Сүрлемдік жүгері дақылын суғару ерекшелігі
ҚАЗАҚСТАНРЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ________ Қолжазба құқығында
Орман, жер және су ресурстары факультеті
ТУРАРОВА ГАУХАРЖУМАХАНОВНА
Қазақстанның оңтүстік шығысында мал азықтық дақылдарды суғару технологиясы
6М081000 - Жерді мелиорациялау, бапту және қорғау
мамандығы бойынша
ауылшаруашылығы ғылымдарыныңмагистрі акедемиялық дәрежесін алуға ұсынылған диссертация
Ғылымижетекшісі: а.ш.ғ.к., аға оқытушы Набиоллина М.С.
Рецензент: г.ғ.к., Алимкулов С.К.
Алматы, 2014 ж.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Шартты белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Тақырыптың өзектілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Төгінді суларды ауыл шарушылығында пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .18
1.3 Алматы облысы, Талдықорған өңірінің табиғи климаттық жағдайы ... ... ... 29
1.3.1 Ауа райы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.3.2 Жер беті, жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3.3 Гоелогиялық, гидрологиялық және топырақ жағдайы ... ... ... ... ... ... ..32
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1 Жұмыстың мақсаты және шешілетін мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1.1 Тәжірибе схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1.2 Тәжірибе әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
2.2 Жүгерінің биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Төгінді суларжәне олардың егін суғаруға жарамдылығына ирригациялық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4 Ғылыми зерттеу жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.4.1 Суармалы танаптарға берілетін төгінді судың жүктеме қалбы ... ... ... ..46
2.4.2 Құлқайыр дақылын төгінді сумен суғару режимі және оның өсуін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.4.3 Сүрлемдік жүгері дақылын суғару ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.4.4 Сүрлемдік жүгерінің өсуі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
2.4.5 Төгінді сумен суғарылған сүрлемдік жүгері өнімін бағалау ... ... ... ... ..61
2.4.6 Төгінді судың жүгері дақылы өніміне тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... .63
2.5 Төгінді сумен суғарудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .65
3 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
4 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 69
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі нормативті құжатқа сілтемелер берілді:
1. Правила эксплуатации земледельческих полей орошения. (утв. Минздравом СССР 17.11.1975 n 1370-75)
2. Санитарные правила устройства и эксплуатации земледельческих полей орошения. № 3226-85 от 26.03.85.
АНЫҚТАМАЛАР
Өзен - өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су.
Төгінді су - зауыттар мен фабрикалардан, тұрғын үйлер мен мекемелерден және қыстақтардан бір рет пайдаланылынып, ластанып шығатын су.
Суғаружүйесі - су көзі, бас саға, бас (магистральды) канал, шаруа аралық каналдар, шаруа танап каналдары, гидротехникалық, құрылымдар, жолдар, екпе ағаштар, коллекторлар, көпір өткелдер және оларды пайдалануға арналған құралдар мен жабдықтар.
Суғару жүргісі- әр дақылдың қай мезгілде, неше рет суғарылып, қанша мөлшерде су қажет ететінін айтады.
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ТПСЖ - төгінді суларды пайдалану жүйесі
МШД - максималды шекті деңгей
ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті
БОКС - биологиялық оксидациялы контактылы стабилизациялық тоған
ШРМ - шекті рауалды мөлшер
ЕСС - еркін су сиымдылығы
л - литр
м - метр
мкм - микрометр
мг - милиграмм
млн. - миллион
млрд. - миллиард
мм - милиметр
км - километр
кг - килограмм
ц - центнер
т - тонна
рН - сутектік көрсеткіш
РЕФЕРАТ
Ключевые слова:сточные воды, химический состав, ирригационная оценка, орошение, годовая норма, нагрузки, водопотребление, качество продукции, урожайность, коэффициент водопотребления, мальва, кукуруза на силос, очистка механическая, микроклиматический коээфициент.
Объем и структура диссертации: диссертационная работа состоит из введения, пять разделов, заключения, списка использованных источников, содержит 76 страниц компьютерного текста, иллюстрирована тремя рисунками и 20 таблицами.
Публикации:
1.Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж. Төгінді суларды топырақ арқылы тазарту негізі. Ізденіс №3., 2013ж. 295-298б.
2. Зубаиров О., Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж. Сүрлемдік жүгеріні төгінді сумен суғару жүйесі. Ізденіс №1(2), 2014. 152-155б.
3. Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж. Құлқайыр дақылын төгінді сумен суғару. Ізденіс. №1, 2014.182-186б.
4. Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж.Исследования очистительной способности почвы при различных нормах нагрузки.Международная конференция, Белоруссия, г.Минск 06.11.2013.
Объект исследования: Подготовленные сточные воды г.Талдыкоргана и сельхозяйственные земли учебного хозяйства.
Место проведения НИР.Казахский национальный аграрный университет, кафедра Водные ресурсы и мелиорация
Цель работы. Разработка технологии орошения сточными водами кормовых культур, как мальва и кукуруза на силос. Доказать возмолжность выращивания в этой зоне нетрадиционных культур.
Результаты работы.
1. Проведен литературный обзор по использованию сточных вод в странах СНГ и зарубежом;
2. Выявлен химический состав сточных вод Талдыкоргана и дана ирригационная оценка пригодности их для орошения;
3. Разработана методология определения нормы нагрузки, полей орошения;
4. Подобран и обоснован видовой состав кормовых культур (кукуруза на силос и мальва);
5. На опытных участках исследован и разработан режим орошения мальвы, кукурузы на силос, при поливе сточными водами с установлением нормы нагрузок полей орошения;
6. Определен суммарное водопотребление сельскохозяйственных культур и данны их расчеты методом водного баланса А.Н.Костякова;
7. При этом режим орошения для мальвы установлен методом Данильченко Н.В., а кукурузы на силос методом водного баланса;
8. Выявлено влияние орошения сточными водами на рост и развитие мальвы и кукурузы на силос, на урожайность и качество продукции.
9. При этом отрицательных влиянии не установлено, по качеству продукция отвечает требованиям изоотехническим нормам предъявляемый к грубым и сочным кормам в странах СНГ;
10. Использование сточных вод является экономически выгодным мероприятием, сточные воды дают прибавку чистого дохода на 5803 тенге больше чем при поливе речной водой.
Научная новизна:
* В этой зоне впервые выращивались мальва мелюка и мальва курчавая при поливе сточными водами.
* Разработана методика установления нормы нагрузок полей орошения, при поливе сточными водами.
Практическая значимость.
Использование сточных вод Талдыкоргана дает не только дополнительный урожай, но и обеспечивает экологическое равновесие вокруг города и полностью прекращается сброс сточных вод в реку Каратал. Появляютсядополнительныеисточники воды. Со сточными водами в почву во время поливов поступают многочисленные формы питательных элементов как азот, фосфор, калий и микроэлементы. Попадая в почву, они под действием физических, биологических и химических процессов разлагаются и становятся пищей растений. В результате повышается урожайность и плодородия почвы. Питательные элементы в жидком виде легкоусваиваются растениями.
Хозяйства избавятся от приобретении и внесении удобрений, что очень важно в рыночных условиях. Внесенные расходы по эксплуатации ситем сточных вод быстро окупаются. Все хозяйства используют сточные воды в соответствий с рекомендации работают рентабельно и выгодно.
Только надо соблюдать санитарные нормы и правила, рекомендуемые положения.
ABSTRACT
Keywords:waste water, chemical composition, irrigation assessment, irrigation, annual rate, the load, water consumption, product quality, productivity.
Volume and structure of the dissertation:thesis consists of an introduction, five chapters, conclusion, bibliographies, contains 70 pages of computer text, illustrated by three figures and 30 tables.
Publications:
1.Nabiollnia M.S., Turarova G.J. Basics of wastewater treatment through the soil.Іzdenіs number 3., 2013y. p 295-298.
2. Zubairov O., Nabiollnia M.S., Turarova G.J. Irrigation of corn silage with sewage. Іzdenіs number 1 (2), 2014 y. p. 152-155.
3. Nabiollnia M.S., Turarova G.J. Irrigation of the culture "Kulkaiyr" with sewage. Іzdenіs. Number 1, 2014 y.p.182-186.
4. Nabiollina M. S., Turarova G. Zh. of research of cleaning ability of the soil at various norms of loading. International conference, Belarus, Minsk 06.11.2013.
Object of study: Waste water of the city Taldykorganand agricultural land of Uchkhoz.
Place of research. Kazakh National Agrarian University, Department of "Water resources and Reclamation"
Purpose of the work. Developing technology wastewater irrigation of forage crops as mallow and silage corn.
Results.
1. The literary review on use of sewage in CIS countries and abroad is carried out;
2. Revealed the chemical composition of wastewater of Taldykorgan and given their irrigation assessment of fitness for irrigation;
3 . The methodology of definition of norm of loading, irrigation fields is developed;
4. Selected and justified the species composition of fodder crops (corn silage and mallow);
5. Researched and developed irrigation regime of crops under irrigation by sewage from the established norms loads of irrigated fields;
6. Determined the total water consumption of crops and their payment data;
7. In this case the regime of irrigation of mallow is set by Danil'chenko N.V. and silage corn by water balance;
8. Revealed the effect of sewage irrigation on the growth and development of the mallow and corn silage on productivity and product quality;
9. In this case negative impact is not established, the quality of products meets the requirements for technical standards applicable to the rough use and waste feed;
10. Use of wastewater is a cost effective measure, gives an increase of sewage net income more than 5803 tenge under irrigation with river water.
Scientific novelty:
* In this zone, the first cultivated mallow and curly under irrigation wastewater.
* Developed a method of establishing norms of loads of irrigated fields.
The practical significance.
Using wastewater of Taldykorgan, not only provides additional yield, but also provides ecological balance around the city and stops completely discharge of sewage into the river Karatal. Appears additional sources of water.
With sewage to the soil during waterings numerous forms of nutritious elements as nitrogen, phosphorus, potassium and microcells arrive. Getting to the soil, they under the influence of physical, biological and chemical processes decay and become food of plants. As a result productivity and fertility of the soil increases. Nutritious elements in the liquid state легкоусваиваются plants.
Farms will get rid from acquisition and application of fertilizers that is very important in market conditions. The brought expenses on operation cityy sewage quickly pay off. All farms use sewage in compliances with the recommendation work is profitable and it is favorable.
Only it is necessary to observe sanitary standards and rules and recommended provisions.
1 КІРІСПЕ
1.1 Тақырыптың өзектілігі
Елімізде жылдан жылға мал шаруашылығы дамып келеді. Осындай жағдайда жем шөп дайындау үлкен мәселе болып отыр. Жем шөп дайындауды судын алатын орны ерекше көп жағдайда су жетіспей тұрақты жем шөп қорын алалмай отырмыз. Әрине өзен сулары жылдан жылғаазаюда. Осы арайда қала манайында төғандарда сай салада жиналып жаткан алдын ала тазартылған төгінді суларды тиімді пайдалану жөн. Қазақстанның қалаларының жылына 6 млрд м3 төгінді су пайда болады. Осы сулармен 600-700 мың га жерді суғаруға болады.Талдықорған қаласы жылына 80 млн м3 төгінді су пайда болады. Ол сулар биологиялық тазартудан кейін Қаратал өзеніне құйылып-оны бұлғауда. Әрине оған жол бермеу керек.
Бұл сулар құрамында көптеген органо-минералды заттар бар және көптеген микроорганизмдер мен микроэлементер бар. Егерде оларды ауыл шаруашылықтарда тиімді пайдаланса келер пайдасы көп. Мұндай сумен топыраққа түскен элементер физикалық, химиялық және биологиялық процестердің арқасында өсімдік қорегіне айналады. Әлемде мұндай сулар суғаруға пайдалануда. ТМД елдерінде мұндай сулармен 500 мың гектар суғарылып, тынайтылып жатыр. Мұндай суларды егісітікті
Әдеби материалдар мен еліміздегі сондай-ақ шет елдердегі төгінді сумен суғару тәжірибелеріне сүйене отырып мол өнім беру мүмкіндігі бойынша көп жылдық шөптер (қылтықсыз арпабас, беде, ақ беде, жима тарғақ, сиыр жоңышқа, өлеңшөп, тимофей шалғыншөбі, жоңышқа), астық дақылдары (жүгері, асбұршақ, сұлы, арпа, бидай, қара бидай, қонақ жүгері), техникалық және майлы дақылдар (қант қызылшасы, кенеп, күнбағыс, мақта) ерекшеленеді. Сонымен қатар төгінді суда екпелі ағаштардың да өсу мүмкіндігі жоғары.
Авторлар өздерінің көп жылдық ғылыми - зерттеу жұмыстарының нәтижелерімен қатар еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында төгінді суды пайдаланып келген шаруашылық тәжірибелеріне сүйене отырып осы аймақта жоңышқаны шөпке, арпаны дәнге, қант қызылшасын, ас бұршағын тұқым алу мақсатында егу ұсынады. Аталған дақылдар әдеттегі сумен суғаруға қарағанда төгінді сумен суғаруда 30-50%-ға жоғары, қалыпты сападағы өнім береді.
ТПСЖ алаңдарын дайындауда төгінді суды еш зиянсыз пайдалануға болатын екпе ағаштарын да жоспарға енгізген дұрыс.
Осы мақсатта Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс өңірі жағдайында көп жыл Қазақ Ұлттық Аграрлық Университетінде еңбек еткен, профессор П.П.Бессчетнов шығарған Казахстанский, Қайрат, және Қызыл Таң теректерін ұсынуға болады. Оларға тән негізгі қасиет - белгілі жағдайға тез бейімделуі және тез өсіп жетілуі.
Алматы қаласы маңындағы Сорбұлақ су жинағышы орналасқан алқапта мал азықтық дақылдардың түрін көбейту, сол арқылы жем шөптің мол қорын жасау мақсатында әдеттен тыс мал азықтық дақылдарды (жер нәгі, күн нәгі, құлқайыр, гүл тәжі, никандра, сильфия) өндіріске енгізген абзал. Бұл дақылдар мол өнімділігімен, кейбір химиялық заттарды өз бойына сіңірңп алу қасиетімен ерекшеленеді.
Сүрлемдік жүгері. ТПСЖ жағдайында өте қолайлы әрі кең тараған дақыл - сүрлем дайындауға арналған жүгері. Бұл дақыл су жетіспеген жағдайда өсуін баяулатады. Суғару алдындағы топырақ ылғалдылығын 70-80% төменгі су сіңіру деңгейінде ұстаған жағдайда жүгері жапырағының ауданы 6500 шаршы см-ге, ал биіктігі - 300 см-ге дейін жетеді. Төгінді сумен суғару кезінде жүгерінің өсіп жетілу процессі оны жинап алғанға дейін жүреді, әрі осы кезеге дейін жасыл жапырақтар саны мол болады.
Республика жағдайында орташа ылғалды жылдары жүгеріні шамамен 4300-4400 м3 суғару нормасымен 5 рет суғаруға болса, ал жауын-шашын аз жылдары гектарына 5000 м3 суғару нормасымен кемі 6 рет суғару қажет болады. Алматы облысы жағдайында бұл дақыл 2300-2400 м3га суғару нормасымен 3 рет суғарылады.
Еліміздің оңтүстік-шығыс жағдайында жүгерінің өсіп жетілу кезеңінде жүргізілетін суғару санын азайту мақсатында қыс айларында топырақ қабатын 1,5-2,0 м тереңдікке дейін ылғалдауға мүмкіндік болатын гектарына 1500-2000 м3 мөлшерде 2 рет суғарады. Жүгері жапырақ бетінің жақсы өсіп жетілу кезеңі маусымның 15-нен тамыздың 1-і аралығында жүреді. Әдеттегі сумен салыстырғанда төгінді сумен суғару кезінде жүгері гектарына 110-130 центнерге мол өнім береді. Өсіру технологиясын толық сақтаған жағдайда бұл дақылдың өнімділігі гектарына 570 центнерден артады.
Суғарудың ең қолайлы тәсілі топырақ бетімен арықтар арқылы суғару. Арықтардың ұзындығы шамамен 200-250 м, су ағысы секундына 0,40,2 және 0,60,3 литр шамасында. Егер жер бетінің көлбеулігі қалыпты жағдайдан жоғары болса онда топырақтың беткі қабатының жуылуын болдырмау мақсатында, арықтың ұзына бойы, белгілі бір арақашықтықта (30-50 м) культиватордың көмегімен топырақ үйгіштер арқылы көлденең үйінділер жасау ұсынылады.
Республикамыздың оңтүстік-шығыс облыстары жағдайында Днепр, Фрегат жаңбырлатқыш машиналарын пайдаланып суғару мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды.
Еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығысы жер асты жабық суармалы жерлерінде суғару процессін жүргізу үшін көрсетілген сұлбада арнайы шлангтер жиынтығын пайдалану ұсынылады. Тасымалдаушы тұрбаларды жер еңісіне көлбеу бағытта әрбір 400 метр сайын гидрант - ұңғылар қалдыру арқылы орналастырылады. Жабық жер асты тұрбаларының арасы 400 метр шамасында болуы тиіс. Гидрант - ұңғылар су екі жаққа тарағанда 4 қолды, ал бір бағытта тарағанда 2 қолды болады. Әрбір ұңғыда суды ашуға және жабуға арналған қондырғылар болады да олар суғарғыш шланглерге жалғанады. Тасымалдағыш және суғарғыш шланглердің ұзындығы 200 м шамасында. Суғарғыш шланглерде арыққа берілетін су ағысына байланысты 8 - 12 мм-лік тесіктер болады. Бір суғарғыш шлангтің 0,7 м-лік қатар аралықта 286 арыққа су беруге мүмкіндігі бар. Әрбір шлангтің диаметрі берілетін су мөлшеріне байланысты таңдап алынады. Барлық суғару шланглері бір уақытта іске қосылады. Гидрант - ұңғыдағы су шығымы секундына 150-200 литрден аспауы тиіс. Осындай суғару жиынтығы бір позицияда 16 гектар жерді суғарады.
Жоңышқа. Жоңышқа - басқа дақылдар суды қажет етпейтін кезеңдерде су пайдалану мүмкіндігі жоғары, ылғал сүйгіш өсімдік. Сонымен қатар ол топырақтың құрылымын қалыпқа келтіріп, мол тамыр жүйелерінің арқасында ондағы қоректік заттың мөлшерін арттырады.
Жоңышқаның тұзға төзімділігі өте жоғары. Ол су мөлшерінің шамадан тыс жоғары болуы кезеңдерінде төзімділік танытып, топырақты тұзданудан сақтайды, әрі топырақтағы тұздың біраз мөлшерін өніммен қоса алып шығады. Тамырдағы түйнек бактерияларының көмегімен азот түзу мүмкіндігіне ие. Жоңышқа дақылы интенсивті егілетін алқаптарда топырақтағы тұздың мөлшері азайғаны байқалып, сода түзілу процессі тежелген.
Таза сумен салыстырғанда қала төгінді суларымен суғару кезінде жоңышқадан гектарына 140-170 центнерге дейін қосымша өнім алынып, орташа өнімділік 500-700 цга болған. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында жоңышқаны бір орында басқа дақылмен ауыстырмастан қатарынан 4 жыл егуге болса, ал Жамбыл, Алматы облыстарында - 3 жылдан артық егуге болмайды. Дақылды суғаруды топырақтың суғарар алдындағы ылғалдылығы 70 пайыз шамасында болғанда жүргізген дұрыс. Барлық жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда толық төрт орым жасауға болады. Әр орымның арасы шамамен 30...66 күнді құрайды. Алматы облысы жағдайында, егер қысқы суғару жүргізілген болса онда, бірінші орымды алғашқы суғаруды жүргізгенге дейін жасауға болады.
Жоңышқаның өсіп жетілу кезеңінде Оңтүстік Қазақстан облысында орта есеппен гектарына 6000-7000 м3 суғару нормасымен 7...8 рет су берілсе, Жамбыл облысында бұл көрсеткіш 5400-7000 м3га нормасымен 6...8 рет, Алматы облысында 4500-5600 м3га нормасымен 5...6 рет жүргізіледі.
Бірінші жылдық жоңышқаның қыстап шығу мүмкіндігі төмен. Сондықтан жоңышқаның соңғы орымын қыстың алғашқы аязы басталғанша біршама өсіп жетілетіндей етіп жүргізеді.
Жоңышқаны жолақтап, алқапты жая суғарады. Жолақтың ұзындығы арықтың ұзындығындай етіп алынады. Суғаруды дұрыс ұйымдастыру мақсатында кейде жоңышқа себілген терең емес арықшалар арқылы да су жіберу ұсынылады. Еліміздің оңтүстік - шығыс аймақтарында барлық санитарлық талаптар сақталған жағдайда жаңбырлатып суғару тәсілін қолдануға болады.
Астық дақылдары. Астық дақылдары ауыспалы егістікте ерекше орын алады. Біздің елімізде дән алу мақсатында астық дақылдарын төгінді сумен суғару нашар зерттелген. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша ТПСЖ жағдайында астық дақылдары бір қалыпты пісіп жетілмейді, әрі жатаған келеді. Сондай-ақ төгінді су құрамындағы көп мөлшердегі азот сабан салмағының артып, дән өнімділігінің төмендеуіне әкеп соқтырады.
Күздік бидайға қарағанда жаздық бидайдың өнімділігі біршама төмен болғанымен құрамындағы протеиннің мөлшері бойынша (шамамен суғарылмайтын жерде 20,1%, суғарылатын жерде - 20,6%) жоғары. Сонымен қатар жаздық бидай күздікке қарағанда жатып қалуға, жапырақ татына төзімді. Мүмкіндігінше ауыспалы егістікке жаздық қара бидайды, арпаны, сұлыны кіргізген дұрыс. Бұл астық дақылдары төгінді суда жақсы нәтиже береді.
Астық дақылдарының ішінде жүгері дақылы ерекшеленуде. Бұл дақыл үшін топырақ құрамында қоректік заттардың мол болғаны абзал. Сол себепті суғару процессін жүгерінің өсіп жетілу кезеңінде жүргізеді. Осы кезеңде екі рет суғару жүргізу жүгері дәнінің шығымын гектарына 13,7 центнерге арттырды. Сондай-ақ төгінді сумен муғарылған жүгерінің жапырақтары мен сабақтары жасыл, балауса күйінде қалады.
Республикамыздың оңтүстік, оңтүстік - шығыс жағдайында суармалы жерлерде жаздық арпа кеңінен себілуде. Егер суарылмайтын жерлерде арпаның өнімділігі 12-13 цга болса, ал суармалы жерде бұл көрсеткіш 29-30 цга жетеді. Арпа өнімділігінің осылай жоғары болуына ауыспалы егістік те зор әсер етеді.
Барлық дақылдар үшін жоңышқа жақсы алғы дақыл болып табылады.
Арпа өсіп жетілуі кезеңінде 2500...3500 м3га суғару нормасымен 2-4 рет суғарылады. Суғаруды жердің беткі қабатымен жайып немесе жаңбырлатып жүргізуге болады. Егіс алқабына су мөлшерден тыс берілсе арпа жатып қалады да сабақтың төменгі жағында тат пайда болады. Сондықтан суғару нормасын қатаң түрде мөлшерлеп отыру қажет.
Қант қызылшасы. Қант қызылшасы еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында кең тараған техникалық дақыл. Ол өзінің ылғал сүйгіштігімен ерекшеленеді. Әдетте, суару нормасын арттырған сайын бұл дақылдың өнімділігі артады да қанттылығы төмендейді. Суарудың қолайлы топырақ ылғалдылығы - 70%-дық деңгей. Топырақ ылғалдылығын осы деңгейде ұстап суғарғанда қант қызылшасының өнімділігі гектарына 630 центнерге дейін артса, ал қанттылығы - 15%-ға дейін көтеріледі. Жамбыл облысында қант қызылшасын өсіп жетілу кезеңінде 5000-6900 м3га суғару нормасымен 6...8 рет суғарады. Қолайлы тәсіл болып ұзындығы 200...300 метр болатын арықшаларға су ағыны секундына 0,60,3 литр мөлшерде суғару жатады.
Қант қызылшасы тамыр жемістерінің интенсивті жетілу кезеңі қыркүйек айының ортасына дейін жүрсе, ал одан әрі толығуы біршама тоқтайды. Жинау мерзіміне дейін кейін мал азығы ретінде пайдалануға болатын жапырақтың көп бөлігі сақталады. Таза сумен суғару барысында алынған тамыожеміске қарағанда төгінді сумен суғарған тамыржемістің салмағы 15-150 граммға жоғары. Тамыржемісті қазып алар алдында суғару жұмысы жүргізілмейді. Соңғы суғару мерзімі мен қазып алу мерзімі арасында кемі 13...15 күн болуы тиіс. Осы мерзім аралығында топырақ өзінің ылғалдылығын қажетті деңгейде ұстап қалады.
Соя. Бұршақ тұқымдастарының ішінде тұзға төзімділігі төмен болғанымен топырақты азотпен байытатын тамырында түйнек бактериялары бар құнды дақыл болып табылады. Ол көптеген басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл. Бұл дақыл жинап алғаннан кейін топырақта көп мөлшерде (80...120 кгга) азот қалдырады. Соя ылғалға көп талап қояды. Алматы облысы жағдайында қіп жетілу кезеңінде соя 4800...5100 м3га суғару нормасында 5...6 рет суғарылады. Осылай суғарған кезде топырақ ылғалдылығы 70% шамасында болады. Соя дәнінің өнімділігі орта есеппен гектарына 18 центнерді құрайды. Суғарудың қолайлы тәсілі болып арықтар арқылы топырақ бетімен суғару табылады.
Жер нәгі және күн нәгі. Жер нәгі мен күн нәгі мол өнім беретін дақылға жатады. Олар өздерінің жер асты бөлігінің жақсы жетілуі арқасында сол жердегі арам шөптердің өсуіне кедергі келтіреді. Өзінің қоректік қасиеті бойынша бұл дақылдар жасыл желектерімен қоса түйнектері де ерекшеленеді. Салыстырмалы алсақ тамыр түйнектерінің мал азықтық құндылығы картоптан кем түспейді.
Алматы облысы жағдайында төрт рет суғару арқылы гектарына 1100-1200 центнер көк балауса және 480-550 центнер түйнек алуға болады. Суғару процесін арықшалар арқылы жүргізу ұсынылады. Бұл дақылдар негізінен сүрлем дайындауда қолданылады. Дайындалған сүрлемнің сапасы жақсы, сол себепті мал сүйсініп жейді. Түйнектері шошқа малы үшін өсудің алғашқы кезеңінде таптырмас қорек болып табылады.
Сильфия - күздік шөптесін көпжылдық дақыл. Жасыл желегі жоғары қоректілігімен ерекшеленеді. Өсімдіктің жер бетіндегі бөлігі жоғары сапалы шөп ұнын дайындауда пайдаланылады. Бұл дақыл уақытша су тапшылығына төзімді. Алматы облысында 4 рет суғару арқылы гектарына 1400 центнерге дейін өнім алуға болады. Бұл дақылды да арықшалар арқылы суғарған қолайлы. Сүрлемді осы дақылдың өзінен немесе ұсақ етіп туралған жүгері собығын қосу арқылы дайындайды. Кейбір мәліметтерге қарағанда осы дақыл сүрлемі малдың сүт өнімділігіне, тіпті сүттен алынған май сапасына да оң әсер етеді екен.
Құлқайыр - ақуыздылығы жоғары дақыл. Ақуыздың мөлшері бойынша бұршақ тұқымдастарынан кем түспейді. Оның биіктігі 90-240 см-ге дейін жетеді. Құрғақ заттың интенсивті жиналуы шілде айының үшінші онкүндігінен тамыз айының бірінші онкүндігіне дейін жүреді. Күз айларындағы суыққа дейін жапырақтары өміршеңдігін сақтап балауса күйінде қалады.
Бұл дақыл төгінді сумен суғаруда оң нәтиже береді. Өсіп жетілу кезеңінде бес рет суғарғанда 450...570 цга өнім береді. Нәруызға, витаминдерге, минералды заттарға бай көк балауса күйінде немесе сүрлем ретінде (қызылшамен, жүгерімен сүрлейді) пайдалануға болады.
Төгінді суды қоршаған орта жағдайын бұзбай суғару мақсатында пайдалану ТПСЖ-да өнім өндірудің, оның ішінде суғарудың технологиясы қатаң сақталған жағдайда, сонымен қатар өнімді улы заттардың шоғырлануын болдырмайтын зооветеринарлық және санитарлық талаптар толық орындалған жағдайда жүзеге асырылады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын бақылауда ең алдымен оның зоотехникалық және микроэлементтік құрамы қарастырылуы қажет. Егер, зоотехникалық көрсеткіштер бойынша ингредиенттер біршама белгілі болса, ал микроэлементтік көрсеткіштер бойынша ұсыныстар жоқтың қасы. Мысалы, Гидромелиоративные системы и сооружения СНиП-і бойынша суғаруға арналған су құрамында шамамен 24 микроэлемент (Fe, Zn, Ca, B, F, Mn, Co, Mo, Al, Sr, Li, V, Cr, Ni, As, Be, Pb, Cd, Se, Hg, Sb, Ba, Br, Sn)зерттеледі.
Алматы қаласы жанындағы Сорбұлақ су жинақтағышы маңынан алынған зерттеу материалдарын талдау барысында ауыр металдар бойынша суғаруға арналған су мен топырақ құрамы қалыпты болған жағдайда да өсімдік өнімінің сапасы кей кезде талапты қанағаттандырмайтындығы белгілі болды. Сондықтан зерттеудің алғашқы кезеңінде микроэлементтердің барлығын анықтап алып содан кейін ғана олардың санын қауіпті және қауіпсіз компоненттер бойынша қысқартуға болады.
ТПСЖ жағдайында өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын тексергенде ондағы химиялық заттардың құрамы бойынша бас санитарлық-эпидемиялық басқарманың рұқсат етілген концентрация шегі (РКШ) мен бас ветеринария басқармасының максималды шекті деңгей (МШД) шкалаларын негізге алады.
Мал азығының құрамындағы микроэлементтердің шектен тыс көп болуымен қатар олардың жеткіліксіз болуы мал ағзасының бұзылуына, өнімділігінің төмендеуіне, әртүрлі аурулардың пайда болуына әкеп соқтырады. Тіпті ауыр металдар топырақта, суда, өсімдікте, мал ағзасында ыдырамайды. Олар бар болғаны бір түрден екінші түрге өтсе, кейбір түрлерінің белгілі-бір ортада жиналу, шоғырлану қасиеті бар.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын анықтау үшін әрбір дақылдан өнім жинау кезеңінде үлгі алынады да арнайы лабораторияда химиялық талдау жасалады. Өнімнің мал азықтық құндылығын бағалау әдетте, әдеби немесе анықтама материалдармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Республиканың оңтүстік, оңтүстік - шығысында жоңышқаны төгінді сумен суғарғанда таза суға мал азықтық құндылығы біршама артатыны анықталады.
Мысалы, қант, май, клетчатка, күл элементтерінің қойылатын талап деңгейінен артпайтын шамада жоғарылағаны байқалды.
Өсімдіктің мал азықтық құндылығын бағалауда клетчатканың алатын орны жоғары. Төгінді суда өсірілген көпжылдық шөпте (үшінші жылғы жоңышқа), бір жылдыққа (бірінші жылғы жоңышқа) қарағанда бұл көрсеткіш анағұрлым жоғары. Каротин заты өсімдікте төгінді сумен суғарғанға қарағанда таза сумен суғарған жағдайда көбірек жиналады.
Мал жемі құрамында калий, кальций және фосфор заттары жеткілікті деңгейде болуы тиіс. Әдетте, жоңышқада бұл заттар рұқсат етілген шекті деңгей шамасында болғанымен, өсіру жылдарына байланысты біршама өзгеріп отырады.
Төгінді сумен суғару арпа дақылының сабаны мен дәнінде шикі протеин, фосфор элементтері мөлшерінің артуына жағдай жасайды. Басқа көрсеткіш бойынша өзгеріс байқалмайды. Жамбыл облысы жағдайында арпа сабанындағы кальцидің төмендеуі төгінді су құрамындағы бұл элементтің топырақтың беткі қабатында жиналмауынан. Лизиметрлік зерттеу нәтижесі бойынша кей жағдайда кальций топырақтың 0,9 метрлік қабатына дейін жуылып кететіндігі анықталды.
Суғарылмайтын жерде өсірілген арпамен салыстырғанда ТПСЖ - да өсірілген арпа дәнінің құрамындағы майдың, клетчатканың, күлдің, кальций мен қанттың мөлшері жоғары. Оған себеп - суғару кезінде төгінді су құрамындағы осы элементтердің өсімдікке өтуі.
Төгінді сумен суғару барысында сүрлемдік жүгеріде қорытылатын протеин мен мал азықтық бірлік біршама артады. Сондай-ақ төгінді су азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) мөлшерін арттырады.
Көптеген зерттеу нәтижелері бойынша жүгерінің көк балаусасында клетчатканың деңгейі төмендейтіні анықталды. Егер клетчатка (целлюлоза) мал организміне сіңуі нашар, өсімдіктің сұлбасын құрайтын, қозғалмайтын полисахаридке жататынын ескерсек, бұл процесті төгінді судың өсімдікке оң әсері деп айтуға болады.
Қант қызылшасын төгінді сумен суғарғанда оның химиялық құрамында айтарлықтай өзгеріс болмайды. Дегенмен, қызылша жапырағында азот, фосфор, калий және күл элементтерінің біршама артатыны белгілі болды. Бұл қант қызылшасын жинау алдында оның жапырақтары жасыл күйінде болады да топырақтан осы заттарды сіңіріп алуын жалғастыратындығымен дәлелденеді. Мол судың әсерінен қанттылығы төмендейді.
Суғару алдындағы төменгі су сіңірімділігі бойынша топырақ ылғалдылығы деңгейінің 70 тен 80 пайыздық деңгейге дейін ауытқуы зерттеуге алынған аз тараған мал азықтық дақылдардың құндылығын өзгеріске ұшыратады. 80 пайыздық деңгейде қанттылығы төмендесе, ал клетчатка мөлшері артады. Әсіресе сильфия мен амарантта бұл өзгеріс 1,5-2 есеге дейін болады. Бұл заңдылық аталған дақылдардың күлділігі бойынша да жүреді. Осы дақылдарды жиі суғарған кезде кейбір көрсеткіштердің жалпы мөлшері артады.
Төгінді сумен суғарған кезде өсімдікке қажетті азот, фосфор, калий заттарымен қатар топыраққа микроэлементтер мен ауыр металдар да келіп түседі. Кейбір өсімдіктердің топырақтан микроэлементтерді сіңірңп алатыны белгілі. Өсімдіктердің микроэлементтермен қамтамасыз етілуі көптеген факторларға - ылғалдың жеткілікті болуына, температура деңгейіне, өсімдіктің физиологиялық ерекшелігіне байланысты болады. Сондықтан әртүрлі зерттеу нәтижелерінде микроэлементтердің шектен тыс көп болуы, қалыпты деңгейде немесе жетіспеуі кең көлемде ауытқиды. Микроэлементтердің мүлдем жетіспеуі немесе шектен тыс артық болуы өсімдіктің сыртқы белгісіне, әсіресе оның түсіне әсер етеді.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік - шығыс облыстары жағдайында ТПСЖ да өсірілген өсімдіктер агротехникалық шаралар мен суғару режимі сақталған жағдайда ауруға шалдықпай, бір қалыпты жетіледі. Талдау нәтижелері көрсеткендей ауыспалы егістікте кеңінен қолданылатын жаздық арпада, жоңышқада, шөп ұнында және жүгеріде ауыр металдардың деңгейі рұқсат етілген көрсеткіштен артпайды.
Микроэлементтердің арасында МШД (максималды шекті деңгей) көрсетілмеген марганец элементі өзінің жоғары мөлшері бойынша мал азығының құрамында 60...70 мгкг шамасында болады. Зерттеуге алынған дақылдардың бірі - жүгерінің құрамында 124 мгкг марганец болғаны анықталды. Дегенмен, бұл ауыр металдың улы қасиеті құрғақ заттың құрамында 300...1000 мгкг шамасында болғанда ғана көрінеді.
Аз тараған дақылдардың ішінде жер нәгі, күн нәгі және гүл тәжі топырақ құрамынан ауыр металдарды өз бойына бір деңгейде жинап ала алатын қасиеті бар. Никандра қорғасында екі есеге дейін жинап ала алады. Қарастырып отырған дақылдардың ішінде ауыр металдарды, оның ішінде кадмий мен қорғасынды өз бойына ең көп жинап ала алатын дақыл - құлқайыр. Микроэлементтің арасында темір, марганец, мыс, бор барлық дақылда шамамен бір деңгейде кездеседі.
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын дақылдар зоотехникалық қасиеті мен құрамындағы ауыр металдар бойынша елімізде мал азықтық өнімдерге қойылатын барлық талаптарға сай, әрі оларды негізгі мал азықтық өнім ретінде пайдалануға болады. Егер кейбір микроэлементтер (жоңышқа құрамында - темір, асбұршақ дәнінде - кобальт пен хром) жекелеген дақыл құрамына қойылатын талап деңгейінен артып кетсе, онда малға теріс әсері болмауы үшін сол дақылды өсіп жетілудің ерте кезеңінде егіс алқабында шауып тастау немесе басқа азықтармен араластыру арқылы қалыпты деңгейге келтіру қажет.
Мұндай суларды егісті суларға пайдалану кезінде кезінде ғалымдардың көптеген ұсыныстарына сүйеніп жүргізген дұрыс. Бұл сулардың көлемі жылдан жылға кобеюде. Оларды бір жерде шоғырландарып жинау және немесе өзенге құю дұрыс шешім емес.
Мысалы, 1987 жылы Алматы түбінде жаманқұм төгінді су тоғаны жарылып үлкен экологиялық апат болған.Сондықтан биологиялық тазартудан өткен қалалық төгінді су сараптап дала тәжірибесін жүргізу арқылы егінді суғаруға жарамдылығын дәләлдеп-тұракты және сапалы өнім алу өзекті мәселе болып отыр.
Оларды тиімді пайдалану үшін сол жердің табиғи климатын ескере отырып және төгінді агрохимия құрамын зерттеп отырып ирригациялық баға беріп отырып, суғару технологияғылыми түрде қалыптастыруы алғы мәселенің біріп болып табылады. Осындай ғылыми жұмыс жүргізу арқасында мал азықты дақылдарды төгінді сулармен суғару,суғару техникаларын қалыптастыру ауыл шаруашылық үшін үлкен мәселе болып отыр.
1.2 Төгінді суларды ауыл шарушылығында пайдалану
Төгінді сулар өздерінің шығу тегі және құралуы бойынша 4 топқа бөлінеді: шаруашылық - тұрмыстық, аралас (қалалық), мал шаруашылығы және өндірістік. Қазақстан аумағында негізінен алғанда төгінді сулардың осы төрт түрі кездеседі.
Шаруашылық - тұрмыстық төгінді сулар тұрғын үйлерден, моншалардан,кір жуатын орындардан,асханалардан және басқада шаруашылық тұрмыстық жерлерден шығады. Химиялық құрамы бойынша бұл сулар тұрақтырақ болып келеді және негізінен алғанда физиологиялық қалған - құтқанмен әр алуан шаруашылық қалдықтарымен ластанған. 2 гл аспайтын минералдануының тұрақтылығымен сипатталады. Құрамында бағалы тыңайтқыштар болып табылатын азот, фосфор, калий,белгілі бір мөлшерде болады. С.Н. Строгановтың мәлметтері бойынша, бір адамның тәулігіне орташа алғанда: 7,5 ... 3,5 г азот 1,5 ... фосфор, 3,7 ... 4,2 калий, 9 хлор,30 ... 50 гр. асылып тұрған заттар келіп түседі. Олардың төгінді сулардағы концентрациясы су беру нормасына байланысты болып келеді. Су беру нормасы неғұрлым көп болса, төгінді сулар соғұрлым азырақ концентрацияланған болып шығады. Су беру шамасы тұрақты емес және тіптен тәулік ішінде өзгеріп отырады, демек, төгінді сулардың құрамы да өзгеріп отырады.
Шаруашылық-тұрмыстық төгінді сулар суландыру тұрғысынан алғанда қолайлы, бірақ оларды пайдаланған кезде олардың санитарлық күйінде жоғары талаптар қойылады. Олар сілтілік реакциясымен, жоғары емес бихроматтық тотығуымен сипатталады. Олардың минаралдануы негізінен 800...1500 мгл шегінде жатады.
Шаруашылық-тұрмыстық төгінді сулардың тыңайтқыш құндылығы шамалы: 1000м3 тазартылған суларда шамамен 4...6 т көнге тең, ал топыраққа азот бойынша толық норманы (120...200 кг) енгізу үшін 1 га-ға жылына 10...12 мың м3төгінді су енгізу қажет, бұл суландыруға деген қажеттіліктен төгінді су енгізу қажет, бұл суландыруға деген қажеттіліктен 3...5 есеасып түседі.
Өнеркәсіптік төгінді сулар өндірістік кәсіпорындардан , заводтардан және фабрикалардан шығады. Кен және көмір шығарған кезде алынатын сулар да осында жатқызылады. Өнеркәсіптік төгінді сулардың химиалық құрамы өте алуан түрлі және ең алдымен өндіріс түрімен және технологиясмен анықталады.
Органикалық шығу тегі бар заттардың айтарлықтай мөлшері тоқыма және қағаз фабрикасының, бу қазандарының, желім қайнату және т.б. кәсіпорындардың төгінді суларында байқалған. олардышаруашылық-тұрмыстық төгінді сулармен қоспада суландыру үшін пайдалану тәп-тәуір табиғи биологиялық топырақпен тазартуды қамтамамсыз етеді.
Ауыл шаруашылығы үшін тамақ өнеркәсібінің төгінді сулары үлкен құндылыққа ие. Оларда қоректік элементтердің айтарлықтай мөлшері бар. алайда оларда асылып тұрған заттардың үлкен мөлшері болады, бұл тұндыруды қажет етеді.
Қант заводттарының төгінді сулары қыркүйек - ақпан айларында түзіледі, демек, оларды ылғалмен зарядтап суару үшін пайдаланылады.
Қант заводттарының төгінді суларыәдетте калийдың жоғары мөлшерімен ерекшеленеді. Қабылданған технологияға және сумен қамтамасыз етілуге байланысты қант заводттарының төгінді сулары 3 категорияға бөлінеді. Суландыру үшін әдетте 3- щі категориялы сулар пайдаланылады, ал қалған төгінді сулар - жуу,көлік, барометірлік және т.б төгінді сулар айналмға кетуге тиіс.
Қант заводттарының төгінді сулары әдетте патогенді микроорганизмдерден және гельминттердің жұмырытқаларынан бос. Сондықтан оларды механикалық тазартудан кейін суландыру үшін пайдалануға болады.
Өнеркәсіптік төгінді сулар көптеген жағыдайларда белгілі бір өңдеуден кейін төгінді сулар пайдаланылатын суландыру жүйесіне беруге жарамды. Алайда көптеген кәсіп орындарда уақыт өте өндіріс технологиясы, щикізат әлде су тұтыну нормалары өзгеріп отырады, бұл судың құрамын үнемі бақылап отыруды және суландыру жүйесіне қажетті түзетулер енгізіп отыруды қажет етеді.
Консерві, қант, крахмал - сірне, спирт, сыра қайнату, ашытқы және сүт заводтарының өнеркәсіптік пайдаланылған сулары суландыру үшін жарамды және пайдалы деп танылып отыр.
Ең күрделі және қауіпті болып химия өнеркәсібінің төгінді сулары табылады. Оларда зиянды заттар (тұздар, хром, мыс, қалайы, қорғасын,фтор,фенол,формальдегид,ка пролактам және т.б) кездесуі мүмкін. Мұндай төгінді суларды пайдалану олардың химиялық құрамының егжей - тегжейлі зерттелуін және мұқият дайындалуын қажет етеді.
Аралас( қалалық) төгінді сулар. Олар шаруашылық - тұрмыстық және өнеркәсіптік төгінді сулардың қоспасы болып келеді. Осындай сулардың химиялық жалпы канализатциялық пайдаланылған сулардағы өнеркәсіптік төгінді сулардың үлесіне байланысты болып келеді. Қазақстанның обылыс орталықтарының қалаларының төгінді суларының шығу тегі көбінесе аралас болады.
Мал шаруашылығының төгінді сулары.Олар мал - жануарларды мал қорадағы орында ұстаған кезде пайда болады. Үлкен мал шаруашылығы кешендерінде көңнің ағысының тәуліктік келіп түсуі жүздеген тонналармен есептелінеді. Олар судың, қатты қосындылардан және газдардан тұратын жартылай дисперсиялы масса болып келеді. Сұйық көңнің құрамында өсімдіктердің дамуы және өсуі үшін барлық қажетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ________ Қолжазба құқығында
Орман, жер және су ресурстары факультеті
ТУРАРОВА ГАУХАРЖУМАХАНОВНА
Қазақстанның оңтүстік шығысында мал азықтық дақылдарды суғару технологиясы
6М081000 - Жерді мелиорациялау, бапту және қорғау
мамандығы бойынша
ауылшаруашылығы ғылымдарыныңмагистрі акедемиялық дәрежесін алуға ұсынылған диссертация
Ғылымижетекшісі: а.ш.ғ.к., аға оқытушы Набиоллина М.С.
Рецензент: г.ғ.к., Алимкулов С.К.
Алматы, 2014 ж.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Шартты белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Тақырыптың өзектілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Төгінді суларды ауыл шарушылығында пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .18
1.3 Алматы облысы, Талдықорған өңірінің табиғи климаттық жағдайы ... ... ... 29
1.3.1 Ауа райы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.3.2 Жер беті, жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.3.3 Гоелогиялық, гидрологиялық және топырақ жағдайы ... ... ... ... ... ... ..32
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1 Жұмыстың мақсаты және шешілетін мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1.1 Тәжірибе схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1.2 Тәжірибе әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
2.2 Жүгерінің биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Төгінді суларжәне олардың егін суғаруға жарамдылығына ирригациялық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4 Ғылыми зерттеу жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.4.1 Суармалы танаптарға берілетін төгінді судың жүктеме қалбы ... ... ... ..46
2.4.2 Құлқайыр дақылын төгінді сумен суғару режимі және оның өсуін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.4.3 Сүрлемдік жүгері дақылын суғару ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.4.4 Сүрлемдік жүгерінің өсуі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
2.4.5 Төгінді сумен суғарылған сүрлемдік жүгері өнімін бағалау ... ... ... ... ..61
2.4.6 Төгінді судың жүгері дақылы өніміне тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... .63
2.5 Төгінді сумен суғарудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .65
3 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
4 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 69
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі нормативті құжатқа сілтемелер берілді:
1. Правила эксплуатации земледельческих полей орошения. (утв. Минздравом СССР 17.11.1975 n 1370-75)
2. Санитарные правила устройства и эксплуатации земледельческих полей орошения. № 3226-85 от 26.03.85.
АНЫҚТАМАЛАР
Өзен - өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су.
Төгінді су - зауыттар мен фабрикалардан, тұрғын үйлер мен мекемелерден және қыстақтардан бір рет пайдаланылынып, ластанып шығатын су.
Суғаружүйесі - су көзі, бас саға, бас (магистральды) канал, шаруа аралық каналдар, шаруа танап каналдары, гидротехникалық, құрылымдар, жолдар, екпе ағаштар, коллекторлар, көпір өткелдер және оларды пайдалануға арналған құралдар мен жабдықтар.
Суғару жүргісі- әр дақылдың қай мезгілде, неше рет суғарылып, қанша мөлшерде су қажет ететінін айтады.
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ТПСЖ - төгінді суларды пайдалану жүйесі
МШД - максималды шекті деңгей
ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті
БОКС - биологиялық оксидациялы контактылы стабилизациялық тоған
ШРМ - шекті рауалды мөлшер
ЕСС - еркін су сиымдылығы
л - литр
м - метр
мкм - микрометр
мг - милиграмм
млн. - миллион
млрд. - миллиард
мм - милиметр
км - километр
кг - килограмм
ц - центнер
т - тонна
рН - сутектік көрсеткіш
РЕФЕРАТ
Ключевые слова:сточные воды, химический состав, ирригационная оценка, орошение, годовая норма, нагрузки, водопотребление, качество продукции, урожайность, коэффициент водопотребления, мальва, кукуруза на силос, очистка механическая, микроклиматический коээфициент.
Объем и структура диссертации: диссертационная работа состоит из введения, пять разделов, заключения, списка использованных источников, содержит 76 страниц компьютерного текста, иллюстрирована тремя рисунками и 20 таблицами.
Публикации:
1.Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж. Төгінді суларды топырақ арқылы тазарту негізі. Ізденіс №3., 2013ж. 295-298б.
2. Зубаиров О., Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж. Сүрлемдік жүгеріні төгінді сумен суғару жүйесі. Ізденіс №1(2), 2014. 152-155б.
3. Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж. Құлқайыр дақылын төгінді сумен суғару. Ізденіс. №1, 2014.182-186б.
4. Набиоллина М.С., Турарова Г.Ж.Исследования очистительной способности почвы при различных нормах нагрузки.Международная конференция, Белоруссия, г.Минск 06.11.2013.
Объект исследования: Подготовленные сточные воды г.Талдыкоргана и сельхозяйственные земли учебного хозяйства.
Место проведения НИР.Казахский национальный аграрный университет, кафедра Водные ресурсы и мелиорация
Цель работы. Разработка технологии орошения сточными водами кормовых культур, как мальва и кукуруза на силос. Доказать возмолжность выращивания в этой зоне нетрадиционных культур.
Результаты работы.
1. Проведен литературный обзор по использованию сточных вод в странах СНГ и зарубежом;
2. Выявлен химический состав сточных вод Талдыкоргана и дана ирригационная оценка пригодности их для орошения;
3. Разработана методология определения нормы нагрузки, полей орошения;
4. Подобран и обоснован видовой состав кормовых культур (кукуруза на силос и мальва);
5. На опытных участках исследован и разработан режим орошения мальвы, кукурузы на силос, при поливе сточными водами с установлением нормы нагрузок полей орошения;
6. Определен суммарное водопотребление сельскохозяйственных культур и данны их расчеты методом водного баланса А.Н.Костякова;
7. При этом режим орошения для мальвы установлен методом Данильченко Н.В., а кукурузы на силос методом водного баланса;
8. Выявлено влияние орошения сточными водами на рост и развитие мальвы и кукурузы на силос, на урожайность и качество продукции.
9. При этом отрицательных влиянии не установлено, по качеству продукция отвечает требованиям изоотехническим нормам предъявляемый к грубым и сочным кормам в странах СНГ;
10. Использование сточных вод является экономически выгодным мероприятием, сточные воды дают прибавку чистого дохода на 5803 тенге больше чем при поливе речной водой.
Научная новизна:
* В этой зоне впервые выращивались мальва мелюка и мальва курчавая при поливе сточными водами.
* Разработана методика установления нормы нагрузок полей орошения, при поливе сточными водами.
Практическая значимость.
Использование сточных вод Талдыкоргана дает не только дополнительный урожай, но и обеспечивает экологическое равновесие вокруг города и полностью прекращается сброс сточных вод в реку Каратал. Появляютсядополнительныеисточники воды. Со сточными водами в почву во время поливов поступают многочисленные формы питательных элементов как азот, фосфор, калий и микроэлементы. Попадая в почву, они под действием физических, биологических и химических процессов разлагаются и становятся пищей растений. В результате повышается урожайность и плодородия почвы. Питательные элементы в жидком виде легкоусваиваются растениями.
Хозяйства избавятся от приобретении и внесении удобрений, что очень важно в рыночных условиях. Внесенные расходы по эксплуатации ситем сточных вод быстро окупаются. Все хозяйства используют сточные воды в соответствий с рекомендации работают рентабельно и выгодно.
Только надо соблюдать санитарные нормы и правила, рекомендуемые положения.
ABSTRACT
Keywords:waste water, chemical composition, irrigation assessment, irrigation, annual rate, the load, water consumption, product quality, productivity.
Volume and structure of the dissertation:thesis consists of an introduction, five chapters, conclusion, bibliographies, contains 70 pages of computer text, illustrated by three figures and 30 tables.
Publications:
1.Nabiollnia M.S., Turarova G.J. Basics of wastewater treatment through the soil.Іzdenіs number 3., 2013y. p 295-298.
2. Zubairov O., Nabiollnia M.S., Turarova G.J. Irrigation of corn silage with sewage. Іzdenіs number 1 (2), 2014 y. p. 152-155.
3. Nabiollnia M.S., Turarova G.J. Irrigation of the culture "Kulkaiyr" with sewage. Іzdenіs. Number 1, 2014 y.p.182-186.
4. Nabiollina M. S., Turarova G. Zh. of research of cleaning ability of the soil at various norms of loading. International conference, Belarus, Minsk 06.11.2013.
Object of study: Waste water of the city Taldykorganand agricultural land of Uchkhoz.
Place of research. Kazakh National Agrarian University, Department of "Water resources and Reclamation"
Purpose of the work. Developing technology wastewater irrigation of forage crops as mallow and silage corn.
Results.
1. The literary review on use of sewage in CIS countries and abroad is carried out;
2. Revealed the chemical composition of wastewater of Taldykorgan and given their irrigation assessment of fitness for irrigation;
3 . The methodology of definition of norm of loading, irrigation fields is developed;
4. Selected and justified the species composition of fodder crops (corn silage and mallow);
5. Researched and developed irrigation regime of crops under irrigation by sewage from the established norms loads of irrigated fields;
6. Determined the total water consumption of crops and their payment data;
7. In this case the regime of irrigation of mallow is set by Danil'chenko N.V. and silage corn by water balance;
8. Revealed the effect of sewage irrigation on the growth and development of the mallow and corn silage on productivity and product quality;
9. In this case negative impact is not established, the quality of products meets the requirements for technical standards applicable to the rough use and waste feed;
10. Use of wastewater is a cost effective measure, gives an increase of sewage net income more than 5803 tenge under irrigation with river water.
Scientific novelty:
* In this zone, the first cultivated mallow and curly under irrigation wastewater.
* Developed a method of establishing norms of loads of irrigated fields.
The practical significance.
Using wastewater of Taldykorgan, not only provides additional yield, but also provides ecological balance around the city and stops completely discharge of sewage into the river Karatal. Appears additional sources of water.
With sewage to the soil during waterings numerous forms of nutritious elements as nitrogen, phosphorus, potassium and microcells arrive. Getting to the soil, they under the influence of physical, biological and chemical processes decay and become food of plants. As a result productivity and fertility of the soil increases. Nutritious elements in the liquid state легкоусваиваются plants.
Farms will get rid from acquisition and application of fertilizers that is very important in market conditions. The brought expenses on operation cityy sewage quickly pay off. All farms use sewage in compliances with the recommendation work is profitable and it is favorable.
Only it is necessary to observe sanitary standards and rules and recommended provisions.
1 КІРІСПЕ
1.1 Тақырыптың өзектілігі
Елімізде жылдан жылға мал шаруашылығы дамып келеді. Осындай жағдайда жем шөп дайындау үлкен мәселе болып отыр. Жем шөп дайындауды судын алатын орны ерекше көп жағдайда су жетіспей тұрақты жем шөп қорын алалмай отырмыз. Әрине өзен сулары жылдан жылғаазаюда. Осы арайда қала манайында төғандарда сай салада жиналып жаткан алдын ала тазартылған төгінді суларды тиімді пайдалану жөн. Қазақстанның қалаларының жылына 6 млрд м3 төгінді су пайда болады. Осы сулармен 600-700 мың га жерді суғаруға болады.Талдықорған қаласы жылына 80 млн м3 төгінді су пайда болады. Ол сулар биологиялық тазартудан кейін Қаратал өзеніне құйылып-оны бұлғауда. Әрине оған жол бермеу керек.
Бұл сулар құрамында көптеген органо-минералды заттар бар және көптеген микроорганизмдер мен микроэлементер бар. Егерде оларды ауыл шаруашылықтарда тиімді пайдаланса келер пайдасы көп. Мұндай сумен топыраққа түскен элементер физикалық, химиялық және биологиялық процестердің арқасында өсімдік қорегіне айналады. Әлемде мұндай сулар суғаруға пайдалануда. ТМД елдерінде мұндай сулармен 500 мың гектар суғарылып, тынайтылып жатыр. Мұндай суларды егісітікті
Әдеби материалдар мен еліміздегі сондай-ақ шет елдердегі төгінді сумен суғару тәжірибелеріне сүйене отырып мол өнім беру мүмкіндігі бойынша көп жылдық шөптер (қылтықсыз арпабас, беде, ақ беде, жима тарғақ, сиыр жоңышқа, өлеңшөп, тимофей шалғыншөбі, жоңышқа), астық дақылдары (жүгері, асбұршақ, сұлы, арпа, бидай, қара бидай, қонақ жүгері), техникалық және майлы дақылдар (қант қызылшасы, кенеп, күнбағыс, мақта) ерекшеленеді. Сонымен қатар төгінді суда екпелі ағаштардың да өсу мүмкіндігі жоғары.
Авторлар өздерінің көп жылдық ғылыми - зерттеу жұмыстарының нәтижелерімен қатар еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында төгінді суды пайдаланып келген шаруашылық тәжірибелеріне сүйене отырып осы аймақта жоңышқаны шөпке, арпаны дәнге, қант қызылшасын, ас бұршағын тұқым алу мақсатында егу ұсынады. Аталған дақылдар әдеттегі сумен суғаруға қарағанда төгінді сумен суғаруда 30-50%-ға жоғары, қалыпты сападағы өнім береді.
ТПСЖ алаңдарын дайындауда төгінді суды еш зиянсыз пайдалануға болатын екпе ағаштарын да жоспарға енгізген дұрыс.
Осы мақсатта Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс өңірі жағдайында көп жыл Қазақ Ұлттық Аграрлық Университетінде еңбек еткен, профессор П.П.Бессчетнов шығарған Казахстанский, Қайрат, және Қызыл Таң теректерін ұсынуға болады. Оларға тән негізгі қасиет - белгілі жағдайға тез бейімделуі және тез өсіп жетілуі.
Алматы қаласы маңындағы Сорбұлақ су жинағышы орналасқан алқапта мал азықтық дақылдардың түрін көбейту, сол арқылы жем шөптің мол қорын жасау мақсатында әдеттен тыс мал азықтық дақылдарды (жер нәгі, күн нәгі, құлқайыр, гүл тәжі, никандра, сильфия) өндіріске енгізген абзал. Бұл дақылдар мол өнімділігімен, кейбір химиялық заттарды өз бойына сіңірңп алу қасиетімен ерекшеленеді.
Сүрлемдік жүгері. ТПСЖ жағдайында өте қолайлы әрі кең тараған дақыл - сүрлем дайындауға арналған жүгері. Бұл дақыл су жетіспеген жағдайда өсуін баяулатады. Суғару алдындағы топырақ ылғалдылығын 70-80% төменгі су сіңіру деңгейінде ұстаған жағдайда жүгері жапырағының ауданы 6500 шаршы см-ге, ал биіктігі - 300 см-ге дейін жетеді. Төгінді сумен суғару кезінде жүгерінің өсіп жетілу процессі оны жинап алғанға дейін жүреді, әрі осы кезеге дейін жасыл жапырақтар саны мол болады.
Республика жағдайында орташа ылғалды жылдары жүгеріні шамамен 4300-4400 м3 суғару нормасымен 5 рет суғаруға болса, ал жауын-шашын аз жылдары гектарына 5000 м3 суғару нормасымен кемі 6 рет суғару қажет болады. Алматы облысы жағдайында бұл дақыл 2300-2400 м3га суғару нормасымен 3 рет суғарылады.
Еліміздің оңтүстік-шығыс жағдайында жүгерінің өсіп жетілу кезеңінде жүргізілетін суғару санын азайту мақсатында қыс айларында топырақ қабатын 1,5-2,0 м тереңдікке дейін ылғалдауға мүмкіндік болатын гектарына 1500-2000 м3 мөлшерде 2 рет суғарады. Жүгері жапырақ бетінің жақсы өсіп жетілу кезеңі маусымның 15-нен тамыздың 1-і аралығында жүреді. Әдеттегі сумен салыстырғанда төгінді сумен суғару кезінде жүгері гектарына 110-130 центнерге мол өнім береді. Өсіру технологиясын толық сақтаған жағдайда бұл дақылдың өнімділігі гектарына 570 центнерден артады.
Суғарудың ең қолайлы тәсілі топырақ бетімен арықтар арқылы суғару. Арықтардың ұзындығы шамамен 200-250 м, су ағысы секундына 0,40,2 және 0,60,3 литр шамасында. Егер жер бетінің көлбеулігі қалыпты жағдайдан жоғары болса онда топырақтың беткі қабатының жуылуын болдырмау мақсатында, арықтың ұзына бойы, белгілі бір арақашықтықта (30-50 м) культиватордың көмегімен топырақ үйгіштер арқылы көлденең үйінділер жасау ұсынылады.
Республикамыздың оңтүстік-шығыс облыстары жағдайында Днепр, Фрегат жаңбырлатқыш машиналарын пайдаланып суғару мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды.
Еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығысы жер асты жабық суармалы жерлерінде суғару процессін жүргізу үшін көрсетілген сұлбада арнайы шлангтер жиынтығын пайдалану ұсынылады. Тасымалдаушы тұрбаларды жер еңісіне көлбеу бағытта әрбір 400 метр сайын гидрант - ұңғылар қалдыру арқылы орналастырылады. Жабық жер асты тұрбаларының арасы 400 метр шамасында болуы тиіс. Гидрант - ұңғылар су екі жаққа тарағанда 4 қолды, ал бір бағытта тарағанда 2 қолды болады. Әрбір ұңғыда суды ашуға және жабуға арналған қондырғылар болады да олар суғарғыш шланглерге жалғанады. Тасымалдағыш және суғарғыш шланглердің ұзындығы 200 м шамасында. Суғарғыш шланглерде арыққа берілетін су ағысына байланысты 8 - 12 мм-лік тесіктер болады. Бір суғарғыш шлангтің 0,7 м-лік қатар аралықта 286 арыққа су беруге мүмкіндігі бар. Әрбір шлангтің диаметрі берілетін су мөлшеріне байланысты таңдап алынады. Барлық суғару шланглері бір уақытта іске қосылады. Гидрант - ұңғыдағы су шығымы секундына 150-200 литрден аспауы тиіс. Осындай суғару жиынтығы бір позицияда 16 гектар жерді суғарады.
Жоңышқа. Жоңышқа - басқа дақылдар суды қажет етпейтін кезеңдерде су пайдалану мүмкіндігі жоғары, ылғал сүйгіш өсімдік. Сонымен қатар ол топырақтың құрылымын қалыпқа келтіріп, мол тамыр жүйелерінің арқасында ондағы қоректік заттың мөлшерін арттырады.
Жоңышқаның тұзға төзімділігі өте жоғары. Ол су мөлшерінің шамадан тыс жоғары болуы кезеңдерінде төзімділік танытып, топырақты тұзданудан сақтайды, әрі топырақтағы тұздың біраз мөлшерін өніммен қоса алып шығады. Тамырдағы түйнек бактерияларының көмегімен азот түзу мүмкіндігіне ие. Жоңышқа дақылы интенсивті егілетін алқаптарда топырақтағы тұздың мөлшері азайғаны байқалып, сода түзілу процессі тежелген.
Таза сумен салыстырғанда қала төгінді суларымен суғару кезінде жоңышқадан гектарына 140-170 центнерге дейін қосымша өнім алынып, орташа өнімділік 500-700 цга болған. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында жоңышқаны бір орында басқа дақылмен ауыстырмастан қатарынан 4 жыл егуге болса, ал Жамбыл, Алматы облыстарында - 3 жылдан артық егуге болмайды. Дақылды суғаруды топырақтың суғарар алдындағы ылғалдылығы 70 пайыз шамасында болғанда жүргізген дұрыс. Барлық жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда толық төрт орым жасауға болады. Әр орымның арасы шамамен 30...66 күнді құрайды. Алматы облысы жағдайында, егер қысқы суғару жүргізілген болса онда, бірінші орымды алғашқы суғаруды жүргізгенге дейін жасауға болады.
Жоңышқаның өсіп жетілу кезеңінде Оңтүстік Қазақстан облысында орта есеппен гектарына 6000-7000 м3 суғару нормасымен 7...8 рет су берілсе, Жамбыл облысында бұл көрсеткіш 5400-7000 м3га нормасымен 6...8 рет, Алматы облысында 4500-5600 м3га нормасымен 5...6 рет жүргізіледі.
Бірінші жылдық жоңышқаның қыстап шығу мүмкіндігі төмен. Сондықтан жоңышқаның соңғы орымын қыстың алғашқы аязы басталғанша біршама өсіп жетілетіндей етіп жүргізеді.
Жоңышқаны жолақтап, алқапты жая суғарады. Жолақтың ұзындығы арықтың ұзындығындай етіп алынады. Суғаруды дұрыс ұйымдастыру мақсатында кейде жоңышқа себілген терең емес арықшалар арқылы да су жіберу ұсынылады. Еліміздің оңтүстік - шығыс аймақтарында барлық санитарлық талаптар сақталған жағдайда жаңбырлатып суғару тәсілін қолдануға болады.
Астық дақылдары. Астық дақылдары ауыспалы егістікте ерекше орын алады. Біздің елімізде дән алу мақсатында астық дақылдарын төгінді сумен суғару нашар зерттелген. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша ТПСЖ жағдайында астық дақылдары бір қалыпты пісіп жетілмейді, әрі жатаған келеді. Сондай-ақ төгінді су құрамындағы көп мөлшердегі азот сабан салмағының артып, дән өнімділігінің төмендеуіне әкеп соқтырады.
Күздік бидайға қарағанда жаздық бидайдың өнімділігі біршама төмен болғанымен құрамындағы протеиннің мөлшері бойынша (шамамен суғарылмайтын жерде 20,1%, суғарылатын жерде - 20,6%) жоғары. Сонымен қатар жаздық бидай күздікке қарағанда жатып қалуға, жапырақ татына төзімді. Мүмкіндігінше ауыспалы егістікке жаздық қара бидайды, арпаны, сұлыны кіргізген дұрыс. Бұл астық дақылдары төгінді суда жақсы нәтиже береді.
Астық дақылдарының ішінде жүгері дақылы ерекшеленуде. Бұл дақыл үшін топырақ құрамында қоректік заттардың мол болғаны абзал. Сол себепті суғару процессін жүгерінің өсіп жетілу кезеңінде жүргізеді. Осы кезеңде екі рет суғару жүргізу жүгері дәнінің шығымын гектарына 13,7 центнерге арттырды. Сондай-ақ төгінді сумен муғарылған жүгерінің жапырақтары мен сабақтары жасыл, балауса күйінде қалады.
Республикамыздың оңтүстік, оңтүстік - шығыс жағдайында суармалы жерлерде жаздық арпа кеңінен себілуде. Егер суарылмайтын жерлерде арпаның өнімділігі 12-13 цга болса, ал суармалы жерде бұл көрсеткіш 29-30 цга жетеді. Арпа өнімділігінің осылай жоғары болуына ауыспалы егістік те зор әсер етеді.
Барлық дақылдар үшін жоңышқа жақсы алғы дақыл болып табылады.
Арпа өсіп жетілуі кезеңінде 2500...3500 м3га суғару нормасымен 2-4 рет суғарылады. Суғаруды жердің беткі қабатымен жайып немесе жаңбырлатып жүргізуге болады. Егіс алқабына су мөлшерден тыс берілсе арпа жатып қалады да сабақтың төменгі жағында тат пайда болады. Сондықтан суғару нормасын қатаң түрде мөлшерлеп отыру қажет.
Қант қызылшасы. Қант қызылшасы еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында кең тараған техникалық дақыл. Ол өзінің ылғал сүйгіштігімен ерекшеленеді. Әдетте, суару нормасын арттырған сайын бұл дақылдың өнімділігі артады да қанттылығы төмендейді. Суарудың қолайлы топырақ ылғалдылығы - 70%-дық деңгей. Топырақ ылғалдылығын осы деңгейде ұстап суғарғанда қант қызылшасының өнімділігі гектарына 630 центнерге дейін артса, ал қанттылығы - 15%-ға дейін көтеріледі. Жамбыл облысында қант қызылшасын өсіп жетілу кезеңінде 5000-6900 м3га суғару нормасымен 6...8 рет суғарады. Қолайлы тәсіл болып ұзындығы 200...300 метр болатын арықшаларға су ағыны секундына 0,60,3 литр мөлшерде суғару жатады.
Қант қызылшасы тамыр жемістерінің интенсивті жетілу кезеңі қыркүйек айының ортасына дейін жүрсе, ал одан әрі толығуы біршама тоқтайды. Жинау мерзіміне дейін кейін мал азығы ретінде пайдалануға болатын жапырақтың көп бөлігі сақталады. Таза сумен суғару барысында алынған тамыожеміске қарағанда төгінді сумен суғарған тамыржемістің салмағы 15-150 граммға жоғары. Тамыржемісті қазып алар алдында суғару жұмысы жүргізілмейді. Соңғы суғару мерзімі мен қазып алу мерзімі арасында кемі 13...15 күн болуы тиіс. Осы мерзім аралығында топырақ өзінің ылғалдылығын қажетті деңгейде ұстап қалады.
Соя. Бұршақ тұқымдастарының ішінде тұзға төзімділігі төмен болғанымен топырақты азотпен байытатын тамырында түйнек бактериялары бар құнды дақыл болып табылады. Ол көптеген басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл. Бұл дақыл жинап алғаннан кейін топырақта көп мөлшерде (80...120 кгга) азот қалдырады. Соя ылғалға көп талап қояды. Алматы облысы жағдайында қіп жетілу кезеңінде соя 4800...5100 м3га суғару нормасында 5...6 рет суғарылады. Осылай суғарған кезде топырақ ылғалдылығы 70% шамасында болады. Соя дәнінің өнімділігі орта есеппен гектарына 18 центнерді құрайды. Суғарудың қолайлы тәсілі болып арықтар арқылы топырақ бетімен суғару табылады.
Жер нәгі және күн нәгі. Жер нәгі мен күн нәгі мол өнім беретін дақылға жатады. Олар өздерінің жер асты бөлігінің жақсы жетілуі арқасында сол жердегі арам шөптердің өсуіне кедергі келтіреді. Өзінің қоректік қасиеті бойынша бұл дақылдар жасыл желектерімен қоса түйнектері де ерекшеленеді. Салыстырмалы алсақ тамыр түйнектерінің мал азықтық құндылығы картоптан кем түспейді.
Алматы облысы жағдайында төрт рет суғару арқылы гектарына 1100-1200 центнер көк балауса және 480-550 центнер түйнек алуға болады. Суғару процесін арықшалар арқылы жүргізу ұсынылады. Бұл дақылдар негізінен сүрлем дайындауда қолданылады. Дайындалған сүрлемнің сапасы жақсы, сол себепті мал сүйсініп жейді. Түйнектері шошқа малы үшін өсудің алғашқы кезеңінде таптырмас қорек болып табылады.
Сильфия - күздік шөптесін көпжылдық дақыл. Жасыл желегі жоғары қоректілігімен ерекшеленеді. Өсімдіктің жер бетіндегі бөлігі жоғары сапалы шөп ұнын дайындауда пайдаланылады. Бұл дақыл уақытша су тапшылығына төзімді. Алматы облысында 4 рет суғару арқылы гектарына 1400 центнерге дейін өнім алуға болады. Бұл дақылды да арықшалар арқылы суғарған қолайлы. Сүрлемді осы дақылдың өзінен немесе ұсақ етіп туралған жүгері собығын қосу арқылы дайындайды. Кейбір мәліметтерге қарағанда осы дақыл сүрлемі малдың сүт өнімділігіне, тіпті сүттен алынған май сапасына да оң әсер етеді екен.
Құлқайыр - ақуыздылығы жоғары дақыл. Ақуыздың мөлшері бойынша бұршақ тұқымдастарынан кем түспейді. Оның биіктігі 90-240 см-ге дейін жетеді. Құрғақ заттың интенсивті жиналуы шілде айының үшінші онкүндігінен тамыз айының бірінші онкүндігіне дейін жүреді. Күз айларындағы суыққа дейін жапырақтары өміршеңдігін сақтап балауса күйінде қалады.
Бұл дақыл төгінді сумен суғаруда оң нәтиже береді. Өсіп жетілу кезеңінде бес рет суғарғанда 450...570 цга өнім береді. Нәруызға, витаминдерге, минералды заттарға бай көк балауса күйінде немесе сүрлем ретінде (қызылшамен, жүгерімен сүрлейді) пайдалануға болады.
Төгінді суды қоршаған орта жағдайын бұзбай суғару мақсатында пайдалану ТПСЖ-да өнім өндірудің, оның ішінде суғарудың технологиясы қатаң сақталған жағдайда, сонымен қатар өнімді улы заттардың шоғырлануын болдырмайтын зооветеринарлық және санитарлық талаптар толық орындалған жағдайда жүзеге асырылады.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын бақылауда ең алдымен оның зоотехникалық және микроэлементтік құрамы қарастырылуы қажет. Егер, зоотехникалық көрсеткіштер бойынша ингредиенттер біршама белгілі болса, ал микроэлементтік көрсеткіштер бойынша ұсыныстар жоқтың қасы. Мысалы, Гидромелиоративные системы и сооружения СНиП-і бойынша суғаруға арналған су құрамында шамамен 24 микроэлемент (Fe, Zn, Ca, B, F, Mn, Co, Mo, Al, Sr, Li, V, Cr, Ni, As, Be, Pb, Cd, Se, Hg, Sb, Ba, Br, Sn)зерттеледі.
Алматы қаласы жанындағы Сорбұлақ су жинақтағышы маңынан алынған зерттеу материалдарын талдау барысында ауыр металдар бойынша суғаруға арналған су мен топырақ құрамы қалыпты болған жағдайда да өсімдік өнімінің сапасы кей кезде талапты қанағаттандырмайтындығы белгілі болды. Сондықтан зерттеудің алғашқы кезеңінде микроэлементтердің барлығын анықтап алып содан кейін ғана олардың санын қауіпті және қауіпсіз компоненттер бойынша қысқартуға болады.
ТПСЖ жағдайында өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын тексергенде ондағы химиялық заттардың құрамы бойынша бас санитарлық-эпидемиялық басқарманың рұқсат етілген концентрация шегі (РКШ) мен бас ветеринария басқармасының максималды шекті деңгей (МШД) шкалаларын негізге алады.
Мал азығының құрамындағы микроэлементтердің шектен тыс көп болуымен қатар олардың жеткіліксіз болуы мал ағзасының бұзылуына, өнімділігінің төмендеуіне, әртүрлі аурулардың пайда болуына әкеп соқтырады. Тіпті ауыр металдар топырақта, суда, өсімдікте, мал ағзасында ыдырамайды. Олар бар болғаны бір түрден екінші түрге өтсе, кейбір түрлерінің белгілі-бір ортада жиналу, шоғырлану қасиеті бар.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын анықтау үшін әрбір дақылдан өнім жинау кезеңінде үлгі алынады да арнайы лабораторияда химиялық талдау жасалады. Өнімнің мал азықтық құндылығын бағалау әдетте, әдеби немесе анықтама материалдармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Республиканың оңтүстік, оңтүстік - шығысында жоңышқаны төгінді сумен суғарғанда таза суға мал азықтық құндылығы біршама артатыны анықталады.
Мысалы, қант, май, клетчатка, күл элементтерінің қойылатын талап деңгейінен артпайтын шамада жоғарылағаны байқалды.
Өсімдіктің мал азықтық құндылығын бағалауда клетчатканың алатын орны жоғары. Төгінді суда өсірілген көпжылдық шөпте (үшінші жылғы жоңышқа), бір жылдыққа (бірінші жылғы жоңышқа) қарағанда бұл көрсеткіш анағұрлым жоғары. Каротин заты өсімдікте төгінді сумен суғарғанға қарағанда таза сумен суғарған жағдайда көбірек жиналады.
Мал жемі құрамында калий, кальций және фосфор заттары жеткілікті деңгейде болуы тиіс. Әдетте, жоңышқада бұл заттар рұқсат етілген шекті деңгей шамасында болғанымен, өсіру жылдарына байланысты біршама өзгеріп отырады.
Төгінді сумен суғару арпа дақылының сабаны мен дәнінде шикі протеин, фосфор элементтері мөлшерінің артуына жағдай жасайды. Басқа көрсеткіш бойынша өзгеріс байқалмайды. Жамбыл облысы жағдайында арпа сабанындағы кальцидің төмендеуі төгінді су құрамындағы бұл элементтің топырақтың беткі қабатында жиналмауынан. Лизиметрлік зерттеу нәтижесі бойынша кей жағдайда кальций топырақтың 0,9 метрлік қабатына дейін жуылып кететіндігі анықталды.
Суғарылмайтын жерде өсірілген арпамен салыстырғанда ТПСЖ - да өсірілген арпа дәнінің құрамындағы майдың, клетчатканың, күлдің, кальций мен қанттың мөлшері жоғары. Оған себеп - суғару кезінде төгінді су құрамындағы осы элементтердің өсімдікке өтуі.
Төгінді сумен суғару барысында сүрлемдік жүгеріде қорытылатын протеин мен мал азықтық бірлік біршама артады. Сондай-ақ төгінді су азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) мөлшерін арттырады.
Көптеген зерттеу нәтижелері бойынша жүгерінің көк балаусасында клетчатканың деңгейі төмендейтіні анықталды. Егер клетчатка (целлюлоза) мал организміне сіңуі нашар, өсімдіктің сұлбасын құрайтын, қозғалмайтын полисахаридке жататынын ескерсек, бұл процесті төгінді судың өсімдікке оң әсері деп айтуға болады.
Қант қызылшасын төгінді сумен суғарғанда оның химиялық құрамында айтарлықтай өзгеріс болмайды. Дегенмен, қызылша жапырағында азот, фосфор, калий және күл элементтерінің біршама артатыны белгілі болды. Бұл қант қызылшасын жинау алдында оның жапырақтары жасыл күйінде болады да топырақтан осы заттарды сіңіріп алуын жалғастыратындығымен дәлелденеді. Мол судың әсерінен қанттылығы төмендейді.
Суғару алдындағы төменгі су сіңірімділігі бойынша топырақ ылғалдылығы деңгейінің 70 тен 80 пайыздық деңгейге дейін ауытқуы зерттеуге алынған аз тараған мал азықтық дақылдардың құндылығын өзгеріске ұшыратады. 80 пайыздық деңгейде қанттылығы төмендесе, ал клетчатка мөлшері артады. Әсіресе сильфия мен амарантта бұл өзгеріс 1,5-2 есеге дейін болады. Бұл заңдылық аталған дақылдардың күлділігі бойынша да жүреді. Осы дақылдарды жиі суғарған кезде кейбір көрсеткіштердің жалпы мөлшері артады.
Төгінді сумен суғарған кезде өсімдікке қажетті азот, фосфор, калий заттарымен қатар топыраққа микроэлементтер мен ауыр металдар да келіп түседі. Кейбір өсімдіктердің топырақтан микроэлементтерді сіңірңп алатыны белгілі. Өсімдіктердің микроэлементтермен қамтамасыз етілуі көптеген факторларға - ылғалдың жеткілікті болуына, температура деңгейіне, өсімдіктің физиологиялық ерекшелігіне байланысты болады. Сондықтан әртүрлі зерттеу нәтижелерінде микроэлементтердің шектен тыс көп болуы, қалыпты деңгейде немесе жетіспеуі кең көлемде ауытқиды. Микроэлементтердің мүлдем жетіспеуі немесе шектен тыс артық болуы өсімдіктің сыртқы белгісіне, әсіресе оның түсіне әсер етеді.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік - шығыс облыстары жағдайында ТПСЖ да өсірілген өсімдіктер агротехникалық шаралар мен суғару режимі сақталған жағдайда ауруға шалдықпай, бір қалыпты жетіледі. Талдау нәтижелері көрсеткендей ауыспалы егістікте кеңінен қолданылатын жаздық арпада, жоңышқада, шөп ұнында және жүгеріде ауыр металдардың деңгейі рұқсат етілген көрсеткіштен артпайды.
Микроэлементтердің арасында МШД (максималды шекті деңгей) көрсетілмеген марганец элементі өзінің жоғары мөлшері бойынша мал азығының құрамында 60...70 мгкг шамасында болады. Зерттеуге алынған дақылдардың бірі - жүгерінің құрамында 124 мгкг марганец болғаны анықталды. Дегенмен, бұл ауыр металдың улы қасиеті құрғақ заттың құрамында 300...1000 мгкг шамасында болғанда ғана көрінеді.
Аз тараған дақылдардың ішінде жер нәгі, күн нәгі және гүл тәжі топырақ құрамынан ауыр металдарды өз бойына бір деңгейде жинап ала алатын қасиеті бар. Никандра қорғасында екі есеге дейін жинап ала алады. Қарастырып отырған дақылдардың ішінде ауыр металдарды, оның ішінде кадмий мен қорғасынды өз бойына ең көп жинап ала алатын дақыл - құлқайыр. Микроэлементтің арасында темір, марганец, мыс, бор барлық дақылда шамамен бір деңгейде кездеседі.
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын дақылдар зоотехникалық қасиеті мен құрамындағы ауыр металдар бойынша елімізде мал азықтық өнімдерге қойылатын барлық талаптарға сай, әрі оларды негізгі мал азықтық өнім ретінде пайдалануға болады. Егер кейбір микроэлементтер (жоңышқа құрамында - темір, асбұршақ дәнінде - кобальт пен хром) жекелеген дақыл құрамына қойылатын талап деңгейінен артып кетсе, онда малға теріс әсері болмауы үшін сол дақылды өсіп жетілудің ерте кезеңінде егіс алқабында шауып тастау немесе басқа азықтармен араластыру арқылы қалыпты деңгейге келтіру қажет.
Мұндай суларды егісті суларға пайдалану кезінде кезінде ғалымдардың көптеген ұсыныстарына сүйеніп жүргізген дұрыс. Бұл сулардың көлемі жылдан жылға кобеюде. Оларды бір жерде шоғырландарып жинау және немесе өзенге құю дұрыс шешім емес.
Мысалы, 1987 жылы Алматы түбінде жаманқұм төгінді су тоғаны жарылып үлкен экологиялық апат болған.Сондықтан биологиялық тазартудан өткен қалалық төгінді су сараптап дала тәжірибесін жүргізу арқылы егінді суғаруға жарамдылығын дәләлдеп-тұракты және сапалы өнім алу өзекті мәселе болып отыр.
Оларды тиімді пайдалану үшін сол жердің табиғи климатын ескере отырып және төгінді агрохимия құрамын зерттеп отырып ирригациялық баға беріп отырып, суғару технологияғылыми түрде қалыптастыруы алғы мәселенің біріп болып табылады. Осындай ғылыми жұмыс жүргізу арқасында мал азықты дақылдарды төгінді сулармен суғару,суғару техникаларын қалыптастыру ауыл шаруашылық үшін үлкен мәселе болып отыр.
1.2 Төгінді суларды ауыл шарушылығында пайдалану
Төгінді сулар өздерінің шығу тегі және құралуы бойынша 4 топқа бөлінеді: шаруашылық - тұрмыстық, аралас (қалалық), мал шаруашылығы және өндірістік. Қазақстан аумағында негізінен алғанда төгінді сулардың осы төрт түрі кездеседі.
Шаруашылық - тұрмыстық төгінді сулар тұрғын үйлерден, моншалардан,кір жуатын орындардан,асханалардан және басқада шаруашылық тұрмыстық жерлерден шығады. Химиялық құрамы бойынша бұл сулар тұрақтырақ болып келеді және негізінен алғанда физиологиялық қалған - құтқанмен әр алуан шаруашылық қалдықтарымен ластанған. 2 гл аспайтын минералдануының тұрақтылығымен сипатталады. Құрамында бағалы тыңайтқыштар болып табылатын азот, фосфор, калий,белгілі бір мөлшерде болады. С.Н. Строгановтың мәлметтері бойынша, бір адамның тәулігіне орташа алғанда: 7,5 ... 3,5 г азот 1,5 ... фосфор, 3,7 ... 4,2 калий, 9 хлор,30 ... 50 гр. асылып тұрған заттар келіп түседі. Олардың төгінді сулардағы концентрациясы су беру нормасына байланысты болып келеді. Су беру нормасы неғұрлым көп болса, төгінді сулар соғұрлым азырақ концентрацияланған болып шығады. Су беру шамасы тұрақты емес және тіптен тәулік ішінде өзгеріп отырады, демек, төгінді сулардың құрамы да өзгеріп отырады.
Шаруашылық-тұрмыстық төгінді сулар суландыру тұрғысынан алғанда қолайлы, бірақ оларды пайдаланған кезде олардың санитарлық күйінде жоғары талаптар қойылады. Олар сілтілік реакциясымен, жоғары емес бихроматтық тотығуымен сипатталады. Олардың минаралдануы негізінен 800...1500 мгл шегінде жатады.
Шаруашылық-тұрмыстық төгінді сулардың тыңайтқыш құндылығы шамалы: 1000м3 тазартылған суларда шамамен 4...6 т көнге тең, ал топыраққа азот бойынша толық норманы (120...200 кг) енгізу үшін 1 га-ға жылына 10...12 мың м3төгінді су енгізу қажет, бұл суландыруға деген қажеттіліктен төгінді су енгізу қажет, бұл суландыруға деген қажеттіліктен 3...5 есеасып түседі.
Өнеркәсіптік төгінді сулар өндірістік кәсіпорындардан , заводтардан және фабрикалардан шығады. Кен және көмір шығарған кезде алынатын сулар да осында жатқызылады. Өнеркәсіптік төгінді сулардың химиалық құрамы өте алуан түрлі және ең алдымен өндіріс түрімен және технологиясмен анықталады.
Органикалық шығу тегі бар заттардың айтарлықтай мөлшері тоқыма және қағаз фабрикасының, бу қазандарының, желім қайнату және т.б. кәсіпорындардың төгінді суларында байқалған. олардышаруашылық-тұрмыстық төгінді сулармен қоспада суландыру үшін пайдалану тәп-тәуір табиғи биологиялық топырақпен тазартуды қамтамамсыз етеді.
Ауыл шаруашылығы үшін тамақ өнеркәсібінің төгінді сулары үлкен құндылыққа ие. Оларда қоректік элементтердің айтарлықтай мөлшері бар. алайда оларда асылып тұрған заттардың үлкен мөлшері болады, бұл тұндыруды қажет етеді.
Қант заводттарының төгінді сулары қыркүйек - ақпан айларында түзіледі, демек, оларды ылғалмен зарядтап суару үшін пайдаланылады.
Қант заводттарының төгінді суларыәдетте калийдың жоғары мөлшерімен ерекшеленеді. Қабылданған технологияға және сумен қамтамасыз етілуге байланысты қант заводттарының төгінді сулары 3 категорияға бөлінеді. Суландыру үшін әдетте 3- щі категориялы сулар пайдаланылады, ал қалған төгінді сулар - жуу,көлік, барометірлік және т.б төгінді сулар айналмға кетуге тиіс.
Қант заводттарының төгінді сулары әдетте патогенді микроорганизмдерден және гельминттердің жұмырытқаларынан бос. Сондықтан оларды механикалық тазартудан кейін суландыру үшін пайдалануға болады.
Өнеркәсіптік төгінді сулар көптеген жағыдайларда белгілі бір өңдеуден кейін төгінді сулар пайдаланылатын суландыру жүйесіне беруге жарамды. Алайда көптеген кәсіп орындарда уақыт өте өндіріс технологиясы, щикізат әлде су тұтыну нормалары өзгеріп отырады, бұл судың құрамын үнемі бақылап отыруды және суландыру жүйесіне қажетті түзетулер енгізіп отыруды қажет етеді.
Консерві, қант, крахмал - сірне, спирт, сыра қайнату, ашытқы және сүт заводтарының өнеркәсіптік пайдаланылған сулары суландыру үшін жарамды және пайдалы деп танылып отыр.
Ең күрделі және қауіпті болып химия өнеркәсібінің төгінді сулары табылады. Оларда зиянды заттар (тұздар, хром, мыс, қалайы, қорғасын,фтор,фенол,формальдегид,ка пролактам және т.б) кездесуі мүмкін. Мұндай төгінді суларды пайдалану олардың химиялық құрамының егжей - тегжейлі зерттелуін және мұқият дайындалуын қажет етеді.
Аралас( қалалық) төгінді сулар. Олар шаруашылық - тұрмыстық және өнеркәсіптік төгінді сулардың қоспасы болып келеді. Осындай сулардың химиялық жалпы канализатциялық пайдаланылған сулардағы өнеркәсіптік төгінді сулардың үлесіне байланысты болып келеді. Қазақстанның обылыс орталықтарының қалаларының төгінді суларының шығу тегі көбінесе аралас болады.
Мал шаруашылығының төгінді сулары.Олар мал - жануарларды мал қорадағы орында ұстаған кезде пайда болады. Үлкен мал шаруашылығы кешендерінде көңнің ағысының тәуліктік келіп түсуі жүздеген тонналармен есептелінеді. Олар судың, қатты қосындылардан және газдардан тұратын жартылай дисперсиялы масса болып келеді. Сұйық көңнің құрамында өсімдіктердің дамуы және өсуі үшін барлық қажетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz