарттың ережелерi оның күнi бұрын жасалған шарттардан
туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгiлегендегiден
басқа жағдайларда, өз күшiн сақтайды [3:383]. Бұл жерде жоғарыда тап кеткен
императивтік норманың түсінігі ашылады. Бірақ біз жоғарыда шарттың
ережелері туралы айтқан болатынбыз. Ал мұнда әңгіме тұтастай шарт туралы
болып отыр. Шарт жасасқаннан кейін қабылданатын императивтік нормалар оның
әрекет ету кезеңінде және шарттың ережелеріне қайшы келетін жағдайда шарт
үшін міндетті болады.
Мысалы, шарт негізінде орындауға мүмкін болған белгілі бір әрекетті
(мұнай өндіру, туристік қызметтер көрсету т.б.) жүзеге асыру туралы шарт
жасалынды. Бірақ кейінірек қызметтің осы түрін лицензиялау енгізілді. Бұл
жағдайда заң қабылданғанға дейін шарттан туындаған әрекетті жүзеге асыру
үшін лицензиялау талап етіле ме?
Бұл сұрақтың жауабы ҚР АК-нің 383-бабының 2-тармағында берілген. Бұл
тармақтың ережелері жаңадан қабылданған заңның күші тек осы заң күшіне
енгізілгеннен кейін туындаған құқықтық қаынастарға таратылатын жалпы
ережеге негізделеді. Аталған ереже әдетте осы заңның күшіне енуі туралы
қаулыда бекітіледі.
ҚР Шетелдік инвестициялар туралы Заңында заңнаманың өзгеруі
жағдайында шарттың тұрақтылығы принципі бекітілген. Бұл жерде әңгіме Заңның
6-бабы туралы болып отыр. Бұл бап Инвестициялар туралы Заңның ең танымал
және даулы баптарының бірі болып табылады. Оған сәйкес, заңнамадағы
өзгерістің және (немесе) халықаралық шарттардың күшіне енуі және (немесе)
оның талаптарының өзгеруі нәтижесінде шетелдік инвестордың жағдайының
нашарлауы жағдайында, егер контрактіде өзгеше көзделмесе, шетелдік
инвестицияларға 10 жыл бойы, ал ұзақ мерзімді контрактілер бойынша (10
жылдан жоғары) жүзеге асырылатын инвестициялар бойынша – контрактінің
мерзімі аяқталғанға дейін инвестицияны жүзеге асыру сәтінде күшінде болған
заң қолданылады [7:6].
Тараптар шартқа өзгерістер енгізген жағдайда бұндай өзгерістер, жалпы
ереже бойынша, шарт жасасқан кезде күшінде болған құқық нормаларына бағынуы
тиіс, яғни шарт талаптарының тұтасығы сақталуы тиіс. Сонымен қатар, өзара
келісім бойынша шартты өзгерту – бұл тараптардың келісімі, яғни шарт,
сондықтан ол шарт жасасу ережелеріне бағынуы керек, соның ішінде шартқа
өзгеріс енгізген сәтте әрекет ететін заңға сәйкес болуы тиіс.
Шарттың әрекет ету мерзімін жаңа мерзімге ұзарту АК-тің шарт жасасу
тәртібін қарстыратын 397-бабының ережелері бойынша жүзеге асады.
Сәйкесінше, ұзартылған шарттың ережелері ұзартылған сәттегі заңның
талаптарына сәйкес болуы керек.
1.2. Азаматтық-құқықтық шарттарды топтастыру ерекшеліктері.
Ақысыз шарттар туралы жалпы ережелер
Шарттың түсінігімен және шарттардың талаптарымен олардың
классификациясы туралы мәселе өте тығыз байланысты. Азаматтық айналымда
шарттардың алдыңғы қатарлы мәні, осы құбылыстың тәжірибеде айрықша кең
таралуы заңға оларға қатысты көптеген нормаларды енгізуге алғышарт болды.
Осындай ережелердің ішінен кем дегенде екі топты бөліп қарастыру қажет.
Біріншіден, шарттардың жекелеген түрлерінің мазмұнын айқындайтын жалпы
ережелер және, екіншіден, сәйкесінше шарттардың сипаты туралы ережелер.
Шарттардың түрлері туралы жалпы ережелер негізінен Азаматтық кодекстің
жалпы бөлімінде шоғырланған (көбінесе Міндеттемелік құқық деп аталатын 3-
бөлімде), ал жекелеген шарттардың ерекшеліктері туралы ережелер – ерекше
бөлімде қарастырылады (Міндеттемелердің жекелеген түрлері атты 4-бөлім).
Шарттарды топтастыру белгілі бір нормаларды шарттың нақты қандай да
бір түріне, сондай-ақ типіне қолдануды жеңілдетеді. Сонымен қатар, қандай
да бір құқықтық қатынастарды құқықтық реттеудегі ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік береді, заңнаманы одан әрі жетілдіру
мен жүйелеуге септігін тигізеді, шарттарды терең тану мақсатына қызмет
етеді.
Шарттардың жекелеген түрлері туралы жалпы ережелердің қатарына олардың
жасалу уақытын, қайтарымдылығының басталуын, тараптардың құқықтары мен
міндеттерінің бөлінуін және кейбір басқа жағдайларды айқындайтын ережелер
кіреді.
Шарттар түрлі негіздер бойынша топтастырылуы мүмкін. Шарттарды
түрлерге жіктеудің маңызы өте зор. Шарттың дұрыс анықталуы тараптардың
мүдделерін қорғауға септігін тигізеді. Құқықтар мен міндеттердің пайда болу
уақытына қарай олар нақты (реалды) және консенсуалды деп бөлінеді.
Консенсуалды шарт дегеніміз әр жақтың келісімі бойынша жасалатын шарт. Бұл
шарт олар келісімге келген бойда күшіне енеді де, әр жақтың құқықтары
мен міндеттері туындайды ( мысалы, сатып алу-сату, мүлікті жалдау,
мердігерлік жәәне т.б.).
Ал шартты жасалған деп тану үшін оның барлық елеулі ережелерімен қоса
тараптардың келісімі жеткілікті болатын жағдайларда шарт консенсуалды деп
аталады [3:393]. Нақты шарт дегеніміз заттарды тапсыру сәтінде ғана
құқықтар мен міндеттер туғызатын шарт болып табылады. Бұрын қол жеткізген
келісім негізінде шарттың пәнін беру бойынша әрекетті жүзеге асырған сәтте
шарт жасалған болып есептелетін жағдайларда ол нақты деп аталады (заем
шарты). Шарттардың көпшілігі консенсуалды шарттарға жатады. Мысалы, сатып
алу-сату, мүлікті жалдау, мердігерлік т.б.
Шарттар ақылы және ақысыз болуы мүмкін. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
атқарған жақ ақысын алуға, не қарсы талап қоюға құқылы (мысалы, тапсырылған
затқа, атқарылған жұмысқа, істелген қызметке ақша алады, тапсырған мүлкінің
құнын алады.) Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай, немесе еш нәрсе
бермей ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады. Жоғарыда
айтқан ақысыз шартқа мысалы, сыйға беру, мүлікті ақысыз тегін пайдалану,
кейбір жағдайда сақтау жатады.
Азаматтық-құқықтық шарттардың көпшілік бөлігі ақылы болып танылады.
Бұл азаматтық айналымда тауар-ақша нысанын пайдаланумен түсіндіріледі.
Шарттың ақылылығы бір контрагенттің мүліктік ұсынысына басқа
контрагенттің қарсы мүліктік ұсынысы сәйкес келеді (мүлікті жалдау шарты
бойынша, мысалы, жалға беруші жалға алушының уақытша пайдалануына жеке-
айқындалған затты беруге міндеттенеді, ал жалға алушы ол үшін өз кезегінде
сыйақыны – жалдау ақысын төлеуге міндеттенеді). Әрбір тарап тең мүлікті
берген кезде ақылылық эквиваленттілік сипатын алады [1:169]. ҚР АК-нің 384-
бабының бірінші бөлігінде ақылы шарттарға былай деп анықтама береді: Шарт
бойынша тарап өз мiндеттемелерiн орындағаны үшiн ақы алуы немесе бiр-бiрiне
бiр нәрсе беруi керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады [3:108].
Бір тарап екінші тараптың пайдасына қандай да бір әрекетті қарсы
ұсынысты алмай жүзеге асыратын шарттар ақысыз деп танылады (мысалы, сыйға
тарту, өсиет, пайызсыз заем т.б.). Азаматтық заңнама ақысыз шарттарға
мынадай анықтама береді: Бiр тарап екiншi тарапқа одан ақы алмай немесе
ешнәрсе бермей бiр нәрсенi ұсынуды мiндетiне алған шарт ақысыз шарт болып
табылады.
Кейбір шарттар заңның күшіне сәйкес ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін
(тапсырма, сақтау, заем). Тараптардың мүліктік жауапкершілігі туралы
мәселелерді шешуде шарттарды ақылы және ақысыз деп бөлудің елеулі мәні
болады. Шарттан материалдық пайда көрмейтін тұлғаның жауапкершілігі кейбір
жағдайларда шартты өзінің пайдасына жасаушы тұлғаның жауапкершілігінен
көрі қатаңырақ болады. Мұндай тұлғадан ерекше алдын-алу шараларын қолдану
бойынша, мүлкті қорғауға байланысты шығындарды өтеуін т.б. талап етуге
болмайды. Осыдан, азаматардың арасында жасалған ақысыз сақтау шарты бойынша
сақтаушы өзіне сақтауға берілген мүлікті өзінің меншігіндей етіп күтіп
ұстауға міндетті.
Құқықтар мен міндеттердің арақатынасына байланысты шарттар біржақты
міндеттейтін және екіжақты міндеттейтін деп бөлінеді. Бірінші жағдайда
тараптардың бірінде тек құқық, ал екіншісінде – тек міндет қана болады.
Бұған мысал ретінде заем шартын алуымызға болады. Онда заем берушіде
қарызды қайтаруды талап ету құқығы болса, борышқорда қарызды қайтару
міндеті бар. Шарттарды бір жақты міндеттеуші және өзара келісілген деп
бөлудің тәжірибелік маңызы зор. Азаматтық кодекстің 284-бабында тараптардың
өзара міндеттерді орындау және қарсы талаптары қарастырылған; өз
міндеттерін орындаудан бас тартуға немесе тоқтатуға қарсы талап берген
жақтың құқығы бар, оны толықтай не бөлектей жүзеге асыра алады, ал тиісінше
орындамаған жағдайда келген залалдың орнын толтыруды талап ете алады.
Шарттардың басым көпшілігі өзара келісілген, яғни құқықтар мен міндеттер
екі жақта да бірдей болады [3:84].
Екіжақты міндеттейтін шарттарда тараптардың әрқайсысында бір мезгілде
құқықтар да, міндеттер де болады. Осыдан, сатып алу-сату шартында сатушы
сатып алушыға затты тапсыруға міндетті және сонымен бір мезгілде белгілі
бір ақша сомасын төлеуді талап етуге құқылы. Ал сатып алушы өз кезегінде
ақша сомасын төлеуге міндеттенеді және затты тапсыруын талап етуге құқылы
болады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер бойынша
құқықтар мен міндеттерді алатындар – сол міндеттемеге қатысушылар. Алайда
азаматтық айналымда басқа да түрлі міндеттемелер кездеседі, кейбір
міндеттемелер мен талап құқығын міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің
уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші жақ алады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт – бұл талаптар несие берушіге
емес, шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап
етуге құқығы бар үшінші жақ үшін жасалған шарт (АК-тің 391-бабы).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шартты үшінші жаққа орындау
жөніндегі шарттан бөлектеу қажет, өйткені, ол орындауды талап ету құқығын
еншілемейді. Аталған тұлға тек орындауды ғана қабылдауға уәкілетті, несие
берушінің өзі де оны орындау ретінде қарайды. Үшінші тұлғаның айырмашылығы
– шартты орындауды талап етуге дербес құқығы болмайды. Ондай құқық үшінші
жаққа шарт бойынша беріледі [8:47].
Жалпы ереже бойынша шарт бойынша орындауды талап ету құқығы
контрагентке тиесілі, бірақ кейде бұндай құқық шарт жасасуға қатыспаған
тұлғада туындайтын жағдайлар да болуы мүмкін. Мұндай шарттар үшінші жақтың
пайдасына жасалатын шарт деп аталады. Оған мынадай анықтама береміз:
Тараптар несие берушiге емес, шартта көрсетiлген немесе көрсетiлмеген және
борышқордан мiндеттеменi өзiнiң пайдасына орындауды талап етуге құқығы бар
үшiншi жаққа борышқор орындап беруге мiндеттi деп көрсеткен шарт үшiншi
жақтың пайдасына жасалған шарт болып танылады. Мысалы, ҚР АК-нің 689-
бабына сәйкес, жүкті тасымалдау шарты бойынша бір тарап (тасымалдаушы)
өзіне басқа тараптың (жүк жөнелтушінің) сеніп тапсырған жүгін белгіленген
мекенге жеткізуге және жүкті алуға уәкілетті адамға (алушыға) оны беруге
міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші жүкті тасымалдағаны үшін шартқа немесе
тарифке сәйкес ақы төлеуге міндеттенеді. Бұл жағдайда жүкті алуға
уәкілетті адам үшінші жақ болып есептеледі [9:247].
Үшінші жақтың мүддесін қорғау мақсатында ҚР АК-нің 384-бабының 2-
бөлігінде мынадай ереже белгіленген: егер заңдарда немесе шартта өзгеше
көзделмесе, үшiншi жақ борышқорға шарт бойынша өз құқығын пайдалану ниетiн
бiлдiрген кезден бастап тараптар өздерi жасасқан шартты үшiншi жақтың
келiсiмiнсiз бұза алмайды немесе өзгерте алмайды. Ал егер үшінші жақ өзіне
шартпен берілген құқықтардан бас тартса, заңдарға, несие беруші басқа
құқықтық актілерге және шартқа қайшы келмейтін жағдайларда бұл құқықты өзі
пайдалана алады [3:108].
Шарттар сондай-ақ негізгі және алдын-ала жасалған деп бөлінеді.
Міндетті түрде негізгі шарттың алдында жүруі тиіс алдын-ала жасалатын
шарттың мәні мынада: тараптар алдын ала жасалатын шартта көзделген
жағдайларда мүлiк беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету туралы
болашақта шарт (негiзгi шарт) жасасуға мiндеттенедi.
Алдын-ала жасалатын шарттың функциясы оның қатысушыларының әрекеттерін
жоспарлаудан құрылады. Алдын-ала шарт заңды тұлғалардың арасында да,
сонымен қатар азаматтардың арасында да жасалуы мүмкін.
Алдын-ала шарттың мазмұны келесі талаптарға жауап беруі тиіс. Ең
алдымен, онда болашақта жасалатын негізгі шарттың атауы көрсетілуі және
оның тараптары аталуы тиіс. Алдын ала жасалатын шартта негiзгi шарттың
мәнiн, сондай-ақ басқа да елеулi жағдайларын белгiлеуге мүмкiндiк беретiн
ережелер болуға тиiс.
Алдын-ала шартта сонымен қатар негізгі шарттың нысанасы көрсетілуі
тиіс. Мысалы, егер бұл несие шарты болса, нысана ретінде несие мөлшері
болады; егер әңгіме тапсырма шарты туралы болса, бұл жағдайда тапсырылаты
заңдық әрекеттердің сипатын ашып көрсету қажет.
Алдын ала жасалатын шарт негiзгi шарт үшiн заңдарда белгiленген
нысанда, ал егер негiзгi шарт нысаны белгiленбесе, жазбаша түрде жасалады.
Мысалы, егер тұрғын үйді сатып алу-сату шарты нотариалды куәландыруға тиіс
болса, онда ладын-ала жасалатын шарт та нотариалды куәландырылуға жатады.
Алдын ала жасалатын шарт нысаны туралы ережелердiң сақталмауы оның жарамсыз
болып қалуына әкелiп соқтырады.
Алдын ала жасалатын шартта тараптар негiзгi шартты жасасуға
мiндеттенетiн мерзiм көрсетiледi. Егер алдын ала жасалатын шартта мұндай
мерзiм белгiленбесе, олар көздеген шарт алдын ала жасалған кезден бастап
бiр жыл iшiнде жасалуға тиiс.
Алдын ала жасалатын шартта көзделген мiндеттемелер, егер тараптар
негiзгi шартты жасасуға тиiс мерзiм бiткенге дейiн ол жасалмаса не
тараптардың бiрi екiншi тарапқа бұл шартты жасасуға ұсыныс жiбермесе,
тоқтатылады.
Егер ниеттер туралы хаттамада (ниеттер туралы шартта) тараптардың оған
алдын ала жасалатын шарт күшiн беру ниеттерi тiкелей көзделмесе, ол
азаматтық-құқықтық шарт болып табылмайды және оның орындалмауы заңдық
зардаптарға әкелiп соқтырмайды.
Егер тараптардың бірі негізгі шартты жасасудан жалтарған жағдайда,
екінші тарап шарт жасасуға мәжбүрлеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы.
Сонымен қатар, алдын ала шарт жасасқан тарап өзi көздеген шартты жасасудан
негізсіз жалтарған реттерде, егер заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
осы арқылы келтiрiлген залалды екiншi тарапқа өтеуге мiндеттi. Залалдың
мөлшерін жәбірленуші тарап дәлелдейді. Залалға нақты зиян (бұзылған құқықты
қалпына келтіру үшін жасалған немесе жасалатын шығындар, мүлікті жоғалту
немесе бүлдіру), сондай-ақ болуы тиіс пайда (егер оның құқықтары бұзылмаған
болса, жәбірленуші азаматтық айналымның қарапайым жағдайларында алуы мүмкін
болатын алынбаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz