Сын есімнің категориялары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС ТАҚЫРЫБЫ:
СЫН ЕСІМНІҢ ЗАТТАНУ ҮРДІСІ

КФ-21 тобының 2 курс студенті
Марсова А.Т.
Жетекшісі: ф.ғ. доценті Саменова С.Н.

Қарағанды, 2021
ЖОСПАРЫ
І КІРІСПЕ БӨЛІМ
1. Сын есім ттуралы жалпы түсінік
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Сын есімнің категориялары. Сын есімнің заттану үртдісі
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
1. Сын есімнің заттану үрдісіне қорытынды
ІV ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

І КІРІСПЕ БӨЛІМ
1. Сын есім ттуралы жалпы түсінік

Сын есімдер есімдер тобында зат есімдерден кейін өз алдына жеке сөз табы ретінде қарастырылып, басқа сөз таптарынан мағыналық, тұлғалық, құрылымдық сипатымен ерекшеленеді. Түркі тілдерінде сын есімді алғаш сөз еткен - профессор Казем-Бек. Ол 4 - 1136 50 өзінің Түрік-татар тілінің грамматикасы еңбегінде сын есімнің шырай категориясын қарастырады.
Сын есім туралы деректер алтай тілі грамматикасында да кездеседі. Онда əрбір сапалық сөздің түбір күйінде əрі сын есім, əрі үстеу сөз болатыны, сол сияқты кейбір сөздер əрі зат есім, əрі сын есім ретінде қолданылатыны айтылады. Мұндай тілдік құбылыстар қазіргі қазақ тілінде де сақталған. Жалпы тіл білімінде сын есім мəселесін И. А. Батманов (Части речи в киргизском языке.- Фрунзе, 1936), Н. П. Дыренкова (Грамматика ойротского языка.-М-Л.,1940, Грамматика шорского языка.- М-Л.,1941), А. П. Кононов (Грамматика узбекского языка. -Ташкент, 1948), Н. А. Баскаков (Ногайский язык и его диалекты.-М-Л.,1940), Н. К. Дмитриев (Грамматика кумыкского языка. -М-Л.,1940, Грамматика башкирского языка. -М-Л.,1948) т.б. ғалымдар зерттеді. Қазақ тіліндегі сын есімді алғаш сөз еткендер - М.Терентьев (Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская. -СПБ,1878), П. М. Мелиоранский (Краткая грамматика казахкиргизского языка.-СПБ,1894), В. В. Катаринский (Грамматика киргизского языка, фонетика, этимология и синтаксис. -Оренбург, 1897). П. М. Мелиоранский қазақ тіліндегі сын есімнің, сырт қарағанда, зат есімнен еш айырмашылығы жоқтығын айтқанымен, оның негізгі жəне туынды түрлері барлығын, туынды түрі жұрнақтар арқылы жасалатынын көрсетіп, олардың мағынасын ашуда біршама ізденістер жасаған. Ал В. В. Катаринский аталған еңбегінде сын есімдерді сапа жəне қатыстық сындары деп екі топқа бөліп қарастырады. Алайда сын есімдердің мағыналық түрлерін жіктеуде, олардың аражігі нақты көрсетілмейді, сондай-ақ қатыстық сын есімдерге тілдегі сын есімнің орнына қолданылатын зат есімдерді жатқызады (ағаш үй, алтын сағат, т.с.с.). Сын есім жөніндегі түрліше көзқарастар қазақ тілін зерттеуші түркітанушы ғалымдардың ғана емес, қазақ зерттеуші ғалымдарының еңбектерінде де айтылады. А. Байтұрсынов сын есімдерді тек сыны жəне сыр сыны деп екі түрге бөліп, тек сынына нəрсенің тегін көрсететін ағаш (аяқ), күміс (қасық), қағаз (ақша) т.с.с. сөздерді, ал нəрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін, яғни түрін, түсін, тегін, тұлғасын, пішінін, жайын, күйін көрсететін биік, аласа, толық, олақ, көк, жасыл т.с.с. сөздерді сыр сынына жатқызады. Ғалым қатыстық сын есім туралы сөз етпегенімен, қатыстық сын есім жасаушы кейбір жұрнақтарды зат есім мен етістіктің ішінде қарастырған. Ал С. Аманжолов, І. Кеңесбаев анықтауыш қызметіндегі зат есімдерді 51 сын есімдер деп түсіндіріп, сын есімдерді мағыналық сипатына қарай тек сыны (ағаш үй, алтын жүзік), функционалдық сын (шай қасық, т.с.с.) деп топтастырады. Қ. Жұбанов заттың не істің тұрақты белгісін сан белгі жəне сипат белгіге бөліп, заттың не істің сипат белгісін көрсететін түбірді сын есім деп атайды. Сондайақ тек сыны жөнінде сөз таптарының бір-бірінен енші алысып болғандары да, болмағандары да бар: ағаш, темір сияқтылар тек зат есім, жақсы, ұзын тек сын есім болып, шекараларын түгел ашып болған топтар деп, сын есімге жатқызылған кейбір зат есімдердің аражігін бөліп көрсетеді. Сын есім, оның мағыналық топтарының арақатынасы жөніндегі мəселе Н. Сауранбаевтың еңбегінде де қарастырылады. Ғалым сын есімдерді мағыналық сипатына қарай сыр сыны, қатыстық сын, өнер сыны жəне салыстырмалы сын деп 4 түрге бөліп, сыр сынына сапалық сындарды, қатыстық сынға заттың идеялық тегін, мекендік, мезгілдік белгісін, өзгешелік, ерекшелік қасиетін білдіретін сөздерді (саяси, мəдени, кешегі, жарамды), өнер сынына заттың (адамның, малдың) бір өнерге, қасиетке бейім екенін білдіретін сөздерді, ал салыстырмалы сынға заттың сапасын, белгісін басқа затпен салыстырып көрсететін -дай, -дей тұлғалы сөздерді жатқызады. Сын есімді өз алдына жеке сөз табы ретінде тануға Ғ. Мұсабаев, Ж. Шəкенов, т.б. ғалымдардың пікірлері де негіз болды. Ғ. Мұсабаев, біріншіден, сын есімді зат есімнен бөліп алуға негіз, онда форманттың жоқтығы, екіншіден, сын есімнің синтаксистік қызметі, негізінен, анықтауыш екендігін айта отырып, осы белгілер оны жеке сөз табы ретінде тануға негіз болатындығын көрсетеді. Ал Ж. Шəкенов сын есім мəселесінде бұрын-соңды айтылған пікірлерді қамти отырып, қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясын белгілі жүйеге түсіріп қарастырады. Тіл ғылымында сын есімдерге берілген ғылыми аныктамалар да əртүрлі. Мысалы, Ə. Төлеуов сын есімді заттың сынын, сапасын, түсін, белгісін, көлемін, сипатын білдіретін сөз табы десе, А. Ысқақов заттың сапасын, сипатын, қасиетін, салмағын, түсін жəне басқа сол сияқты сыр-сипатын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын сын есім деп атайды. Ал Қазақ грамматикасында сын есім семантика-грамматикалык мағынасы, морфологиялық ерекшеліктері мен сөз тудыру, сөз өзгерту амалының жүйесі, синтаксистік қызметі мен қолданылуы жақтарынан қазіргі қазақ тіліндегі өзіне тəн ерекшелігі бар сөз табының бірі деп сипатта- 52 лады. Бұл анықтамалардың ішінен сын есімнің сөз табы ретіндегі өзіндік ерекшелігін жан-жақты, толық көрсететін - соңғы анықтама. Онда сын есім тек заттың сындық белгісін білдіруімен ғана шектелмей, сол сияқты семантикалық сипаты, морфологиялық құрылымы, синтаксистік қызметімен де ерекшеленетін сөз табы ретінде анықталады. Сын есім - заттың салмағын, сапасын, сипатын, түр-түсін, көлемін, аумағын, басқа да түрлі сындық белгілерін білдіретін сөз табы. Осыған орай сын есімдер басқа сөз таптарынан мағынасы, морфологиялық белгілері жəне синтаксистік қызметі жағынан ерекшеленеді. Сын есімдер заттың əртүрлі сындық, сапалық белгісін тікелей немесе басқа заттардың қатысы арқылы сипаттайды. Заттың сынын білдіру ерекшеліктеріне қарай сын есімдер семантикалық жағынан сапалық жəне қатыстық сын есімдер болып екіге бөлінеді. Сапалық сын есімдер заттың сынын тікелей білдірсе, қатыстық сын есімдер екінші бір заттың, құбылыстың, амалдың қатысы арқылы білдіреді. Жалпы сын есімге тəн негізгі категориялық белгілер мен ерекшеліктер, атап айтқанда, сындық белгінің əртүрлі реңін білдіру, ұлғайту немесе кішірейту, заттану, негізінен, сапалық сын есімдерге тəн болады. А. Ысқақов сапалық сын есімдерді қатыстық сын есімдерден ажыратуда сапалық сын есімдерге тəн сөздердің шырай жұрнақтарымен түрленуі, сындық белгіні күшейтетін үстеме буындардың қосылуы жəне атрибуттық семантикалық ерекшелігіне қарай адвербиалдық қызмет атқаруы тəрізді белгілерін негіз етіп алады. Н. Оралбай сапалық сын есімдерді заттың тұрақты сындық белгісін басқа затқа қатыссыз тікелей білдіретін сөздер ретінде анықтайды. Ғалым сапалық сын есімдердің өзіне тəн мынадай белгілерін көрсетеді:
1) шырай категориясының парадигмасы бойынша толық түрленеді;
2) өзара антонимдік қатар құрайды;
3) синонимдік қасиетке ие;
4) туынды түбір жасау қабілеті күшті.
Бұл белгілер де сапалық сын есімдерді қатыстық сын есімдерден ерекшелендіреді. Қатыстық сын есімдер де сапалық сын есімдерден бірнеше белгілері арқылы ажыратылады. Ең басты ерекшелігі - қатыстық сын есімдердің шырай жұрнақтарымен түрленбеуі. Қатыстық сын есімдер, негізінен, сөз тудырушы жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалады. Бірақ бұдан қатыстық сын есімдер ғана туынды түбірлі болып келеді, ал сапалық сын есімдер тек негізгі түбірлерден жасалады деген ұғым тумауы керек. Сапалық сын есімдердің арасында да туынды түбірлі сөздер молынан кездеседі. Мысалы: ашық, жабық, көреген, сүзеген, қызыл, сары, ұзын, т.б. Бірақ мұндай сөздер тілдің тарихи дамуы барысында түбегейлі түрде сапалық мағынаға ауысып, өзінің бастапқы қалпынан (түбір жəне қосымша) мүлдем ажыраған. Ы. Маманов туынды сын есімдердің барлығын жаппай қатыстық деп танитын жалаң формалды көзқарасты сынға ала отырып, сапалық сынды қатыстық сыннан ажыратудың басты белгісі ретінде сын есімдердің шырай формаларымен түрлену-түрленбеуін ұсынады. Сондықтан шырай жұрнақтарын қабылдайтын негізгі жəне туынды сын есімдер сапалық, ал шырай жұрнақтарын қабылдамайтын сын есімдер қатыстық болып табылады. Сын есімнің мағыналық топтарының арасындағы айырмашылық сапалық сындардың заттың түрлі белгісімен қатар қимылды да анықтауы жəне түрленуі, ал қатыстық сындардың тек заттың ғана түрлі затқа не қимыл-əрекетке қатысты белгілерін анықтауымен сипатталады. Қатыстық сын есімдер басқа сөз таптарынан жасалатындықтан, олардың мағынасы сол сөздердің мағынасымен, яғни бастапқы мағынасымен байланысты болады. Мысалы: таулы - тауы бар жер, сулы - суы бар жер, жылжымалы - жылжу қимылына қатысты, ашушаң - тез ашуланатын, т.б. Сын есімдер морфологиялық құрамы жағынан жалаң жəне күрделі болып бөлінеді. Жалаң сын есімдер негізгі жəне туынды түбірлі болса, күрделі сын есімдер, кем дегенде, екі сөзден құралып, бір бүтін күрделі тілдік бірлік ретінде қолданылады.

ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Сын есімнің категориялары. Сын есімнің заттану үрдісі
2.
Қай тілде болмасын, сөз топтары арасында бір-біріне ауысу, алмасу процестері болып отыратындығына ғалымдар ертеден көңіл бөлген. А.Байтұрсыповтың "Тіл-кұралында" "сын есімнің кейбіреулері зат есімнің орнына жүреді, мәселен, арзан еттің сорпасы татымас" деғеннің орнына "арзанның сорпасы татымас" деп айтылады. "Арзан еттің" деген екі сөздің орнына "арзан" деген жалғыз сөз жарап тұр. Сондықтан мұндай зат пен сын орнына бірдей жүретін сөздерді зат-сын -деп атаған, әрі зат-сынның зат есім секілді түрленетіндігі айтылган.
Сын есімнің бұл ерекшелігі кейінгі окулықтарда да ескерілді. Өйткені сын есімдердің заттык ұғымда қолданылуы- тілімізде жиі кездесетің кұбылыс. Мысалы, Үлкен бастар, кіші қостар. Жақсының шарапаты тиер тар жерде, жаманның кесапаты тиер әр жерде.
Осы сәйлемдердегі үлкен, кіші сөздері үлкен адам, кіші адам дегеннің орнына, жаксының, жаманның сөздері жақсы адамның, жаман адамның дегеннің орнына колданылып, зат есім секілді түрленіп тұр.
Сын есімдердің осылайша заттық мағынада зат есімге ауысып қолданылуы ғылымда сын есімнің субстантивтену процесі деп аталады.

Сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін), дәмін және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.
Заттану (зат есімге айналу), немесе Субстантивтену (лат. substantivum - зат есім) -- басқа сөз таптарына жататын сөздердің зат есімге айналуы. Субстантивтену көбінесе сын есімдер мен есімшелерге тән.
Сын есім әдетте көптелмейді, тәуелденбейді, септелмейді. Егер сын есімге көптік, я тәуелдік, я септік жалғауы жалғанса, онда сын есім зат есімнің орнына жүреді. Осындай сын есімнің сөйлемде зат есімнің орнына жұмсалып, зат есімнің қызметін атқаруын сын есімнің заттануы дейді. Мысалы: Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат (мақал) деген сөйлемде жақсыдан, жаманнан деген сын есімдер шығыс септік жалғауында тұрып, зат есімнің орнына яғни адамнан дегеннін орнына (жақсы адамнан, жаман адамнан) заттанып қолданылған. Заттанған сын есім атау септік тұлғасында тұрып бастауыш болады. Мысалы: Ұялшак, сы-бағасынан құр қалар (мәтел). Баланың жақсысы -- кызық, жаманы -- күйік (А.) деген сөйлемдерде ұялшак, (адам кім?), жақсысы (бала кімі?), жаманы (бала кімі?) атау септікте тұрып, заттанып, бастауыш қызметін атқарып тұр.
Сонымеи бірге грамматнкаларда сын есімдердің заттану процесі біркелкі емес, кейбіреулері бүтіндей заттанып, біржола субстантивтенетіндігі де корсетілген (31, 91). Мысалы, сықпа, жайма, шайқор, жүлдегер т.б. Бұл сөздер сындык магынада да қолданылады: сықпа кұрт, жайма нан, шайқор адам, жүлдегер студент.
Осылайша сын есімдердің "эрі заттық, эрі сындык мағына білдіруінің негізгі себебі о бастағы зат есімнің атрибутивті қолданылуымен байланысты. Мұндай колданыс тілде анықтауыш деп аталатын синтаксистік қызметтегі сөйлем мушгсін қалыптастырган, ал бұл синтаксистік қатынастың тұрақгануы тілдің морфологиялық құрылымында сын есімнің дербес грамматикалық топ ретінде калыптасуына негіз қалады. Қазіргі казак тіліндегі жас, бала, кедей, бай, ауру, жүдеу т.б. сөздердің атрибутивтік мэнде орнығуы-осы синтаксистік колданыстың нәтижесі(32 ,468),"-деп түсіндіріледі.
СЫН ЕСІМНІҢ СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ
Сөздерді тапқа бөлудің үшінші ұстанымына сай эр сөз табы сөйлемде белгілі бір кызмет аткарады. Сын есім мағына жағынан заттың сынын, белгісін білдіретін сөздер болғандыктан, сөйлемде көбінесе анықтауыш мүше болады(65 ,198). Мысалы,
Когілдір көкте калқиды,
Кок ала бұлттар тек баяу.
Кокпецбек теңіз шалқиды,
Көп еді неткен көк бояу. (К.Ахметова)
Осы өлең жолдарындағы сын есімдер зат есім алдында тұрып, анықтауыш болып тұр. Сын есімнің зат есім алдында келіп тіркесуі- тілдегі калыптасқан заңдылық. Бірак сөйлемде зат есім түсіп қалып, сын есім орнына орнына коданылатын кездері де болады, яғни сын есім заттанып колданылатындығы жоғарыда айтылды. Мұндай жағдайда сын есім зат есімдер секілді түрленеді. Мысалы, Жаманга жақсы сөз өтпес (С.Сарайи). Өнсрлінін капасы нақ, онсрсіздін өкініші жок (А.Иүгінеки). Осы сөйлемдердегі жаманга, онсрлінін, онсрсіздіц сөздері заттанып, барыс және ілік септіктер тұлғасында тұр.
Сын есімдер заттанған кезде табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің бірінде келіп, толыктауыш кызметін аткарады. Мысалы, Жаксыға сұктан, жаманнан сақтан.
Сын есім сейлемде етістіктің алдында тұрып, кимыл, іс-эрекеттің сынын білдіріп, пысыктауыш болады. Мысалы, Дәрмен мен Мэкеннің колында тұрса, баска мінез өзінен шықпайтынын саналы эйел жақсы аңғарды (М.Әуезов). Мына кып-кыска хаттан ана көңілінің алаңы анық сезіледі.
Сын есім заттанганда атау септікте тұрса, сөйлемде бастауыш болады. Мысалы, Жақсылар байкап сөйлер, білімсіздер шайқап сөйлер.
Сын есім жіктік тұлғада тұрып, сөйлемнің баяндауышы да болады. Мысалы, Толык айдың сүтіне шомылған түнгі айнала тып-тыныш (Қ.Қазиев). Үйдің іші мұнтаздай тап-таза (С. Бақбергенов).
Егер қасында зат есім болса, мына сөздер әрі зат есім, әрі сын есім қызметінде жұмсалады: ақ, қара, көк, салқын, суық, жақын т.б.. Мысалы:
Барса, тамда гүл тұр солқылдаған,
Басында үш жеміс бар былқылдаған.
Бірі - ақ, бірі - қызыл, бірі - сары.
Осындағы ақ, қызыл, сары сын есімдердің зат есімге айналып тұрғаны „жеміс" (бірі) - ақ жеміс, бірі - қызыл жеміс, бірі - сары жеміс деген зат есімнің түсіп қалып, ақ, сары, қызыл сөздерінің оның жүгін арқалып, зат есімге айналып тұруы. Егер сын есімдерге жалғаулар (көптік, тәуелдік, септік, жіктік) жалғанса болды, зат есімге айналады. Мысалы, ақтар, ағы, аққа, ақпен және т.б.. Кейде қосымшасыз-ақ сын есімге айналады.
Мысалы: Құлақасқа болмағанда, Баршагүлді жоғалтып ек. Ол оның тұңғышы. Мұндағы ғылым тілімен сын есімнің субстантивтенуі деп аталады.
Сын есім мағына жағынан заттың сынын, белгісін білдіретін сөз табы болғандықтан, сөйлемде негізінен анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, жіңішке ине мен жуан иненің аралығындағы жуантық инені бәсең ине дейді.
Сын есем зат есімге айналғанда және сөйлемдегі орындарына қарай сөйлем мүшесінің барлығының да қызметін атқарады. Мысалы, мен ағып тұрған жүйрікпін (баяндауыш). Жақсы студент жақсы оқиды ( пысықтауыш) т.б.
Тіл білімінде бүгінгі таңда сын есім, олардың заттану жолдары туралы мәселеге ғылыми тұрғыдан көп көңіл бөлініп, айтарлықтай жолға қойылды деуге болады. Бір алуан ғалымдар бұл мәселенің теориялық жағын мұқият қадағаласа, бір алуан ғалымдар сын есімнің лексика-семантикасын зерттеп, оның маңызын, қажеттілігін айтады.
Профессор С. Аманжолов сын есімдер сын-сипатын, белгісін, бейнесін, көркін, көлемін, қасиетін т.б. білдіреді де, зат есімдердің қанша, қандай сыры, белгісі барлығында ғана емес, зат есімдердің әрбір тобына лайық сынның болатындай екенін анықтайды. (1,14)
Қазақ тіл білімінде зерттеуді керек ететін көп мәселелердің бірі - сөз таптарының трансформациялау процесі. Соңғы жылдарда осы мәселе түркологияда да, қазақ тіл білімінде де арнайы тақырып етіліп, тексеріле бастады. Алайда, бұл салада түйіні шешілмеген уәж аз емес. Соның бірі - сын есімнің субстантивтену жолдары.
Профессор К. Аханов: Сөз таптарының бір-біріне ауысу процесін түрлі тілдерден байқауға болады, субстантивтену, адъективтену, прономиалдану, адвербиалдану құбылыстары сөздердің лексикалық мағыналары мен грамматикалық мағыналарының өзгеруі нәтижесінде іске асады да, аталған құбылыстар бір сөз табының басқа сөз таптары зат есімге, адъективтену құбылысы бойынша - сын есімге, прономиналдану құбылысы бойынша - үстеуге, вербалдану құбылысы бойынша - етістікке ауысуын айтамыз. (2,10)
Мақтым Шәбжантайқызы: Сын есім басқа сөз таптарынан өзінің семантикалық жағынан ерекшеленеді, сын есімге заттанған мағынада септік, көптік, тәуелдік жалғауы жалғанады, сөйтіп кейде зат есім мағынасында келсе, кейде үстеудің қимылдық сынын білдіреді, бірақ сол басқа заттық, үстеулік қызметті атқарып тұрса да сын есімдік қасиетін жоймайды,- деген. (3,15)
С. М. Исаев: Сын есім әдетте көптелмейді, тәуелденбейді, септелмейді. Егер сын есімге көптік, я тәуелдік, я септік жалғауы жалғанса, онда сын есім зат есімнің орнына жұмсалып, зат есімнің қызметін атқарады. (4,20)
Өзінің табиғатына, лексика-семантикалық ерекшеліктеріне қарағанда, сын есімнің заттың қасиетін, белгісін, сапасын білдіретіні мәлім. Сондықтан да, сын болатын сөздер зат есім болатын сөздермен тіркеседі. Сын есім мен зат есім қатар тұрғанда сөз таптарының бұл екеуі айқын ажыраталады. Тілімізде кей реттерде сын есім өзі анықтайтын зат есімсіз де қолданыла береді. Мұндайда белгілі дәрежеде заттық қасиетті білдіруге икемді болады да, зат есімдерше түрлене береді: септеледі, көптеледі, тәуелденеді т.с.с. Міне, осылайша сын есімнің зат есімге тән қасиетті өз бойына жинап, зат есімше өзгеруін сын есімнің субстантивтенуі деп атайды. Субстантивтенген сөздердің мағыналары кеңи түседі, әрі өзінің негізгі қызметін атқарып, әрі жаңа заттық мағына үстеледі. Жіптің ұзыны жақсы, сөздің қысқасы жақсы. Кішкентайдың да кішісі бар. Үйірсек үйірін табар. Сүзегеннің мүйізін қаққан-сауап. Батыл жеңеді, қорқақ өледі.
Сөйтіп, ұзын, қысқа, кіші, сүзеген, батыл, қорқақ сын есімдері субстантивтеніп тұр.
Сын есім субстантивтер саладағы көрінісіне сай екі топқа бөлінеді:
1. Ізсіз субстантивтер; 2. Ізі бар субстантивтер.
Ізсіз субстантивтер сөйлеу ситуациясымен бірге туып, сол ситуациясының кетуімен бірге өтеді.
Ізі бар субстантивтер денотат сөздің потенциялық күйі ретінде адам санасында сақталуы тұрады. Сын есімдердің субстантивтенуі негізінен олардың синтаксистік қызметі арқылы жүзеге асады.
Субстантивтендіру - синтаксистік құбылыс. Сын есімдердің заттануы, зат есімдік катерогиялық сипатқа ие болуы синтаксистік ситуацияларға сүйеніп жүзеге асады.
Мысалдар:
1. Қуғыншылар да, жобасына қарағанда, жолай кездесіп қызық қуған жүргіншілер емес, әдейі сайланып шыққан аңшылар сияқты. (қызық сын есімі сөз тудыру мақсатында заттанып қолданылған).
2. Біршек қазір көгілдір мұзды айдын көлдерден, шоқ-шоқ қызылдан, үстінен қалың қар жүрген сай-жыра, қара сулардан талайынан айналып өтіп, ирелеңдей берді. (қызыл сын есіміне шығыс септіктің -дан қосымшасы жалғануы арқылы, ол заттанып тұр).
3. Кері атты ағып өтіп, басын қайта бұрғанша қалың омбы қарлы қызылдың ішіне қалай қойып кеткенін де аңғармай қалды. (қызыл деген сын есімге ілік септігінің -дың қосымшасы жалғану арқылы заттанып тұр).
4. Әнге, сөзге құмарлық жастық көңілге ынтықтық, жақсыға, сұлуға, құмартарлық - нағыз жігіттіктің белгісі... (жақсы, сұлу сөздеріне барыс септігінің -ға қосымшасы жалғану мақсатында заттанып тұр).
Сын есім-семантикалық жағынан заттың, құбылыстың түрлі сапа, белгісін, түсін, көлемін, затқа, құбылысқа, іс-әрекетке қатысын білдіретін сөздер.
Сын есімнің маңызды белгілері:
1. Заттың түр-түсін білдіреді: Еділден ұшқан екі ақ қаз, Жайықтан ұшқан жалғыз қаз, Бірі-шаңқан, бірі-боз. Қия қызыл тастардың үстінен бір ағып мұзбалақ қыран әуелеп кетті. Осы мысалдардағы ақ, боз, шаңқан, қызыл сын есімдерді затың түр-түсін білдіріп тұр.
2. Заттың көлемдік, аумақтық, салмақтық белгісін, сынын білдіреді: Абай мол, ауыр денесімен сыртына қарай бұрылды. Осы сөйлемдегі мол, ауыр сын есімдері көлемдік, салмақтық белгісін білдіріп тұр.
3. Заттыңсапалық белгі, сипатын білдіреді: Үлбіреген ақ етті, ашық жүзді, тісі әдемі көріп пе ең қыздың жайын!?. Бұл мысалдағы әдемі, ашық сын есімдері заттың сапалық белгілерін анықтайды.
4. Заттың дәмі, исі және басқа сипаттарына байланысты белгілері:Қалың құмның арасынан самарқауланып аққан... Желдің жұмсақ лебі шипа тәрізді тиеді.
5. Затқа, қимыл іс-әрекетке, мезгіл-мекенге қатысты сынды білдіреді: Өрлетіп өрге нұрлы өмір, Жайнатты елдің райын.
Семантикалық жағынан сын есімдер екі топқа бөлінеді: сапалық сын есім және қатыстық сын есім.
Сапалық сын есімдер семантикалық жағынан заттың әр алуан сын-сипатын, сапалық белгілерін, түр-түсін білдіреді, шырай тұлғаларымен түрлене алады. Сапалық сын есімдердің морфологиялық сипаты - шырай тұлғаларымен түрлене алуы. Мүсірәлі момындау, ауқаты шағындау адам.
Қатыстық сын есімдер көбіне көп әр түрлі жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалатын туынды сөздер болады да, сол затқа, қимыл, іс-әрекет, құбылысқа т.б. қатысын білдіреді. Мысалы: Желсіз түнде жарық ай, сәулесі суда дірілдеп. Бұл мысалды желсіз сөзі тынық түн мәнін білдіреді.
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі.
Қазіргі қазақ тілінде сын есімдер сөйлемнің барлық мүшелері бола алады. Сын есімдер семантикалық жағынан заттың әр түрлі сынын, сапа, белгісін білдіретін болғандықтан, сөйлемде негізінен анықтауыш мүше қызметін атқарады. Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан.
Сын есім ілік септікте тұрып, заттанып келіп те матаса байланысқан анықтауыш болады. Өткірдің жүзі, кестенің бізі.
Сын есім табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп заттанып, толықтауыш қызметін атқарады. Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез. (Абай).
Сын есім сөйлемде етістіктің алдында тұрып, қимыл, іс-әрекеттің сынып білдіріп, пысықтауыш болады. Бетті бастым, қатты састым.
Заттанған сын есім атау септігінде тұрып қолданылса, ол бастауыш қызметін атқарады. Мысалы Баланың жақсысы - қызық, жаманы күйік.
Сын есім жіктік тұлғада тұрып сөйлемнің баянадауышы да болады. Бақтығұл өзі де кесек, балуан денелі, иықты. (Әуезов).
Қорытындылай келе, жоғарыда айтып кеткенімдей, есімдер деп аталатын сөздердің ішінде зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол сөз табы - сын есім болып келеді.
Сын есімнің қыр-сыры әлі толық зерттеліп біткен жоқ. Сол себептен тіл білімінде бүгінгі таңда сын есім, олардың зттану жолдары туралы мәселеге ғылыми тұрғыдан көп көңіл бөлініп, айтарлықтай жолға қойылды деуге болады. Көптеген ғалымдар сын есімнің лексика-грамматикасын зерттеп, оның маңызын, қажеттілігін айтуда.
К. Аханов, М. Томанов, Ә. Ысқақов, Т. Қастаев, Қ. Бертілеуов, С. Аманжолов сияқты т.б. көптеген ғалымдар сын есімнің басқа сөз таптарынан ерекшелігінің зерттелуіне елеулі үлес қосты.
Осы жұмысымды қорытындылай келе, сын есімнің әлі толық жігі ашылмағандығы туралы айтқым келеді. Көптеген филолог мамандары әлі сырын ашуда.
Тілді, оның негізгі құрылымы саналған грамматиканы тарихи терең тексеру үшін, ондағы грамматикалық элементтер айқын сараланып, жіктелуі қажет. Сын есімнің тарихи сипаты мен лексика-грамматикалық құрылысының сарапталуы осы мәселелерден бастау алып отыр.
Себебі, семантикалық жағынан зат есім әр алуан заттық ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы болса, сын есім неше алуан сыр-сипатпен байланысты ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы ретінде бөлінетіндігін ұмытпағанымыз абзал болар еді.
Құнанбай кішкене қаланың тап ортасындағы көк шатырлы, үлкен ағаш үйді жатақ еткен. Қазағуар, қонақшыл, татар саудагерінің үйі. Үстінде тиін ішіктің сыртынан киілген, жағасы қайырма қара барқыт қаптал шапаны бар. Күрең құнаншығардың таңдамалы жылы-жұмсағы ас үйге қарай əкетілді. Осындай жиында үлкендікішілі рулардың атқамінер, ақсақал, қарасақалы араласып жатты. Бар түйенің үстіне артылған жүктерді жапқан өңшең қара кілем, қоңыр алаша, қара ала текемет көрінеді (М. Əуезов). Жүйрік ат, қыран бүркіт, алғыр қаршыға, құмай тазы, айлалы сұңқар, болат қақпан, түзу мылтық сияқтылардың қай-қайсысы да өзіндік сырға толы тамашасымен əркімді-ақ еліктіре білген. Бүркіт ұя басарында, таулы жер болсын, орманды жер болсын, араларын бір, бір жарым шақырымнан бірнеше ұя салады (А. Сейдімбек).

Екі беті қып-қызыл боп, қайратты шаштары үдірейіп, жалт етіп Абайларға қарап, сақ-сақ күліп жіберді. Сырты үп-үлкен ақшыл үйге Абайлар кіре бергенде-ақ, Байдалының бір нəрсеге қатты ашула- 128 нып, айқайлап жатқан үні естілді. Баласының екі көзі от шашып, беті қызғылттанып, танауы да желбірей түседі. Қаны қашқан, сарғылт, жүдеу жүзіне көкшіл таңбадай ашу келді (М. Əуезов). Керісінше, əжім торлаған қысықтау қой көзіне болар-болмас күлкі ұялаған сияқты. Жөні түзу, тəрбиесі жақсы, сүп-сүйкімді адам еді. Соған қарамай, Рамазан мерген дəл осы кезде киіктің ізін көбірек бағатын. Жайлау төрінен əп-сəтте үй орны таңдалып, жосалы қызыл керегелер жайылып, аппақ жұмыртқадай киіз үйлер нобай таныта бастады. Бүркіт жұмыртқасының түсі ақшыл болады (А. Сейдімбек). Қыстыгүні оқу үшін, Болжықтың бір бөлмесін үлкенірек етіп салдырдық. Көше де, үйдің айналасы да тап-таза (Ғ. Мүсірепов).

Аласа алкүрең бетеге даланы да, бөктер, беткейді де тегіс көгертіп, жасарта бастаған. Бірақ аспан ашық емес. Істеп келген ісін қысқа ғана баян етіп еді. Ол Құнанбайға өкпелі. Үлкен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.