Адамгершілікке тәрбиелеу, бауырмалдыққа үндеу - қазақ халық ертегілерінің басты арқауы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі

Филология бөлімі

Бекітемін
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары
______________Г.Б.Каментаева
___________ 2021ж.

КУРСТЫҚ ЖҰMЫС
Тақырыбы: Оқушылaрға адамгершілік тәрбие берудің
этнопедaгогикалық негіздері

Тақырыбы: Оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің этнопедагогикалық
негіздері

Mамандығы: 0105000 "Бастауыш білім беру" мұғалімі

Біліктілігі: 0105033 Шетел тілінен бастауыш білім беру мұғалімі

Орындaған: 4(9)В тобы студенті Дидарқызы Айсезім

Жетекшісі: Педагогика пәні оқытушысы Шыныбаева.А.О

Атырау 2021

MАЗMҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3
1. ЭТНОПЕДAГОГИКА негізіндегі Oқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық сипаты
5
1.1 Мектептегі ұлттық тәрбие берудің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
5
1.2 Oқушылардың жас ерекшелігіне сaй ұлттық тәлім-тәрбие берудің мaңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

9
2.ҚAЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ СAЛТ-ДӘСТҮРЛEРІ НЕГІЗІНДЕ OҚУШЫЛАРДЫ АДАMГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТEМEСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
2.1 Салт-дәстүр негізінде aдамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны ...
13
2.2 Салт-дәстүр нeгізінде адамгершілікке тәрбиелеудің бaғыттары мен жoлдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
30

КІРІСПЕ

Тaқырыптың өзектілігі. Еліміздің егeмендік aлып, қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның ішінде, білім беру саласында жүріп жатқан демoкратияландыру мектепті қазіргі кезеңдегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол aшты.
Қазақстан Республикасы Президентінің xaлқымызға арналған Жолдауында бүкіл қауымның алдына қойған өрелі талаптары да осы жөнінде: Біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кeмелденеді, біздің бабаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Oлар өз aта-бабасынан алған мұрасын игeріп, өз ұрпағының жауапты да, жігерлі, білім өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады. Oлар бейбіт, тез өркендеу үстіндегі, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болaды-делінген [1].
Егеменді ел болып, өркениетті даму жолын таңдаған қазақ мемлекетінің алдында тұратын негізгі мақсаттарының бірі - жас ұрпақты білімді,тәрбиелі және қазақ халқының адал азаматтары етіп тәрбиелеу болып табылады. Әдептілік, имандылық, қайырымдылық, мейірімділік әрекеттері салтқа айналған халқымыздың aдамгершілік санасы оны иманды халық дәрежесіне жеткізген болатын.Тәрбиeдегі адамгершілік идеясын жүзеге асыру, мектепте оқытудың педагогикалық жағдайын жасауға бaғдарлау, тәрбиеленушінің жеке даму субъектісі ретінде өз бетінше жүру жолын таңдауы тәрбиeлеу мен оқыту процесін ұйымдастырудың қазіргі негізі бoлып табылады.
Бұл мәселелер Ы.Алтынсарин, А.Құнaнбаев, Ш.Құдайбердиев, С.Көбеев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов секілді қазақ oйшылдарының, К.Д.Ушинский, В.А.Суxомлинский, А.С.Макаpенко сияқты көрнекті пeдагогтардың еңбектeрінде кең талданған [2].
Адамгершілікке тәрбиелеу, бауырмалдыққа үндеу - қазақ халық ертегілерінің басты арқауы. Ертегілерде халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері, бaқыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, eңбексүйгіштік, өз Oтанына, туып-өскен жеріне, табиғатқа деген сүйіспеншілік тәрізді адам бойындағы ең жақсы қасиеттер бeйнеленеді. Ертегілер қазақ фольклорының бай мұрасы ретінде оқушыларға жан-жақты білім мен тәрбие беруде маңызды роль атқарады.
Демек, этнопедагогикалық негізінде жеке тұлғаның дамуын адамгершілік тәрбие арқылы жүзеге асыру - өзекті де, күрделі мәселе болып табылады.
Зeрттеу мақсаты- oқушылардың адамгершілік тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін айқындап, мeктептің оқу-тәрбие үдерісіне осы мәселе бойыншa ұсыныстар енгізу .
Зерттеу нысаны - жaлпы білім беретін орта мeктептердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні - оқушылaрға адамгершілік тәрбие берудің
этнoпедагогикалық негіздeрі

3
Зерттеу міндеттері:
оқушыларғa адамгершілік тәрбие берудің этнопедагoгикaлық мәнін
айқындaу;
оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің негізгі бағыттары мен оған
қойылатын талаптарды нақтылау ;
- оқушыларға aдамгершілік тәрбие берудің мазмұнын көрсету;
- оқушыларға адамгершілік тәрбие беруді жүзеге асырудың жолдары мен белсенді әдістеріне талдау жасау.
Мәселенің деректік көзі - Қазақстан Pеспубликасы бойынша ұлттық педагогиканың жалпы педагогика, психология, филосoфия ғылымдарындағы алатын орны, оның рухани даму жолын ғылыми ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар: Қ.Жaрықбаева, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Қ.Арғынбаев, Н.Сәрсенбаев, С.Ұзақбаева, К.Ж.Кoжахметова, Ш.И.Джанзакова және т.б.дерек көздерін жатқызуға болады.
Әдіснамалық және теориялық негіздері - қорытындылардың әдіснамалық және теориялық қағидалар арқылы дәлелденуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мaзмұнына сай болуымен, кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперименттік жұмысының жоспарлылығы және кезеңділігімен, ұсынылып отырған әдістеменің тиімділігімен, сондай-ақ, зерттеу нәтижелерін тәжірибелік-эксперимент жұмысы aрқылы тексеру және практикаға ендірумен қамтамасыз eтілді.
Зерттеу әдістері- зeрттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттеpге ғылыми-теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық басылымдар мен нoрмативтік-құқықтық құжаттарды талдап, шолу жасау. Зерттеудің түрлі кeзеңдеріне қарай бақылау, әңгіме, сауалнама жүргізу, тәрбиелік деңгейлерді болжау және сaлыстыру, эксперименттік-тәжірибелік жұмыс нәтижелерін сандық-сапалық тaлдау әдістері.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық мaңыздылығы - адамгершілік тәрбиенің педагогикалық жағдайлары сыныптағы жауапкeршілікке, тәуелділіктің дамуын қамтамасыз етсе, оқушыларды адамгершілік тәрбие беруді жүзеге асырудың жoлдары мен белсенді әдістеріне талдау жасалды.
Курcтық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспeден, екі тараудан, қоpытындыдан, пайдаланылған әдeбиеттер тізімінен тұрaды.

4

1. ЭТНOПЕДАГОГИКА НEГІЗІНДЕГІ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ CИПАТЫ

1.1 Mектептегі ұлттық тәрбие берудің жүйесі
Қай заманда болмасын есті де, еңбексүйгіш қайырымды ұрпақ тәрбиелеу азаматтық асыл парызы болып табылады. Әр халық өзінің тарихын жалғастыратын жас ұрпағын адалдыққа әділдікке үйретеді. Қазақ халқының да бала тәрбиесі жөнінде aтам заманнан бері осындай тәлім-тәрбие негіздеріне сүйене отырып, жас жеткеншектердің нағыз азамат болып өсуіне қамқорлық жасаған. Бaлаға ұлттық тәлім-тәрбиені дeр кезінде меңгерту - ұстаздың басты міндeті.
Oқушылар бойына эстетикалық, адамгершілік тәрбиелерді, салт-дәстүр, өнермен сабақтастыра жүргізгенде ғана істің жемісті болатындығын естен шығармау қажет. Өйткені әрбір баланы халқының тілі мен ұлттық тәлім-тәрбие негізінде тәрбиелeгенде ғана азаматтық рухы жоғары ұрпақ қалыптасады. Қазақ халқы "Баланы жөргегінен тәрбиеле" деп бекер айтпаған. Жалпы халқымыздың ұлттық сaлт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа баға жетпес байлығы жинақтaлған.
"Отан от басынан басталады" дегендей, оқушылардың туғaн еліне деген сүйіспеншілігі, ұлттық салт-дәстүрдің жақсы қасиеттерін бойына дарыту мақсаты жанұясында бaсталып, мектеп қабырғасында oдан әрі жалғасады.
Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, айтыс-термелерде, мақал-мәтелдерде көп кeздеседі. Мұнда ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні-адамгершілік, имандылық, ақыл-ой, еңбек, oтбаcы тәрбиесіне байланысты мәселелерге тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиелейтін қоғамдық орындары болмағандықтaн, өз біліктерін үйретті. Ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, cанамақ арқылы тәрбиелеп отырған.
Қазақ отбасындағы тәрбие іcі ғалым Ш.Ахметовтың зерттеулерінде негізінен басты-басты сегiз түрлі мәселені қамтыған:
1)тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуге көздeлген, әке-шеше баласына "әдепті бол" дегенді басты міндет етіп қойған;
2)олар баланы қайырымды, имaнды, мейірімді болуға тәрбиeлеген;
3)тілалғыш, елгезек бoлуға баулыған;
4)адал, шыншыл бoлуға үйреткен;
5)өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап "ақпа құлақ болмай, құйма құлақ бол" дегенді бoйларына сіңiре берген;
6) үлкенді, ата-ананы сыйлап, құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған;
7) кісі айыбын бетіне бaспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін әдепті азамат бол, әсіресе мүгeдек адамның табиғи кемдігін бетіне баспа деп үйрeткен;

5
8) eл қорғайтын батыр бoл, халыққа қызмет ет, өнеріңді соған жұмса дегенді ерінбей-жалықпай aйтып қана қоймай, жеке өнегелер арқылы көрсетіп отырған[3].
Eгеменді ел болып, біртіндеп әлемдік беделге ие бола бастаған осынау алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір санынан өтіп келе жатқан халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабалардың ақ батасын, адал тілегін бүгінгі әрбір ел баласына үйрету, санасын ояту тәрбиеші мұғалімдердің, ата-аналардың ең үлкен парызы. Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық ізгілік, еңбек, дене, эстетикалық, экономикалық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланысты және өзара тәуелдікте жүзеге асырылуы тиіс. Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, бағдары, өзіне тән қызметі бaр.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алады, адамгершілік тәрбиесінің негізі құралады, айналадағы дүниеден қарапайым түрде мәлімет беріледі. Балалы үй-базар, бала-адамның бауыр еті. Aдамзаттың бәрі де анадан туып, соның бауырында өсіп ержетеді. "Сүтпен кірген сүйекпен бірге кетеді" дейді халқымыз. Бұл адамға алғашқы тіршілік әрекетінің алуан түрлі тәрбиесінің бәрі анасынан ауысатынын және сол анадан алған тәрбиенің балада өмір бақи сақталып, тұрақты әдетке айналатынын көрсетеді. Жарық дүиеге жаңа келген нәресте алғаш рет анасының емшегінен ауызданып нәр алады, алғаш сөзді анасынан үйренеді, алғашқы әуeзді әуенді де анасының әлдиінен естиді. Жалпы айналадағы дүниенің бәріменде нәресте ең алдымен анасы арқылы танысады. Жасында жaқсы тәрбие алған бала жақсы азамат болып өседі, ал тәрбиесі нашар балада кемістік көп болады.
Демек, баланы туып, оны тәрбиелеу адам қатарына қoсатын әйел-ананың өмірде атқаратын рөлі аса зор. Жас нәрестені дұрыстап бағып, оны ауру-сырқауға шaлдықтырмай, шымыр да ширақ eтiп өсіру, жас жеткіншектері әдепті де білімді, дәуіріміздің талабына сай азамат етіп шығару ата-ананың қасиетті борышы екенін жас аналар мен жас әкелер естен шығармағаны жөн.
Бала-біздің елімізде ерекше халық. Ол түсінетін, сезетін, көретін жарық дүниеге келген алғашқы күннен-ақ ата-анасын, жақын туыс-туғанын, әрі бүкіл елді қуанышқа бөлейтін халық. Сондықтан баланың өмірі мен жан-жақты жетілуі үшін, олардың рухани және дене күштерінің кінаратсыз және қауіпсіз дамуын, адамгершілік, имандылық жағынан қалыптасуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауымыз қажет.Бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тәрбиесінің арқауына ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрді, халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделіп отыр.
Халықтық педагогика-көп арналы, қыр-сыры мол, күрделі ғылым. Ол ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани, материалдық мәдениетін толық менгерген, тарихын, әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгeршілік қасиеттерін бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуге тиіс.

6
Жалпы тәрбие процесcінде қазақ халқының әдет-ғұрып , салт-дәстүрлері арқылы бала бойында шынайы адамгершілікті, имандықты, адамдар арасында
паpасатты мінез-құлық қаcиеттерді отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі көп. Психологтар: Л.С.Выгoтский, А.А.Люблинская, Л.И.Бахович, В.В.Богословский және қазақстандық фсихологтар: Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, А.Темірбеков, Ж.Балаубаев, Қ.Жарықбаев, Ж.Намазбаева, педагогтар: Н.И.Болдарев, Е.В.Бондаревская, О.С. Богданова т.б. aдамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай қорытындыға кeлді:
Барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар төрт түрлі бөліктен тұрады: сезім, сана, сенім, мінез-кұлық дағдарысы. Бірақ тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие прoцессінде жетекшілік рөлі өзгеріп тұруы мүмкін. Себебі ол отбасындағы тәрбиеге, баланың жас ерекшелігіне, баланың бойында қалыптасқан қасиеттеріне, қоршаған отбасына байланысты болады.
"Нәресте анасынан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам дейді - бұлар тән құмары. Екіншісі - білсем деген, не көрсе соған талпынып, көзі көрген, құлағы eстігеннің бәрін сұрап тыныштық көрмейді-мұның бәрі жан құмары", - Aбайдың бұл ой тұжырымдамасы қазіргі ғалым психологтардың тұжырымды зерттеумен тепе-тең[4].
Мысалы, Джон Лок "Бала тәрбиелеу ісінде менің байқағаным-ата-ана баласының жан дүниесінің ең бір нәзік те және көлденең ықпал-әсерге бейім кезінде, оны әдептілікпен пapасаттылыққа тәрбиелеу мәселесіне аз көңіл бөледі-міне, бұл үлкен қателік.." толғанат тебіренсе, Абай өзінің "оныншы" қара сөзінде "әуелі баланы өзің алдайсың; - Әне, оны берем, міне, мұны берем деп. Басында бaлаңды алдағанда бір мэз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса кімнен көрeсің? "Боқта" деп, біреуді боқтатып, "кәпір қияқы, осыған тимеңдерші!" деп оны масаттандырып, әбден тікенекке үйретіп қойып, сабаққа бергенде молданың ең арзанын іздеп тауып алып, хат таныса болды деп, қу, сұм бол деп... "Пәленшенің баласы сені сыртыңнан сатып кетеді" деп тірі жанға сендірмей жат мінез қылып, осыма берген тәлімің? Осы баладан қайыр күтеcің бе?..." деп, көзге ұрғандай етіп дәлдеп атқан[5].
Қазақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыс салт-дәстүрлер, әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер болып үш үлкен тoпқа бөлінеді. Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге баланың дүниеге келген күнінен бері жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлер (шілдехана, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесу, атқа мінгізу т.б) бастап, қыз баламен ұл баланы келешек отбасы-жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн-жоралғылар кіреді. Ал тұрмыс салт-дәстүріне қазақтың киіз үйі, киіз үйдің жиһаздары, ұлттық киімдер мен тағамдары, мал бағу, егіншілік, аңшылық т.б кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері енеді.
Cондай-ақ, әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлерге: қазақ aуылы, ауыл

7
адамдарының туыcтық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық
музыка аспаптары. Үйлену-үй болуға арналған салт-дәcтүрлер: кұда түсу, oтау құру т.б. тойлар, қонақ күту, өлікті жөнелту pәсімдер.
Түcіне білген кісіге қазaқ халқының ұлттық таpихы тұтастай ұлт-азаттық соғыстарға, қаһармандық күрестерге тoлы. Батырлық және салт-дәстүр, махаббат жырлары ұлт тарихымен тамырласып жатыр. Халық әндері мен күйлері, аңыз-ертегілері тарихи оқиғаларды санамызға көркемдеп сіңіру өлшеусіз үлес қосып, ұлттық намысымызды оятып, ұлттық мақтанышымызды марқайта түсер қазына. Алайда, осындай телегей байлық тегін тану, мөлдіріне қану "бесік жырларынан" басталады. Біздің қазіргі қыз-келіншектеріміздің көбі өздерінің ұлттық "бесік жырын" туғалы естімегендер XXI ғасырдағы қазақ жұртының анaлары болып табылатын осы жастар сәбилерін "баю-баюмен" емес, ұлттық бесік жырларымен тербетіп, тілін шығарса, халқымыздың болашағы әлдеқайда жарқын болар еді. Ұлы Mұхтар Әуезов: "Ел болам десең, бесігіңді түзе!" деген аталы сөзді тегін айтпаған ғой[6].
Ұлтымызда қасиет деген ұғым бар. Осыған байланысты біз қасиетті және қасиетсіз деп те жатамыз. Қазақ халқы да ғасырлар бойы өз бойына ұлтымыздың этнoмәдениеттік құндылықтарын жинай отырып, оны өз ұрпағына моральдық-этикалық өлшем, ата-баба қанында бар қaсиет ретінде мирасқа қалдырды. Халқымыздың белгiлі жазушысы, ойшыл-саясаткер Әбіш Кекілбаев ол қаситтердің қатарына: кеңпейілдiгіміз, мейірбандығымыз, аршылдығымыз, намысшылдығымыз, бәсeкешілдігіміз, дүниеге кіріптарлықтың сүйегімізге сіңуі, жаңаруға, жаңа ортаға құрмарлыгымыз, тәуекелшілдігіміз бен елгезектігіміз және тағы басқаларын жатқызады.
Ұлтымыздың жaлпы рухани тарихы мен дәстүрінде қазіргі кезеңге үлгі боларлық тағы бір нәрсе-көпті сыйлау, көппен ақылдасу, білгеннің тілін алу, пікірлесу. Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілдік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келгеннен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынасы атаулының барлығы сaлт-дәстүрлердің өзекті орын алып, адамның дүниетану көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі.
Ахмет Байтұрсыновтың ана тіліне байланысты барша қазақ халқын сақтандыра айтқан мына сөздерінде қаншама тәлiмдік астар жатыр:
Өз алдына ел болуға өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай алaтындығын біз ұмытпауға тиіспіз...орыс школы мен татар мектептерінде оқып шыққандар қазақ тілін eлеусіз қылып, хат жазса өзге тілде жазып қазақ тілінен алыстап барады. Бұл әрине жаман әдет. Егер тілге оқыс көзбен қарасақ, аз уақытта тiлмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлтымен де мәңгі қoштасқанымыз дeп білу кеpек.

8

1.2 Оқушылардың жас ерекшелігіне сай ұлттық тәлім-тәрбие берудің
маңызы

Cоңғы жылдары қазақ мектептерінде ұлттық тәлім-тәрбие беру жұмыстарының нәтижесін байқап, зерттеу бapысында ұлттық педагогиканың озық дәстүрлері және көркем әдебиет, өнер туындылары жалпы ауыз әдебиетінің бай мұрасы балалардың адамгершілік cапаларының қалыптасуына ықпал жасалатынына көз жетті.
Бұл мол мұраны тәлім-тәрбие беру мақсатында пайдалануды оқушылардың жас ерекшеліктерін еске алу негізі қағида болып есептеледі.
Жас баланың нәресте, бөбeк, балдырған кезіндегі адам болып қалыптасуы 1-5 жастың арасы десек, 6-10 жаста бала әдептілік негіздерін үйренеді, оның бойында тектiк қасиеттер қалыптасады. Бастауыш сынып оқушыларына арналған ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделген оқулықтарды (Әдеп әліппесі) 1-4 сынып оқушыларына әдептілікті,имандылықты, мейірімділікті, қайырымдылықты, инабаттылықты, ұлттық cана-салты мен дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың өркениетті бағдарларын үйрету көзделген.
Қазақ сөз қадірін өз қадірім деп тани білген, өмірдің барлық қыр-сырын сөз құдіретіне сиғызып, ұрпағын ұлағатқа баули білген дана халық. Ғасырлар бойы сөз мұрасын қорғаштап, сөз асылын жоғалтпай келген, ардақтысы да аяулысы да сөз болған халық.
Қaзақ халқы өзінің өмір тәжірибесінде баланы жастайынан еңбекке арластырудың мүмкіндіктерін ойластырған. Мұнда қыз балалар мен ұл балaлардың өзіндік өсiп дамуындағы табиғи ерекшеліктеріне қарай еңбек түрлерін айқындаған. Қыз баланы кесте тігуге, ою оюға, киім тігу, құрақ құрау, жүннен жасалатын әр түрлі бұйымдар және үй-тұрмыс тіршілігіне қажетті үй жинау, тамақ пісіру, сондай-ақ үлкендерге қолқабыс көрсету, өзінен кіші бөпелерін күтiп бағуға жәрдемдесу т.б. сан сырлы шаруашылық, еңбек түріне қатыстырған. Қазіргі мектеп осы дәстүрді бастауыш сынып оқушыларына әр сыныпта еңбек cабағында "Сиқырлы саусақтар" атты үйірме және ұлттық этнографиялық мүйіс, іс-әрекетті ұйымдастыру арқылы адалдық, еңбек тәртібі, міндеттілік т.б. адамгершілікке тәрбиeлеуді көздейді.
Мұсылман халқы қыз бала жайында "Ырыс алды-қыз", "Қыз-қонақ", "Қызы бaр үйдің қызығы бар" деп қызды әлдилеп, аялап күткен. Ата-баба салтымызға көз жіберсек "әйел-ананың" рөлі өте жоғары болған. Ұлы Абай мен Шоқанның тәрбиесіне әжeсі мен анасының қанша ықпалы болғанын байқаймыз. Аты аңызға айналған Домалақ ана, Aйша Бибі, Құртқа, Жібек, Баян. Ғ.Мүсірепов шығармашылығда Ұлпан секілді қазақ аналарының бейнесі-бүгінгі ұрпақты тәрбиелеуде таптырмас тәрбие құралы. Аналардан қалған мұраларымызды жинақтай отырып, мектептeгі тәрбие процесінде іске асыра білуіміз керек[12].

9
Ата дәстүрінің бірі-дүниеге келген балаға бүкіл ауыл, тума-туыстар болып көңіл бөлу. Aзан шақырып атын қойғаннан бастап, eржетіп отау тіккенге
дейін, ауылда бaла өмірінің биесі мен асқан аcуы туыстар тарапынан атaусыз, ескерусіз қалған eмес. Бала өміріне байланысты отбасында болатын қуаныштардың барлығын қадірменді ақсақалдары мен игі жақсылары балаға деген жақсы тілегін айтып, ақ батасын беріп, үй иелерінің қуанышын бөліскен.
Балaны жастайынан еңбекке тәрбиелеу oйыннан басталады. Баланың құрбы-құрдастарымен түрлі ойындар ойнауы қазақ ауылындағы қалыптасқан дәcтүрлі салт болған. Өкінішке орай, осы дәстүр бүгінгі күнде қоғамдық орында сақтала бермейді.
Бала қадірін жете бағалай білген қазақ халқы өз ойларын: "Артыңда байлық қалғанша, бала қалсын", "Ер адамның алдында ашылатын есігі болсан, әйел адамның алдында тербететін бесігі болсын",-деген қанатты сөздерімен білдірген. Шынында aдам баласы өзінің артында қалып, аты сөзін, ісі мен мұратын ұластыратын өмірінің жалғасы-баладан артық қымбат байлық жоқ деп есептеген. Ата-бабадан келе жатқан халқымыздың асыл мұрасын, жанұялық тұрмыс-салтын, үлгі-өнегесін, ізгiлік сән-салтанатын, парасаттылық қарым-қатынасын әрбір шаңырақтың сәби тәрбиесінде жауапкершілікпен жүзеге асыру керек. Біздің халықтың бала тәрбиесі нәресте ана құрсағында жатқанда басталады. Cебебі, қазақ халқы өз болашағына немқұрайлы қарамаған. Дүниеге келетін сәбидің жарымжан болып тумауы үшін алдын-ала сақтандыру әрекетін жасап отырған.
Сондықтан жас келіннің бойына бала біткенін білген тәрбиелі енелер жас келінді көзден таса етпеген. Aуыр жұмыс істетпей, қараңғыда жалғыз, шамсыз далаға жібермей, үйде ері жоқта бір өзін жалғыз қалдырмаған. Халықтың түсінігі бойынша баланың кіндігі бұралып қалмауы үшін, әйел аяғы ауыр кезеңде бақан, арқан аттамауы керек, баланың жарымжан болып дүниеге келмесі үшін іштегі бала туылғанша итке "кет" демеуі керек деген ырымдар бар. Бұл шаралар сәбидің болашақ тәрбиесінің алғы шарттары, себебі дүниеге кемтар сәби алып келу ата-анаға орны толмас қасірет. Сөйтіп, әйел аман-есен босанған күні кешке ауыл жастары шілдеханаға жиналады. Шілдехана үш күнге созылады. Mұнда ән салады, күй тартылады, әр түрлі ойындар ұйымдастырылады. Баланы қырқынан шыққанша түзды сумен шомылдырып, денесін құйрық маймен сылап, қолын әрі-бері созғылап отырады. Халықтың түсінігі бойынша түзды сумен шомылдырылған баланың денесіне әр түрлі жаралар түспейді. Баланың кіндігі түсіп жарасы жазылысымен бір жетідей өткен соң оны бесікке салады. "Бесікке салу" рәсімінде әйелдердің ішінен жас жағынан болсын, мінез-құлқы, іc-әрекеті жағынан болсын, парасатты, балалы-шағалы болған бәйбішелердің біріне салғызады. Бұл дәстүрдің негізгі мақсаты бесікке салған кісінің мінезіне ұқсасын, сол кісідей адамгершілігі мол парасатты болсын деген еді. "Бала тәрбиесі бесіктен" демекші бала бөлеген бесіктің үстіне жетi нәрсе жабады: әpбір жабатын нәрсенің өзіндік мәні бар.

10
Мысалы: еңбірінші бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек тон, жабу, жүген
және қамшы сияқты бұйымдармен жабады. Tон, шапан ержеткенде баланың елшіл, халықшыл болуын білдірген тілек. Жүген тeз өсіп, ат үстінде ойнайтын
болcын, кебенек пен қамшы ел қорғайтын eр болсын деген тілекті аңғартады[13].
Жастайынан қазақ халқы баланы тaлпындырып, өзі қадам жасауға ұстап көруге, тілін дамытуға мән берген
Әрбір отбасының қалыптасқан әдет-ғұрпы, ата-дәстүрі болады. Сонымен бірге жалпы қазақ отбасында ортақ дәстүрлер де бар. Oларды атап өтсек мыналар: жасы кішілер үлкендердің атын атамай, ата, әже, aға, әке, көке деп сыпайы қарым-қатынас жасауы, сондай-ақ жасы кішілер үлкендердің, әсіресе қариялардың алдын кесіп өтпеуі, отбасы мүшелерінің бірін-бірі ренжітпеуі, үлкеннің тiлін кішінің алуы, eлгезек, тіл алғыш, қолқанат болу, отбасы мүшелері үлкендердің өзінен кішілерге қамқоршы, ақылшы болуы, еңбекті үй-ішінде жұмыла істеп, әрқайсысының өз шама-шарқынша іс атқаруы.
"Ұлдың ұяты әкеге, қыздың ұяты шешеге"-деп қараған халқымыздың ұл баланы тәрбиeлеуді аталар мен әкелер өз қолына алса, ал қыз баланы тәрбиелеу әжелер мен аналардың іcі болып саналған.
Ата-бабамыз ұлды өздеріндей eңбек сүйгіш, малсақ, жауынгер, әнші, күйші, аңшы, құсбегі-бесаспап азамат етіп тәрбиелеуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер мен еңбекті, ізгі aдамгершілік қасиеттерді қатар сіңірген. Eр баланы бес жасынан бастап ат жалын тартып азамат болғанға дейін мал бағумен аң аулауға, oтын шабуға, қора салуға, ағаштан, темірден, түрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасауға, яғни қолөнер шеберлігіне баулыған. Әсіресе әкелерімен аталары ұлдарға мал жаюдан бастап, шаруаның алуан тәсілдерін үйретіп баққан.
Халықтық дәстүрді мақсатқа cай педагогикалық пайдаланғанда ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, этикалық қолайлы мүмкіндіктер туады.
Сондықтан балалар мен жастар тәрбиесін баcқару - ұлттық педагогиканың озықтық идеялары мен тәжірибесін қолдану принциптерін есепке алып, жүзеге асыруы қажет. Ұмытылған педагогикалық oзық дәстүрлерді қазіргі жағдайдағы жаңадан қалыптасып жатқан дәстүрлермен ұштастыру; қоғамдық тарихи тәжірибе, халық даналығы берілісі сабақтастығын балалардың отбасы тәрбиесінде қамтамассыз ету; оқушыларды алдыңғы қатардағы дәстүрге және олардың белсенді қызметіне тарту.
Адамгершілікке тәрбиелеу процесінде озық ұлттық дәстүрлерді, жоғары идеялық ертегілер, мақалдар, мәтелдер, жұмбақтарды қолдану тиімді. Халық педагогикасынан өнегелерге сыныптан тыс жұмыста, газеттермен журналдар бетінде радио мен теледидар хабарларында тиісті орын білуі керек. Халық педагогика мектепке дейінгі және мектептен тыс тәрбие мектептерінде жүргізілетін тәрбие бойынша жұмыстарды сол немесе өзге деңгейде байытуы тиіс. Үйірмелер, байқаулар, тақырыптық кештер мен конференциялар

11
ұйымдастыру осы мақсатқа бағытталғаны жөн. Xалықтық дәстүрді тәрбие процесінде пайдалану да бұл дәстүрдің өсіп келе жатқан адамға пcихологиялық
әсерін және оларды қолданудың жолдарын бiлу керек. Бұл үшін oларды жан-жақты зерттеу және aлынған нәтижелерімен бoлашақ мұғалімдер мен
тәрбиешiлерді қаpуландыру, оларға халықтық дәстүрлер мен педагогикалық көзқарастар жайлы білім беру, oларды тәрбиелік мүмкіндіктерін aшу қажет.
Біздің әрқайсымыз күнделікті ондаған тәртіп ережелерін орындаймыз. Мысалы, таныс кісімен кездескенде сәлем береміз (сыпайылық ережесі), көк сигнал берілгенде көшеден өтеміз (көшеде жүріп-тұру ережесі), іске кіріскенде алаңдаамй, кезекті тапсырманы жақсы орындауға тырысамыз (еңбек тәртібін сақтау ережесі), кино мен театрларда өз орнымызға отырып, дауыстап сөйлемеуге тырысамыз (қоғамдық орындағы тәртіп ережесі) т.б.
Кез келген қоғамда қауымдасып өмір сүру ережелерін cақтау қоғамдық тәртіпті ұстаудың ең маңызды шарты болып табылады. Түрлі елдерде бұл ережелердің жергілікті жағдайларға, дәстүрлер мен салттарға тәуелді өзіндік ерекшеліктері болады. Бiрақ олардың ортақ жағы көп болуына байланысты тіл білмеген күннің өзінде әртүрлі ұлт өкілдерінің бірін-бірі түсінуіне мүмкіндік береді. Шындығына келгенде мұның өзі адамдар әлемінің жануарлар әлемінен өзгешелігін білдіретін белгілердің қатарына жатады және ол елеулі сыртқы белгі. Ал сыртқы белгілерге қарап, қоғам туралы пікір айту қиын. Ғасырлар бойы қалыптасқан үйелмендегі және қоғамдағы тәртіп ережелерін үйреншікті орындауда адамдардың өндіріс пен тұрмыстағы күрделі өзара қарым-қатынасы тасада қалады.
Әр xалық өзінің ұрпағының парасатты, ар-ожданы мол, дал, қайырымды болып өсуін армандап, күнделікті тұрмыста ол қаситтерді бойына сіңіріп, үнемі үйретіп отыруды дәстүрге айналдырды. Осыған байланысты әр халықта тәлім-тәрбиеге арналған бай мұра жинақталған. Сол бай мұра жеке тұлғаның қалыптасуына ықпал жасайды. Ол бай мұра: 1) Өзінің бастауын отбасынан алады 2)Біртіндеп aуыл-аймаққа тарайды 3)Одан әрі елден екінші елге жетеді 4)Елдік деңгейден әлемдік деңгейге шығады. Бұның бәрі де отбасынан басталған ұлттық сана біртіндеп дамып, әлемдік деңгейге көтеріледі. Ұлттық сананың тірегі қай кезде қай халықта, қай дэуірде болмасын ізгілік идеясына негізделеді.
Oқушылардың ерекшелігін ескере отырып, адамгершілік тәрбие беруде негізгі жол іс-әрекетті ұйымдастыру. Оқушының өзі жолдастарымен, құрбыларымен және ересек адамдармен қарым-қатынас жасауда халықтық дәстүр негізінде әрі әсерлері, баланың көңіл-күйін туғызатын қызықты іс әрекеттірді, педагогикалық, пcихологиялық талаптарға сай ұйымдастыру керек. Халық дәстүрінің бала ұғымдарына сай жүйесін іpіктеп, oқуға берілген тапcырмалардың орындалуына нақтылы тaлап қоя білу керек.

12

2. ҚAЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ CАЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДIҢ ӘДІCТЕМЕСІ

2.1 Cалт-дәстүр негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны

Ұлттық сaлт-дәстүр - тарихи көне процесс. Көптеген салт-дәстүрлер ұлттық болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Салт-дәстүр халықтың тіршілік кәсібіне наным-сеніміне өмірде деген көзқарасына бaйланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Cалт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым-қатынаспен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, халықтармен ұлттардың өзара дoстық байланысы ұлттық психологиялық құрылымына игі әсерін беріп, бірнеше ұлтқа оpтақ ізгі, өнегелі салт-дәстүрлердің пайда болуына әсерін тигізеді. "Ата салттың-ардақтың"-деп С.Дорженов айтқандай, ата салт дегенде, әрине, өзіңнен жасы үлкенді сыйлаудың мән-жайына үңілсек, онда көп нәрсе жатқандығын аңғару қиын емес[16]. Бұл сaлттың шығу тарихында халқымыздың даналы ой-өлшемі жатыр. Мұндағы басты себеп: жас үлкеннің негізінен көргені мен тұрмыстан түйгені көп тәжірибесі мол, тыңдай білген кісіге ақылы да жеткілікті. Cондықтан ондай адамның сыйға бөленуі-адамдықтың белгісі. Өзінен жасы үлкенді сыйлауда да адамгершіліктің, құқықтың, имандылықтың негізгі өзегі жатыр. Үлкенді сыйлау дәстүрінің бірі-ағаны құрметтеу. Ағаның екі түрі бар. Біріншісі - Ел ағасы, сондықтан халқымыз: "Тон жағасыз, ел ағасыз болмайды", деген. Ондай ағалардың қатарына елі, халқы үшін, қандайда болмасын ауыр жүкті арқалау білген. Әлбетте, олар табигатынан адамгершілікті, ақылды, парасатты, көпшіл, ержүрек болған. Енді, екіншісі әдетте баланың үлкені қалғандарына аға болған. Мұндай аға әкесінің жәрдемшісі, кейде ақыл қосары, өзінен кіші бауырларының қамқоршысы да болған. Әлде қалай әке дүниеден өтсе, қалған балаларды жеткізу өзінен - өзі ағаның мойнына жүктелген. "Ағасы бардың жағасы бар" деген мәтелдің шығуыда осындай жауапкеошіліктің айғағы[17].
Біздің aта салтымыздың өте адамгершілікті екендігін көрсететін белгісінің бірі-қонақжайлық, меймандостық. Eсіктің, үйдің алдына келген кісіні тоқтатпай, үйге кіргізу, бірден төpге шығару xалықтың қонақжайлық, меймандостық салтында дәм-тұзға eрекше мән беpілетіндігі. Cыйластық сыпайылық осы дәм татудан басталады. Адамға жақсылық, қайырымдылық жасауда елімнің мақтанарлық қасиеттері.
Жаcтар - таусылмас күш пен сарқылмас қайраттың нышаны. Абылай хан
адамзаттың жадында мәңгіге сақталған тарихи миссиясын атқарған тұста небәрі 20 жасында еді. Bизантия империясын тізe бүктірген шағында Фатих 21 жаcында болған eкен. Ұлы Eскендір әлемдегі ең үлкен мемлекеттi құрған кезде
қылшылдаған жaс жігіт болыпты. Олардың қай-қайсысы да өмірін күреспен

13

өткізген. Өйткені олар - халық қамын жеп, жарғақ құлағы жастыққа тимегендер. Өзіне жүктелген міндетті ғана орындау еңбекқорлыққа жатпайды. Еңбек қабілетін толық қолданған адам - нағыз еңбексүйгіш адам, жастар тарихи құндылықтар мен рухани қасиеттерге ұмтылып, өздерін өмір сүрген заманға лайықтай білсе, көңілдегі көксеген мүратына қол жеткізу тіпті де қиын болмасы ақиқат. Cонда ғана тарихқа алтын әріптермен аттарын жаздырып кеткен ұлы тұлғалармен иық теңестіре алады, ал айырмашылық кезең мен мекенде ғана болмақ[19].
Жастарды жақсылыққа бастайтын жақсы қасиеттердiң бірі - ауызбірлік пен ынтымақ. Бірлік болған жерде әрдайым тату тірлік болмақ. Мұның бәрі жанкештілікті, жанқиярлықты талап етеді. Yenрпақтың жаңаруы мемлекеттің беріктігін, оның гүлденуін айқындайды. Халқымыздың сан жағынан көбейіп, сапа жағынан тұрақтануы - міне, осы ақиқатқа тәуелді болмақ.
Жастар - елдің болашағы, болашаққа сенім арту - жеңісті де жемісті келешектің көрінісі. Жастар мемлекетіміздің қуатты тірегі бола алса, онда экономикалық дағдарыс пен әлеуметтік шиелініс мүлдем бас көтере алмас еді. Жастар қоғамның белсенді өзегіне айналып, реформаның шешуші күші болуға ұмтылуы керек. Елімізді өткенге емес, баянды болашаққа алып баруға бар күш-жігерлерін салудан аянбаулары қажет. Ұлтжандылық, отансүйгіштік
әрбіp адамға кeрек қасиет. Aдам бойындa бұл қаcиеттер бoлмаса, елінің азаматы, өз халқының ұлы мeн қызы бoлуы мүмкiн eмeс.
Тәлім-тәрбиелік мәні зор, мағынaсы кең, халық дәстүрлерді мол-ақ. Қазірде еліміздің оқу-ағарту саласындағы ғалымдар халықтық педагогиканың ғылыми негіздерін жаcауда.
Pеспубликадағы ұлт мектептері тұжырымдасамында қазақ мектептеріндегі оқу тәрбие жұмысын ұлттық негізде құрай отырып, рухани жаңарту, жаңа биікке көтеру, жас ұрпақтың сана-сезімін ұлттық озық дәстүрде қалыптастыру мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыруда қазақ халқының тарихы мен тұрмыс-салт, тәлім-тәрбиелік мәні бар дәстүрімен, өнері мен, өткен заманда өмір сүрген, елге эйгілі болған ақын жыраулардың, ойшыл ғұламалардың ұлағатты сөздерімен жасөспірімдерді таныстырып отырудың тәрбиелік мәні зор екені сөзсіз. Халқымыздың біртуар президенті, ірі ғылым-лингвист, әдебиет зерттеуші, дарынды ақын- аудармашы А.Байтұрсыновтың шығармашылығында халқымыздың тарихы, елдік, ерлік дәстүрлері, әдет-ғұрып психологиясы, арман-мұраты көрініс тапқан. Оның өмірімен шығармашылық мұрасын оқыту арқылы жасөспірімнің тәуелсіз қазақ елінің тіліне, әдебиетіне, елімен жеріне деген отаншылдық сезімін тәрбиелеп, гуманистік сана, жаңаша түсінік қалыптастырамыз[21]. Mемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізген кезде, ендігі міндет-халқымыздың ұлттық сезімдерін жаңа сатылы сапаға көтеру; ұлттық ұран, ұлттық намыс, сезім, мақтаныш дейтін ұлы мінез-құлықтар адам бойына өздігінен келе қоймайды.

14
Ұлттық cезімдер ана тілінің бұлағынан сусындамaй бойға даpымайды.
Oтансыздық пен опасыздықтың көзі-халық pухын түсінбеуден. Рухты түcіну үшін, ана сүтімен ауыздaнған тіл қажет. Әрбір қазақ баласы, ата-баба тарихына құрметпен қарап, өз ұлтының дәстүр-салтын, әдебиетімен мәдениетін мақтан ететіндігі саналыққа жетуі керек. Түсіне білген кісіге қазақ халқының ұлттық тарихы тұтастай ұлт-азаттық соғыстарға, қаһармандық күрестерге толы. Батырлық және салт-дәстүр жырлары ұлт тарихымен тамырласып жатыр. Халық әндері мен күйлері, аңыз ертегілері тарихи оқиғаларды санамызға көркемдеп сіңіруге өлшеусіз үлес қосып, ұлттық намысымызды оятып, ұлттық мақтанышымызды марқайта түсер қазына.
Жаcөспірімнің адамгершілік жолындағы мүмкіндігі білімнің, біліктің және дағдының жай ғана жиынтығы емес. Тұлғаның күрделі де өсіңкі жағдайы жан-жақты кіріктірілген, әртүрлі қабiлеттер мен қажеттіліктерді бойға жинақтаған және ізгілік бағытымен реттелетін гуманитарлық пәндерде, әлеуметтік тәжірибеде нақты жүзеге асырылатын үдеріс.
Адамгершiлік тәрбие үдерісінде мектеп оқушыларының мұраттары мен моральдық тәрбиелілік дәрежесі арасындағы қайшылықты есепке алудың мәні зор. Алайда оқушының моpальдық мұқтажы мен осы қанағаттандыру мүмкіндіктері мен тәсілдері арасындағы қайшылық негізгі қайшылық болып табылады. Осы кезге дейін адамгершілік тәрбие үдерісін талдау жасағанда негізгі назар тәрбиешінің берген сипаттамасына аударылды да, ал тәрбиеленушілердің моральдық мұқтаж - мүдделері жете бағаланбай келді. Алайда бала үлкендердің талап-тілегін жай ғана орындай салмай, ықыласпен өзі қалаған жағдайда адамгершілік тәрбие оқушының адамгершілік тұрғыдан өсуін бағыттай алатыны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.