Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың моделі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мектеп оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың тарихи - педагогикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
0.2 Бастауыш мектептегі білім мазмұнының оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру үдерісін ғылыми- әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
0.3 Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ..51
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ
БАҒДАРЫН ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ҚАЛАПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ
0.1 Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу үдерісі барысында қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
0.2 Бастауыш сыныптардағы тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
0.3 Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу - тәрбие үдерісінде қалыптастыру динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116
Пайдаланылған ДЕРЕКТер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..118
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім беру жүйесінің барлық сатысында білімнің жетілдірілген үлгілерін енгізу және ұлт мектебінің жаңа моделін жасау бағытындағы жұмыстар жүзеге асырылуда [1].
Осыған орай, қазіргі кезде жаhандану және қазақ халқының рухани қайта өркендеуі жағдайында жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, оның ұлттық құндылықтары арқылы тәрбиелейтін ғылыми теориялық негіздерді жетік меңгеру, практикалық жағынан жетілдіре түсу қажеттілігі айқындалып отыр. Егемен елдің болашақ азаматтары - бүгінгі оқушылардың қандай құндылықтарға бағытталғандығы, нені қадірлеп, қастерлейтіні, қоғамда қандай әлеуметтік қызметті атқаруға даяр екендігі мемлекеттің өсіп- өркендеуіне әсер етуші факторлардың бірі ретінде маңызды орын алады.
12 жылдық білім беруге көшу де алғашқы саты - бастауыш білімнің орны ерекше. Бала өзінің отбасынан және балабақшадан меңгеріп келген алғашқы құндылық бастауларын мектепте жүйелі түрде жүргізілетін оқу- тәрбие үдерісінде толықтыра түсуі тиіс. Сондықтан білім беру жүйесінің бастауыш сатысында оқушыларды ұлттық құндылықтарға бейімдеп, бағдарлауға ерекше көңіл бөлінуі қоғам қажеттілігінен туындап отыр [2].
Құндылықтар мәселесі қай кезеңде де өзінің өзектілігін жоймай, философия, әлеуметтану, педагогика, психология ғылымдарының зерттеу нысаны болып келеді. Философтар мен мәдениеттанушылар Т.Парсонс, Р.Б.Перри, Т. Ғабитов, Б.Ерасов, Ғ.Есім, Д.Кішібеков, Қ.Әбішов, С.Нұрмұратов т.б құндылықтардың әлеуметтік - философиялық мәнін айқындаған.
Ұлттық құндылықтарды танып білу, меңгеру және ұлттық мәдениеттің қалыптасу негіздері ғұлама ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінен, сондай-ақ, ХХ ғасырдың 1-жартысындағы педагог- ағартушылар М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, А.Байтұрсыновтың рухани мұраларынан бастау алады.
Құндылық бағдардың қалыптасуының теориялық алыс және жақын шетел ғалымдары А.В.Кирьякова, Н.Г.Казакина, А.И.Титаренко, Л.С.Рубинштейн, В.Н.Мясищев, Д.Н.Узнадзе қарастырса, оқушылардың адамгершілік құндылықтарының жалпы сипаттамасы мен түрлері Л.И.Рувинский, Н.Е.Шуркова еңбектерінде зерттелген. Рухани- адамгершілік құндылықтар этнопедагогикалық тұрғыдан Қ.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Р.К.Төлеубекова, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Бөлеев, Ш.И.Джанзакова т.б ғалымдардың еңбектерінде қамтылған.
Қазақстандық ғалымдар Г.Қ.Нұрғалиева, Б.К.Құдышева, М.И.Кикина, К.Найманбаева жеке тұлғаның әлеуметтік даму құндылықтарын айқындау және құндылық ретінде еңбекке бағдарлау мәселелерін жан - жақты қарастырған. С.С.Тілеуова, Д.А.Нұрғалиева, К.А.Исмаилова еңбектерінде құндылық бағдар қалыптастырудың пеагогикалық негіздері мен тиімді жолдары анықталған.
Сондай - ақ ұлттық құндылықтарға негіздеп тәрбиелеуді ғылыми- әдістемелік тұрғыдан С.Қ.Мұхамбетова, Ш.А.Қирабаева, А.Қ.Қаплиева, Н.А.Мұхамединова, Г.А.Аңламасова, Ж.Н.Қалиев, Б.Қ.Игенбаева, З.Ж.Айджанова саралап талдаған. Жоғарыда аталған еңбектер оқушыларды ұлттық құндылықтарға тәрбиелеу мәселесінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Дей тұрғанмен, бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың тиімді жолдарын зерттеу қажеттігі анықталды.
Сол себепті бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың қазіргі таңдағы қажеттілігі мен оның ғылыми - педагогикалық, алып отырғандығы байқалады. Осы аталған қайшылықтың тиімді шешімін іздестіру зерттеу проблемасы мен тақырыбын Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру деп белгілеуімізге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру үдерісін теориялық тұрғыдан негіздеу және ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету
Зерттеу нысыны: Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептің білім мазмұнындағы ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруға негіз болатын оқу материалдары ақпараттық технологияны қолдану мен жүйелілік негізінде берілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдары қалыптасады, өйткені оқу - тәрбие үдерісі тиімді әдіс - тәсілдермен қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру үдерісін теориялық тұрғыдан негіздеп, ұлттық құндылық бағдар ұғымын нақтылау;
бастауыш мектептің пәндік және тәрбие бағдарламаларының оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудағы әлеулетін анықтау;
бастауыш мектептің оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық моделін жасау;
бастауыш мектептің оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру әдістемесін даярлап, тәжірибелік- педагогикалық жұмыстары барысында тиімділігін тексеру.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, әлеуметтанушылардың, мәдениеттанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, ҚР Білім туралы Заңы (2007ж.), ҚР 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, бастауыш білім беруге байланысты нормативті құжаттар, оқулықтар, тәрбие бағдарламалары, педагогикалық баспасөз материалдары, бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруға бағытталған мұғалімдердің озық тәжірибелері.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы және диалектикалық принциптер, жеке тұлғаның дамуы жөніндегі психологиялық- педагогикалық теориялар, құндылықтар туралы әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық тұжырымдамалар, құндылық бағдар теориялары.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, ғылыми- әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, бастауыш мектептегі оқу бағдарламалары мен оқулықтардың мазмұнына талдау жасау бастауыш мектептегі оқу - тәрбие үрдісін бақылау, талдау, модельдеу, оқушылармен педагогикалық- тәжірибелік жұмыс ұйымдастыру, алынған мәлеметтерді өңдеу, қортындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
бастауыш мектептің оқу - тәрбие үрдісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделді;
ұлттық құндылық бағдар ұғымы нақтыланды;
Бастауыш мектептегі оқу пәндерінің оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыратын әлеуеті анықталды;
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық моделі жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
Бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық құндылық бағдарының мәні мен мазмұндық сипаты баланың дүниетанымы мен сенімдеріне, ұстанымдары мен мінез-құлқына, оның жас ерекшелігіне сәйкес әлеуметтік тәжірибесіне, өзіндік санасы мен сезімдік толғаныстарына негіделеді. Ал ұлттық құндылықтарға қатынасын көрсететін сенімі, көзқарасы, ұмтылыстары түріндегі ерекше тұлғалық құрылым;
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың моделі;
Бастауыш мектептің оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруға арналған әдістемелік кешеннің жүзеге асырылуы ұлттық тұлға қалыптасуының өзегі болып табылады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңі мәселенің теориялық тұрғыда мәнінін түсінуге, ұғынуға арналаады. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты айқындалды. Құндылық жіне құндылық бағдар мәселелеріне арналған философиялық, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық және этнопедагогикалық әдебиеттерге талдау жасалды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың даму ерекшеліктері жөніндегі зерттеу жұмыстары қарастырылды. Оқу жоспарлары, оқу бағдарламалары, оқу пәндерінің мазмұндары талданды.
Екінші кезең бастауыш мектеп жасындағы балалардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруды жүзеге асырудың теориялық моделі жасақталды. Ұлттық құндылық бағдар қалыптастыруға арналған әдістеменің тиімділігі тексерілді.
Үшінші кезеңде ұлттық құндылық құндылық бағдар қалыптастыруға байланысты педагогикалық- тәжірибелік жұмыстары бойынша педагогикалық тұжырымдар жүйеге келтірілді, нәтижелері диплом жұмыс мазмұнына енгізілді, зерттеу қортындылары негізінде әдістемелік ұсыныстар берілді, дипломның рәсімделуі аяқталды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеудің логикалық құрлымымен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестігімен, зерттеудің мақсат- міндеттеріне сәйкес зерттеу әдістерін таңдаумен, алынған нәтижелерді өңдеудің математикалық әдістерін қолданумен және олардың тиімділігін бастауыш мектепте тексеріп, пайдаланумен қамтамасыз етіледі.
Практикалық базасы: Педагогикалық- тәжірибелік жұмыстар Қызылқоға ауданы, Жасқайрат селосындағы Ш.Т.Еркінов атындағы орта мектепте және Миялы селосындағы Х.Досмұхамедов атындағы орта мектебінде жүргізілді.
Дипломның құрлымы: диплом кіріспеден, екі тараудан, тұжырымдар мен қортындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейтестілігі, нысаны, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, дерек көздері, зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жаңалықтары, практикалық мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімде оқу- тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың бастауыш білім беру сатысындағы өзіндік ерекшеліктері, бастауыш мектептегі оқу пәндерінің оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру әлеуеті анықталды, ұлттық құндылық бағдар қалыптастырудың теориялық моделі жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері берілді.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу- тәрбие үдерісінде қалыптастыруға арналған тәжірибелік- педагогикалық жұмыстарының нәтижесі атты екінші бөлімде бастауыш сынып оқу- тәрбие үдеріснде ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру жұмысының мазмұны мен әдістемесі сипатталады. Педагогикалық- тәжірибелік жұмыстарының нәтижесі, әдістемені іске асырудың тиімділігі негізделіп, ұсыныстар берілді.
Қортындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты жұмыстардың үлгілері көрсетіледі.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
10.1 Мектеп оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың тарихи-педагогикалық алғышарттары
Қоғамдағы жаңа әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар білім беру мәні мен
оның түпкі нәтижесін қайта қарауды талап етуде. Бүгінгі азаматтың білімділігі, шығармашылық ізденіске қабілеттілігі сияқты тұлғалық сапалары елдегі саясаттың, мәдени дамудың түпкі негізіне айналып отырған кезде барлық білім беру мекемелерінің басты назарында оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру болары сөзсіз.
Сонымен бірге, 12 жылдық білім беруге көшу Қазақстандық білім беру жүйесін реформалауды, шығармашылықпен дамыған, ұлттық ділі жетілген, бүгінгі қоғамдық қатынастарға еркін араласа алатын жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды қамтамасыз етеді. Осыған орай жалпы орта білім беру мақсаттары шығармашылық әрекетінің, намысының жетілуін қарастырады. Аталған қасиеттердің дамуында қазіргі мектептегі тұлғалық бағдарлы білім берудің мынадай қызметтерінің де ерекше маңызы бар:
құндылықтары мен өмір салтын таңдауын қалыптастыру;
сырттан ұсынылатын ережелер мен құндылық негіздеріне сыни тұрғыдан
қарауға уйрету.
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында бұл жөнінде былай делінген: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік - адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады [3].
Педагог ғалым К.Ж.Қожахметова мектеп қабырғасынан бастап оқушылардың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиені ұлттық салт пен дәстүрге негіздеп ұйымдастыру және ұлттық құндылықтарға сәйкес мінез- құлық қалыптастыруды көздейтін этноәлеуметтік рольдерге баулуды ұсынады.
Осы жағдайларды ескере отырып, зерттеу жұмысымызда мектеп табалдырығын жаңа аттаған ақ ниетті, балғын бүлдіршіндердің өз халқының ұлттық құндылықтарын саналы түрде түсініп, қабылдауына, сөйтіп, ата -бабасын, ата- анасын сүйіп, қастерлейтін, бауырмал, мирасқор, мұрагер, намысқой, сат. Дәстүрлерін қадір тұтатын, елін сүйетін, рухы жоғары, ұлттық құндылық бағдары анықталған азамат тәрбиелеу көзделіп отыр.
Жалпы орта білім беру мемлекеттік құжаттарға сәйкес бастауыш және негізгі (орта), кәсіптік бағдар беру сатысы ретінде бөлінеді. Ал, жеке тұлғаның өзіндік қасиеттерге қалыптасуы бастауыш мектепте қуатты жүреді. Бастауыш мектеп- кіші мектеп жасындағы балаларға бастауыш білім беретін оқу- тәрбие ордасы. Бастауыш білім тұжырымдамасында бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасының рухани өзегі қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын буын екендігімен анықталады [4]. Бастауыш мектептің өзінде баланың танымдық және психикалық мүмкіндіктері жетіліп, адамның күнделікті өмірінде білім алудың қаншалықты маңызды екеніне көзі жете бастайды. Сонымен қатар осы жас кезеңінде оқушы өзіндік сананың жаңа сатысына көтеріледі.
Болашақ ұрпақты жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы бар құндылықтар негізінде тәрбиелейтін мазмұнды ақпараттар өте мол. Олар ғұлама ойшылдардың, педагогтар мен психологтардың құндылық сезім ниеттер, ұмтылыстар, тұлғаның бағыттылығын анықтайтын ізгі қасиеттерді қамтиды. Бұл өз кезегінде ғылым әлеміндегі құндылықтар ұғымына байланысты алуан түрлі тұжырымдар мен айқындалып, нақтыланып отырады. Әрбір ғылым саласы өзінің зерттеу бағытына сәйкес құндылықтарды түрліше деңгейде қарастырады. Қазіргі кезде құндылық термині философия, әлеуметтану, мәдениеттану этика, эстетика, психология, педагогика ғылымдарында кеңінен қарастырылуда. Біз құндылық мәселесіне арналған еңбектерден өз зерттеуімізге қатысты құндылық ұғымының философиялық, педагогикалық мәніне баса назар аудара отырып, оларды өз зерттеуіміздің алғышарттары ретінде жүйелі түрде қарастырамыз.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және оны зерттейтін саланы аксиология дейді (грек тілінде axis-бағалы, құндылық, logos-ілім, ғылым).
Аксиология - құндылықтар жаратылысы туралы, оның объективті орны мен құндылық әлемдегі құрлымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлға құрлымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: құндылық- нарқы жоғарылық, қымбаттылық, бағалылық. Құндылық арқылы сол заттың маңызын, мәнділігін, пайдалылығын, қажеттігін білуге болады - деп сипаттаған [5, 122-б.].
Қазақ энциклопедиясында құндылық объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық- әлеуметтік ұғым деген анықтама берілген. Ежелгі философиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын табиғи, қоғамдық құбылыстар, адамның іс- әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылады. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Құндылық өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән- мағыналар қызметін өзіне бағындырады, реттейді [6].
Философиялық сөздікте: құндылық - бұл танымның, белгілі бір объектінің адам үшін, топ үшін, қоғам үшін қасиетті деп танылуы. Құндылыққа ешқандай күмән келтіруге болмайды, ол барлық адамдар үшін идеал, эталон қызметін атқарады - деген анықтама беріледі [7, 156- б.].
Шетелдік философия және әлеуметтану ғалымдары құндылық мәселелерін әр жақты қарастырып келеді. Т.Парсонс [8], Р.Б.Перри [9] т.б да ғалымдар құндылықты тұлға қызығушылығының ұмтылысы мен бағытталуының объектісі ретінде қарастырады және ол ұсынылып отырған бірнеше объектіден біреуіне таңдау жасауға негіз болады деп атап көрсетеді. Р.Б.Перри ХХ ғасырда өзінің Құндылықтардың жалпы теориясы атты еңбегінде құндылық ұғымына жан - жақты түсініктеме бере келе рухани құндылықтарға мейлінше мән береді және материалдық құндылықтар емес, неғұрлым әлеуметтенген және эмоциялық тұрақтылығымен ерекшеленетін идеялар ғана мәдениет пен өркениеттің негізін құрайды деген тұжырым жасайды. Перри өз еңбектерінде құндылықтарды қарапайым күрделі, жағымды, жағымсыз деп топтастырады [9].
А.Г.Здравомыслов [10], В.П.Тугаринов [11] сынды филофтар құндылықты белгілі бір құбылыстың немесе заттың нақты бір адамға не қоғамға маңыздылығы, мәнділігі түріндегі категория ретінде қарастырады. Мәселен, В.П.Тугаринов құндылық ұғымына мынадай анықтама береді: Құндылық- адамдардың қажеттіліктері мен мақсаты, қызығушылығы жағынан алып қарағандағы пайдалы, қажетті және жағымды деп есептелінетін құбылыстар немесе құбылыстардың қасиеті.
Ғалым құндылықтардың төмендегідей топтарын бөліп көрсетеді:
1. Өмірдің құндылықтары: өмір, денсаулық, отбасы, өмірдегі қуаныш,
адамдармен қарым-қатынас т.б.
2. Материалдық құндылықтар: баспана, тамақ, киім, техника т.б.
3. Әлеуметтік- саяси құндылықтар: қоғамдық тәртіп, қоршаған әлем,
бостандық, қауіпсіздік т.б.
4. Рухани құндылықтар: білім, ғылым, өнер.
Сондай-ақ Б.И.Додоновтың [12] зерттеулерінде құндылықтар нақты бар
құндылықтар және танылып, қабылданған құндылықтар деп екі топқа бөліп қарастырылған. Оның тұжырымдауы бойынша, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени міндеттерді шешуі әрбір тұлғаның қоғамдағы құндылықтарды түсінуіне және әлеуметтік нормаларды сақтауына байланысты болады. Тек мойындалған, жағымды құндылықтар ғана адамның дұрыс мінез- құлқының қалыптасуына бағыт бере алатындығын атап көрсетеді. Құндылықтар идеалды қабылдау немесе қабылдамау сезімі арқылы айқындалып ақыл - ой, сана арқылы белгіленеді.
Ал Отандық философ Т.Қ.Ғабитов [13, 291-б.] құндылықтар-қасиеттер
дей отырып, бұл қасиеттердің бала кезден, ана сүтімен бірге өзінің ана тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын, мәдениетін, әдет- ғұрыптары мен салт - дәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығатындығын ерекше бағалайды. Ол құндылық қатынас әрқашан да субъектінің бойында белгілі бір эмоцияларды- қуану, сүйсіну, таңдану, табыну т.б. туғызатындығын айта келе, мынадай құндылықтарды анықтайды: адам өмірі, еркіндік, адамгершілік, отбасы, қарым- қатынас, жеке бақыт, ұрпақ көбейту, күнкөріс көзі және әрекет мәні ретіндегі жұмыс, игілік, беделділік, заңдылық, мейірімділік, тәуелсіздік. Құндылықтар өмір сүріп қана қоймайды, сонымен қатар бір- бірімен салыстырыла отырып, өзіндік құндылық қатарды, құндылықтық сатыны құрайтындығын айтады.
Әлеуметтанушылар құндылықтарды белгілі бір ереже немесе іс- әрекеттің
реттегіші түрінде қарастырады. Олар үшін құндылық- әлеуметтік объекті, қажеттілігі бар, маңыздылығы айқындалған норма. Сондықтан олардың айқындаған басты құндылықтары:
1. Жалпы адамзаттық құндылықтар: адам өмірі, бостандық, отбасы,
адам бақыты, ұрпақ жалғастыру, еңбек ету, табыс, ынтымақтастық, белсенділік, мәдениет денсаулық, заңдылық.
2. Рухани- адамгершілік, ұлттық құндылықтар: мәдениет, әдебиет,
тарих, тіл, дін, діл, ар, ұят, намыс, абырой, дәстүр, әдет-ғұрып, салт, ұлттық дүниетаным, туыстық қарым - қатынастар, Отан, Ана, Жер т.б. Мәдениеттің ішкі құрлымнан, жалпы адамзаттық құндылық арқылы адам алдына қойған мақсатына жету жолында өмір сүру негізін құрайтын мәнділік, еркіндік, игілік, жақсылық сияқты құндылықтарға ұмтылу қажет екендігін атап көрсетеді.
Әлеуметтанушы Б.Ерасов - құндылықтың пайда болуы, адамның қажеттілігін қанағаттандыратын іс- әрекет, бұл белгілі бір мақсатта жүреді, - дейді. Сөйтіп, әлеуметтану ғылымында әлеуметтік-мәдени құндылықтардың мынадай түрлерін ажыратады: саяси мұраттар, мемлекет тарихы, мемлекет мәдениеті, мемлекеттік шекара, дәстүрлері, тіл т.б. [14].
Жоғарыда қарастырылған зерттеулер бойынша біз құндылық ұғымында екі түрлі түсініктің ұштасатындығын анықтадық:
құндылық қатынастың объектісі болып табылатын заттардың сыртқы
қасиеттерінің сипаттамалары (заттық);
осы қатынастың субъектісі болып табылатын адамның психологиялық
сапалары (саналық);
Заттық құндылықтарға заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мұра, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеті жатады.
Ал, санадағы құндылыққа - қоғамдық ой, мақсат, баға беру, түрлі нормалар жатады. Қарастырылған тұжырымдарға сүйене отырып біз, төмендегідей өз анықтамамызды береміз:
Құндылықтар- идеал ретінде өмір сүретін неғұрлым жағымды сапаға ие объектілер мен тұлғаның ең маңызды, бағалы қасиеттердің жиынтығы. Сондай-ақ, құндылықтар қандай да болмасын құбылысқа баға берудегі негізгі үлгі деп білеміз және құндылық субъекті үшін объектінің жоғары мәнділігі ретінде айқындалады.
Осы тұжырымдардан құндылық ұғымын психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарастырудың қажеттілігі туындайды. Өйткені, құндылықтың қоғамға жаңа келген буын бойында сол қоғамның әлеуметтік жүйесіне толықтай берілгендік сезімін қалыптастыруға көмектесетін әлеуетін көрсету қажет.
Біздің зерттеуіміздің негізгі бағыты да құндылықтардың осы қызметі арқылы нақтылана түспекші.
Психологиялық сөздікте: құндылық түсінігі қоғам үшін әлеуметтік- тарихи маңызы бар, жеке адам өмірінің болмысын және қоғамдағы моральдық қарым-қатынасты анықтайтын құбылыс ретінде түсіндіріледі. Бұл тұрғыдан қарағанда құндылықтардың пайда болуы, қалыптасуы мен көрініс тауып отыруы тұлға аралық қатынас барысында жүзеге асады.
Мәселен, психолог А.Н.Леонтьевтің [16] пайымдауы бойынша құндылық ұғымы мынадай үш құбылысқа қатысты қарастырылады:
1. Қоғамдық идеалар- қоғамдық сана арқылы пайда болған қоғамдық
өмірдің түрлі салаларындағы мүлтіксіздік, кемелділік туралы қоғамдық түсінік, норма.
2. Осы қоғамдық идеалдардың нақты адамдар іс- әрекетінде заттануы, жүзеге асуы.
3. Қоғамдық идеалдарды өз іс- әрекетінде нақты пайдалануға түрткі
болатын тұлғаның мотивациялық құрлымы.
Ал психолог В.А.Ядов [17] болса, құндылықтардың төмендегідей өзіндік топтамасын ұсынады:
1. Мақсат құндылықтар: махаббат, сұлулық, бостандық, отбасы, денсаулық, жұмыс.
2. Құрал құндылықтар: білімділік, тәрбиелілік, күшті ерік- жігер. Құрал- құндылықтар қоғамда реттеуші, тәрбиелеуші қызметтерді атқарады.
Осы тұрғыдағы құндылықтардың жүйесін қарастыра отырып, оларды құндылық ұғымын тәрбиеге байланысты қарастырудың алғышарттары деп қабылдаймыз. Педагогикалық сөздікте: құндылық- адамның ішкі құқы, ізгілігі, адамдармен қарым - қатынасы кезіндегі, іс- әрекет кезіндегі көрсетілетін тұрақтылығы, қайырымдылығы, мейірімділік тәрбиесі делінген. Себебі, педагогикада құндылық тәрбие барысында жүзеге асады [18].
Педагогика ғылымында құндылық мәселесіне байланысты көптеген еңбектер жарық көрді. Бұл еңбектерде құндылық ұғымы әр қырынан қарастырылып, оның мәні мен табиғатына, тәлім- тәрбиелік жақтарына жан- жақты көңіл бөлінген. Мәселен, М.В.Богуславский, М.А.Гусаковский сынды педагог ғалымдар мынадай жоғарғы құндылықтар иерархиясын ұсынады: Адам, Денсаулық, Өмір, Отбасы, Отан, Жер, Адамзат, Бейбітшілік, Еңбек, Білім, Мәдениет, Даму. В.А.Караковскийдің [19] зерттеулерінде құндылықтардың тәрбиелік ықпалына ерекше мән беріліп, төмендегідей құндылықтар иерархиясын ұсынған: Адам, Денсаулық, Өмір, Отбасы, Отан, Жер, Адамзат, Бейбітшілік, Еңбек, Білім, Мәдениет, Даму.
Қазақстандық ғалымдар: С.А.Ұзақбаев, Қ.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, К.Оразбекова, Ш.И.Джанзакова және т.б. құндылық ұғымын тәрбиеге қатысты қарастырады. Олар ұрпақ тәрбиесінде құндылық қазынасына көңіл аудара отырып, ұлттық құндылықтардың ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, өмірге енуіне үлес қосты [20, 21, 22, 23, 24, 25].
Қ.Жарықбаев құндылық мәселесін ұлттық психология тұрғысынан қарастырады. Ғалымның тұжырымдауынша құндылық тұлға іс- әрекетінің
барлық түрінде маңыздылылығы, пайдалылығы, қажеттілігі арқылы көрініп отырады да іс- әрекеттін, мақсат- мұраттарын, себеп- салдарын анықтап, олардың іске асуына ықпал етеді және жеке тұлғаны қалыптастыруға тигізетін әсері де мол болады.
Педагог- ғалым К.Оразбекова [24] ұлттық тәрбиенің негізгі тамыры арқылы ұлттық тұлғаны қалыптастырудың педагогикалық негіздерін жүйелей отырып, ерекше құнды қасиеттер ретінде ақыл мен парасатты атап айтады. Ол қазақ даналығындағы он қасиеттен тұратын адамгершілік құнды сапаларды адамға сезіммен қарау, өз ісінің дұрыс- бұрысына баға беру, халқына қызмет ету, өз сырларын өзгеге шашпау, әр жағдайда сақ болу, артық сөйлемеу, әдептілікті сақтау, кішіпейіл болу, кешірімді болу, біреудің ісіне араласпау деп қарастырады. Бұл еңбек бойынша қарым - қатынас құндылықтарды меңгертудің мүмкіндігі мол.
Қ.Қожахметова [23] әр адамның бойында қуат беретін, жігерін жасыртпай рухтандыратын ұлттық рухани- адамгершілік құндылықтарды еркеше бағалай келе төмендегідей түрде жіктейді:
Жалпы адамзаттық:
Отан, отбасы, тәрбие, білім, махаббат, достық, бейбітшілік, теңдік,
бостандық , ана, дін, өнер, жауапкершілік, адалдық, отансүйгіштік, сенім, ерлік, азаматтық, сыйластық, түсініспеншілік, мейірбандық.
Ұлттық:
Ар, намыс, ана тілі, діл, рух, тәубашылық, ризашылық, Отанының
тарихы, туған жер, ізеттілік, парасаттылық, рахымшылдық, қанағатшылдық, ата салты, дәстүр, жеті атасы, шежіресі.
Ш.Джанзакова ұлттық мәдениеттің жаңаруы ұлттық мектептің мұғалімін халықтың мәдени- рухани, тарихи- ұлттық құндылықтарын бойына сіңірген және оны жалғастыратындай етіп, дайындауын қажет ететінін қарастыра отырып, мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениеті әлеуметтік- педагогикалық феномен деген ой түйеді. Этнос субъектісін қалыптастырудағы ұлттық құндылықтардың мәніне ерекше тоқталады.
Ғалымның тұжырымдауынша ғасырлар бойы жинақталған дәстүр, әдет- ғұрып пен дағдыдан, иланудан туындайтын адамгершілік сананың мәдениетін, адамгершілік сезімін, рухани өмірдің құндылығын жас ұрпақтың меңгеруінде мұғалімнің этнопедагогикалық даярлығы маңызды роль атқарады [25].
Қарастырылған зерттеулерге сүйене отырып, біз құндылық ұғымын адамның жан- жақты жетілуіне ең керекті, маңызды, қажетті, бағалы объектілердің жиынтығын құрайтын педагогикалық категория ретінде қарастырамыз. Құндылықтың адам үшін маңыздылығы мен қажеттілігін ұғыну үшін оның мәнін жан- жақты деңгейде қарастыру қажет.
Осы мақсатпен құндылықтар туралы ғылыми педагогикалық зерттеулерге тоқтала келе, біз мынадай құндылықтар жіктемесі мен құндылық ұғымына берілген анықтамаларды жүйелі түрде көрсетеміз (Сурет 1).
Кесте 1- Құндылық ұғымына берілген анықтамалар
Авторладың аты- жөні
Анықтамалар
1.
Р.Б.Перри
Заттар да машиналар да емес, неғұрлым әлеуметтенген эмоциялық тұрақтылығымен ерекшеленетін рухани құндылықтар ғана мәдениет пен өркениеттің негізін құрайды.
2.
В.П.Тугаринов
Құндылық- адамдардың қажеттіліктері мен мақсаты, қызығушылығы жағынан алып қарағандағы пайдалы, қажетті және жағымды деп есептелінетін құбылыстар немесе құбылыстардың қасиеті.
3.
Б.И.Додонов
Мемлекеттік экономикалық, әлеуметтік, мәдени міндеттерді шешуі әрбір тұлғаның қоғамдағы құндылықтарды түсінуіне және әлеуметтік нормаларды сақтауына байланысты болады.
4.
Т.Ғабитов
Құндылықтар- қасиеттер. Бұл қасиеттер бала кезден, ана сүтімен бірге өзінің ана тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын мәдениетін, салт- дәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығады.
5.
С.Ерасов
Құндылық- адамның рухани- әлеуметтік дүниеде өмір сүруі.
6.
К.Қ.Қожахметова
Құндылық- сенім, білім, іскелік, дағды, болмыс, ерікті көзқарас қалыптастыратын жүйе.
7.
К.Оразбекова
Құндылықтың ең басты жиынтығы ізгілік. Ізгілік- адамның өзін- өзі тануы, өзіне-өзі баға беруі.
8.
Қ.Жарықбаев
Құндылық- ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық мінез құлық.
9.
Г.Нұрғалиева
Рухани құндылық- қоғамдағы мәдени тұтастық, оның ішкі бірлігі, әлеуметтік ортадағы таным, мұраттары, әсемдік пен адамгершілік қасиеттері арқылы көрінеді.
10.
Ш.Майғаранова
Құндылықтар- тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеялар. Құндылықтар сезім мен ақыл- ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс- әрекетін белгілейді.
11.
А.Қаплиева
Құндылық біріншіден- жеке адамның адамгершілік қасиеті, оның абыройы, әділдігі, бақыты болса, екіншіден- моральдық сана, норма, мүдде, мұрат пен мақсат
12.
К.Нұғыманова
Қазақ халқының құндылығы - тілі, дәстүрі, халықтың рухани куші
Бүгінгі таңда маңызды әлеуметтік құндылық болып табылатын ұлттық құндылықтардың мәні ерекше артып отыр. Әрине, ұлттық құндылық тақырыбы тек бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды. Бұл адамзат тарихында сонау IX-XV ғасырлардағы Қорқыт, Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, Асан Қайғы сияқты қазақ даласының ойшылдарының еңбектеріндегі Кемел адам тұлғасын жасау идеяларында айқындалған [26, 27, 28, 29, 30, 31]. Қазақ даласының ғұлама ойшылдарының еңбектеріндегі ұлттық құндылықтар Адам, Өмір, Теңдік, Жер, Парасаттылық, Татулық, Ізгілік, тәубешілік идеяларын біртіндеп жетілдіреді.
IX ғасырда өмір сүрген қобыз атасы, ақын Қорқыт атаның ұсынатын ең басты құндылығы - Өмір және өмірсүйгіштік. Қонақжайлық қасиетті де құндылық ретінде ерекше қастерлейтіндігі: Қонақ келмес үйдің қирағаны жақсы, - деген ақын тұжырымдарынан аңғарылады. Қорқыт ата кітабы әдеби ескерткіштердегі ақылгөй ата ұсынған тағы бір құндылық - Адамилық. Оның пайымдауынша адамдар адамилық қасиеттерін сақтап қалулары керек. Адам үшін ең қауіптісі - адамилықты жоғалту. Адам өзінің құндылығын адамилық белгісі арқылы көрсетпекші. Сондықтан құндылықтар туралы айтқанда Адам мәселесі алғашқы кезекте болғаны жөн. Бұл тұжырым қазіргі отандық философтардың да назарынан тыс қалмай, ерекше көңіл бөлінуде. Мәселен, философ Қ.Әбішев Адам жоғарғы құндылық, ол өздігінен-ақ дербес өзіндік құндылық бола алады,- дейді [26, 23-б.].
Әл-Фарабидің ерекше қарастырылған құндылықтары: Даналық, ақылгөйлік, ізгілік, пайымдағыштық, парасаттылық. Әл-Фараби өзінің Әлеуметтік-этикалық трактатында адамзат үшін интеллект өте қажет нәрсе деп есептейді. Шынайы бақытқа жету іздену мен оқудың нәтижесінде мүмкін болады деген тұжырым жасайды. Ғұлама Адамды құндылық деп қарап, адамның жақсы қылықты да жаман қылықты да өзі жасайтынын, ақыл мен жақсы мінез үйлесім тапқанда адамшылық болатын баса айтады. Сөйтіп, Қорқыт баба идеяларынан бастау алып, Әл-Фараби еңбектерінде жалғасын тапқан ұлттық құндылықтар бүгінгі күнгі заман талаптарымен үндесе отырып, одан әрі ғылыми негіздермен жетілдіруде.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында ұлттық құндылықтар жан- жақты деңгейде ашылады. Дастанда тұтас ұлттың мінез- құлықтық ерекшеліктері айқын көрініп, халықтың әдет-ғұрпына ежелден бері қалыптасқан үлкенге құрмет, кішіге ізет, обал-сауап, қонақжайлық дәстүрлері үлгі етіледі. Ғұлама ойшыл парасаттылық, қанағат, әділдік, ақыл мен білім, тектілік сияқты тағылымдық құндылықтарды, қарым- қатынас құндылығын айрықша дәріптейді. Дәріптелетін құндылықтар әр кейіпкер бейнесі арқылы ашылған: Күнтуды- әділдік, әділ заң, Айтолды- дәулет, ырыс, бақ, Өғдүлмүш- ақыл мен білім, парасаттылық, Одғұрмұш- қанағат, ынсап, ұстамдылық символдары ретінде көрініс табады.
Сонымен қоса, ғұламаның ерекше қарастырған құндылығы - ақыл мен білім. Адам үшін құт пен бақтың кепілі- ақыл және ғылым деген тұжырым жасай отырып, ақыл мен білім жеке адамға және жалпы қоғамға пайда әкелуі тиіс екендігін ескертеді. Оны біз мына жолдардан анық байқаймыз:
Пайдасы көп аз ақылды аз деме,
Қадыры көп аз білімді аз деме.
М.Қашқаридің басты еңбегі- Диуани лұғат-ат-түркте сол кездегі түркі халықтарының дүниені қабылдауы, этикалық нормалары мен құндылықтары жөнінде бай мағұлмат қамтылған. Ол тілді ерекше құндылық деп бағалап, ақылды сөз, есті сөз ғылымға бастайтын жол деген тұжырым жасайды. Ұлт болашағы ұрпақтарымызды заман талабына сай тәрбиелеудегі басты құндылықтар тіл, білім, ғылым десек, оның мәнін ұлы ойшылдар тұжырымына сүйене отырып айшықтай түсеріміз анық.
Қожа Ахмет Йасауи өз еңбегінде тәубешілдік, ғибадатшылдық қасиеттерді мұсылманның құнды сипаты деп бағалайды. Ол ар мен ұятты имандылықтың маңызды белгілері ретінде қарастырып, ар мен ұятты оятуды, тәлім- тәрбие мен тұлғаны жетілдіруді көздейді. Ғұламаның Диуани хикмет еңбегіндегі имандылық идеяларын құндылық ретінде меңгеру арқылы балалардың ұлт өкілі ретіндегі рухани келбетін қалыптастыру мүмкіндігіне ие боламыз.
XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басында өмір сүрген қазақ халқының ойшылы Асан Қайғының ұсынған басты құндылығы Жер. Оның дүниетанымында жер жәй ғана жер емес, Жер- ұйық. Ұрпақтар өсіп- өнетін жер, әншейін жер емес, жақсы жер- ол Жер-ұйық болуы керек деп санаған. Жалпы қазақ дүниетанымында жер қасиетті ұғым екені белгілі. Ал Жер-ұйық ұғымын ұсыну арқылы Асан Қайғы оның ерекше құндылығы мен мәнін жаңаша бір үлгіде көрсетеді. Жер-ұйық ұғымымен қатар Қазақ халқының сол кездегі тарихи жаңа құрлымының жаршысы, ұраншысы болған Асан Қайғы Жер-ұйық іздеп ел кезеді. Ондағы мақсаты қазақ халқы бақытты өмір сүретін жақсы жерді табу болатын. Сөйтіп ол әр жерге, әр аймаққа мінездеме берді. Атап айтқанда, Сыр бойында мал шаруашылығына қолайлы жағдайлардың молдығы, Шідерті бойының топырағы асыл, суы шыны екендігін жырлап, дәріптесе, Алатауға келгенде:
Түні суық, күні ыстық жер даласы,
Ананың емшегіндей сай саласы.
Төрт елі топырақ асты алтын екен,
Ішпей, жемей тоятын айналасы, - деп жырлайды. Еділ менен Жайықты былайша сипаттайды:
Еділ менен Жайықтың
Бірін жазға жайласаң,
Бірін қысқы қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күміске.
Асан Қайғы осылайша жер жерге мінездеме беру арқылы әр жердің өзіндік құндылығын көрсетеді. Қазақ халқының туған жерге деген ыстық ықыласы мен аялы алақанын, жүрек жылуын үлгі еткенде көз алдымызда данышпан абыз Асан Қайғы тұрады. Әр адамның Жер-ұйығы - өз туған жері. Оқушыларға туған жер құндылығын, кіші отан ұғымын меңгертудегі негізгі мысал мен дерек осы болмақшы.
Қарастырылған құндылықтарды жүйелей отырып, кесте түрінде көрсетеміз (Кесте 2).
Кесте 2 - IX - XV ғасырларда өмір сүрген ойшылдардың еңбектеріндегі ұлттық құндылықтар
Ғұламалар
Еңбектері
Еңбектеріндегі басты құндылықтар
Қорқыт
VIII-Ixғ.ғ.
Қорқыт ата кітабы
Өмір, теңдік, қайырымдылық, имандылық, өмірсүйгіштік
Әл-Фараби
IX-Xғ.ғ.
Философиялық трактаттар
Даналық, ізгілік, пайымдағыштық, парасаттылық
Баласағұн
XI ғ.ғ.
Құтты білік
Өмір, Отбасы, Тектілік, имандылық, парасаттылық, қанағат, әділдік, ақыл мен білім, өнер т.б.
М.Қашқари
XI ғ. ғ.
диуани лұғати-ат-түрк
Ізгілік, достық, жолдастық
А.Йассауи
XII ғ.ғ.
Диуани хикмет
Адамилық, имандылық, тәубешілік, ар, ұят
Асан Қайғы
XV ғ.ғ.
Толғау, терме, шешендік сөздері
Жер-ұйық, әділдік, туысқандық
Кестеде көрсетілген ғұламаларымыздың еңбектеріндегі ұлттық құндылықтарды зерделей келе, былайша топтастыруға болады:
заттар мен құбылыстардың адам үшін маңыздылығын түсінуге
көмектесетін құндылықтар: Өмір, Теңлік, Жер, Отан, Отбасы т.б.
кемел тұлғаға тән дара қасиеттер түрінде көрінетін құндылықтар: өмір
сүйгіштік, имандылық, ізгілік, тектілік, парасаттылық, тәубешілік т.б.
адамдардың өзара қарым- қатынасының ережелерін белгілейтін
құндылық- өлшемдер: туысқандық, достық, жолдастық, т.б.
Жас ұрпақты уақыт тезінен өткен осындай құндылықтарға бағдарлап отырудың қажеттілігі күн санап арта отырып, өз мәнділігін ешқашан жоймақ емес. Олай болса, бүгінгі күні даналарымыз ұсынған Адам, Өмір, Теңдік, Жер, Парасаттылық, Татулық, Ізгілік, Тәубешілдік сияқты құндылықтарға мектеп оқушыларын бағыттап отырудың тиімді жолдарын іздестіру ешкімнің таласын тудырмайтын күн тәртібіндегі мәселе. Оның бастауыш сыныптарда жүзеге асырылуда бастауыш білім мазмұнымен анықталып, пән сабақтарында жүйеленеді.
Ұлттық құндылықтарды танып білу және меңгеру мәселелері ұлы ойшылдар еңбектерінен бастау ала отырып, ағартушыларымыз Ш.Уалиханов [32], Ы.Алтынсарин [33,34], А.Құнанбаев [35], сонымен қатар, XX ғасырдың 1-жартысындағы педагогтар мен қоғам қайраткерлері М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов [37,38], Ш.Құдайбердиев [39], М.Дулатов [40], А.Байтұрсыновтардың [41,76] рухани мұраларымен үндестік табады. Осынау мол мұраны жас бүлдіршіндеріміздің игілігіне айналдыра отырып, олардың ұлт азаматтары ретінде қалыптасуына көмектесудің маңызы күннен күнге артып отыр.
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының поэзиялық рухын, шешендік тіл байлығын, сөз өнерін ерекше құндылық ретінде бағалап, адам мен табиғат құндылығының үйлесімділігіне үңілген. Рухани құндылықтарға ерекше көңіл бөліп, ғылым мен білім, парасаттылықты ең биік құндылықтар ретінде дәріптейді. Бүгінгі күні білім мен ғылымның құндылығы еселеп артпаса кеміген емес. Сондықтан, мектепте жалпыадамзаттық және ұлттық құндылық ретінде білімнің маңызын, қажеттілігін ұғындыру бастауыш сыныпта жүзеге асырылады.
Абайдың қара сөздерінде басты құндылық ретінде Адам танылады. Адам бойындағы әділдік, жанашырлық сияқты жоғары адамгершілік құндылықтарды бірінші орынға қояды. Ақын өмірдің құндылығын айта отырып, уақытты бос өткізбей, мәнді, пайдалы іспен шұғылдануды ұсынады. Қазақ халқының XIX ғасырда өмір сүрген ағартушылары ұлттық үлгі мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Олардың тұжырымынша ұлттық үлгі деген халықтың болашаққа бағыт-бағдарын анықтау деген сөз. Осы негіздегі Ыбырай Алтынсариннің ұсынған ұлттық үлгісі - халықты ағартушылық үлгі. Оның осы бағыттағы айқындаған басты құндылығы - Білім.
Оқысаңдар балалар, шамнан шырық жағылар,
Тілегенің алдыңнан, іздемей-ақ табылар,
немесе Ата-енең қартайса, тіреу болар бұл оқу,
Қартайғанда мал тайса сүйеу болар бұл оқу -деген өлең жолдары арқылы балалардың таным- түсінігіне сай деңгейде білімнің құндылығын ұғындырады. Қырғыз хрестоматиясы, Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы оқулықтарына енгізген шығармаларында да білімнің құндылық сипатын, қадірін жағымды түсінікпен баяндап берген (Кел, балалар оқылық, Өнер, білім бар жұрттар, Қыпшақ пен Сейітқұл әңгімелері). Сонымен бірге ананы қалай қастерлеп, қалай сүюдің айқын үлгісін Аурудан аяған күштірек деген әңгімесінде ашып көрсетеді. Ыбырай Алтынсарин әке-шеше мен баланың, аға мен қарындастың арасындағы құндылық қарым-қатынасты да ерекше уағыздайды. Оған дәлел ретінде Қара батыр ертегісіндегі батырдың ата-анасының, қарындасының сағынышқа толы, сүйіспеншілік сезіміне толы сөздерін айтуға болады. Ыбырай Алтынсариннің тұжырымды ойы мектепте білім беріп қана қоймай, оқушылардың рухани құндылық қасиеттерінің жетілуіне ықпал жасау керек дегенге саяды. Ұлы ағартушының осынау мол мұрасының ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру әуелетін бастауыш мектепте пайдалану мүмкіндіктері зор деп ойлаймыз.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдері Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов өздерінің педагогикалық шығармаларында ұлттық құндылықтарды кеңінен уағыздады.
Артына мол мұра қалдырған Шәкәрім тұжырымдамасы бойынша Адамда екі түрлі мақсат бар: оның бірі- тән мақсұты, бірі- жан мақсұты дейміз. Қара басының қамын ойлап, өзімшілдік мақтан көксейтін-тән мақсұты, адал ар мен адал еңбек іздейтіні- жан мақсұты. Бастапқыны көксеген адам зұлымдық қиянатпен болса да мал, мансап мақтан табуға құмар болады. Соңғыны көксеген адамның адал еңбек, ақ ниеттен басқа іздейтіні жоқ, ол адамды ала көруді, қиянат қылуды тіпті ұнатпайды- деп, құндылық, антиқұндылықты салыстыру арқылы нағыз құндылықты айқындайды [39, 180-б]. Сондай-ақ, Шәкәрім тіршілікті құндылық ретінде ұсынуға талпыныс жасап, тіршілік мәні не деген сұрақтың жауабын іздейді. Ол тіршілікті негізгі таза еңбек және мүмкіндігінше адамдарға жақсылық жасау деген ой түйіндейді.
Адал сол - таза еңбекпен күнін көріп,
Жаны үшін адамшылық ар сатпайды.
Шәкәрім ақыл, білім, парасаттылықты ерекше бағалайды.
Ақыл деген денеге егулі дән,
Суғарылса кіреді оған да жан.
Ақылдың өсіп- өніп зор аймағы,
Көрген, білген нәрседен ғибрат алған - деп, білімділікті уағыздайды. Білімді құндылық ретінде қастерлей отырып:
Құры білген не керек,
Білгенді қылған, со керек- деген жолдармен білімді өмірде пайдалану қажет екенін айтады [39, 215-б].
Ал, Ж.Аймауытов болса Тәрбиеге жетекші деген еңбегінде тәрбиенің негізгі мақсаты- мінезді түзеу, адамшылыққа қызмет ету, адал еңбек ете білуге тәрбиелеу екенін айтып, жастарды рухани адамгершілік сапа-қасиеттерге жетелейді [38].
Ахмет Байтұрсыновтың Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең құл болмақшы- деген сөздерінен баланы тәрбиелеуде оның рух тәрбиесіне көңіл бөлуді, сөйтіп оны намысшыл, арлы азамат етіп өсіруді меңзегенін көреміз. Байтұрсынов ұлттық құндылық ретінде халқымыздың салт, дәстүрінен, ырым- рәсімдерінен бастауыш сынып оқушысының жеткілікті мәлімет алып отыруына ерекше мән берген. Бұл оның Әліп-Би оқу құралынан анық байқалады. А.Байтұрсыновтың ұлттық құндылық бағдарға қатысты мынадай ой-пікірлері бүгінгі ұлт мектебінің ұлы мұраттарымен үндеседі:
оқулықтардағы оқу материалдарында этнопедагогика элементтерінің
қамтылуын ескерту;
бастауыш мектепте берілетін білім мен тәрбие ұлттық негізге
бағытталуы;
бастауыш мектептегі оқудың ана тілінде жүргізілуі.
Бастауыш мектептегі оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруда осы ағартушыларымыз бен қоғам қайраткерлерінің ұсыныстарын белгілі бір жүйеде пайдаланамыз.
М.Жұмабаевтың Педагогика еңбегі ұлттық идеяны насихаттап, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу жолдарын көрсеткен қазақ топырағындағы тұңғыш педагогикалық оқулық. Ол осы еңбегінде отбасылық дәстүрдің құндылығына баса назар аударады. Отбасында халқымыздың салт, дәстүрлерін, ырым-рәсімдерін орындап отыру қажеттілігін айта келіп, бала кездегі көңіл-күй сезімдері жарқын болса, бала ашық, елгезек болып өсетінін ескертеді. Мағжан Жұмабаев туыстық қарым- қатынастың сұлулық негізге құрылуына мән береді. Қазақтарда үлкен мен кіші, жеңге мен қайны, қайын сіңлі, аға мен іні бірін-бірі сыйлауға, құрметтеуге негізделіп құрылып, балалар үлгі аларлықтай, таңырқап таңдай қағатындай дәрежеде болғанын қалады [36].
Мағжан Жұмабаевтың Сүйемін деген өлеңінде өзінің тағызым ететін басты құндылықтары ана, сүйген жар, туған ел мен жер екенін көрсетеді. Сондай-ақ, Мағжанның Бабам тілі деген өлеңі- ана тіліне деген ақынның нағыз отансүйгіштік сезімнің шынайы көрінісі деуге болады. Бұл үлгі қазіргі кезде оқушылардың туған жерге, ана тіліне деген құндылықты қатынасын қалыптастыруға көмектеседі.
Міржақып Дулатов ұлттық салт, дәстүр құндылығын ерекше атап өтеді. Оны мұндай тұжырымы дәлелдейді: Салт-дәстүрлерін өз ұрпағына мұра етіп қалдырған халық қана білім мен мәдениетке тез қол жеткізеді. Дулатовтың пікірі бойынша ұлттық тіл мен ұлттық салт, дәстүр бір-бірінен ажыратуға болмас тұтас құбылыс. Егер адам өзінің туған тілін толық игерсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мектеп оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың тарихи - педагогикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
0.2 Бастауыш мектептегі білім мазмұнының оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру үдерісін ғылыми- әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
0.3 Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ..51
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ
БАҒДАРЫН ОҚУ- ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ҚАЛАПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ
0.1 Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу үдерісі барысында қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
0.2 Бастауыш сыныптардағы тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
0.3 Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу - тәрбие үдерісінде қалыптастыру динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116
Пайдаланылған ДЕРЕКТер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..118
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім беру жүйесінің барлық сатысында білімнің жетілдірілген үлгілерін енгізу және ұлт мектебінің жаңа моделін жасау бағытындағы жұмыстар жүзеге асырылуда [1].
Осыған орай, қазіргі кезде жаhандану және қазақ халқының рухани қайта өркендеуі жағдайында жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, оның ұлттық құндылықтары арқылы тәрбиелейтін ғылыми теориялық негіздерді жетік меңгеру, практикалық жағынан жетілдіре түсу қажеттілігі айқындалып отыр. Егемен елдің болашақ азаматтары - бүгінгі оқушылардың қандай құндылықтарға бағытталғандығы, нені қадірлеп, қастерлейтіні, қоғамда қандай әлеуметтік қызметті атқаруға даяр екендігі мемлекеттің өсіп- өркендеуіне әсер етуші факторлардың бірі ретінде маңызды орын алады.
12 жылдық білім беруге көшу де алғашқы саты - бастауыш білімнің орны ерекше. Бала өзінің отбасынан және балабақшадан меңгеріп келген алғашқы құндылық бастауларын мектепте жүйелі түрде жүргізілетін оқу- тәрбие үдерісінде толықтыра түсуі тиіс. Сондықтан білім беру жүйесінің бастауыш сатысында оқушыларды ұлттық құндылықтарға бейімдеп, бағдарлауға ерекше көңіл бөлінуі қоғам қажеттілігінен туындап отыр [2].
Құндылықтар мәселесі қай кезеңде де өзінің өзектілігін жоймай, философия, әлеуметтану, педагогика, психология ғылымдарының зерттеу нысаны болып келеді. Философтар мен мәдениеттанушылар Т.Парсонс, Р.Б.Перри, Т. Ғабитов, Б.Ерасов, Ғ.Есім, Д.Кішібеков, Қ.Әбішов, С.Нұрмұратов т.б құндылықтардың әлеуметтік - философиялық мәнін айқындаған.
Ұлттық құндылықтарды танып білу, меңгеру және ұлттық мәдениеттің қалыптасу негіздері ғұлама ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінен, сондай-ақ, ХХ ғасырдың 1-жартысындағы педагог- ағартушылар М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, А.Байтұрсыновтың рухани мұраларынан бастау алады.
Құндылық бағдардың қалыптасуының теориялық алыс және жақын шетел ғалымдары А.В.Кирьякова, Н.Г.Казакина, А.И.Титаренко, Л.С.Рубинштейн, В.Н.Мясищев, Д.Н.Узнадзе қарастырса, оқушылардың адамгершілік құндылықтарының жалпы сипаттамасы мен түрлері Л.И.Рувинский, Н.Е.Шуркова еңбектерінде зерттелген. Рухани- адамгершілік құндылықтар этнопедагогикалық тұрғыдан Қ.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Р.К.Төлеубекова, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Бөлеев, Ш.И.Джанзакова т.б ғалымдардың еңбектерінде қамтылған.
Қазақстандық ғалымдар Г.Қ.Нұрғалиева, Б.К.Құдышева, М.И.Кикина, К.Найманбаева жеке тұлғаның әлеуметтік даму құндылықтарын айқындау және құндылық ретінде еңбекке бағдарлау мәселелерін жан - жақты қарастырған. С.С.Тілеуова, Д.А.Нұрғалиева, К.А.Исмаилова еңбектерінде құндылық бағдар қалыптастырудың пеагогикалық негіздері мен тиімді жолдары анықталған.
Сондай - ақ ұлттық құндылықтарға негіздеп тәрбиелеуді ғылыми- әдістемелік тұрғыдан С.Қ.Мұхамбетова, Ш.А.Қирабаева, А.Қ.Қаплиева, Н.А.Мұхамединова, Г.А.Аңламасова, Ж.Н.Қалиев, Б.Қ.Игенбаева, З.Ж.Айджанова саралап талдаған. Жоғарыда аталған еңбектер оқушыларды ұлттық құндылықтарға тәрбиелеу мәселесінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Дей тұрғанмен, бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың тиімді жолдарын зерттеу қажеттігі анықталды.
Сол себепті бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың қазіргі таңдағы қажеттілігі мен оның ғылыми - педагогикалық, алып отырғандығы байқалады. Осы аталған қайшылықтың тиімді шешімін іздестіру зерттеу проблемасы мен тақырыбын Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру деп белгілеуімізге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру үдерісін теориялық тұрғыдан негіздеу және ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету
Зерттеу нысыны: Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептің оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептің білім мазмұнындағы ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруға негіз болатын оқу материалдары ақпараттық технологияны қолдану мен жүйелілік негізінде берілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдары қалыптасады, өйткені оқу - тәрбие үдерісі тиімді әдіс - тәсілдермен қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру үдерісін теориялық тұрғыдан негіздеп, ұлттық құндылық бағдар ұғымын нақтылау;
бастауыш мектептің пәндік және тәрбие бағдарламаларының оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудағы әлеулетін анықтау;
бастауыш мектептің оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық моделін жасау;
бастауыш мектептің оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру әдістемесін даярлап, тәжірибелік- педагогикалық жұмыстары барысында тиімділігін тексеру.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, әлеуметтанушылардың, мәдениеттанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, ҚР Білім туралы Заңы (2007ж.), ҚР 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, бастауыш білім беруге байланысты нормативті құжаттар, оқулықтар, тәрбие бағдарламалары, педагогикалық баспасөз материалдары, бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруға бағытталған мұғалімдердің озық тәжірибелері.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы және диалектикалық принциптер, жеке тұлғаның дамуы жөніндегі психологиялық- педагогикалық теориялар, құндылықтар туралы әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық тұжырымдамалар, құндылық бағдар теориялары.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, ғылыми- әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, бастауыш мектептегі оқу бағдарламалары мен оқулықтардың мазмұнына талдау жасау бастауыш мектептегі оқу - тәрбие үрдісін бақылау, талдау, модельдеу, оқушылармен педагогикалық- тәжірибелік жұмыс ұйымдастыру, алынған мәлеметтерді өңдеу, қортындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
бастауыш мектептің оқу - тәрбие үрдісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру теориялық тұрғыдан негізделді;
ұлттық құндылық бағдар ұғымы нақтыланды;
Бастауыш мектептегі оқу пәндерінің оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыратын әлеуеті анықталды;
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық моделі жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
Бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық құндылық бағдарының мәні мен мазмұндық сипаты баланың дүниетанымы мен сенімдеріне, ұстанымдары мен мінез-құлқына, оның жас ерекшелігіне сәйкес әлеуметтік тәжірибесіне, өзіндік санасы мен сезімдік толғаныстарына негіделеді. Ал ұлттық құндылықтарға қатынасын көрсететін сенімі, көзқарасы, ұмтылыстары түріндегі ерекше тұлғалық құрылым;
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың моделі;
Бастауыш мектептің оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруға арналған әдістемелік кешеннің жүзеге асырылуы ұлттық тұлға қалыптасуының өзегі болып табылады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңі мәселенің теориялық тұрғыда мәнінін түсінуге, ұғынуға арналаады. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты айқындалды. Құндылық жіне құндылық бағдар мәселелеріне арналған философиялық, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық және этнопедагогикалық әдебиеттерге талдау жасалды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың даму ерекшеліктері жөніндегі зерттеу жұмыстары қарастырылды. Оқу жоспарлары, оқу бағдарламалары, оқу пәндерінің мазмұндары талданды.
Екінші кезең бастауыш мектеп жасындағы балалардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруды жүзеге асырудың теориялық моделі жасақталды. Ұлттық құндылық бағдар қалыптастыруға арналған әдістеменің тиімділігі тексерілді.
Үшінші кезеңде ұлттық құндылық құндылық бағдар қалыптастыруға байланысты педагогикалық- тәжірибелік жұмыстары бойынша педагогикалық тұжырымдар жүйеге келтірілді, нәтижелері диплом жұмыс мазмұнына енгізілді, зерттеу қортындылары негізінде әдістемелік ұсыныстар берілді, дипломның рәсімделуі аяқталды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: зерттеудің логикалық құрлымымен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестігімен, зерттеудің мақсат- міндеттеріне сәйкес зерттеу әдістерін таңдаумен, алынған нәтижелерді өңдеудің математикалық әдістерін қолданумен және олардың тиімділігін бастауыш мектепте тексеріп, пайдаланумен қамтамасыз етіледі.
Практикалық базасы: Педагогикалық- тәжірибелік жұмыстар Қызылқоға ауданы, Жасқайрат селосындағы Ш.Т.Еркінов атындағы орта мектепте және Миялы селосындағы Х.Досмұхамедов атындағы орта мектебінде жүргізілді.
Дипломның құрлымы: диплом кіріспеден, екі тараудан, тұжырымдар мен қортындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейтестілігі, нысаны, пәні, мақсаты, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, дерек көздері, зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жаңалықтары, практикалық мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімде оқу- тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың бастауыш білім беру сатысындағы өзіндік ерекшеліктері, бастауыш мектептегі оқу пәндерінің оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру әлеуеті анықталды, ұлттық құндылық бағдар қалыптастырудың теориялық моделі жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері берілді.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу- тәрбие үдерісінде қалыптастыруға арналған тәжірибелік- педагогикалық жұмыстарының нәтижесі атты екінші бөлімде бастауыш сынып оқу- тәрбие үдеріснде ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру жұмысының мазмұны мен әдістемесі сипатталады. Педагогикалық- тәжірибелік жұмыстарының нәтижесі, әдістемені іске асырудың тиімділігі негізделіп, ұсыныстар берілді.
Қортындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты жұмыстардың үлгілері көрсетіледі.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
10.1 Мектеп оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың тарихи-педагогикалық алғышарттары
Қоғамдағы жаңа әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар білім беру мәні мен
оның түпкі нәтижесін қайта қарауды талап етуде. Бүгінгі азаматтың білімділігі, шығармашылық ізденіске қабілеттілігі сияқты тұлғалық сапалары елдегі саясаттың, мәдени дамудың түпкі негізіне айналып отырған кезде барлық білім беру мекемелерінің басты назарында оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру болары сөзсіз.
Сонымен бірге, 12 жылдық білім беруге көшу Қазақстандық білім беру жүйесін реформалауды, шығармашылықпен дамыған, ұлттық ділі жетілген, бүгінгі қоғамдық қатынастарға еркін араласа алатын жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды қамтамасыз етеді. Осыған орай жалпы орта білім беру мақсаттары шығармашылық әрекетінің, намысының жетілуін қарастырады. Аталған қасиеттердің дамуында қазіргі мектептегі тұлғалық бағдарлы білім берудің мынадай қызметтерінің де ерекше маңызы бар:
құндылықтары мен өмір салтын таңдауын қалыптастыру;
сырттан ұсынылатын ережелер мен құндылық негіздеріне сыни тұрғыдан
қарауға уйрету.
Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында бұл жөнінде былай делінген: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік - адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады [3].
Педагог ғалым К.Ж.Қожахметова мектеп қабырғасынан бастап оқушылардың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиені ұлттық салт пен дәстүрге негіздеп ұйымдастыру және ұлттық құндылықтарға сәйкес мінез- құлық қалыптастыруды көздейтін этноәлеуметтік рольдерге баулуды ұсынады.
Осы жағдайларды ескере отырып, зерттеу жұмысымызда мектеп табалдырығын жаңа аттаған ақ ниетті, балғын бүлдіршіндердің өз халқының ұлттық құндылықтарын саналы түрде түсініп, қабылдауына, сөйтіп, ата -бабасын, ата- анасын сүйіп, қастерлейтін, бауырмал, мирасқор, мұрагер, намысқой, сат. Дәстүрлерін қадір тұтатын, елін сүйетін, рухы жоғары, ұлттық құндылық бағдары анықталған азамат тәрбиелеу көзделіп отыр.
Жалпы орта білім беру мемлекеттік құжаттарға сәйкес бастауыш және негізгі (орта), кәсіптік бағдар беру сатысы ретінде бөлінеді. Ал, жеке тұлғаның өзіндік қасиеттерге қалыптасуы бастауыш мектепте қуатты жүреді. Бастауыш мектеп- кіші мектеп жасындағы балаларға бастауыш білім беретін оқу- тәрбие ордасы. Бастауыш білім тұжырымдамасында бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасының рухани өзегі қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын буын екендігімен анықталады [4]. Бастауыш мектептің өзінде баланың танымдық және психикалық мүмкіндіктері жетіліп, адамның күнделікті өмірінде білім алудың қаншалықты маңызды екеніне көзі жете бастайды. Сонымен қатар осы жас кезеңінде оқушы өзіндік сананың жаңа сатысына көтеріледі.
Болашақ ұрпақты жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы бар құндылықтар негізінде тәрбиелейтін мазмұнды ақпараттар өте мол. Олар ғұлама ойшылдардың, педагогтар мен психологтардың құндылық сезім ниеттер, ұмтылыстар, тұлғаның бағыттылығын анықтайтын ізгі қасиеттерді қамтиды. Бұл өз кезегінде ғылым әлеміндегі құндылықтар ұғымына байланысты алуан түрлі тұжырымдар мен айқындалып, нақтыланып отырады. Әрбір ғылым саласы өзінің зерттеу бағытына сәйкес құндылықтарды түрліше деңгейде қарастырады. Қазіргі кезде құндылық термині философия, әлеуметтану, мәдениеттану этика, эстетика, психология, педагогика ғылымдарында кеңінен қарастырылуда. Біз құндылық мәселесіне арналған еңбектерден өз зерттеуімізге қатысты құндылық ұғымының философиялық, педагогикалық мәніне баса назар аудара отырып, оларды өз зерттеуіміздің алғышарттары ретінде жүйелі түрде қарастырамыз.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және оны зерттейтін саланы аксиология дейді (грек тілінде axis-бағалы, құндылық, logos-ілім, ғылым).
Аксиология - құндылықтар жаратылысы туралы, оның объективті орны мен құндылық әлемдегі құрлымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлға құрлымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: құндылық- нарқы жоғарылық, қымбаттылық, бағалылық. Құндылық арқылы сол заттың маңызын, мәнділігін, пайдалылығын, қажеттігін білуге болады - деп сипаттаған [5, 122-б.].
Қазақ энциклопедиясында құндылық объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық- әлеуметтік ұғым деген анықтама берілген. Ежелгі философиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын табиғи, қоғамдық құбылыстар, адамның іс- әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылады. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Құндылық өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән- мағыналар қызметін өзіне бағындырады, реттейді [6].
Философиялық сөздікте: құндылық - бұл танымның, белгілі бір объектінің адам үшін, топ үшін, қоғам үшін қасиетті деп танылуы. Құндылыққа ешқандай күмән келтіруге болмайды, ол барлық адамдар үшін идеал, эталон қызметін атқарады - деген анықтама беріледі [7, 156- б.].
Шетелдік философия және әлеуметтану ғалымдары құндылық мәселелерін әр жақты қарастырып келеді. Т.Парсонс [8], Р.Б.Перри [9] т.б да ғалымдар құндылықты тұлға қызығушылығының ұмтылысы мен бағытталуының объектісі ретінде қарастырады және ол ұсынылып отырған бірнеше объектіден біреуіне таңдау жасауға негіз болады деп атап көрсетеді. Р.Б.Перри ХХ ғасырда өзінің Құндылықтардың жалпы теориясы атты еңбегінде құндылық ұғымына жан - жақты түсініктеме бере келе рухани құндылықтарға мейлінше мән береді және материалдық құндылықтар емес, неғұрлым әлеуметтенген және эмоциялық тұрақтылығымен ерекшеленетін идеялар ғана мәдениет пен өркениеттің негізін құрайды деген тұжырым жасайды. Перри өз еңбектерінде құндылықтарды қарапайым күрделі, жағымды, жағымсыз деп топтастырады [9].
А.Г.Здравомыслов [10], В.П.Тугаринов [11] сынды филофтар құндылықты белгілі бір құбылыстың немесе заттың нақты бір адамға не қоғамға маңыздылығы, мәнділігі түріндегі категория ретінде қарастырады. Мәселен, В.П.Тугаринов құндылық ұғымына мынадай анықтама береді: Құндылық- адамдардың қажеттіліктері мен мақсаты, қызығушылығы жағынан алып қарағандағы пайдалы, қажетті және жағымды деп есептелінетін құбылыстар немесе құбылыстардың қасиеті.
Ғалым құндылықтардың төмендегідей топтарын бөліп көрсетеді:
1. Өмірдің құндылықтары: өмір, денсаулық, отбасы, өмірдегі қуаныш,
адамдармен қарым-қатынас т.б.
2. Материалдық құндылықтар: баспана, тамақ, киім, техника т.б.
3. Әлеуметтік- саяси құндылықтар: қоғамдық тәртіп, қоршаған әлем,
бостандық, қауіпсіздік т.б.
4. Рухани құндылықтар: білім, ғылым, өнер.
Сондай-ақ Б.И.Додоновтың [12] зерттеулерінде құндылықтар нақты бар
құндылықтар және танылып, қабылданған құндылықтар деп екі топқа бөліп қарастырылған. Оның тұжырымдауы бойынша, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени міндеттерді шешуі әрбір тұлғаның қоғамдағы құндылықтарды түсінуіне және әлеуметтік нормаларды сақтауына байланысты болады. Тек мойындалған, жағымды құндылықтар ғана адамның дұрыс мінез- құлқының қалыптасуына бағыт бере алатындығын атап көрсетеді. Құндылықтар идеалды қабылдау немесе қабылдамау сезімі арқылы айқындалып ақыл - ой, сана арқылы белгіленеді.
Ал Отандық философ Т.Қ.Ғабитов [13, 291-б.] құндылықтар-қасиеттер
дей отырып, бұл қасиеттердің бала кезден, ана сүтімен бірге өзінің ана тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын, мәдениетін, әдет- ғұрыптары мен салт - дәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығатындығын ерекше бағалайды. Ол құндылық қатынас әрқашан да субъектінің бойында белгілі бір эмоцияларды- қуану, сүйсіну, таңдану, табыну т.б. туғызатындығын айта келе, мынадай құндылықтарды анықтайды: адам өмірі, еркіндік, адамгершілік, отбасы, қарым- қатынас, жеке бақыт, ұрпақ көбейту, күнкөріс көзі және әрекет мәні ретіндегі жұмыс, игілік, беделділік, заңдылық, мейірімділік, тәуелсіздік. Құндылықтар өмір сүріп қана қоймайды, сонымен қатар бір- бірімен салыстырыла отырып, өзіндік құндылық қатарды, құндылықтық сатыны құрайтындығын айтады.
Әлеуметтанушылар құндылықтарды белгілі бір ереже немесе іс- әрекеттің
реттегіші түрінде қарастырады. Олар үшін құндылық- әлеуметтік объекті, қажеттілігі бар, маңыздылығы айқындалған норма. Сондықтан олардың айқындаған басты құндылықтары:
1. Жалпы адамзаттық құндылықтар: адам өмірі, бостандық, отбасы,
адам бақыты, ұрпақ жалғастыру, еңбек ету, табыс, ынтымақтастық, белсенділік, мәдениет денсаулық, заңдылық.
2. Рухани- адамгершілік, ұлттық құндылықтар: мәдениет, әдебиет,
тарих, тіл, дін, діл, ар, ұят, намыс, абырой, дәстүр, әдет-ғұрып, салт, ұлттық дүниетаным, туыстық қарым - қатынастар, Отан, Ана, Жер т.б. Мәдениеттің ішкі құрлымнан, жалпы адамзаттық құндылық арқылы адам алдына қойған мақсатына жету жолында өмір сүру негізін құрайтын мәнділік, еркіндік, игілік, жақсылық сияқты құндылықтарға ұмтылу қажет екендігін атап көрсетеді.
Әлеуметтанушы Б.Ерасов - құндылықтың пайда болуы, адамның қажеттілігін қанағаттандыратын іс- әрекет, бұл белгілі бір мақсатта жүреді, - дейді. Сөйтіп, әлеуметтану ғылымында әлеуметтік-мәдени құндылықтардың мынадай түрлерін ажыратады: саяси мұраттар, мемлекет тарихы, мемлекет мәдениеті, мемлекеттік шекара, дәстүрлері, тіл т.б. [14].
Жоғарыда қарастырылған зерттеулер бойынша біз құндылық ұғымында екі түрлі түсініктің ұштасатындығын анықтадық:
құндылық қатынастың объектісі болып табылатын заттардың сыртқы
қасиеттерінің сипаттамалары (заттық);
осы қатынастың субъектісі болып табылатын адамның психологиялық
сапалары (саналық);
Заттық құндылықтарға заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мұра, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеті жатады.
Ал, санадағы құндылыққа - қоғамдық ой, мақсат, баға беру, түрлі нормалар жатады. Қарастырылған тұжырымдарға сүйене отырып біз, төмендегідей өз анықтамамызды береміз:
Құндылықтар- идеал ретінде өмір сүретін неғұрлым жағымды сапаға ие объектілер мен тұлғаның ең маңызды, бағалы қасиеттердің жиынтығы. Сондай-ақ, құндылықтар қандай да болмасын құбылысқа баға берудегі негізгі үлгі деп білеміз және құндылық субъекті үшін объектінің жоғары мәнділігі ретінде айқындалады.
Осы тұжырымдардан құндылық ұғымын психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарастырудың қажеттілігі туындайды. Өйткені, құндылықтың қоғамға жаңа келген буын бойында сол қоғамның әлеуметтік жүйесіне толықтай берілгендік сезімін қалыптастыруға көмектесетін әлеуетін көрсету қажет.
Біздің зерттеуіміздің негізгі бағыты да құндылықтардың осы қызметі арқылы нақтылана түспекші.
Психологиялық сөздікте: құндылық түсінігі қоғам үшін әлеуметтік- тарихи маңызы бар, жеке адам өмірінің болмысын және қоғамдағы моральдық қарым-қатынасты анықтайтын құбылыс ретінде түсіндіріледі. Бұл тұрғыдан қарағанда құндылықтардың пайда болуы, қалыптасуы мен көрініс тауып отыруы тұлға аралық қатынас барысында жүзеге асады.
Мәселен, психолог А.Н.Леонтьевтің [16] пайымдауы бойынша құндылық ұғымы мынадай үш құбылысқа қатысты қарастырылады:
1. Қоғамдық идеалар- қоғамдық сана арқылы пайда болған қоғамдық
өмірдің түрлі салаларындағы мүлтіксіздік, кемелділік туралы қоғамдық түсінік, норма.
2. Осы қоғамдық идеалдардың нақты адамдар іс- әрекетінде заттануы, жүзеге асуы.
3. Қоғамдық идеалдарды өз іс- әрекетінде нақты пайдалануға түрткі
болатын тұлғаның мотивациялық құрлымы.
Ал психолог В.А.Ядов [17] болса, құндылықтардың төмендегідей өзіндік топтамасын ұсынады:
1. Мақсат құндылықтар: махаббат, сұлулық, бостандық, отбасы, денсаулық, жұмыс.
2. Құрал құндылықтар: білімділік, тәрбиелілік, күшті ерік- жігер. Құрал- құндылықтар қоғамда реттеуші, тәрбиелеуші қызметтерді атқарады.
Осы тұрғыдағы құндылықтардың жүйесін қарастыра отырып, оларды құндылық ұғымын тәрбиеге байланысты қарастырудың алғышарттары деп қабылдаймыз. Педагогикалық сөздікте: құндылық- адамның ішкі құқы, ізгілігі, адамдармен қарым - қатынасы кезіндегі, іс- әрекет кезіндегі көрсетілетін тұрақтылығы, қайырымдылығы, мейірімділік тәрбиесі делінген. Себебі, педагогикада құндылық тәрбие барысында жүзеге асады [18].
Педагогика ғылымында құндылық мәселесіне байланысты көптеген еңбектер жарық көрді. Бұл еңбектерде құндылық ұғымы әр қырынан қарастырылып, оның мәні мен табиғатына, тәлім- тәрбиелік жақтарына жан- жақты көңіл бөлінген. Мәселен, М.В.Богуславский, М.А.Гусаковский сынды педагог ғалымдар мынадай жоғарғы құндылықтар иерархиясын ұсынады: Адам, Денсаулық, Өмір, Отбасы, Отан, Жер, Адамзат, Бейбітшілік, Еңбек, Білім, Мәдениет, Даму. В.А.Караковскийдің [19] зерттеулерінде құндылықтардың тәрбиелік ықпалына ерекше мән беріліп, төмендегідей құндылықтар иерархиясын ұсынған: Адам, Денсаулық, Өмір, Отбасы, Отан, Жер, Адамзат, Бейбітшілік, Еңбек, Білім, Мәдениет, Даму.
Қазақстандық ғалымдар: С.А.Ұзақбаев, Қ.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, К.Оразбекова, Ш.И.Джанзакова және т.б. құндылық ұғымын тәрбиеге қатысты қарастырады. Олар ұрпақ тәрбиесінде құндылық қазынасына көңіл аудара отырып, ұлттық құндылықтардың ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, өмірге енуіне үлес қосты [20, 21, 22, 23, 24, 25].
Қ.Жарықбаев құндылық мәселесін ұлттық психология тұрғысынан қарастырады. Ғалымның тұжырымдауынша құндылық тұлға іс- әрекетінің
барлық түрінде маңыздылылығы, пайдалылығы, қажеттілігі арқылы көрініп отырады да іс- әрекеттін, мақсат- мұраттарын, себеп- салдарын анықтап, олардың іске асуына ықпал етеді және жеке тұлғаны қалыптастыруға тигізетін әсері де мол болады.
Педагог- ғалым К.Оразбекова [24] ұлттық тәрбиенің негізгі тамыры арқылы ұлттық тұлғаны қалыптастырудың педагогикалық негіздерін жүйелей отырып, ерекше құнды қасиеттер ретінде ақыл мен парасатты атап айтады. Ол қазақ даналығындағы он қасиеттен тұратын адамгершілік құнды сапаларды адамға сезіммен қарау, өз ісінің дұрыс- бұрысына баға беру, халқына қызмет ету, өз сырларын өзгеге шашпау, әр жағдайда сақ болу, артық сөйлемеу, әдептілікті сақтау, кішіпейіл болу, кешірімді болу, біреудің ісіне араласпау деп қарастырады. Бұл еңбек бойынша қарым - қатынас құндылықтарды меңгертудің мүмкіндігі мол.
Қ.Қожахметова [23] әр адамның бойында қуат беретін, жігерін жасыртпай рухтандыратын ұлттық рухани- адамгершілік құндылықтарды еркеше бағалай келе төмендегідей түрде жіктейді:
Жалпы адамзаттық:
Отан, отбасы, тәрбие, білім, махаббат, достық, бейбітшілік, теңдік,
бостандық , ана, дін, өнер, жауапкершілік, адалдық, отансүйгіштік, сенім, ерлік, азаматтық, сыйластық, түсініспеншілік, мейірбандық.
Ұлттық:
Ар, намыс, ана тілі, діл, рух, тәубашылық, ризашылық, Отанының
тарихы, туған жер, ізеттілік, парасаттылық, рахымшылдық, қанағатшылдық, ата салты, дәстүр, жеті атасы, шежіресі.
Ш.Джанзакова ұлттық мәдениеттің жаңаруы ұлттық мектептің мұғалімін халықтың мәдени- рухани, тарихи- ұлттық құндылықтарын бойына сіңірген және оны жалғастыратындай етіп, дайындауын қажет ететінін қарастыра отырып, мұғалімнің этнопедагогикалық мәдениеті әлеуметтік- педагогикалық феномен деген ой түйеді. Этнос субъектісін қалыптастырудағы ұлттық құндылықтардың мәніне ерекше тоқталады.
Ғалымның тұжырымдауынша ғасырлар бойы жинақталған дәстүр, әдет- ғұрып пен дағдыдан, иланудан туындайтын адамгершілік сананың мәдениетін, адамгершілік сезімін, рухани өмірдің құндылығын жас ұрпақтың меңгеруінде мұғалімнің этнопедагогикалық даярлығы маңызды роль атқарады [25].
Қарастырылған зерттеулерге сүйене отырып, біз құндылық ұғымын адамның жан- жақты жетілуіне ең керекті, маңызды, қажетті, бағалы объектілердің жиынтығын құрайтын педагогикалық категория ретінде қарастырамыз. Құндылықтың адам үшін маңыздылығы мен қажеттілігін ұғыну үшін оның мәнін жан- жақты деңгейде қарастыру қажет.
Осы мақсатпен құндылықтар туралы ғылыми педагогикалық зерттеулерге тоқтала келе, біз мынадай құндылықтар жіктемесі мен құндылық ұғымына берілген анықтамаларды жүйелі түрде көрсетеміз (Сурет 1).
Кесте 1- Құндылық ұғымына берілген анықтамалар
Авторладың аты- жөні
Анықтамалар
1.
Р.Б.Перри
Заттар да машиналар да емес, неғұрлым әлеуметтенген эмоциялық тұрақтылығымен ерекшеленетін рухани құндылықтар ғана мәдениет пен өркениеттің негізін құрайды.
2.
В.П.Тугаринов
Құндылық- адамдардың қажеттіліктері мен мақсаты, қызығушылығы жағынан алып қарағандағы пайдалы, қажетті және жағымды деп есептелінетін құбылыстар немесе құбылыстардың қасиеті.
3.
Б.И.Додонов
Мемлекеттік экономикалық, әлеуметтік, мәдени міндеттерді шешуі әрбір тұлғаның қоғамдағы құндылықтарды түсінуіне және әлеуметтік нормаларды сақтауына байланысты болады.
4.
Т.Ғабитов
Құндылықтар- қасиеттер. Бұл қасиеттер бала кезден, ана сүтімен бірге өзінің ана тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын мәдениетін, салт- дәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығады.
5.
С.Ерасов
Құндылық- адамның рухани- әлеуметтік дүниеде өмір сүруі.
6.
К.Қ.Қожахметова
Құндылық- сенім, білім, іскелік, дағды, болмыс, ерікті көзқарас қалыптастыратын жүйе.
7.
К.Оразбекова
Құндылықтың ең басты жиынтығы ізгілік. Ізгілік- адамның өзін- өзі тануы, өзіне-өзі баға беруі.
8.
Қ.Жарықбаев
Құндылық- ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық мінез құлық.
9.
Г.Нұрғалиева
Рухани құндылық- қоғамдағы мәдени тұтастық, оның ішкі бірлігі, әлеуметтік ортадағы таным, мұраттары, әсемдік пен адамгершілік қасиеттері арқылы көрінеді.
10.
Ш.Майғаранова
Құндылықтар- тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеялар. Құндылықтар сезім мен ақыл- ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс- әрекетін белгілейді.
11.
А.Қаплиева
Құндылық біріншіден- жеке адамның адамгершілік қасиеті, оның абыройы, әділдігі, бақыты болса, екіншіден- моральдық сана, норма, мүдде, мұрат пен мақсат
12.
К.Нұғыманова
Қазақ халқының құндылығы - тілі, дәстүрі, халықтың рухани куші
Бүгінгі таңда маңызды әлеуметтік құндылық болып табылатын ұлттық құндылықтардың мәні ерекше артып отыр. Әрине, ұлттық құндылық тақырыбы тек бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды. Бұл адамзат тарихында сонау IX-XV ғасырлардағы Қорқыт, Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, Асан Қайғы сияқты қазақ даласының ойшылдарының еңбектеріндегі Кемел адам тұлғасын жасау идеяларында айқындалған [26, 27, 28, 29, 30, 31]. Қазақ даласының ғұлама ойшылдарының еңбектеріндегі ұлттық құндылықтар Адам, Өмір, Теңдік, Жер, Парасаттылық, Татулық, Ізгілік, тәубешілік идеяларын біртіндеп жетілдіреді.
IX ғасырда өмір сүрген қобыз атасы, ақын Қорқыт атаның ұсынатын ең басты құндылығы - Өмір және өмірсүйгіштік. Қонақжайлық қасиетті де құндылық ретінде ерекше қастерлейтіндігі: Қонақ келмес үйдің қирағаны жақсы, - деген ақын тұжырымдарынан аңғарылады. Қорқыт ата кітабы әдеби ескерткіштердегі ақылгөй ата ұсынған тағы бір құндылық - Адамилық. Оның пайымдауынша адамдар адамилық қасиеттерін сақтап қалулары керек. Адам үшін ең қауіптісі - адамилықты жоғалту. Адам өзінің құндылығын адамилық белгісі арқылы көрсетпекші. Сондықтан құндылықтар туралы айтқанда Адам мәселесі алғашқы кезекте болғаны жөн. Бұл тұжырым қазіргі отандық философтардың да назарынан тыс қалмай, ерекше көңіл бөлінуде. Мәселен, философ Қ.Әбішев Адам жоғарғы құндылық, ол өздігінен-ақ дербес өзіндік құндылық бола алады,- дейді [26, 23-б.].
Әл-Фарабидің ерекше қарастырылған құндылықтары: Даналық, ақылгөйлік, ізгілік, пайымдағыштық, парасаттылық. Әл-Фараби өзінің Әлеуметтік-этикалық трактатында адамзат үшін интеллект өте қажет нәрсе деп есептейді. Шынайы бақытқа жету іздену мен оқудың нәтижесінде мүмкін болады деген тұжырым жасайды. Ғұлама Адамды құндылық деп қарап, адамның жақсы қылықты да жаман қылықты да өзі жасайтынын, ақыл мен жақсы мінез үйлесім тапқанда адамшылық болатын баса айтады. Сөйтіп, Қорқыт баба идеяларынан бастау алып, Әл-Фараби еңбектерінде жалғасын тапқан ұлттық құндылықтар бүгінгі күнгі заман талаптарымен үндесе отырып, одан әрі ғылыми негіздермен жетілдіруде.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында ұлттық құндылықтар жан- жақты деңгейде ашылады. Дастанда тұтас ұлттың мінез- құлықтық ерекшеліктері айқын көрініп, халықтың әдет-ғұрпына ежелден бері қалыптасқан үлкенге құрмет, кішіге ізет, обал-сауап, қонақжайлық дәстүрлері үлгі етіледі. Ғұлама ойшыл парасаттылық, қанағат, әділдік, ақыл мен білім, тектілік сияқты тағылымдық құндылықтарды, қарым- қатынас құндылығын айрықша дәріптейді. Дәріптелетін құндылықтар әр кейіпкер бейнесі арқылы ашылған: Күнтуды- әділдік, әділ заң, Айтолды- дәулет, ырыс, бақ, Өғдүлмүш- ақыл мен білім, парасаттылық, Одғұрмұш- қанағат, ынсап, ұстамдылық символдары ретінде көрініс табады.
Сонымен қоса, ғұламаның ерекше қарастырған құндылығы - ақыл мен білім. Адам үшін құт пен бақтың кепілі- ақыл және ғылым деген тұжырым жасай отырып, ақыл мен білім жеке адамға және жалпы қоғамға пайда әкелуі тиіс екендігін ескертеді. Оны біз мына жолдардан анық байқаймыз:
Пайдасы көп аз ақылды аз деме,
Қадыры көп аз білімді аз деме.
М.Қашқаридің басты еңбегі- Диуани лұғат-ат-түркте сол кездегі түркі халықтарының дүниені қабылдауы, этикалық нормалары мен құндылықтары жөнінде бай мағұлмат қамтылған. Ол тілді ерекше құндылық деп бағалап, ақылды сөз, есті сөз ғылымға бастайтын жол деген тұжырым жасайды. Ұлт болашағы ұрпақтарымызды заман талабына сай тәрбиелеудегі басты құндылықтар тіл, білім, ғылым десек, оның мәнін ұлы ойшылдар тұжырымына сүйене отырып айшықтай түсеріміз анық.
Қожа Ахмет Йасауи өз еңбегінде тәубешілдік, ғибадатшылдық қасиеттерді мұсылманның құнды сипаты деп бағалайды. Ол ар мен ұятты имандылықтың маңызды белгілері ретінде қарастырып, ар мен ұятты оятуды, тәлім- тәрбие мен тұлғаны жетілдіруді көздейді. Ғұламаның Диуани хикмет еңбегіндегі имандылық идеяларын құндылық ретінде меңгеру арқылы балалардың ұлт өкілі ретіндегі рухани келбетін қалыптастыру мүмкіндігіне ие боламыз.
XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басында өмір сүрген қазақ халқының ойшылы Асан Қайғының ұсынған басты құндылығы Жер. Оның дүниетанымында жер жәй ғана жер емес, Жер- ұйық. Ұрпақтар өсіп- өнетін жер, әншейін жер емес, жақсы жер- ол Жер-ұйық болуы керек деп санаған. Жалпы қазақ дүниетанымында жер қасиетті ұғым екені белгілі. Ал Жер-ұйық ұғымын ұсыну арқылы Асан Қайғы оның ерекше құндылығы мен мәнін жаңаша бір үлгіде көрсетеді. Жер-ұйық ұғымымен қатар Қазақ халқының сол кездегі тарихи жаңа құрлымының жаршысы, ұраншысы болған Асан Қайғы Жер-ұйық іздеп ел кезеді. Ондағы мақсаты қазақ халқы бақытты өмір сүретін жақсы жерді табу болатын. Сөйтіп ол әр жерге, әр аймаққа мінездеме берді. Атап айтқанда, Сыр бойында мал шаруашылығына қолайлы жағдайлардың молдығы, Шідерті бойының топырағы асыл, суы шыны екендігін жырлап, дәріптесе, Алатауға келгенде:
Түні суық, күні ыстық жер даласы,
Ананың емшегіндей сай саласы.
Төрт елі топырақ асты алтын екен,
Ішпей, жемей тоятын айналасы, - деп жырлайды. Еділ менен Жайықты былайша сипаттайды:
Еділ менен Жайықтың
Бірін жазға жайласаң,
Бірін қысқы қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күміске.
Асан Қайғы осылайша жер жерге мінездеме беру арқылы әр жердің өзіндік құндылығын көрсетеді. Қазақ халқының туған жерге деген ыстық ықыласы мен аялы алақанын, жүрек жылуын үлгі еткенде көз алдымызда данышпан абыз Асан Қайғы тұрады. Әр адамның Жер-ұйығы - өз туған жері. Оқушыларға туған жер құндылығын, кіші отан ұғымын меңгертудегі негізгі мысал мен дерек осы болмақшы.
Қарастырылған құндылықтарды жүйелей отырып, кесте түрінде көрсетеміз (Кесте 2).
Кесте 2 - IX - XV ғасырларда өмір сүрген ойшылдардың еңбектеріндегі ұлттық құндылықтар
Ғұламалар
Еңбектері
Еңбектеріндегі басты құндылықтар
Қорқыт
VIII-Ixғ.ғ.
Қорқыт ата кітабы
Өмір, теңдік, қайырымдылық, имандылық, өмірсүйгіштік
Әл-Фараби
IX-Xғ.ғ.
Философиялық трактаттар
Даналық, ізгілік, пайымдағыштық, парасаттылық
Баласағұн
XI ғ.ғ.
Құтты білік
Өмір, Отбасы, Тектілік, имандылық, парасаттылық, қанағат, әділдік, ақыл мен білім, өнер т.б.
М.Қашқари
XI ғ. ғ.
диуани лұғати-ат-түрк
Ізгілік, достық, жолдастық
А.Йассауи
XII ғ.ғ.
Диуани хикмет
Адамилық, имандылық, тәубешілік, ар, ұят
Асан Қайғы
XV ғ.ғ.
Толғау, терме, шешендік сөздері
Жер-ұйық, әділдік, туысқандық
Кестеде көрсетілген ғұламаларымыздың еңбектеріндегі ұлттық құндылықтарды зерделей келе, былайша топтастыруға болады:
заттар мен құбылыстардың адам үшін маңыздылығын түсінуге
көмектесетін құндылықтар: Өмір, Теңлік, Жер, Отан, Отбасы т.б.
кемел тұлғаға тән дара қасиеттер түрінде көрінетін құндылықтар: өмір
сүйгіштік, имандылық, ізгілік, тектілік, парасаттылық, тәубешілік т.б.
адамдардың өзара қарым- қатынасының ережелерін белгілейтін
құндылық- өлшемдер: туысқандық, достық, жолдастық, т.б.
Жас ұрпақты уақыт тезінен өткен осындай құндылықтарға бағдарлап отырудың қажеттілігі күн санап арта отырып, өз мәнділігін ешқашан жоймақ емес. Олай болса, бүгінгі күні даналарымыз ұсынған Адам, Өмір, Теңдік, Жер, Парасаттылық, Татулық, Ізгілік, Тәубешілдік сияқты құндылықтарға мектеп оқушыларын бағыттап отырудың тиімді жолдарын іздестіру ешкімнің таласын тудырмайтын күн тәртібіндегі мәселе. Оның бастауыш сыныптарда жүзеге асырылуда бастауыш білім мазмұнымен анықталып, пән сабақтарында жүйеленеді.
Ұлттық құндылықтарды танып білу және меңгеру мәселелері ұлы ойшылдар еңбектерінен бастау ала отырып, ағартушыларымыз Ш.Уалиханов [32], Ы.Алтынсарин [33,34], А.Құнанбаев [35], сонымен қатар, XX ғасырдың 1-жартысындағы педагогтар мен қоғам қайраткерлері М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов [37,38], Ш.Құдайбердиев [39], М.Дулатов [40], А.Байтұрсыновтардың [41,76] рухани мұраларымен үндестік табады. Осынау мол мұраны жас бүлдіршіндеріміздің игілігіне айналдыра отырып, олардың ұлт азаматтары ретінде қалыптасуына көмектесудің маңызы күннен күнге артып отыр.
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының поэзиялық рухын, шешендік тіл байлығын, сөз өнерін ерекше құндылық ретінде бағалап, адам мен табиғат құндылығының үйлесімділігіне үңілген. Рухани құндылықтарға ерекше көңіл бөліп, ғылым мен білім, парасаттылықты ең биік құндылықтар ретінде дәріптейді. Бүгінгі күні білім мен ғылымның құндылығы еселеп артпаса кеміген емес. Сондықтан, мектепте жалпыадамзаттық және ұлттық құндылық ретінде білімнің маңызын, қажеттілігін ұғындыру бастауыш сыныпта жүзеге асырылады.
Абайдың қара сөздерінде басты құндылық ретінде Адам танылады. Адам бойындағы әділдік, жанашырлық сияқты жоғары адамгершілік құндылықтарды бірінші орынға қояды. Ақын өмірдің құндылығын айта отырып, уақытты бос өткізбей, мәнді, пайдалы іспен шұғылдануды ұсынады. Қазақ халқының XIX ғасырда өмір сүрген ағартушылары ұлттық үлгі мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Олардың тұжырымынша ұлттық үлгі деген халықтың болашаққа бағыт-бағдарын анықтау деген сөз. Осы негіздегі Ыбырай Алтынсариннің ұсынған ұлттық үлгісі - халықты ағартушылық үлгі. Оның осы бағыттағы айқындаған басты құндылығы - Білім.
Оқысаңдар балалар, шамнан шырық жағылар,
Тілегенің алдыңнан, іздемей-ақ табылар,
немесе Ата-енең қартайса, тіреу болар бұл оқу,
Қартайғанда мал тайса сүйеу болар бұл оқу -деген өлең жолдары арқылы балалардың таным- түсінігіне сай деңгейде білімнің құндылығын ұғындырады. Қырғыз хрестоматиясы, Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы оқулықтарына енгізген шығармаларында да білімнің құндылық сипатын, қадірін жағымды түсінікпен баяндап берген (Кел, балалар оқылық, Өнер, білім бар жұрттар, Қыпшақ пен Сейітқұл әңгімелері). Сонымен бірге ананы қалай қастерлеп, қалай сүюдің айқын үлгісін Аурудан аяған күштірек деген әңгімесінде ашып көрсетеді. Ыбырай Алтынсарин әке-шеше мен баланың, аға мен қарындастың арасындағы құндылық қарым-қатынасты да ерекше уағыздайды. Оған дәлел ретінде Қара батыр ертегісіндегі батырдың ата-анасының, қарындасының сағынышқа толы, сүйіспеншілік сезіміне толы сөздерін айтуға болады. Ыбырай Алтынсариннің тұжырымды ойы мектепте білім беріп қана қоймай, оқушылардың рухани құндылық қасиеттерінің жетілуіне ықпал жасау керек дегенге саяды. Ұлы ағартушының осынау мол мұрасының ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру әуелетін бастауыш мектепте пайдалану мүмкіндіктері зор деп ойлаймыз.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдері Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов өздерінің педагогикалық шығармаларында ұлттық құндылықтарды кеңінен уағыздады.
Артына мол мұра қалдырған Шәкәрім тұжырымдамасы бойынша Адамда екі түрлі мақсат бар: оның бірі- тән мақсұты, бірі- жан мақсұты дейміз. Қара басының қамын ойлап, өзімшілдік мақтан көксейтін-тән мақсұты, адал ар мен адал еңбек іздейтіні- жан мақсұты. Бастапқыны көксеген адам зұлымдық қиянатпен болса да мал, мансап мақтан табуға құмар болады. Соңғыны көксеген адамның адал еңбек, ақ ниеттен басқа іздейтіні жоқ, ол адамды ала көруді, қиянат қылуды тіпті ұнатпайды- деп, құндылық, антиқұндылықты салыстыру арқылы нағыз құндылықты айқындайды [39, 180-б]. Сондай-ақ, Шәкәрім тіршілікті құндылық ретінде ұсынуға талпыныс жасап, тіршілік мәні не деген сұрақтың жауабын іздейді. Ол тіршілікті негізгі таза еңбек және мүмкіндігінше адамдарға жақсылық жасау деген ой түйіндейді.
Адал сол - таза еңбекпен күнін көріп,
Жаны үшін адамшылық ар сатпайды.
Шәкәрім ақыл, білім, парасаттылықты ерекше бағалайды.
Ақыл деген денеге егулі дән,
Суғарылса кіреді оған да жан.
Ақылдың өсіп- өніп зор аймағы,
Көрген, білген нәрседен ғибрат алған - деп, білімділікті уағыздайды. Білімді құндылық ретінде қастерлей отырып:
Құры білген не керек,
Білгенді қылған, со керек- деген жолдармен білімді өмірде пайдалану қажет екенін айтады [39, 215-б].
Ал, Ж.Аймауытов болса Тәрбиеге жетекші деген еңбегінде тәрбиенің негізгі мақсаты- мінезді түзеу, адамшылыққа қызмет ету, адал еңбек ете білуге тәрбиелеу екенін айтып, жастарды рухани адамгершілік сапа-қасиеттерге жетелейді [38].
Ахмет Байтұрсыновтың Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең құл болмақшы- деген сөздерінен баланы тәрбиелеуде оның рух тәрбиесіне көңіл бөлуді, сөйтіп оны намысшыл, арлы азамат етіп өсіруді меңзегенін көреміз. Байтұрсынов ұлттық құндылық ретінде халқымыздың салт, дәстүрінен, ырым- рәсімдерінен бастауыш сынып оқушысының жеткілікті мәлімет алып отыруына ерекше мән берген. Бұл оның Әліп-Би оқу құралынан анық байқалады. А.Байтұрсыновтың ұлттық құндылық бағдарға қатысты мынадай ой-пікірлері бүгінгі ұлт мектебінің ұлы мұраттарымен үндеседі:
оқулықтардағы оқу материалдарында этнопедагогика элементтерінің
қамтылуын ескерту;
бастауыш мектепте берілетін білім мен тәрбие ұлттық негізге
бағытталуы;
бастауыш мектептегі оқудың ана тілінде жүргізілуі.
Бастауыш мектептегі оқу - тәрбие үдерісінде оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруда осы ағартушыларымыз бен қоғам қайраткерлерінің ұсыныстарын белгілі бір жүйеде пайдаланамыз.
М.Жұмабаевтың Педагогика еңбегі ұлттық идеяны насихаттап, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу жолдарын көрсеткен қазақ топырағындағы тұңғыш педагогикалық оқулық. Ол осы еңбегінде отбасылық дәстүрдің құндылығына баса назар аударады. Отбасында халқымыздың салт, дәстүрлерін, ырым-рәсімдерін орындап отыру қажеттілігін айта келіп, бала кездегі көңіл-күй сезімдері жарқын болса, бала ашық, елгезек болып өсетінін ескертеді. Мағжан Жұмабаев туыстық қарым- қатынастың сұлулық негізге құрылуына мән береді. Қазақтарда үлкен мен кіші, жеңге мен қайны, қайын сіңлі, аға мен іні бірін-бірі сыйлауға, құрметтеуге негізделіп құрылып, балалар үлгі аларлықтай, таңырқап таңдай қағатындай дәрежеде болғанын қалады [36].
Мағжан Жұмабаевтың Сүйемін деген өлеңінде өзінің тағызым ететін басты құндылықтары ана, сүйген жар, туған ел мен жер екенін көрсетеді. Сондай-ақ, Мағжанның Бабам тілі деген өлеңі- ана тіліне деген ақынның нағыз отансүйгіштік сезімнің шынайы көрінісі деуге болады. Бұл үлгі қазіргі кезде оқушылардың туған жерге, ана тіліне деген құндылықты қатынасын қалыптастыруға көмектеседі.
Міржақып Дулатов ұлттық салт, дәстүр құндылығын ерекше атап өтеді. Оны мұндай тұжырымы дәлелдейді: Салт-дәстүрлерін өз ұрпағына мұра етіп қалдырған халық қана білім мен мәдениетке тез қол жеткізеді. Дулатовтың пікірі бойынша ұлттық тіл мен ұлттық салт, дәстүр бір-бірінен ажыратуға болмас тұтас құбылыс. Егер адам өзінің туған тілін толық игерсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz