Табиғи апаттардың көздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КЕ АҚ І. ЖАНСҮГІРОВ АТЫНДАҒЫ ЖЕТІСУ УНИВЕРСИТЕТІ
РАХЫМБЕКОВ А. Ж.
ТАБИҒИ АПАТТАРДАН САҚТАНУ ТӘСІЛДЕРІ
6В11201 "ӨТҚ және ҚОҚ" БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН ОҚУ ҚҰРАЛЫ
ТАЛДЫҚОРҒАН 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАБИҒИ АПАТТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАРДАПТАРЫ
1.1 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Көшкіндер, сел, опырулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Дауыл, су тасқындары, сеңдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.4 Табиғи апат сипатындағы Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 РЕСЕЙДЕГІ ТЕХНОГЕНДІК ЖАҒДАЙ
2.1 Табиғи апаттардың көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Өндірістік орындарындағы талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
КІРІСПЕ
Оқулықтың өзектілігі - жер бетіндегі адамзат тұрмысындағы үй жайларын, мекемелерді, өндірістік нысаналарды, табиғи апаттардан сақтану, жарақаттану деңгейі, кәсіби ауыруларға, мүгедектікке ұшырау көбінесе жұмыс беруші тарапынан жүргізілетін жұмыстарға және мемлекеттік бақылаудағы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарының орындалмауына, сонымен қатар еңбек, экологиялық, төтенше жағдайлар саласындағы заңнамаларды қадағалау бағыттарын ашып көрсетуде.
1980- ші жылдары дамыған елдерде еңбекті қорғау жөніндегі заңнама дерлік қалыптасты. Халықаралық қауіпсіздік және қауіпсіздік туралы ХЕҰ 155 конвенциясында "Еңбек гигиенасы және қауіпсіздік" туралы (1981), 4-бапта осы саладағы ең маңызды құжаттарға айналды. Мұнда конвенцияға қол қойған әр ел, "ұлттық шарттарға және практиканы әзірлеу, жүзеге асыру және мезгіл-мезгіл саласындағы келісілген еңбек қауіпсіздігі, еңбек гигиенасы және өндірістік орта" ұлттық саясатты қайта қарау туралы айтылады.
Оқулықтың мақсаты - нысаналардағы табиғи апаттардан сақтануды, еңбекті қорғаудың нормативтік - құқықтық базасының құжаттарын зерттеп , олардың өмірдегі жетекшілікке алыну маңыздылығын заманауи тұғырдан салыстыра сараптау.
70-80 жылдардағы ірі өнеркәсіптік апаттар саясаткерлер мен дамыған елдердің өнеркәсіпшілеріне өнеркәсіптік қауіпсіздік мәселелерге деген көзқарасын қайта қарау керек екенін көрсетті. Өнеркәсіптік техногендік апаттардан сақтану қауіпсіздігінің пайда болуы мен айқын қажеттілігі өнеркәсіп саласының ерекше мәселелерін еңбек те, экологиялық та нормаланбайтын реттейтін қауіпсіздік құқығымен қорғайтын заңдаркерек екенін көрсетті. 80-ші жылдары өнеркәсіп өндірісі бойынша қауіпсіздік заңнама тек ЕЭҚ-дағы елдерінде ғана емес, АҚШ, Канада, Жапонияда да дами бастады.
Оқулықтың ғылыми маңыздылығы - тәуелсіз еліміздің өндіріс, мекеме нысаналарындағы еңбекті қорғаудағы нормативтік - құқықтық заңдарының өнеркәсіптік саласында табиғи апаттардан сақтану қауіпсіздік шығындарын азайтып, персоналдың даярлық деңгейін және біліктілігін арттырудағы тиімді жүйесін құруды анықтау.
Қазіргі уақытта Қазақстанда табиги қауіптердің ұлғаюымен байланысты объективті үрдістер жалпы экономикалық дағдарыспен күрделене түсуде, бұл өндірістерді қайта құрудың баяу қарқынына, ескірген жабдықтарды жөндеу және ауыстыру мерзімдерінің артта қалуына, авариялардың алдын алу және оқшаулау жүйелерінің қанағаттанарлықсыз жай-күйіне, мамандар мен персоналдың даярлық деңгейін және біліктілігін төмендеуіне әкелді.
Оның болмауы әртүрлі мемлекеттік басқару органдарының функцияларын бөлу, мемлекет пен кәсіпорындардың меншік иелері арасындағы жауапкершілік, өнеркәсіптік қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды жүргізу кезінде әртүрлі министрліктердің, ведомстволар мен қадағалау органдарының іс-қимылдарының келіспеуіне әкеп соғады.
Оқулықтың іс-тәжірибелік маңыздылығы - қазіргі уақытта Қазақстанда төтенше жағдайдағы табиғи қауіптердің ұлғаюымен байланысты объективті үрдістер жалпы экономикалық дағдарыспен күрделене түсуде. Сондықтанда нысаналардағы еңбекті қорғаудың нормативтік - құқықтық базасының құжаттарын заманауи талаптарына сәйкестендіру арқылы - кейбір өндірістерді қайта құрудың баяу қарқынын, ескірген жабдықтарды жөндеу және ауыстыру мерзімдерінің артта қалмауына, авариялардың алдын алу және оқшаулау жүйелерінің қанағаттанарлықсыз жай - күйін түзететін білікті мамандарды дайындау жүйесін арттыруда.
Елдің экономикасы табиғи ресурстарды бастапқы өңдеу салалары мен өндірістерінің жоғары үлес салмағымен сипатталатындықтан, қызметкерлерді кәсіби, экологиялық және табиғи-климаттық тәуекелдердің күрделі үйлесімінен әлеуметтік қорғаудың тиімді тетіктерін қалыптастыру мәселесі ерекше өзекті болып табылады.
Оқулықтың міндеттері:
- әдебиеттерге шолу жасай отырып, қоршаған ортаны қорғаудың өзекті сұрақтарын қарастыру;
-халықтың денсаулық деңгейін қалыптастыруда қоршаған орта факторларының ролін анықтау;
- зерттеу әдістері арқылы ауаның құрамын және ауаның шаңдануын анықтау;
- табиғи апаттардың қоршаған ортаға әсері мен қауіптілігі, яғни Байқоңыр космодромы -- Ракета тасушылардың қоршаған ортаға тигізетін әсері мен қауіптілігі және Семей полигоны - ядролық сынақ аймағының экологиялық зардаптарын талдау осы жұмыстың міндеттері болып саналады.
Еңбекті қорғау жөніндегі заңнама көпшілік жағдайда XIX ғасырда дамыған өнеркәсіптік елдерде өнеркәсіптік революция басталуымен тұспа-тұс келді.Еңбекті қорғау жөніндегі заңнама қалыптастыру процесі XX ғасырда қалыптаса бастады.Ресейде1902 жылы XIX ғасырдың басында "Жазатайым оқиғалардан зардап шеккен жұмысшыларға сыйақы төлеутуралы" заң енгізілді. 1919 жылы Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) пайда болды.Өз қызметінде алғаш рет (ХЕҰ) еңбекті қорғау мәселелеріне басты назар аударыла бастады.
Өндірістік табиғи апаттардан жарақаттану деңгейі көбінесе жұмыс беруші тарапынан жүргізілетін жұмыстарға және еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарының орындалуын мемлекеттік бақылауға ғана емес, сонымен қатар еңбек, экологиялық заңнаманың, Төтенше жағдайлар саласындағы заңнаманың негізгі нормативтік-құқықтық актілерін білмеуіне, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде өнеркәсіптік кәсіпорындар санының өсуіне, өндірісте жұмыс істейтіндердің санына және басқа да факторларға байланысты.
1 ТАБИҒИ АПАТТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАРДАПТАРЫ
1.1 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін:жер сілкінісі,сел,қар көшкіні,сырғыма,дауыл,су тасқыны, буырқасын, өрт. Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40пайызы келеді екен,20 %-тропикалық циклондары,15% жер сілкінісі ал қалған 20 %-зілзаланың басқа түрлері.Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне,Арал теңізінің құруына,Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай -- бұл табиғи апаттардан (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны), табиғи өрт, эпидемия мен эпизоотиядан, ауылшаруашылық өсімдіктері мен ормандардың аурумен және зиянкестермен зақымдануынан туындайтын төтенше жағдай.Ел аумағының әртүрлі табиғи, таулы геологиялық және геодинамикалық жағдайлары оның табиғи апаттарға ~ жер сілкінісіне, су тасқынына, селге, желге, көктайғаққа, қар көшкініне, дауылға, орман және дала өртіне, тем-ператураның шұғыл төмендеуіне, қарлы боранға, эпидемия мен эпизоотияға ұшырауын анықтайды[1-3].
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай адам тіршілігі басталғаннан бері қауіпін төндіруде. Табиғи катастрофалардың әсерінен жер шары бойынша әр 100000 адам өлуде. Табиғи катастрофалардың қысқа мерзімде үлкен аумақтағы елді мекенді құртып жіберуге дейін мүмкіншілігі бар. Ол өзінің күтпеген жерден болатындығымен қауіпті. Табиғи катастрофаның тағы да бір қауіптілігі - оның болғаннан кейінгі салдары. Табиғи катастрофа болғаннан кейін ол жерде эпидемиялық аурулар, аштық т.б. жағдайлар орын алуы мүмкін.Табиғи төтенше жағдайдың орын алуына антропогендік әсердің де ықпалын айта кеткен жөн.
Барлық табиғи катастрофалардың бір бірімен байланысы бар. Атап айтқанда, жердің сілкінуі мен цунамидің, тропикалық циклондар мен су тасқындарының. Жердің сілкінуінен өрттер, газдардың атылуы платинаның жарылуы орын алып, ол оқиғалар да өздерінің күшті әсерлерін тигізіп жатады. Вулканның атқылау жайлауды ластап, жан-жануарлардың өлуіне, аштыққа соқтырып жатса, екінші жағынан атмосфералық ауаныда ластайды. Ал көшкіндер (паводок) жер асты суларын ластап, құдықтарды уландырып, инфекциялық ауруларды ұшқындырады. Осыған орай табиғи стихиялық құбылыстардың бір-бірімен байланысын қарастырып көрейік.
Табиғи катастрофадан қорғану әрекеттерін жоспарлай отырып, оның зардабын азайтуға болады.Табиғи төтенше жағдайдан қорғаудың негізі болып апаттың себебі мен механизмін ғылыми түрде зерттеп, білуге болады. Табиғи апаттың орын алу процессін біле отырып оның қандай мөлшерде, қандай болатын екенін болжауғада болады. Ал уақытылы және дәл болжап, апаттан қорғаудың тиімді жолдарын қарастыруға, шығынды барынша азайтуға мүмкіншілік жасайды.
Табиғи қауіп қатерден қорғау активті және пассивті болып бөлінеді. Активті қорғауға инженерлік техникалық құрылымдар салу, құбылыс механизмін инвентаризациялау, табиғи объектілердегі құрылымдар мен құрылыстарды реконструкция жасау. Пассивті қорғауға панаханаларды пайдалану. Көп жағдайда табиғи апаттан қорғану кезінде активті және пассивті әдістерді бірге пайдаланады.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың өздері сан алуан. Сондықтан туындау себептеріне (жағдайларына) орай оларды: геологиялық, метеорологиялық, гидрологиялық (гидрометеорологиялық), табиғи өрттер, жаппай аурулар топтарына бөледі.
Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттар көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 милионнан астам халық тұрады,27 қала 400-ден астам елді мекендер бар.Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуметтік осы аймақта жоғарыланған.
Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда,Маңғыстау обылыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан.Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30% -ы шоғырланып,түрғын үй қорының 35%-на жуығы орналасқан, Республика халқының 40 % -ы тұрады.
1 Сурет. Жер сілкінісі
Жер сілкінісі қауіпі бар аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер,гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өнеркәсіп орындары,жасанды және су қоймалары,жарылғыш және улы материялдар қоймалары орналасқан.Түрғын үй алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген объектілерді кейбіреуінің бұзылуы,оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келіуі мүмкін.Инженерлік желілер мен комуникациялардың жер сілкінудің салдарынан бұзылуы аса қауіпті[4-9].
Жер сілкінісі -- бұл, негізінен, геофизикалық себептерден туындайтын жерастылық дүмпулер мен жер бетінің тербелістері. Жер бетіндегі топырақ қабаты тербелісінің қарқындылығы бойынша жер сілкіністерін жіктеу 5-кес-теде ұсынылған.
Жер сілкінісінің тікелей салдары үрей болып табылады, бұл кезде адамдар қорқыныштан өздері және айналасындағылар үшін ақылға сыйымсыз, қауіпті әрекеттер жасайды және өзін-өзі құтқару мен өзара көмек шараларын саналы түрде ұйымдастырып, жасай алмайды. Үрей әсіресе адамдар шоғырланған жерлерде: ұйымдарда, кәсіпорындарда, оқу орындары мен бала-бақшаларда, жатақханаларда, ортақ пайдаланылатын орындарда ерекше қауіпті.
Адамдардьщ жарақаттануы мен опат болуы, негізінен, қираған ғимараттардан, құрылыстардың сынықтарынан және құлаған заттардан, сондай-ақ үйінділердің астында қалу мен аз уақытында көмек көрсетілмеуден орын алады. Жердің қозғалысы адамдардың құрбан болуына өте сирек жағдайларда ғана тікелей себеп болады.Сондай-ақ жер сілкінісі салдарынан туындайтын екінші реттік факторлардан (өрт, өнеркәсіп және көлік апаты, зақымданған инженерлік және энергетикалық желілер) да зардап шегуі мүмкін.
Құрбандардың көпшілігі күшті тербелістер әсерінен ғимараттардың, құрылыстардың шайқалуы, қирауы кезіндегі заттардың, әйнектердің, тастардың, қабырғалардың және т.б. құлауының нәтижесі болып табылады. Адамдардың жарақаттануы мен опат болуының себептері сан алуан болған кездің өзінде, жер сілкінісіне алдын ала байыппен дайындалып, іс-әрекеттерді ойластырып және бірқатар ұсыныстарды орындаған кезде зардап шегушілер санын айтарлықтай азайтуға болады.
Әрбір жер сілкінісінен қорқа бермеу керек. Салыстырмалы түрде әлсіз жер сілкіністері (5 балға дейінгі), әдетте, залал келтірмейді. Алайда егер мҰндай жер сілкінісінде тербелістер күші бірден немесе біртіндеп 5-6 балға жетсе, онда есте ұстау керек -- бұл қауіпті белгі. Әдетте, бұл тербелістер (оқиғалардың 13-і) 7 және одан да көп балға жете отырып, күшейе түседі.
Егер 8-9 балдық жер сілкінісі басталса, онда 5-6 балдық дүмпулер пайда болған сәттен бастап ең күшті тербелістерге дейін, яғни ғимараттың қирау қаупі туындағанға дейін 12-20 секунд қана өтеді. Неғұрлым күшті тербелістер, әдетте, бірнеше ондаған секундқа созылып, ғимаратты қатты шайқайды. Одан кейін тербелістер, шамамен 30 секунд және одан көбірк уақытқа бәсеңдейді.Ғимараттың берікілігін( осы уақыттағы орналасқан орнын) және аталған уақыт шамасын (12-20 сек) есепке ала отырып, күшті жер сілкінісі кезінде саналы әрекет тәсілін таңдауға болады не ғимарат ішіндегі салыстырмалы түрдегі қауіпсіз орынға бару, не тезірек шығып кетуге әрекеттену[10-13].
Ең қарапайым жағдайлардағы: үйде, жұмыста, көшеде, кинода, театрда және т.б. жер сілкінісі кезінде халықтың алдын ала ойластырылған әрекет ету тәртібі нәтижелі және шұғыл қимылдарға жағдай жасайды. Алайда нақты мән-жайдың барысына орай оны кез келген уақытта өзгертуге дайын болу керек. Жер сілкінісі туындаған жағдайда тиімді және ұтымды іс-әрекеттерге барып, зардап шегушілер мен құрбандардың санын азайту мақсатында сейсмикалық қауіпті аудандардың тұрғындары мынадай іс-шараларды орындауы тиіс:
-- төтенше жағдайдағы іс-әрекеттер жоспарын алдын ала белгілеу және жер сілкісінісінен кейін отбасының жиналатын жері туралы келісу, қажет болған жағдайда құтқару қызметін, медициналық көмекті, полицияны шақыру үшін телефондар тізімін жасау;
-- электр сымдары, су және газ құбырларының жай-күйін үнемі тексеріп тұру. Отбасының барлық ересек мүшелері пәтердегі, подъездегі, үйдегі электр, газ және су көздерін жабуға, сондай-ақ зардап шегушілерге алғашқы медициналық көмек көрсетуге машықтанған болуы тиіс;
2 Сурет. Цунами салдары
-- ең қажетті заттарды (бұйымдарды): қоректендіргіштері (батарейка) бар радиоқабылдағыш, консервілік өнімдер мен ауызсудың 3-5 күнге есептелген қоры; отбасының созылмалы аурулары бар науқас мүшелеріне қажетті дәрілер жиыны және таңу материалдарының жеткілікті қоры салынған алғашқы медициналық көмек қорапшасы; тасымалдаушы электр қолшамы; құм толтырылған шелек; автомобилъдік өрт сөндіргіштерді (оны пайдалануды алдын ала үйренген жөн) және т.б. алдын ала дайындау жане оларды отбасы мүшелерінің бәріне белгілі жерде сақтау;
-- құжаттарды оңай қолжетімді жерде, мүмкіндігінше пәтер кіреберісіне жақын тұста сақтау. Рюкзактың болғаны да мақсатқа лайық болмақ: онда колшам, шағьн балта, сіріңке, тамақ, дәрі қорапшасы, балауыздар, ауыстыратын киім мен аяқкиім (маусым бойынша) болуы тиіс; гараж бен бақшалық шағын үй бар болса, оларды жер сілкінісінің алғашқы күндері баспана ретінде пайдалануға болады. Сол жерде азық-түлік қоры мен киімді сақтаған тиімді;
-- шкафтарды, баспалдақтарды, сөрелерді, стиллаждарды қабырға мен еденге берік етіп бекіту; жиһаздарды ұйықтайтын жерлерге құламайтындай етіп орналастыру; бөлмелерден шығатын жерлерді, есіктерді жабу; сөрелердегі немесе жиһаздың үстіндегі (аятресольды қосқанда) ауыр заттарды мықтап бекіту немесе төменге түсіру;
-- сөрелерді ұйықтайтын орындардың, кіреберіс есіктердің, пештердің, раковиналардың, унитаздардың үстіне орнатпау; ыдыстар қойылған сөрелердің алдыңғы бөлігін жабу, люстралар мен люминесцентті шам-шырақтарды сенімді бекіту;
-- пәтерге кірер жерге, дәліздерге, баспалдақтарға заттарды үймеу;
-- оңай тұтанатын заттар мен күйдіргіш сұйықтықтары бар сыйымдылықтарды сенімді бекітіп, тербеліс кезінде құламайтындай, сынбайтындай жерде сақтау;
-- мезгіл-мезгіл жаттығулар (дайындықтар) өткізу. Балалардың, қарт адамдардың, мүгедектер мен науқастардың қауіпсіздігін арттыруды ойластыру;
-- дүмпулердің тоқтауын күтуге болатын неғұрлым қауіпсіз орындарды (пәтерлерде, жұмыста, жұмыс орнына жақын жерде) алдын ала анықтау; негізгі ішкі қабырғалардағы ойықтар (терезе мен есік жақтаулары), ішкі негізгі қабырғалармен құрылған бұрыштар, баған мен қаңқа арқалығының астындағы жерлер. Отбасының барлық мүшелері пәтердегі аталмыш қалқа жерлерді естерінде сақтауы тиіс;
-- ұйықтайтын жерді үлкен терезелердің, әйнек қабырғалардың жанына орналастырмау.
Құлаған заттар мен сынықтардан қорғайтын мықты берік үстелдер мен кереуеттердің асты да паналайтын орындар қызметін атқарады. Ересектер болмаған кездегі күшті дүмпулерде балаларды аталмыш жерлерге тығылуға үйретуі қажет.Қатты жер сілкінген кездегі оңтайлы шешім -- бұл ғимаратты тастап шығу, сондықтан ең күшті тербелістер мен дүмпулерге дейінгі 15-20 секунд есебімен қозғалыс жолын алдын ала белгілеп алу қажет[14-16].
Жер сілкінісінің түнде де болу мүмкіндігін есепке алу қажет. Есіктер мен сыртқа шығатын орындар адамдардың көп шоғырланатын жері болады, сондықтан ғимараттан жылдам шығуға кедергі келтіреді. Мұндай жағдайда эвакуация 1-қабаттағы терезе ойықтары арқылы да жүзеге асырылады. Кәсіпорындарда, мекемелерде, оқу орындарында жер сілкінісі кезіндегі қауіптілікті төмендету бойынша алдын ала шаралар әзірленіп, қабылдануы тиіс. Төртіп пен барлық жағдайдағы жоғары жауапкершілік жер сілкінісі орын алған жағдайдан қорғау шараларына дайындықтың ең үздік көрсеткіші болып табылады.
3 Сурет. Вулканның атқылауы
Сейсмикалық қауіпті аудандардағы әрбір мекемеде жер сілкінісі жағдайына жауапты тұлғалар және олардың міндеттерінің тізбесін көрсететін төтенше шаралардың айқын жоспары болуы тиіс.
Кәсіпорындар мен мекемелердің ғимараттарында, үй-жайларында дәліздерді, өтпелерді, басқыш алаңшаларын және ішкі есіктерді босату қажет. Ауыр шкафтар мен сөрелерді қабырғаларға сенімді бекіткен жөн. Ауыр зат-тарды жоғары сөрелерге орналастыруға болмайды. Әрбір қызметкер электр шаппаларының, өрт және газ крандарының орналасқан жерлерін білуі тиіс. Күшті жер сілкінісі кезінде халық үшін күтпеген мән-жайлардың қалыптасуы мүмкін. Мүмкін болатын жарақаттар мен адам шығындары олардың төтенше жағдайға әзірлігі мен іс-әрекеттеріне байланысты болады. Мұндай жағдайларда сабыр сақтауға тырысу қажет.Жер сілкінісінен қорғануға мүмкін болатын барлық шараларының ішіндегі ең үздігі -- үрейге бой алдырмау.
Егер ғимаратты жылдам тастап шығу (мүмкіндігінше алғашқы 15-20 сек) мүмкін болса, онда бірінші осы әрекетті орындау қажет. Ғимараттан жүгіріп шыққаннан кейін, одан қашығырақ ашық жерге, электр сымдарынан, ернеулерден, әйнектерден қауіпсіз қашықтыққа кету (құланды жетпейтін аймақ -- ғимарат биіктігіне тең қашықтық).Егер жағдай ғимаратты тастап шығуға мүмкіндік бермесе, онда алдын ала таңдалған, салыстырмалы түрде қауіпсіз орынды паналау керек. Көпқабатты үйде есікті баспалдаққа қарай ашып, босағаға тұруға болады. Егер есіктің ашылуы қиындаса, онда қорықпау керек. Бұл ғимараттың қисаюынан болады.
Кез келген ғимаратта терезелерден қашығырақ, ішкі негізгі қабырғаларға жақынырақ тұру қажет. Әйнекті қабырғалардан қауіптенген жөн.Жер сілкінісі басталысымен отты өшіру керек. Жерасты дүмпулері кезінде немесе жерасты дүмпулерінен кейін сіріңке, балауыз жағуға, тұтатқыш пайдалануға болмайды. Есіктерде кептеліс жасауға және 1-қабаттан жоғары орналасқан терезеден, әйнегі бар терезелерден секіруге болмайды. Аса қажеттілік туындаған кезде әйнекті орындықпен немесе аласа орындықпен, еш мүмкіндік болмаса арқамен сындыруға болады[17-19].
Ғимараттан шыққан кезде лифт пайдалануға тыйым салынады. Қалыптасқан кез келген әрекет ету керек, артық асығу мен әбігерленуте жол бермеген жөн. Автокөлікте келе жатқанда жер сілкінісі басталса, көліктерге бөгет жасамайтын жерге тоқтап, машинада қалу керек.Жер сілкінісінен кейін:
-- жарақаттың жоқтығына көз жеткізу, айналадағы адамдарды қарап шығу және қажет болса, оларға көмек көрсету. Егер ауыр жараланғандарға аса қатер (өрт, құрылыстың құлап түсуі және т.б.) төнбесе, онда орнынан қозғамау;
-- жеңіл үйіндінің астына түскен адамдарды босатып алу. Бұл ретте абай болу керек. Егер оларға қосымша немесе медициналық көмек қажет болса, онда көмекті күткен дүрыс;
-- балалардың, науқастардың, қарттардың -- көмекке мұқтаж жандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, оларды тыныштандырған жөн;
-- телефонды өте қажет болған кезде ғана пайдалану, өйткені телефон желісі аса жүктемеленген болады;
-- су құбырын, газ, электр желілерін тексеру. Егер электр желісінде зақымдану байқалса, онда оны ажырату керек. Газдың шығуы иіс бойынша тексеріледі. Егер гадың шығып жатқаны анықталса, онда барлық есіктер мен терезелерді ашу, үй-жайды дереу тастап шығу және болган оқиға туралы тиісті қызметтерге хабарлау керек. Суқұбырлық желілер зақымданған кезде ақауды реттеуге асықпау керек және суды пайдалануды тоқтатқан дұрыс, өйткені су зақымданған болуы мүмкін. Суды тек қайнатқаннан кейін ғана пайдалануға болады.
-- Кәрізді пайдаланбас бұрын, оның ғимарат, жертөле шектеріндегі құбырларының ақаусыздығына көз жеткізу қажет.
-- Ашық отты пайдалануға болмайды. Тұтану ошақтары бар болса, оларды сөндіру қажет. Егер мұның сәті түспесе, онда дереу өртке қарсы қызметпен байланысу керек.
-- Баспалдақпен түсіп келе жатқанда оның беріктігін тексерген жөн.
Зақымданған ғимарттарға жақындауға болмайды. Қайталанатын дүмпулерге дайын болу керек. Ондай дүмпулер бірнеше тәуліктен, аптадан, тіпті айлардан кейін болуы мүмкін. Жерасты дүмпулерінің толықтай қашан толастайтынын айту мүмкін емес. Солай болғанмен де күшті жер сілкінісінен кейін уақыт өте келе қайталанатын дүмпулердің қатері біртіндеп азаятыны белгілі. Жер сілкінісінен кейінгі алғашқы сағаттар неғүрлым қауіпті болады. Осыған байланысты, алғашқы 2-3 сағат ішінде аса қажеттілік болмаса, ғимаратқа кіруге болмайды. Қайталанатын жер сілкінісі сирек жағдайларда ғана біріншісінен күштірек болады. Егер ғимаратқа кіру қажеттігі туындаса, онда барынша аз адаммен кіруге және мүмкіндігінше аз уақыт қана болуға тырысу керек. Бұл ретте шкафтарды ашу кезінде абай болу керек, өйткені ондағы заттар орнықсыз жағдайда болуы мүмкін. Жаншылатын және кескіш заттардан зақымданудан сақтану үшін аяққа берік аяқкиім кию керек.
4 Сурет. Көшкіннің салдары.
Мүмкін болатын кезекті дүмпулер туралы қандаи да бір мәліметтерді, болжамдарды, қауесеттерді ойлап таруға және таратуға болмайды. Бұл толықтай қайталанатын дүмпулерге де қатысты. Бұл турасындағы тек ресми хабарларды ғана пайдалану қажет. Сейсмикалық ауданда мүмкін болатын зілзаланың жақындап кле жатқанын жер сілкінісінің хабаршылары білдіруі мүмкін. Бұл жануарлармен құстардың әдеттен тыс мазасыз мінез құлық оқиғаларынан немесе аталмыш ауданға жасалғанқысқа мерзімдік болжамнан алынады [20-25]. Барлық жағдайларда төтенше жағдайлар жөніндегі қызметтердің ережелері мен ұсынымдарына және апаттық іс-шаралар жоспарына сәйкес әрекет жасау қажет. Мән-жай туралы ақпарат алу үшін радиоқабылдағышты қосу, жергілікті биліктің және табиғи апаттың салдарын жою штабының нұсқауларына бағыну қажет.
Күтілетін барлық жағдайда қорықпай байсалды мінез-құлық көрсету керек.
Жер сілкінісінен кейінгі алғашқы сағаттарда ғимараттар мен құрылыстардағы құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстары барлық жұмыстардың қатаң үйлесіміне, үйінділердің астында қалған адамдар қауіпсіздігіне және құтқарушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге аударылуы тиіс.Келесі табиғи, сондай-ақ қауіпті геологиялық құбылыстарға көшкіндер, селдер мен опырылулар жатады.
1.2 Көшкіндер, сел, опырулар
Көшкіндер -- бұл тау жыныстары массасының беткейден ауырлық күші әсерінен төмен қарай сырғып, орын ауыстыруы. Олар әртүрлі жыныстарда тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде қалыптасады. Ол табиғи және жасанды (антропогенді) себептерден туындайды. Табиғи себептерге: беткейлер биіктігінің артуы, олардың негіздерін теңіз және өзен суларының шаюы, сейсмикалық дүмпулер жатады. Жасанды себептерге беткейлерді жол үшін қазып, талқандау, топырақты шамадан тыс тасымалдау, орманда шабу, беткейлерде ауыл шаруашылығын жөнсіз жүргізу жатқызылады.
Көшкіндер биіктігі 19°-тан басталатын барлық беткейлерде болуы мүмкін. Алайда оларсазды топырақты жерде беткейлердің биіктігі 5-7о болған кезде де орын алады. Бұл үшін жыныстардың шамадан тыс ылғалдануы жеткілікті.
Олар жылдың кез келген мерзімінде, көбінесе көктем- жаз кезеңішде болады.
Көшкіндер құбылыстың көлемі, қозғалыс жылдамдығы мен белсенділігі, үдеріс құрылымы, қуаттылығы мен белсенділігі, үдеріс құрылымы, қуаттылығы түзілу орнына ңарай жіктеледі.Көлемдері бойынша көшкіндер ірі, орташа және шағын көлемді болып жіктеледі.
Ірі көшкіндер, әдетте, табиғи себептерден туындайды және беткейлерді бойлай жүздеген метрге созылады. Олардың қалыңдығы 10-20 метр және одан да қалың болуы мүмкін. Сырғыған дене көбінде өзінің біртұтастығын сақтайды.Орташа және шағын көлемді көшкіндердің мөлшерлері шамалы және антропогенді үдерістерге тән болады.
Көлем көбінде үдеріске тартылған ауданмен сипатталады. Осыған орай олар орасан зор -- 400 га және одан көлемді, өте ірі -- 200-400 га, ірі -- 100-200 га, орташа -- 50-100 га, шағын -- 5-50 га және өте шағын 5 га-ға дейін
болып бөлінеді.
Белсенділігіне қарай көшкіндер белсенді және белсенді емес болып жіктеледі. Бұл жерде басты фактор беткей топырағының түрі мен ылғал мөлшеріне байланысты. Ылғал мөлшеріне қарай олар құрғақ, шамалы ылғалды, ылғалды және өте ылғалды болып бөлінеді. Мысалы, өте ылғалды беткейлерде сұйық ағыс туғызатын су мөлшері болады.
Қозғалыс жылдамдығы бойынша көшкшдер еан алуан, ол 7-кестеде көрсетілген.Үдеріс күрылымы бойынпша көшкіндер жылжымалы, жаншылмалы, кысымдық, батпақты-иілмелі, гидро-динамикалық алып кетуші, кенеттен сұйықтанғыш болып бөлінеді. Негізінен аралас құрылымды болып келеді.
5 Сурет. Су тасқыны.
Үдеріс қуатына қарай көшкіндер шағын -- 10 мың м -қа дейін, орташа -- 11-ден 100 мың м3-қа дейін, ірі -- 101-ден 1000 ма-қа дейін, өте ірі -- үдеріске 1 млн м3-тан жоғары тау жыныстары массасын тартатын болып бөлінеді.Түзілу орнына қарай олар таулық, суастылық, межелес және жасанды жер құрылыстары (қазан шұңқырлар, арналар, жыныстар үйіндісі) деп жіктеледі.
Көшкіндер шаруашылық жүргізу объектілеріне елеулі залал келтіреді. Олар пойыздардың, автокөлік көлігінің қозғалысына, тұрғын үйлер мен басқа да құрылыстарға қатер төндіреді. Көшкіндер кезінде жердің ауыл шаруашылығына жарамай қалу үдерісі қарқынды жүреді. Көшкіндердің түрөзгерістері қар көшкіндері болып табылады. Олар қар кристалдары мен ауаның қоспасы нәтижесінде түзіледі. Ірі қар көшкіндері 26-60°-тық беткейлерде пайда болады. Олар үлкен залал келтіруге, адамдарды опат қылуға қабілетті. Мысалы, 1990 жылы 13 шілдеде Памирдегі Ленин шыңында жер сілкінісінің нәти-жесінде үлкен қар көшкіні 5 300 м биіктікте орналасқан шыңға шығушылар лагерін алып кетті. 40 адам қайтыс болды. Бұл кеңестік альпинизмдегі ең ірі қайғылы жағдай еді. [26-27].
Сел (сел ағыны) -- шағын тау өзендерінің алаптарында кенеттен пайда болатын буырқанған лайлы немесе су мен тау жыныстарының сынықтарынан тұратын лай-тасты ағын.Су деңгейінің жылдам көтерілуімен, тасқынды қозғалысымен, әрекеттің қысқа мерзімділігімен (орташа бір сағаттан үш сағатқа дейін), елеулі эрозиялық-аккуму-лятивтік қиратушы әсерімен сипатталадыСел ағыс бойында орналасқан елді мекендерге, те-міржолдар мен автокелік жолдарына жене басқа да құрылыстарға қатер төндіреді.Селдердің пайда болуына нөсер жауындар, қардың қарқынды еруі; су қоймалардың бұзылуы, жер сілкіністері, жанартаулардың атқылауы тікелей себепкер.
Селдер туындау қүрылымы бойынша үш түрде: эрозиялық, бұзып өтуші және опырылу-көшкіндік болып бөлінеді.
Эрозиялық сел кезінде бастапқыда жақын жатқан топырақтың жайылуы мен сырғуы есебінен тау жыныстарының сынықтары ағып, содан кейін сел толқыны қалыптасады.
Бұзып өтуші сел судың жинақталу үдерісімен сипатталады, онымен бір мезгілде тау жыныстары жойылады, шегіне жету су айдынының (көлдің, мұздық ішіндегі сыйымдылықтың, су қоймасының) бұзылуы арқылы іске асады. Сел массасы беткеймен немесе өзен арнасымен төмен қарай ағады,
Опырылу-көшкіндік сел кезінде суға қаныққан тау жыныстары (қар мен мүзды қосқанда) массасының бұзылуы орын алады. Бұл жағдайда ағынның қарқыны ең жоғары шекке жақын болады.Соңғы жылдары селдің қалыптасуының табиғи себептеріне техногенді факторлар да қосылды: тау-кен өндіруші кәсіпорындар жұмысының ережелері мен нормаларының бұзылуы, жол салғандағы және басқа құрылыстар кезіндегі жарылыстар, орманды шабу, ауылшаруашылық жұмыстарын дұрыс жүргізбеу және топырақ-өсімдіктік жабындысын бұзу жатады.
Қозғалыстағы сел лайдың, тас пен судың біртүтас ағыны болып табылады. Сел толқынының биіктігі 5-тен 15 метрге дейін болады. Оның алдыңғы айналымы селдің басын құрайды. Лай су ағынды толқынның ең жоғары биіктігі кейде 25 метрге жетеді.
Басты факторлары негізінде селдің пайда болуы былайша жіктеледі:
-- аймақтық көрінісі. Қалыптасуының басты факторы климаттық жағдайлар (жауын-шашындар) болып табылады. Оларда аймақтық сипат болады. Қайталануы жүйелі болып тұрады. Қозғалыс жолдары салыстырмалы түрде тұрақты;
-- өңірлік көрінісі. Қалыптасуының басты факторы -- геологиялық үдерістер. Қайталануы ара-тұра болып тұрады және қозғалыс жолы тұрақты емес;
-- антропогенді. Бұл -- адамның шаруашылық қыз метінің нәтижесі. Тау ландшафтына аса көп жүктеме түскен жерде қалыптасады. Жаңа селдік алаптар құрылады. Қайталануы оқта-текте.
Алғашқы себептерінің негізінде селдің пайда болуын жіктеу 8-кестеде ұсынырған.Қуаттылығы бойынша (ағызып кететін қатты массасы бойынша) жіктеу:
- қуатты (күшті қуатты). 100мың м3-тан көпматериалды ағызып кетеді. 5-10 жылда біррет болады.
- орташа қуатты. 10-нан 100 мың м3 материалды ағызып кетеді. 2-3 жылда бір рет болады.
- әлсіз қуатты. 10 мың м3-тан аз материалды ағызып кетеді. Жыл сайын болады, кейде жылына бірнеше рет болады.
Алаптарды селдердің қайталануы бойынша жіктеу оның белсенділігін немесе даму қарқындылығын сипаттан жиірек қайталану);
-- жоғары селдік белсенділік(3-5 жылда бір рет және одан жиірек қайталану);
-- орташа селдік белсенділік (6-15 жылда бір рет қайталану);
-- төменгі селдік белсенділік (16 жылда бір рет және одан сирек қайталану).
Бір реттік ағызып кету көлемі бойынша жіктеу 9-кестеде ұсынылған.
Сондай-ақ селді құрылыстарға әсер етуі бойынша да жіктейді:
1. Шамалы қуатты -- шағын шайындылар, су өткізу құрылғылары тесіктерінің ішінара бітелуі.
2. Орташа қуатты күшті шайылулар, тесіктердің толық бітелуі, іргетасы жоқ құрылыстардың бұлінуі және ағып кетуі.
3. Қуатты -- үлкен талқандаушы күш, көпір арқалықтарын, тіреу тетіктерін, тастан салынған құрылыстарды, жолдарды ағызып әкету.
4. Апатты -- құрылыстардың, жол учаскелеріндегі төсемнің және ғимараттардың толық қирауы, құрылыстардың қирандылар астында қалуы.
Кейде алаптарды сел ағындары қайнар көздеріңің биіктігі бойынша жіктеу қолданылады:
-- биік таулық. Қайнар көздері 2500 м биіктікте жатады, 1 км2-тағы ағындар көлемі 15-25 мың м3-ты құрайды;
-- ортатаулық. Қайнар көздері 1000-2500 м шектеріндегі биіктікте болады, 1 км2-тағы ағындар көлемі 5-15 мың м3-ты құрайды;
-- аласа таулық. Қайнар көздері 1000 м-ден төмен жа-тады, 1 км2-тағы ағындар көлемі 5 мың м3-тан аз.
Сел - тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.
Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінен пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген толқындар мен 10 мс және одан көп жылдамдықпен қозғалады.
Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай - ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады.Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарлаған жағдайда, сондай - ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандасын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату керек. Егер уақыт болса, қауіпті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек. Мұндай құралдар құрқарушылар беретін таяқ, арқан, сырық, шынжыр және т.с.с. болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындата отыра, тасқынның бағыты бойынша шығару керек.
Сел қауіпі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден қарттар мен балаларды, аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке қабілетті бүкіл халық тоғандарды нығайтуға, кедергілер тұрғызуға, ағызғыш каналдар қазуға міндетті.
Опырылулар (таулық опырылу) -- тау жыныстарының үлкен массасы бөлініп түсуі және опырылып құлауы, олардың тік беткейлерде аударылуы, бөлшектенуі және сырғуы.Табиғи текті опырылулар тауларда, теңіз жағалаулары мен өзен аңғарларындағы құздарда болады. Олар тау жыныстарының желмен мүжілу, сумен шайылу, еруі және ауырлық күштері әсерінен беріктігінің бұзылуы нәтижесінде болады. Опырылулардың түзілуіне: жердің геологиялық құрылысы, беткейлерде жарықшақтардың, тау жыныстарының уатылу аймақтарының болуы жағдай тудырады.
Қазіргі кездегі опырылулардың көпгілігі (80% -ға дейін) антропогендіфакторларменбайланысты. Олар, негізінен, тау жыныстарын қазу және құрылыс жұмыстарын дұрыс жүргізбеуден түзіледі.
Опырылулар аталған үдерістің (құлаған тау массасы көлемі) қуаттылығымен және қамтылған масштабымен (үдеріске тартылған аудан) сипатталады.Үдерісінің қуаттылығы бойынша опырылулар ірі (10 млн м3жыныстың құлап түсуі), орташа (10 млн м3-қа дейін) және шағын (10 млн м3-тан аз жыныстың құлап түсуі) болып бөлінеді.Қамтылған масштабы бойынша опырылулар орасан (100-200 га), орташа (50-100 га), шағын (5-50 га) және ұсақ (5 га-дан аз) болып бөлінеді.
Бұған қоса, опырылулар құлап түсу үлгісімен де сипатталады, олар опырылу массаларының болашақтағы сырғу беткейінін биіктігімен анықталады,Көшкін, сел және опырылу қаупі бар аймақтарда тұратын халық бұл қауіпті құбылыстардың мүмкін бағыттары мен сипаттамасын, ошақтарын білуі тиіс. Сондай-ақ тұрғын үйлері мен өздері жасаған аумақты нығайту жөнінде шаралар өткізуге, көшкіндер мен селдерден қорғайтын гидротехникалық және де басқа қорғаныстық инженерлік құрылыстарды тұрғызуға қатысуға міндетті.
Қар көшкіндері -- тау беткейлерінен ауырлық күші әсерінен төмен қарай құлдилайтын қар массалары.Тау беткейлерінде жиналған қар ауыр салмақтың және қар қалыңдығының ішіндегі құрылымдық байланыстардың әлсіреуі әсерінен беткейден сырғиды немесе төгіледі. Қозғалысы басталғаннан кейін оның жылдамдығы тез артып, жол-жәнекей жаңа қар массасын, тастарды және басқа заттарды бірге ала кетеді. Қозғалыс неғүрлым жазықтау учаскелерге дейін немесе аңғардың түбіне дейін жалғасады да, бір жерге тіреледі және тоқтайды.
Мұндай көшкіндер елді мекендерге, спорттық және шипажайлық кешендерге, теміржол және автомобиль жолдарына, электр желілеріне, тау-кен өнеркәсібі мен басқа да шаруашылық құрылыстарына жиі қауіп төндіреді.
Қар көшкіндері қар жеткілікті жинақталған кезде және биіктігі 15-тен 50°-ңа дейінгі ормансыз беткейлерде түзіледі. 50°-тан астам биіктік кезінде қар жай ғана төгіледі, қар массасының түзілу жағдайлары туындамайды.Көшкіндердің пайда болуы үшін оңтайлы жағдаяттар биіктігі 30-дан 40°-қа дейінгі қалың қар басқан беткейлерде қалыптасады. Ол жерлерде жаңа түскен қар қабаты 30 см-ге жетіп, ал бұрынғы (жатып қалған) қар жабынының қалыңдығы 70 см болған кезде көшкіндер жүред.
Егер қардың қалыңдығы 30 см-ден артық болса, биіктіи 20о-тан астам тегіс шөпті беткей де көшкін қаупінде болып есептеледі. Беткейлердің биіктігі артқан сайын көшкіндердің түзілу ықтималдығы да арта түседі. Бұтақты өсімдіктер көшкіннің түзілуіне бөгет бола алмайды. Қар массасы қозғалысының басталуы мен оның белгілі бір жылдамдық алуы үшін ең қолайлы жағдай ашық беткейдегі 100-ден 500 м-ге дейінгі қашықтық (ұзындық) болып табылады.Көп нәрсе қар қарқындылығына байланысты болады. Егер 2-3 күнде 0,5 м қар түссе, онда бұл, әдетте, қауіп туындатпайды, бірақ бұл мөлшер 10-12 сағат ішінде түссе, онда көшкін жүруі әбден мүмкін.
Желдің де белгілі бір маңызы бар. Мысалы, күшті жел болған кезде қалыңдықтың 10-15 см өсуінен көшкін жүруі мүмкін. Желдің орташа қатерлі жылдамдығы, шамамен 7-8 мс-қатең.
6 Сурет. Қар көшкіні.
Қар көшкіндерінің түзілуіне әсер ететін аса маңызды факторлардың бірі -- температура. Қыста температура нөлге жақын болған салыстырмалы жылы ауа райында қар жабынының тұрақсыздығы шұғыл артады, бірақ жылдам өтеді (не көшкін жүреді, не қар орнығады). Ал температураның төмендеуіне қарай көшкін қауіптілігінің кезеңдері неғүрлым ұзағырақ болады. Көктемде күннің жылынуына байланысты ылғал көшкіндер жүруінің ықтималдығы арта түседі.
Көшкіндердің зақымдаушы қабілеттілігі әртүрлі болады. 10 м3 көшкін адам мен жеңіл техникаға қауіп төндіреді. Ірі көшкіндер күрделі инженерлік құрылыстарды қиратуға, көлік жолдарында жүрісті қиындататын немесе тосқауыл болатын үйінділер түзуге қабілетті.
Жылдамдық -- қозғалыстағы көшкіннің негізгі сипаттамаларының бірі. Жекелеген жағдайларда ол 100 мс-қа дейін жетуі мүмкін.Сондай-ақ басқа табиғи апаттарға қатты желдер, яғни дауылдар мен борандар жатады.Дауыл сөзі тар мағынасында жылдамдығы, шамамен 32 мс және одан да көп (Бофорт шкаласы бойынша 12 балл) болатын, үлкен қиратушылық күші бар және айтарлықтай ұзаққа созылатын жел.Боран -- бұл жылдамдығы дауылдан аз жел. Алайда ол да қуатты және 15-20 мс-қа дейін жетеді. Дауылдарға қарағанда, борандардан келетін шығын айтарлықтай аз болады. Кейде күшті боранды шторм деп те атайды.
Дауылдың ең маңызды сипаттамасы желдің жылдамдығы болып табылады. 10-кетеде (Бофорд шкаласы бойынша) жел жылдамдығы мен режімдер атауларының байланысы көрсетілген.Дауылдар зілзаланың ең қуатты күштерінің бірі болып табылады. Өзінің апатты әсері бойынша жер сілкінісі сияқты қатерлі табиға апаттан қалыспайды. Бұл оларда орасан мол энергияның болуымен түсіндіріледі. Қуаттылығы орташа дауылдың I сағатта бөліп шыгаратьщ энергиясы 36 Мгт ядролық жарылыс энергиясына тең.
1.3 Дауыл, су тасқындары, сеңдер
Дауыл - жойқын күші бар және едәуір созылатын, 30 мс жылдамдықпен соғатын жел.Дауыдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайында пайда болып, атмосферадағы тепе - теңдіктің өте жоғары жылдамдықпен аяқ астынан бұзылуы әсер етеді.
Дауыл үлкен бүліншілікке ұшыратып, адам құрбандықтарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келтіреді.Ең қауіпіті аймақта тұрғын үй салуға тыйым салынып, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандар үшін қабылданған құрылыс нормалары енгізіліп, онда пайдаланылатын материалдардың қолайлы үлгілері көрсетілуге тиіс. Дауыл өзінің алапат күшімен инженерлік ғимараттарға жер сілкінісінен кем әсер етпейді.
Шаңдақ дауыл - бұл күшті жел салдарынан шаңның, құмның, топырақтың, тұздың және көлемі 1мм аз басқа да бөліктердің ауаға көтерілуі.
Қазақстан аумағында шаңдақ дауыл - сәуір, мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады[29].
Дауылдың жойқын салдарын төмендетудің тиімді шарасы, ол - таянған дауыл қаупін тұрғындарға дер кезінде хабарлау және дауыл болып тұратын аудандағыларды осыны ескере отырып орналастыру. Ең қауіпті аймақта тұрғын үй салғызбай, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандар үшін қабылданған құрылыс нормаларын енгізіп, бақылауға алып көмектесу керек.
Дауылдың жақындағаны туралы хабарды алған соң, мына іс - әрекетті жүзеге асыру қажет:
панахананы, жертөлені әзірлеу; есікті, терезені, шатырдағы люкті нығыздап жабу; саңылауларды бекіту; төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел ұшырып кету қауіпі бар заттарды шығару; даладағы заттарды бекіту және үйге кіргізу; газды, электр жүйесін ажырату, суды жабу; пешті сөндіріп, қажет болса қорғаныс панаханаларына барып орналасу керек.
Өндірісте барлық сыртқы жұмыстарды тоқтату, қондырғыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату және панаханаларға жасырыну, ауылды жерлерде фермалардағы мал үшін жемнің, судың қорын даярлау, панаханада радиоқабылдағышты тұрақты қосып қою керек. Ғимарат ішінде болғанда әйнек, шыны сынықтарынан және жарықшақтардан сақтанған жөн. Далада қалған кезде ең жақын шұңқырды, жел өтінен сақтайтын жерлерді іздеу керек немесе жерге етпетінен жатады. Орманда қалғанда ең жақсысы ашық алаңға шыққан жөн, нөсерлі дауыл, найзағай жарқылдаған кезде жалғыз тұрған ағашқа жасырынбаңыз, электр беру желілерінің діңгектеріне жақындамаңыз. Дауылды жел, қарлы боран кезінде үйден тек ерекше жағдайда ғана бірнеше адам болып шығады. Шаңдақ дауыл жақындағанда үйде есік пен терезені нығыздап жауып, ғимараттан шықпаған жөн. Үй хайуанаттарын қораға немесе ғимарат ішіне қамау керек. Егер сіз ауылдан алыс жердегі құмдақтағы жайылымда болсаңыз, малды тасаға қажет. Жақын жерде сексеуіл, шеңгел тәрізді бұталы жерде малды ұстай тұрған жөн.
Егер дауыл кезінде елді мекеннен қашықта болсаңыз, көру қашықтығы азайып, адасып кету қаупі туса, онда қозғалысты тоқтату қажет. Егер адассаңыз, жарақат алсаңыз, онда өз орныңызды білдіру мақсатында түтіні қатты шығатын матаны, бұтаны, көк шөпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КЕ АҚ І. ЖАНСҮГІРОВ АТЫНДАҒЫ ЖЕТІСУ УНИВЕРСИТЕТІ
РАХЫМБЕКОВ А. Ж.
ТАБИҒИ АПАТТАРДАН САҚТАНУ ТӘСІЛДЕРІ
6В11201 "ӨТҚ және ҚОҚ" БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН ОҚУ ҚҰРАЛЫ
ТАЛДЫҚОРҒАН 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАБИҒИ АПАТТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАРДАПТАРЫ
1.1 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Көшкіндер, сел, опырулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Дауыл, су тасқындары, сеңдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.4 Табиғи апат сипатындағы Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 РЕСЕЙДЕГІ ТЕХНОГЕНДІК ЖАҒДАЙ
2.1 Табиғи апаттардың көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Өндірістік орындарындағы талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
КІРІСПЕ
Оқулықтың өзектілігі - жер бетіндегі адамзат тұрмысындағы үй жайларын, мекемелерді, өндірістік нысаналарды, табиғи апаттардан сақтану, жарақаттану деңгейі, кәсіби ауыруларға, мүгедектікке ұшырау көбінесе жұмыс беруші тарапынан жүргізілетін жұмыстарға және мемлекеттік бақылаудағы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарының орындалмауына, сонымен қатар еңбек, экологиялық, төтенше жағдайлар саласындағы заңнамаларды қадағалау бағыттарын ашып көрсетуде.
1980- ші жылдары дамыған елдерде еңбекті қорғау жөніндегі заңнама дерлік қалыптасты. Халықаралық қауіпсіздік және қауіпсіздік туралы ХЕҰ 155 конвенциясында "Еңбек гигиенасы және қауіпсіздік" туралы (1981), 4-бапта осы саладағы ең маңызды құжаттарға айналды. Мұнда конвенцияға қол қойған әр ел, "ұлттық шарттарға және практиканы әзірлеу, жүзеге асыру және мезгіл-мезгіл саласындағы келісілген еңбек қауіпсіздігі, еңбек гигиенасы және өндірістік орта" ұлттық саясатты қайта қарау туралы айтылады.
Оқулықтың мақсаты - нысаналардағы табиғи апаттардан сақтануды, еңбекті қорғаудың нормативтік - құқықтық базасының құжаттарын зерттеп , олардың өмірдегі жетекшілікке алыну маңыздылығын заманауи тұғырдан салыстыра сараптау.
70-80 жылдардағы ірі өнеркәсіптік апаттар саясаткерлер мен дамыған елдердің өнеркәсіпшілеріне өнеркәсіптік қауіпсіздік мәселелерге деген көзқарасын қайта қарау керек екенін көрсетті. Өнеркәсіптік техногендік апаттардан сақтану қауіпсіздігінің пайда болуы мен айқын қажеттілігі өнеркәсіп саласының ерекше мәселелерін еңбек те, экологиялық та нормаланбайтын реттейтін қауіпсіздік құқығымен қорғайтын заңдаркерек екенін көрсетті. 80-ші жылдары өнеркәсіп өндірісі бойынша қауіпсіздік заңнама тек ЕЭҚ-дағы елдерінде ғана емес, АҚШ, Канада, Жапонияда да дами бастады.
Оқулықтың ғылыми маңыздылығы - тәуелсіз еліміздің өндіріс, мекеме нысаналарындағы еңбекті қорғаудағы нормативтік - құқықтық заңдарының өнеркәсіптік саласында табиғи апаттардан сақтану қауіпсіздік шығындарын азайтып, персоналдың даярлық деңгейін және біліктілігін арттырудағы тиімді жүйесін құруды анықтау.
Қазіргі уақытта Қазақстанда табиги қауіптердің ұлғаюымен байланысты объективті үрдістер жалпы экономикалық дағдарыспен күрделене түсуде, бұл өндірістерді қайта құрудың баяу қарқынына, ескірген жабдықтарды жөндеу және ауыстыру мерзімдерінің артта қалуына, авариялардың алдын алу және оқшаулау жүйелерінің қанағаттанарлықсыз жай-күйіне, мамандар мен персоналдың даярлық деңгейін және біліктілігін төмендеуіне әкелді.
Оның болмауы әртүрлі мемлекеттік басқару органдарының функцияларын бөлу, мемлекет пен кәсіпорындардың меншік иелері арасындағы жауапкершілік, өнеркәсіптік қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды жүргізу кезінде әртүрлі министрліктердің, ведомстволар мен қадағалау органдарының іс-қимылдарының келіспеуіне әкеп соғады.
Оқулықтың іс-тәжірибелік маңыздылығы - қазіргі уақытта Қазақстанда төтенше жағдайдағы табиғи қауіптердің ұлғаюымен байланысты объективті үрдістер жалпы экономикалық дағдарыспен күрделене түсуде. Сондықтанда нысаналардағы еңбекті қорғаудың нормативтік - құқықтық базасының құжаттарын заманауи талаптарына сәйкестендіру арқылы - кейбір өндірістерді қайта құрудың баяу қарқынын, ескірген жабдықтарды жөндеу және ауыстыру мерзімдерінің артта қалмауына, авариялардың алдын алу және оқшаулау жүйелерінің қанағаттанарлықсыз жай - күйін түзететін білікті мамандарды дайындау жүйесін арттыруда.
Елдің экономикасы табиғи ресурстарды бастапқы өңдеу салалары мен өндірістерінің жоғары үлес салмағымен сипатталатындықтан, қызметкерлерді кәсіби, экологиялық және табиғи-климаттық тәуекелдердің күрделі үйлесімінен әлеуметтік қорғаудың тиімді тетіктерін қалыптастыру мәселесі ерекше өзекті болып табылады.
Оқулықтың міндеттері:
- әдебиеттерге шолу жасай отырып, қоршаған ортаны қорғаудың өзекті сұрақтарын қарастыру;
-халықтың денсаулық деңгейін қалыптастыруда қоршаған орта факторларының ролін анықтау;
- зерттеу әдістері арқылы ауаның құрамын және ауаның шаңдануын анықтау;
- табиғи апаттардың қоршаған ортаға әсері мен қауіптілігі, яғни Байқоңыр космодромы -- Ракета тасушылардың қоршаған ортаға тигізетін әсері мен қауіптілігі және Семей полигоны - ядролық сынақ аймағының экологиялық зардаптарын талдау осы жұмыстың міндеттері болып саналады.
Еңбекті қорғау жөніндегі заңнама көпшілік жағдайда XIX ғасырда дамыған өнеркәсіптік елдерде өнеркәсіптік революция басталуымен тұспа-тұс келді.Еңбекті қорғау жөніндегі заңнама қалыптастыру процесі XX ғасырда қалыптаса бастады.Ресейде1902 жылы XIX ғасырдың басында "Жазатайым оқиғалардан зардап шеккен жұмысшыларға сыйақы төлеутуралы" заң енгізілді. 1919 жылы Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) пайда болды.Өз қызметінде алғаш рет (ХЕҰ) еңбекті қорғау мәселелеріне басты назар аударыла бастады.
Өндірістік табиғи апаттардан жарақаттану деңгейі көбінесе жұмыс беруші тарапынан жүргізілетін жұмыстарға және еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау талаптарының орындалуын мемлекеттік бақылауға ғана емес, сонымен қатар еңбек, экологиялық заңнаманың, Төтенше жағдайлар саласындағы заңнаманың негізгі нормативтік-құқықтық актілерін білмеуіне, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде өнеркәсіптік кәсіпорындар санының өсуіне, өндірісте жұмыс істейтіндердің санына және басқа да факторларға байланысты.
1 ТАБИҒИ АПАТТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАРДАПТАРЫ
1.1 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін:жер сілкінісі,сел,қар көшкіні,сырғыма,дауыл,су тасқыны, буырқасын, өрт. Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40пайызы келеді екен,20 %-тропикалық циклондары,15% жер сілкінісі ал қалған 20 %-зілзаланың басқа түрлері.Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне,Арал теңізінің құруына,Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай -- бұл табиғи апаттардан (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны), табиғи өрт, эпидемия мен эпизоотиядан, ауылшаруашылық өсімдіктері мен ормандардың аурумен және зиянкестермен зақымдануынан туындайтын төтенше жағдай.Ел аумағының әртүрлі табиғи, таулы геологиялық және геодинамикалық жағдайлары оның табиғи апаттарға ~ жер сілкінісіне, су тасқынына, селге, желге, көктайғаққа, қар көшкініне, дауылға, орман және дала өртіне, тем-ператураның шұғыл төмендеуіне, қарлы боранға, эпидемия мен эпизоотияға ұшырауын анықтайды[1-3].
Табиғи сипаттағы төтенше жағдай адам тіршілігі басталғаннан бері қауіпін төндіруде. Табиғи катастрофалардың әсерінен жер шары бойынша әр 100000 адам өлуде. Табиғи катастрофалардың қысқа мерзімде үлкен аумақтағы елді мекенді құртып жіберуге дейін мүмкіншілігі бар. Ол өзінің күтпеген жерден болатындығымен қауіпті. Табиғи катастрофаның тағы да бір қауіптілігі - оның болғаннан кейінгі салдары. Табиғи катастрофа болғаннан кейін ол жерде эпидемиялық аурулар, аштық т.б. жағдайлар орын алуы мүмкін.Табиғи төтенше жағдайдың орын алуына антропогендік әсердің де ықпалын айта кеткен жөн.
Барлық табиғи катастрофалардың бір бірімен байланысы бар. Атап айтқанда, жердің сілкінуі мен цунамидің, тропикалық циклондар мен су тасқындарының. Жердің сілкінуінен өрттер, газдардың атылуы платинаның жарылуы орын алып, ол оқиғалар да өздерінің күшті әсерлерін тигізіп жатады. Вулканның атқылау жайлауды ластап, жан-жануарлардың өлуіне, аштыққа соқтырып жатса, екінші жағынан атмосфералық ауаныда ластайды. Ал көшкіндер (паводок) жер асты суларын ластап, құдықтарды уландырып, инфекциялық ауруларды ұшқындырады. Осыған орай табиғи стихиялық құбылыстардың бір-бірімен байланысын қарастырып көрейік.
Табиғи катастрофадан қорғану әрекеттерін жоспарлай отырып, оның зардабын азайтуға болады.Табиғи төтенше жағдайдан қорғаудың негізі болып апаттың себебі мен механизмін ғылыми түрде зерттеп, білуге болады. Табиғи апаттың орын алу процессін біле отырып оның қандай мөлшерде, қандай болатын екенін болжауғада болады. Ал уақытылы және дәл болжап, апаттан қорғаудың тиімді жолдарын қарастыруға, шығынды барынша азайтуға мүмкіншілік жасайды.
Табиғи қауіп қатерден қорғау активті және пассивті болып бөлінеді. Активті қорғауға инженерлік техникалық құрылымдар салу, құбылыс механизмін инвентаризациялау, табиғи объектілердегі құрылымдар мен құрылыстарды реконструкция жасау. Пассивті қорғауға панаханаларды пайдалану. Көп жағдайда табиғи апаттан қорғану кезінде активті және пассивті әдістерді бірге пайдаланады.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың өздері сан алуан. Сондықтан туындау себептеріне (жағдайларына) орай оларды: геологиялық, метеорологиялық, гидрологиялық (гидрометеорологиялық), табиғи өрттер, жаппай аурулар топтарына бөледі.
Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттар көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 милионнан астам халық тұрады,27 қала 400-ден астам елді мекендер бар.Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуметтік осы аймақта жоғарыланған.
Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда,Маңғыстау обылыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан.Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30% -ы шоғырланып,түрғын үй қорының 35%-на жуығы орналасқан, Республика халқының 40 % -ы тұрады.
1 Сурет. Жер сілкінісі
Жер сілкінісі қауіпі бар аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер,гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өнеркәсіп орындары,жасанды және су қоймалары,жарылғыш және улы материялдар қоймалары орналасқан.Түрғын үй алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген объектілерді кейбіреуінің бұзылуы,оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келіуі мүмкін.Инженерлік желілер мен комуникациялардың жер сілкінудің салдарынан бұзылуы аса қауіпті[4-9].
Жер сілкінісі -- бұл, негізінен, геофизикалық себептерден туындайтын жерастылық дүмпулер мен жер бетінің тербелістері. Жер бетіндегі топырақ қабаты тербелісінің қарқындылығы бойынша жер сілкіністерін жіктеу 5-кес-теде ұсынылған.
Жер сілкінісінің тікелей салдары үрей болып табылады, бұл кезде адамдар қорқыныштан өздері және айналасындағылар үшін ақылға сыйымсыз, қауіпті әрекеттер жасайды және өзін-өзі құтқару мен өзара көмек шараларын саналы түрде ұйымдастырып, жасай алмайды. Үрей әсіресе адамдар шоғырланған жерлерде: ұйымдарда, кәсіпорындарда, оқу орындары мен бала-бақшаларда, жатақханаларда, ортақ пайдаланылатын орындарда ерекше қауіпті.
Адамдардьщ жарақаттануы мен опат болуы, негізінен, қираған ғимараттардан, құрылыстардың сынықтарынан және құлаған заттардан, сондай-ақ үйінділердің астында қалу мен аз уақытында көмек көрсетілмеуден орын алады. Жердің қозғалысы адамдардың құрбан болуына өте сирек жағдайларда ғана тікелей себеп болады.Сондай-ақ жер сілкінісі салдарынан туындайтын екінші реттік факторлардан (өрт, өнеркәсіп және көлік апаты, зақымданған инженерлік және энергетикалық желілер) да зардап шегуі мүмкін.
Құрбандардың көпшілігі күшті тербелістер әсерінен ғимараттардың, құрылыстардың шайқалуы, қирауы кезіндегі заттардың, әйнектердің, тастардың, қабырғалардың және т.б. құлауының нәтижесі болып табылады. Адамдардың жарақаттануы мен опат болуының себептері сан алуан болған кездің өзінде, жер сілкінісіне алдын ала байыппен дайындалып, іс-әрекеттерді ойластырып және бірқатар ұсыныстарды орындаған кезде зардап шегушілер санын айтарлықтай азайтуға болады.
Әрбір жер сілкінісінен қорқа бермеу керек. Салыстырмалы түрде әлсіз жер сілкіністері (5 балға дейінгі), әдетте, залал келтірмейді. Алайда егер мҰндай жер сілкінісінде тербелістер күші бірден немесе біртіндеп 5-6 балға жетсе, онда есте ұстау керек -- бұл қауіпті белгі. Әдетте, бұл тербелістер (оқиғалардың 13-і) 7 және одан да көп балға жете отырып, күшейе түседі.
Егер 8-9 балдық жер сілкінісі басталса, онда 5-6 балдық дүмпулер пайда болған сәттен бастап ең күшті тербелістерге дейін, яғни ғимараттың қирау қаупі туындағанға дейін 12-20 секунд қана өтеді. Неғұрлым күшті тербелістер, әдетте, бірнеше ондаған секундқа созылып, ғимаратты қатты шайқайды. Одан кейін тербелістер, шамамен 30 секунд және одан көбірк уақытқа бәсеңдейді.Ғимараттың берікілігін( осы уақыттағы орналасқан орнын) және аталған уақыт шамасын (12-20 сек) есепке ала отырып, күшті жер сілкінісі кезінде саналы әрекет тәсілін таңдауға болады не ғимарат ішіндегі салыстырмалы түрдегі қауіпсіз орынға бару, не тезірек шығып кетуге әрекеттену[10-13].
Ең қарапайым жағдайлардағы: үйде, жұмыста, көшеде, кинода, театрда және т.б. жер сілкінісі кезінде халықтың алдын ала ойластырылған әрекет ету тәртібі нәтижелі және шұғыл қимылдарға жағдай жасайды. Алайда нақты мән-жайдың барысына орай оны кез келген уақытта өзгертуге дайын болу керек. Жер сілкінісі туындаған жағдайда тиімді және ұтымды іс-әрекеттерге барып, зардап шегушілер мен құрбандардың санын азайту мақсатында сейсмикалық қауіпті аудандардың тұрғындары мынадай іс-шараларды орындауы тиіс:
-- төтенше жағдайдағы іс-әрекеттер жоспарын алдын ала белгілеу және жер сілкісінісінен кейін отбасының жиналатын жері туралы келісу, қажет болған жағдайда құтқару қызметін, медициналық көмекті, полицияны шақыру үшін телефондар тізімін жасау;
-- электр сымдары, су және газ құбырларының жай-күйін үнемі тексеріп тұру. Отбасының барлық ересек мүшелері пәтердегі, подъездегі, үйдегі электр, газ және су көздерін жабуға, сондай-ақ зардап шегушілерге алғашқы медициналық көмек көрсетуге машықтанған болуы тиіс;
2 Сурет. Цунами салдары
-- ең қажетті заттарды (бұйымдарды): қоректендіргіштері (батарейка) бар радиоқабылдағыш, консервілік өнімдер мен ауызсудың 3-5 күнге есептелген қоры; отбасының созылмалы аурулары бар науқас мүшелеріне қажетті дәрілер жиыны және таңу материалдарының жеткілікті қоры салынған алғашқы медициналық көмек қорапшасы; тасымалдаушы электр қолшамы; құм толтырылған шелек; автомобилъдік өрт сөндіргіштерді (оны пайдалануды алдын ала үйренген жөн) және т.б. алдын ала дайындау жане оларды отбасы мүшелерінің бәріне белгілі жерде сақтау;
-- құжаттарды оңай қолжетімді жерде, мүмкіндігінше пәтер кіреберісіне жақын тұста сақтау. Рюкзактың болғаны да мақсатқа лайық болмақ: онда колшам, шағьн балта, сіріңке, тамақ, дәрі қорапшасы, балауыздар, ауыстыратын киім мен аяқкиім (маусым бойынша) болуы тиіс; гараж бен бақшалық шағын үй бар болса, оларды жер сілкінісінің алғашқы күндері баспана ретінде пайдалануға болады. Сол жерде азық-түлік қоры мен киімді сақтаған тиімді;
-- шкафтарды, баспалдақтарды, сөрелерді, стиллаждарды қабырға мен еденге берік етіп бекіту; жиһаздарды ұйықтайтын жерлерге құламайтындай етіп орналастыру; бөлмелерден шығатын жерлерді, есіктерді жабу; сөрелердегі немесе жиһаздың үстіндегі (аятресольды қосқанда) ауыр заттарды мықтап бекіту немесе төменге түсіру;
-- сөрелерді ұйықтайтын орындардың, кіреберіс есіктердің, пештердің, раковиналардың, унитаздардың үстіне орнатпау; ыдыстар қойылған сөрелердің алдыңғы бөлігін жабу, люстралар мен люминесцентті шам-шырақтарды сенімді бекіту;
-- пәтерге кірер жерге, дәліздерге, баспалдақтарға заттарды үймеу;
-- оңай тұтанатын заттар мен күйдіргіш сұйықтықтары бар сыйымдылықтарды сенімді бекітіп, тербеліс кезінде құламайтындай, сынбайтындай жерде сақтау;
-- мезгіл-мезгіл жаттығулар (дайындықтар) өткізу. Балалардың, қарт адамдардың, мүгедектер мен науқастардың қауіпсіздігін арттыруды ойластыру;
-- дүмпулердің тоқтауын күтуге болатын неғұрлым қауіпсіз орындарды (пәтерлерде, жұмыста, жұмыс орнына жақын жерде) алдын ала анықтау; негізгі ішкі қабырғалардағы ойықтар (терезе мен есік жақтаулары), ішкі негізгі қабырғалармен құрылған бұрыштар, баған мен қаңқа арқалығының астындағы жерлер. Отбасының барлық мүшелері пәтердегі аталмыш қалқа жерлерді естерінде сақтауы тиіс;
-- ұйықтайтын жерді үлкен терезелердің, әйнек қабырғалардың жанына орналастырмау.
Құлаған заттар мен сынықтардан қорғайтын мықты берік үстелдер мен кереуеттердің асты да паналайтын орындар қызметін атқарады. Ересектер болмаған кездегі күшті дүмпулерде балаларды аталмыш жерлерге тығылуға үйретуі қажет.Қатты жер сілкінген кездегі оңтайлы шешім -- бұл ғимаратты тастап шығу, сондықтан ең күшті тербелістер мен дүмпулерге дейінгі 15-20 секунд есебімен қозғалыс жолын алдын ала белгілеп алу қажет[14-16].
Жер сілкінісінің түнде де болу мүмкіндігін есепке алу қажет. Есіктер мен сыртқа шығатын орындар адамдардың көп шоғырланатын жері болады, сондықтан ғимараттан жылдам шығуға кедергі келтіреді. Мұндай жағдайда эвакуация 1-қабаттағы терезе ойықтары арқылы да жүзеге асырылады. Кәсіпорындарда, мекемелерде, оқу орындарында жер сілкінісі кезіндегі қауіптілікті төмендету бойынша алдын ала шаралар әзірленіп, қабылдануы тиіс. Төртіп пен барлық жағдайдағы жоғары жауапкершілік жер сілкінісі орын алған жағдайдан қорғау шараларына дайындықтың ең үздік көрсеткіші болып табылады.
3 Сурет. Вулканның атқылауы
Сейсмикалық қауіпті аудандардағы әрбір мекемеде жер сілкінісі жағдайына жауапты тұлғалар және олардың міндеттерінің тізбесін көрсететін төтенше шаралардың айқын жоспары болуы тиіс.
Кәсіпорындар мен мекемелердің ғимараттарында, үй-жайларында дәліздерді, өтпелерді, басқыш алаңшаларын және ішкі есіктерді босату қажет. Ауыр шкафтар мен сөрелерді қабырғаларға сенімді бекіткен жөн. Ауыр зат-тарды жоғары сөрелерге орналастыруға болмайды. Әрбір қызметкер электр шаппаларының, өрт және газ крандарының орналасқан жерлерін білуі тиіс. Күшті жер сілкінісі кезінде халық үшін күтпеген мән-жайлардың қалыптасуы мүмкін. Мүмкін болатын жарақаттар мен адам шығындары олардың төтенше жағдайға әзірлігі мен іс-әрекеттеріне байланысты болады. Мұндай жағдайларда сабыр сақтауға тырысу қажет.Жер сілкінісінен қорғануға мүмкін болатын барлық шараларының ішіндегі ең үздігі -- үрейге бой алдырмау.
Егер ғимаратты жылдам тастап шығу (мүмкіндігінше алғашқы 15-20 сек) мүмкін болса, онда бірінші осы әрекетті орындау қажет. Ғимараттан жүгіріп шыққаннан кейін, одан қашығырақ ашық жерге, электр сымдарынан, ернеулерден, әйнектерден қауіпсіз қашықтыққа кету (құланды жетпейтін аймақ -- ғимарат биіктігіне тең қашықтық).Егер жағдай ғимаратты тастап шығуға мүмкіндік бермесе, онда алдын ала таңдалған, салыстырмалы түрде қауіпсіз орынды паналау керек. Көпқабатты үйде есікті баспалдаққа қарай ашып, босағаға тұруға болады. Егер есіктің ашылуы қиындаса, онда қорықпау керек. Бұл ғимараттың қисаюынан болады.
Кез келген ғимаратта терезелерден қашығырақ, ішкі негізгі қабырғаларға жақынырақ тұру қажет. Әйнекті қабырғалардан қауіптенген жөн.Жер сілкінісі басталысымен отты өшіру керек. Жерасты дүмпулері кезінде немесе жерасты дүмпулерінен кейін сіріңке, балауыз жағуға, тұтатқыш пайдалануға болмайды. Есіктерде кептеліс жасауға және 1-қабаттан жоғары орналасқан терезеден, әйнегі бар терезелерден секіруге болмайды. Аса қажеттілік туындаған кезде әйнекті орындықпен немесе аласа орындықпен, еш мүмкіндік болмаса арқамен сындыруға болады[17-19].
Ғимараттан шыққан кезде лифт пайдалануға тыйым салынады. Қалыптасқан кез келген әрекет ету керек, артық асығу мен әбігерленуте жол бермеген жөн. Автокөлікте келе жатқанда жер сілкінісі басталса, көліктерге бөгет жасамайтын жерге тоқтап, машинада қалу керек.Жер сілкінісінен кейін:
-- жарақаттың жоқтығына көз жеткізу, айналадағы адамдарды қарап шығу және қажет болса, оларға көмек көрсету. Егер ауыр жараланғандарға аса қатер (өрт, құрылыстың құлап түсуі және т.б.) төнбесе, онда орнынан қозғамау;
-- жеңіл үйіндінің астына түскен адамдарды босатып алу. Бұл ретте абай болу керек. Егер оларға қосымша немесе медициналық көмек қажет болса, онда көмекті күткен дүрыс;
-- балалардың, науқастардың, қарттардың -- көмекке мұқтаж жандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, оларды тыныштандырған жөн;
-- телефонды өте қажет болған кезде ғана пайдалану, өйткені телефон желісі аса жүктемеленген болады;
-- су құбырын, газ, электр желілерін тексеру. Егер электр желісінде зақымдану байқалса, онда оны ажырату керек. Газдың шығуы иіс бойынша тексеріледі. Егер гадың шығып жатқаны анықталса, онда барлық есіктер мен терезелерді ашу, үй-жайды дереу тастап шығу және болган оқиға туралы тиісті қызметтерге хабарлау керек. Суқұбырлық желілер зақымданған кезде ақауды реттеуге асықпау керек және суды пайдалануды тоқтатқан дұрыс, өйткені су зақымданған болуы мүмкін. Суды тек қайнатқаннан кейін ғана пайдалануға болады.
-- Кәрізді пайдаланбас бұрын, оның ғимарат, жертөле шектеріндегі құбырларының ақаусыздығына көз жеткізу қажет.
-- Ашық отты пайдалануға болмайды. Тұтану ошақтары бар болса, оларды сөндіру қажет. Егер мұның сәті түспесе, онда дереу өртке қарсы қызметпен байланысу керек.
-- Баспалдақпен түсіп келе жатқанда оның беріктігін тексерген жөн.
Зақымданған ғимарттарға жақындауға болмайды. Қайталанатын дүмпулерге дайын болу керек. Ондай дүмпулер бірнеше тәуліктен, аптадан, тіпті айлардан кейін болуы мүмкін. Жерасты дүмпулерінің толықтай қашан толастайтынын айту мүмкін емес. Солай болғанмен де күшті жер сілкінісінен кейін уақыт өте келе қайталанатын дүмпулердің қатері біртіндеп азаятыны белгілі. Жер сілкінісінен кейінгі алғашқы сағаттар неғүрлым қауіпті болады. Осыған байланысты, алғашқы 2-3 сағат ішінде аса қажеттілік болмаса, ғимаратқа кіруге болмайды. Қайталанатын жер сілкінісі сирек жағдайларда ғана біріншісінен күштірек болады. Егер ғимаратқа кіру қажеттігі туындаса, онда барынша аз адаммен кіруге және мүмкіндігінше аз уақыт қана болуға тырысу керек. Бұл ретте шкафтарды ашу кезінде абай болу керек, өйткені ондағы заттар орнықсыз жағдайда болуы мүмкін. Жаншылатын және кескіш заттардан зақымданудан сақтану үшін аяққа берік аяқкиім кию керек.
4 Сурет. Көшкіннің салдары.
Мүмкін болатын кезекті дүмпулер туралы қандаи да бір мәліметтерді, болжамдарды, қауесеттерді ойлап таруға және таратуға болмайды. Бұл толықтай қайталанатын дүмпулерге де қатысты. Бұл турасындағы тек ресми хабарларды ғана пайдалану қажет. Сейсмикалық ауданда мүмкін болатын зілзаланың жақындап кле жатқанын жер сілкінісінің хабаршылары білдіруі мүмкін. Бұл жануарлармен құстардың әдеттен тыс мазасыз мінез құлық оқиғаларынан немесе аталмыш ауданға жасалғанқысқа мерзімдік болжамнан алынады [20-25]. Барлық жағдайларда төтенше жағдайлар жөніндегі қызметтердің ережелері мен ұсынымдарына және апаттық іс-шаралар жоспарына сәйкес әрекет жасау қажет. Мән-жай туралы ақпарат алу үшін радиоқабылдағышты қосу, жергілікті биліктің және табиғи апаттың салдарын жою штабының нұсқауларына бағыну қажет.
Күтілетін барлық жағдайда қорықпай байсалды мінез-құлық көрсету керек.
Жер сілкінісінен кейінгі алғашқы сағаттарда ғимараттар мен құрылыстардағы құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстары барлық жұмыстардың қатаң үйлесіміне, үйінділердің астында қалған адамдар қауіпсіздігіне және құтқарушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге аударылуы тиіс.Келесі табиғи, сондай-ақ қауіпті геологиялық құбылыстарға көшкіндер, селдер мен опырылулар жатады.
1.2 Көшкіндер, сел, опырулар
Көшкіндер -- бұл тау жыныстары массасының беткейден ауырлық күші әсерінен төмен қарай сырғып, орын ауыстыруы. Олар әртүрлі жыныстарда тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде қалыптасады. Ол табиғи және жасанды (антропогенді) себептерден туындайды. Табиғи себептерге: беткейлер биіктігінің артуы, олардың негіздерін теңіз және өзен суларының шаюы, сейсмикалық дүмпулер жатады. Жасанды себептерге беткейлерді жол үшін қазып, талқандау, топырақты шамадан тыс тасымалдау, орманда шабу, беткейлерде ауыл шаруашылығын жөнсіз жүргізу жатқызылады.
Көшкіндер биіктігі 19°-тан басталатын барлық беткейлерде болуы мүмкін. Алайда оларсазды топырақты жерде беткейлердің биіктігі 5-7о болған кезде де орын алады. Бұл үшін жыныстардың шамадан тыс ылғалдануы жеткілікті.
Олар жылдың кез келген мерзімінде, көбінесе көктем- жаз кезеңішде болады.
Көшкіндер құбылыстың көлемі, қозғалыс жылдамдығы мен белсенділігі, үдеріс құрылымы, қуаттылығы мен белсенділігі, үдеріс құрылымы, қуаттылығы түзілу орнына ңарай жіктеледі.Көлемдері бойынша көшкіндер ірі, орташа және шағын көлемді болып жіктеледі.
Ірі көшкіндер, әдетте, табиғи себептерден туындайды және беткейлерді бойлай жүздеген метрге созылады. Олардың қалыңдығы 10-20 метр және одан да қалың болуы мүмкін. Сырғыған дене көбінде өзінің біртұтастығын сақтайды.Орташа және шағын көлемді көшкіндердің мөлшерлері шамалы және антропогенді үдерістерге тән болады.
Көлем көбінде үдеріске тартылған ауданмен сипатталады. Осыған орай олар орасан зор -- 400 га және одан көлемді, өте ірі -- 200-400 га, ірі -- 100-200 га, орташа -- 50-100 га, шағын -- 5-50 га және өте шағын 5 га-ға дейін
болып бөлінеді.
Белсенділігіне қарай көшкіндер белсенді және белсенді емес болып жіктеледі. Бұл жерде басты фактор беткей топырағының түрі мен ылғал мөлшеріне байланысты. Ылғал мөлшеріне қарай олар құрғақ, шамалы ылғалды, ылғалды және өте ылғалды болып бөлінеді. Мысалы, өте ылғалды беткейлерде сұйық ағыс туғызатын су мөлшері болады.
Қозғалыс жылдамдығы бойынша көшкшдер еан алуан, ол 7-кестеде көрсетілген.Үдеріс күрылымы бойынпша көшкіндер жылжымалы, жаншылмалы, кысымдық, батпақты-иілмелі, гидро-динамикалық алып кетуші, кенеттен сұйықтанғыш болып бөлінеді. Негізінен аралас құрылымды болып келеді.
5 Сурет. Су тасқыны.
Үдеріс қуатына қарай көшкіндер шағын -- 10 мың м -қа дейін, орташа -- 11-ден 100 мың м3-қа дейін, ірі -- 101-ден 1000 ма-қа дейін, өте ірі -- үдеріске 1 млн м3-тан жоғары тау жыныстары массасын тартатын болып бөлінеді.Түзілу орнына қарай олар таулық, суастылық, межелес және жасанды жер құрылыстары (қазан шұңқырлар, арналар, жыныстар үйіндісі) деп жіктеледі.
Көшкіндер шаруашылық жүргізу объектілеріне елеулі залал келтіреді. Олар пойыздардың, автокөлік көлігінің қозғалысына, тұрғын үйлер мен басқа да құрылыстарға қатер төндіреді. Көшкіндер кезінде жердің ауыл шаруашылығына жарамай қалу үдерісі қарқынды жүреді. Көшкіндердің түрөзгерістері қар көшкіндері болып табылады. Олар қар кристалдары мен ауаның қоспасы нәтижесінде түзіледі. Ірі қар көшкіндері 26-60°-тық беткейлерде пайда болады. Олар үлкен залал келтіруге, адамдарды опат қылуға қабілетті. Мысалы, 1990 жылы 13 шілдеде Памирдегі Ленин шыңында жер сілкінісінің нәти-жесінде үлкен қар көшкіні 5 300 м биіктікте орналасқан шыңға шығушылар лагерін алып кетті. 40 адам қайтыс болды. Бұл кеңестік альпинизмдегі ең ірі қайғылы жағдай еді. [26-27].
Сел (сел ағыны) -- шағын тау өзендерінің алаптарында кенеттен пайда болатын буырқанған лайлы немесе су мен тау жыныстарының сынықтарынан тұратын лай-тасты ағын.Су деңгейінің жылдам көтерілуімен, тасқынды қозғалысымен, әрекеттің қысқа мерзімділігімен (орташа бір сағаттан үш сағатқа дейін), елеулі эрозиялық-аккуму-лятивтік қиратушы әсерімен сипатталадыСел ағыс бойында орналасқан елді мекендерге, те-міржолдар мен автокелік жолдарына жене басқа да құрылыстарға қатер төндіреді.Селдердің пайда болуына нөсер жауындар, қардың қарқынды еруі; су қоймалардың бұзылуы, жер сілкіністері, жанартаулардың атқылауы тікелей себепкер.
Селдер туындау қүрылымы бойынша үш түрде: эрозиялық, бұзып өтуші және опырылу-көшкіндік болып бөлінеді.
Эрозиялық сел кезінде бастапқыда жақын жатқан топырақтың жайылуы мен сырғуы есебінен тау жыныстарының сынықтары ағып, содан кейін сел толқыны қалыптасады.
Бұзып өтуші сел судың жинақталу үдерісімен сипатталады, онымен бір мезгілде тау жыныстары жойылады, шегіне жету су айдынының (көлдің, мұздық ішіндегі сыйымдылықтың, су қоймасының) бұзылуы арқылы іске асады. Сел массасы беткеймен немесе өзен арнасымен төмен қарай ағады,
Опырылу-көшкіндік сел кезінде суға қаныққан тау жыныстары (қар мен мүзды қосқанда) массасының бұзылуы орын алады. Бұл жағдайда ағынның қарқыны ең жоғары шекке жақын болады.Соңғы жылдары селдің қалыптасуының табиғи себептеріне техногенді факторлар да қосылды: тау-кен өндіруші кәсіпорындар жұмысының ережелері мен нормаларының бұзылуы, жол салғандағы және басқа құрылыстар кезіндегі жарылыстар, орманды шабу, ауылшаруашылық жұмыстарын дұрыс жүргізбеу және топырақ-өсімдіктік жабындысын бұзу жатады.
Қозғалыстағы сел лайдың, тас пен судың біртүтас ағыны болып табылады. Сел толқынының биіктігі 5-тен 15 метрге дейін болады. Оның алдыңғы айналымы селдің басын құрайды. Лай су ағынды толқынның ең жоғары биіктігі кейде 25 метрге жетеді.
Басты факторлары негізінде селдің пайда болуы былайша жіктеледі:
-- аймақтық көрінісі. Қалыптасуының басты факторы климаттық жағдайлар (жауын-шашындар) болып табылады. Оларда аймақтық сипат болады. Қайталануы жүйелі болып тұрады. Қозғалыс жолдары салыстырмалы түрде тұрақты;
-- өңірлік көрінісі. Қалыптасуының басты факторы -- геологиялық үдерістер. Қайталануы ара-тұра болып тұрады және қозғалыс жолы тұрақты емес;
-- антропогенді. Бұл -- адамның шаруашылық қыз метінің нәтижесі. Тау ландшафтына аса көп жүктеме түскен жерде қалыптасады. Жаңа селдік алаптар құрылады. Қайталануы оқта-текте.
Алғашқы себептерінің негізінде селдің пайда болуын жіктеу 8-кестеде ұсынырған.Қуаттылығы бойынша (ағызып кететін қатты массасы бойынша) жіктеу:
- қуатты (күшті қуатты). 100мың м3-тан көпматериалды ағызып кетеді. 5-10 жылда біррет болады.
- орташа қуатты. 10-нан 100 мың м3 материалды ағызып кетеді. 2-3 жылда бір рет болады.
- әлсіз қуатты. 10 мың м3-тан аз материалды ағызып кетеді. Жыл сайын болады, кейде жылына бірнеше рет болады.
Алаптарды селдердің қайталануы бойынша жіктеу оның белсенділігін немесе даму қарқындылығын сипаттан жиірек қайталану);
-- жоғары селдік белсенділік(3-5 жылда бір рет және одан жиірек қайталану);
-- орташа селдік белсенділік (6-15 жылда бір рет қайталану);
-- төменгі селдік белсенділік (16 жылда бір рет және одан сирек қайталану).
Бір реттік ағызып кету көлемі бойынша жіктеу 9-кестеде ұсынылған.
Сондай-ақ селді құрылыстарға әсер етуі бойынша да жіктейді:
1. Шамалы қуатты -- шағын шайындылар, су өткізу құрылғылары тесіктерінің ішінара бітелуі.
2. Орташа қуатты күшті шайылулар, тесіктердің толық бітелуі, іргетасы жоқ құрылыстардың бұлінуі және ағып кетуі.
3. Қуатты -- үлкен талқандаушы күш, көпір арқалықтарын, тіреу тетіктерін, тастан салынған құрылыстарды, жолдарды ағызып әкету.
4. Апатты -- құрылыстардың, жол учаскелеріндегі төсемнің және ғимараттардың толық қирауы, құрылыстардың қирандылар астында қалуы.
Кейде алаптарды сел ағындары қайнар көздеріңің биіктігі бойынша жіктеу қолданылады:
-- биік таулық. Қайнар көздері 2500 м биіктікте жатады, 1 км2-тағы ағындар көлемі 15-25 мың м3-ты құрайды;
-- ортатаулық. Қайнар көздері 1000-2500 м шектеріндегі биіктікте болады, 1 км2-тағы ағындар көлемі 5-15 мың м3-ты құрайды;
-- аласа таулық. Қайнар көздері 1000 м-ден төмен жа-тады, 1 км2-тағы ағындар көлемі 5 мың м3-тан аз.
Сел - тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.
Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінен пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген толқындар мен 10 мс және одан көп жылдамдықпен қозғалады.
Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай - ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады.Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарлаған жағдайда, сондай - ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандасын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату керек. Егер уақыт болса, қауіпті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек. Мұндай құралдар құрқарушылар беретін таяқ, арқан, сырық, шынжыр және т.с.с. болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындата отыра, тасқынның бағыты бойынша шығару керек.
Сел қауіпі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден қарттар мен балаларды, аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке қабілетті бүкіл халық тоғандарды нығайтуға, кедергілер тұрғызуға, ағызғыш каналдар қазуға міндетті.
Опырылулар (таулық опырылу) -- тау жыныстарының үлкен массасы бөлініп түсуі және опырылып құлауы, олардың тік беткейлерде аударылуы, бөлшектенуі және сырғуы.Табиғи текті опырылулар тауларда, теңіз жағалаулары мен өзен аңғарларындағы құздарда болады. Олар тау жыныстарының желмен мүжілу, сумен шайылу, еруі және ауырлық күштері әсерінен беріктігінің бұзылуы нәтижесінде болады. Опырылулардың түзілуіне: жердің геологиялық құрылысы, беткейлерде жарықшақтардың, тау жыныстарының уатылу аймақтарының болуы жағдай тудырады.
Қазіргі кездегі опырылулардың көпгілігі (80% -ға дейін) антропогендіфакторларменбайланысты. Олар, негізінен, тау жыныстарын қазу және құрылыс жұмыстарын дұрыс жүргізбеуден түзіледі.
Опырылулар аталған үдерістің (құлаған тау массасы көлемі) қуаттылығымен және қамтылған масштабымен (үдеріске тартылған аудан) сипатталады.Үдерісінің қуаттылығы бойынша опырылулар ірі (10 млн м3жыныстың құлап түсуі), орташа (10 млн м3-қа дейін) және шағын (10 млн м3-тан аз жыныстың құлап түсуі) болып бөлінеді.Қамтылған масштабы бойынша опырылулар орасан (100-200 га), орташа (50-100 га), шағын (5-50 га) және ұсақ (5 га-дан аз) болып бөлінеді.
Бұған қоса, опырылулар құлап түсу үлгісімен де сипатталады, олар опырылу массаларының болашақтағы сырғу беткейінін биіктігімен анықталады,Көшкін, сел және опырылу қаупі бар аймақтарда тұратын халық бұл қауіпті құбылыстардың мүмкін бағыттары мен сипаттамасын, ошақтарын білуі тиіс. Сондай-ақ тұрғын үйлері мен өздері жасаған аумақты нығайту жөнінде шаралар өткізуге, көшкіндер мен селдерден қорғайтын гидротехникалық және де басқа қорғаныстық инженерлік құрылыстарды тұрғызуға қатысуға міндетті.
Қар көшкіндері -- тау беткейлерінен ауырлық күші әсерінен төмен қарай құлдилайтын қар массалары.Тау беткейлерінде жиналған қар ауыр салмақтың және қар қалыңдығының ішіндегі құрылымдық байланыстардың әлсіреуі әсерінен беткейден сырғиды немесе төгіледі. Қозғалысы басталғаннан кейін оның жылдамдығы тез артып, жол-жәнекей жаңа қар массасын, тастарды және басқа заттарды бірге ала кетеді. Қозғалыс неғүрлым жазықтау учаскелерге дейін немесе аңғардың түбіне дейін жалғасады да, бір жерге тіреледі және тоқтайды.
Мұндай көшкіндер елді мекендерге, спорттық және шипажайлық кешендерге, теміржол және автомобиль жолдарына, электр желілеріне, тау-кен өнеркәсібі мен басқа да шаруашылық құрылыстарына жиі қауіп төндіреді.
Қар көшкіндері қар жеткілікті жинақталған кезде және биіктігі 15-тен 50°-ңа дейінгі ормансыз беткейлерде түзіледі. 50°-тан астам биіктік кезінде қар жай ғана төгіледі, қар массасының түзілу жағдайлары туындамайды.Көшкіндердің пайда болуы үшін оңтайлы жағдаяттар биіктігі 30-дан 40°-қа дейінгі қалың қар басқан беткейлерде қалыптасады. Ол жерлерде жаңа түскен қар қабаты 30 см-ге жетіп, ал бұрынғы (жатып қалған) қар жабынының қалыңдығы 70 см болған кезде көшкіндер жүред.
Егер қардың қалыңдығы 30 см-ден артық болса, биіктіи 20о-тан астам тегіс шөпті беткей де көшкін қаупінде болып есептеледі. Беткейлердің биіктігі артқан сайын көшкіндердің түзілу ықтималдығы да арта түседі. Бұтақты өсімдіктер көшкіннің түзілуіне бөгет бола алмайды. Қар массасы қозғалысының басталуы мен оның белгілі бір жылдамдық алуы үшін ең қолайлы жағдай ашық беткейдегі 100-ден 500 м-ге дейінгі қашықтық (ұзындық) болып табылады.Көп нәрсе қар қарқындылығына байланысты болады. Егер 2-3 күнде 0,5 м қар түссе, онда бұл, әдетте, қауіп туындатпайды, бірақ бұл мөлшер 10-12 сағат ішінде түссе, онда көшкін жүруі әбден мүмкін.
Желдің де белгілі бір маңызы бар. Мысалы, күшті жел болған кезде қалыңдықтың 10-15 см өсуінен көшкін жүруі мүмкін. Желдің орташа қатерлі жылдамдығы, шамамен 7-8 мс-қатең.
6 Сурет. Қар көшкіні.
Қар көшкіндерінің түзілуіне әсер ететін аса маңызды факторлардың бірі -- температура. Қыста температура нөлге жақын болған салыстырмалы жылы ауа райында қар жабынының тұрақсыздығы шұғыл артады, бірақ жылдам өтеді (не көшкін жүреді, не қар орнығады). Ал температураның төмендеуіне қарай көшкін қауіптілігінің кезеңдері неғүрлым ұзағырақ болады. Көктемде күннің жылынуына байланысты ылғал көшкіндер жүруінің ықтималдығы арта түседі.
Көшкіндердің зақымдаушы қабілеттілігі әртүрлі болады. 10 м3 көшкін адам мен жеңіл техникаға қауіп төндіреді. Ірі көшкіндер күрделі инженерлік құрылыстарды қиратуға, көлік жолдарында жүрісті қиындататын немесе тосқауыл болатын үйінділер түзуге қабілетті.
Жылдамдық -- қозғалыстағы көшкіннің негізгі сипаттамаларының бірі. Жекелеген жағдайларда ол 100 мс-қа дейін жетуі мүмкін.Сондай-ақ басқа табиғи апаттарға қатты желдер, яғни дауылдар мен борандар жатады.Дауыл сөзі тар мағынасында жылдамдығы, шамамен 32 мс және одан да көп (Бофорт шкаласы бойынша 12 балл) болатын, үлкен қиратушылық күші бар және айтарлықтай ұзаққа созылатын жел.Боран -- бұл жылдамдығы дауылдан аз жел. Алайда ол да қуатты және 15-20 мс-қа дейін жетеді. Дауылдарға қарағанда, борандардан келетін шығын айтарлықтай аз болады. Кейде күшті боранды шторм деп те атайды.
Дауылдың ең маңызды сипаттамасы желдің жылдамдығы болып табылады. 10-кетеде (Бофорд шкаласы бойынша) жел жылдамдығы мен режімдер атауларының байланысы көрсетілген.Дауылдар зілзаланың ең қуатты күштерінің бірі болып табылады. Өзінің апатты әсері бойынша жер сілкінісі сияқты қатерлі табиға апаттан қалыспайды. Бұл оларда орасан мол энергияның болуымен түсіндіріледі. Қуаттылығы орташа дауылдың I сағатта бөліп шыгаратьщ энергиясы 36 Мгт ядролық жарылыс энергиясына тең.
1.3 Дауыл, су тасқындары, сеңдер
Дауыл - жойқын күші бар және едәуір созылатын, 30 мс жылдамдықпен соғатын жел.Дауыдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайында пайда болып, атмосферадағы тепе - теңдіктің өте жоғары жылдамдықпен аяқ астынан бұзылуы әсер етеді.
Дауыл үлкен бүліншілікке ұшыратып, адам құрбандықтарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келтіреді.Ең қауіпіті аймақта тұрғын үй салуға тыйым салынып, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандар үшін қабылданған құрылыс нормалары енгізіліп, онда пайдаланылатын материалдардың қолайлы үлгілері көрсетілуге тиіс. Дауыл өзінің алапат күшімен инженерлік ғимараттарға жер сілкінісінен кем әсер етпейді.
Шаңдақ дауыл - бұл күшті жел салдарынан шаңның, құмның, топырақтың, тұздың және көлемі 1мм аз басқа да бөліктердің ауаға көтерілуі.
Қазақстан аумағында шаңдақ дауыл - сәуір, мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады[29].
Дауылдың жойқын салдарын төмендетудің тиімді шарасы, ол - таянған дауыл қаупін тұрғындарға дер кезінде хабарлау және дауыл болып тұратын аудандағыларды осыны ескере отырып орналастыру. Ең қауіпті аймақта тұрғын үй салғызбай, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандар үшін қабылданған құрылыс нормаларын енгізіп, бақылауға алып көмектесу керек.
Дауылдың жақындағаны туралы хабарды алған соң, мына іс - әрекетті жүзеге асыру қажет:
панахананы, жертөлені әзірлеу; есікті, терезені, шатырдағы люкті нығыздап жабу; саңылауларды бекіту; төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел ұшырып кету қауіпі бар заттарды шығару; даладағы заттарды бекіту және үйге кіргізу; газды, электр жүйесін ажырату, суды жабу; пешті сөндіріп, қажет болса қорғаныс панаханаларына барып орналасу керек.
Өндірісте барлық сыртқы жұмыстарды тоқтату, қондырғыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату және панаханаларға жасырыну, ауылды жерлерде фермалардағы мал үшін жемнің, судың қорын даярлау, панаханада радиоқабылдағышты тұрақты қосып қою керек. Ғимарат ішінде болғанда әйнек, шыны сынықтарынан және жарықшақтардан сақтанған жөн. Далада қалған кезде ең жақын шұңқырды, жел өтінен сақтайтын жерлерді іздеу керек немесе жерге етпетінен жатады. Орманда қалғанда ең жақсысы ашық алаңға шыққан жөн, нөсерлі дауыл, найзағай жарқылдаған кезде жалғыз тұрған ағашқа жасырынбаңыз, электр беру желілерінің діңгектеріне жақындамаңыз. Дауылды жел, қарлы боран кезінде үйден тек ерекше жағдайда ғана бірнеше адам болып шығады. Шаңдақ дауыл жақындағанда үйде есік пен терезені нығыздап жауып, ғимараттан шықпаған жөн. Үй хайуанаттарын қораға немесе ғимарат ішіне қамау керек. Егер сіз ауылдан алыс жердегі құмдақтағы жайылымда болсаңыз, малды тасаға қажет. Жақын жерде сексеуіл, шеңгел тәрізді бұталы жерде малды ұстай тұрған жөн.
Егер дауыл кезінде елді мекеннен қашықта болсаңыз, көру қашықтығы азайып, адасып кету қаупі туса, онда қозғалысты тоқтату қажет. Егер адассаңыз, жарақат алсаңыз, онда өз орныңызды білдіру мақсатында түтіні қатты шығатын матаны, бұтаны, көк шөпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz