КӨЛ ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ӨСІРУ КӨЛДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
КЕАҚ Қазақ ұлттық аграрлық университеті
УДК 639.3+69.25.13+69.25.15 Қолжазба құқығында
АБИЛОВ БЕРДИБЕК ИБРАГИМОВИЧ
Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы көл-тауарлы балық шаруашылығында тұқытектес балықтарды өсірудің биотехникалық әдістерін жетілдіру
6D080200 - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
Философия докторы (PhD)
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
Отандық ғылыми кеңесші:
б.ғ.к. қауым. профессор
Исбеков К.Б.
Шетелдік ғылыми кеңесші:
Доцент, доктор
Людмила Николова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2021
мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
қысқартуЛАР және шартты белгіЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
ЗЕРТТЕУ БАҒЫТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
Тауарлы балық өсіру шаруашылығының даму тарихы
Тауарлы балық өсірудің негізгі бағыттары
Әлемдік аквакультураның қазіргі жағдайы
Қазақстандағы балық шаруашылығының дамуы мен болашағы
1
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ..
7
2
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі кейбір резервтік көлдердегі балық түрлерінің алуантүрлілігі
2.1
Ворошилов суқоймасының морфометриялық мәліметтері және гидрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2.2
Суқоймадағы омыртқасыз организмдерді зерттеу ... ... ... ... ... ...
11
2.3
Суқоймасындағы ихтиофаунаның түрлік құрамы ... ...
14
3.
Көл-тауарлы балық өсіру бағытында жоспарланған жұмыстар ... ...
16
3.1
Көл-тауарлы балық өсіру үшін сазан және өсімдікқоректі балықтарды зауыттық әдіспен көбейту жұмыстары ... ... ... ... ... ... .
16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
26
анықтама
Жергілікті түрлер - осы өлкеде бұрыннан бар түрлер;
Абсолютты жеке тұқымдылық (АЖТ) - биыл шашатын аналық дарақтарындағы осы жылғы уылдырық генерациясының саны;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Балық түрлерінің ареалы - нақты балық түрлерінің кездейсоқ енуіне немесе кездейсоқ ену орнысыз оның тұрақты тіршілік етуіне қарамай географиялық таралу аймағы;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Биомасса (В) - үйір немесе оның қандай да болмасын бір бөлігінің салмағы;
Балықты өндіріп-өсіру - балықты табиғи (реттелетін немесе реттелмейтін) немесе жасанды түрде жаңарту процессі, оның үйір құрамында санын және сапасын қайта қалпына келтіру;
Енген - өзге туыс өкілі;
Трансшекаралық су тораптары - бірнеше мемлекет территориясы бойынша өтетін су тораптары;
Балықтың жасы (t) - балық өмірінің толық жасы. Араб санымен белгіленеді. Құртшабақ жасы - 0+;
Гидрография - жағдайы, режимі және жергілікті жағдайы сипатталатын нақты су нысанын зерттеумен және сипаттаумен айналысатын гидрологияның құрлық бөлігі;
Балықтың орташа ұзындығы (L) - аулауда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Қор бірлігі - қаралған уақыт аралығындағы (мысалы, тоқсан, жыл) сол аудандағы жеке кәсіптік мәні бар бір түрлік особътан тұратын тұрақты кәсіптік концентрация;
Қор - қолданыстағы немесе мүмкін ықтимал пайдалану жағдайын қарастыратын балық популяциясының бөлігі;
Кәсіптік қор - балық аулау ережесімен бекітілетін немесе өлшемдері кәсіптік болып саналатын балықтан тұратын қордың бөлігі (салмақ бірлігінде немесе дана түрінде);
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Жалпы ихтиомасса (В) - жалпы биомассаны қара;
Кәсіптік қордың ихтиомассасы - кәсіптік қор биомассасын қара;
Су биоресурстарының аулау квотасы - кәсіптің осы нысанын пайдалануға қатысатын, әрбәр өндіру мекемесі үшін бекітілетін жалпы аулау мүмкіндігінің үлесі;
қысқарту және шартты белгі
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
Уылд. - уылдырық
Мин - минимальді
Макс - максимальді
БЖм - Балтық жүйесінің метрі
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағының көлем және аудан бойынша бірлігі
МРД - максимальді - рұқсат етілетін деңгей
НҚД - нормальді құярлық деңгей
орт. - орташа
СЖТ - салыстырмалы жеке тұқымдылық
ЖАМ - жалпы аулау мүмкіндігі
ШАМ - шектеулі аулау мүмкіндігі
ПТ - популяциялық тұқымдылық
ҚР - Қазақстан Республикасы
а. ж. - ағымдағы жылы
M+-m - ауытқу
N - саны
рН - судың активті реакциясы
Қоңд. - қоңдылық
Ф. - Фультон
Данам3, данам2 - жануарлар санының көлем және аудан бойынша бірлігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ОСы жерге жаңа мәліметтер керек. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2021 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасы тауарлы балық көлемін еліміздегі балық өсіру кәсіпорындарында 5000 тоннаға дейін арттыруды қарастырады. Статистикалық мәліметтер бойынша елімізде 694,405 га қолайлы су айдындары бар, онда жылына 30-50 мың тонна балық өндіруге болады, ал қазіргі кезеңде тек 3754 тонна балық ауланады. Бүгінгі таңда табиғи су қоймаларындағы тауарлы балық шаруашылығын дамыту бағыты қысқа мерзімге арзан бағамен сатылатын балық өндірісін күрт арттыруға мүмкіндік беретін перспективті бағыттардың бірі болып саналады. Көл-тауарлы балық шаруашылығында (КТБШ) тауарлы балық шаруашылығының құрамдас бөлігі ретінде кеңінен дамуы, оның халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге қосқан үлесінің күшеюі, ең алдымен, оның биологиялық деңгейіне байланысты. Ол үшін жергілікті маңызы бар су айдындарына толықтай биологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Осындай зерттеулердің негізінде су объектілерінің шаруашылық мақсатқа жарамдылық деңгейі анықталып, балық өсіру, мелиорация және су объектілерін коммерциялық пайдалану режимдері жасалды. Зерттеу барысында көлдердің морфометриялық, гидрологиялық, гидрохимиялық және гидробиологиялық көрсеткіштері анықталып, көлдердің ихтиоценоздарының құрамы анықталды.
Көлдің табиғи қасиеттерінің жиынтығы, оның ішінде: климаттық жағдайлар, су айдынының табиғаты, морфометриялық көрсеткіштер, су балансының көрсеткіші, судың химиялық құрамы, бастапқы және қайталама биологиялық өнімдер деңгейлері, балық популяциясының құрамы эксплуатацияның белгілі бір нысандарындағы су қоймасының қазіргі және ықтимал маңыздылығын объективті бағалауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының жаңалығы су объектілерін зерттеу мен бағалаудың жаңа, заманауи әдістерін қолдану болып табылады. Сонымен қатар, су қорының бұрын пайдаланылмаған балық обьектілерімен толықтыру, КТБШ режимінде су айдындарын пайдалануға ғылыми негізделген ұсыныстар жасау арқылы олардың балық өнімділігін арттыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының нәтижесінде заманауи экономикалық жағдайда Қазақстанда КТБШ жүргізу әдістерін қолданудың теориялық және практикалық негіздері қаланады. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер Қазақстанның балық өсіру шаруашылықтарының климаттық және экономикалық жағдайларына байланысты Қазақстанның көлдерде балық өсіру жағдайында балық өсіру технологияларын және тиісті нормативтік-технологиялық құжаттаманы жасауға негіз болады. Осылайша, балық аулаудың көлдерді пайдаланудың жоғары деңгейіне қол жеткізіледі, бұл қоршаған ортаға зиян тигізбестен өндіріс тиімділігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде Қазақстандағы балық өнеркәсібі, осы саланы басқарудың барлық буындары арасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыруға және басқару шарттары мен формаларының түбегейлі өзгеруіне бағытталған бірыңғай әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар кезеңінде, ұзақ уақыт бойы әзірленген еліміздегі балық шаруашылығы саласын дамыту тұжырымдамалары, ішкі су айдындарының биологиялық ресурстарын айтарлықтай жаңартуды және дамытуды көздейді. Қазіргі экономикалық жағдайда нақты мүмкіндіктерге негізделген іс-қимылдың тұтас стратегиясына қарсы тұру қажет.
Экономикалық өсудің аймақтық драйверлерін қалыптастыру маңызды және барлық инвестициялық жобалар тікелей аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескере отырып, оны дамыту үшін еліміздің барлай аймақтарында макроөңірлер үшін тауарлы балық өсіруді дамытудың жекелеген бағдарламалары іске асырылуы тиіс. Аймақтық балық шаруашылығы кешендерінің бәсекеге қабілетті деңгейге шығуы өнеркәсіпті модернизациялаудың тиімділігіне, тауарлы балық өсіруді техникалық және технологиялық қайта жарақтандыруға тікелей байланысты. Бұл жоғары сапалы балық өнімдерін өндіруді және жеткізуді ұлғайтуға бағытталған тауарлық балық өсіруді арттыру және су биологиялық ресурстарының табиғи көбею тиімділігін арттыруға арналған іс-шаралар болып табылады. Сондай-ақ, құрылған көл-тауарлық балық өсіру зауыттарының экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету үшін белгілі бір аймақтың жағдайына бейімделген көл-тауарлы балық өсірудің биотехникалық жоспарлары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Тауарлы балық өсіру тәжірбиесі көрсеткендей, басқа елдерде және Қазақстанда бұрын жасалған биотехникалық жоспарлар мен аквамәдениет әдістері біздің елдің қазіргі экономикалық жағдайында әрдайым тиімді бола бермейді және кез келген жағдайда нақты су объектілерінің жағдайына бейімделуді қажет етеді. Бұл жағдайдағы шешім - тауарлық балық өсіруді дамыту, көлдің тауарлық балық өсіру шаруашылықтарын құрудың тиімді, ғылыми негізделген технологияларын енгізу арқылы өндірісті интенсивтендіру мүмкіндігі болып табылады.
Зерттеу нысаны мен пәні. Зерттеу нысаны Қазақстанның Оңтүстік Шығысында орналасқан Алматы облысы, Іле ауданында орналасқан ИП Петров жеке қожалығына қарасты Ворошилов суқоймасы және ондағы тұқы және өсімдікқоректі (ақ амур және ақ дөңмаңдай) балықтары болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс аймағында тұқы және өсімдікқоректі (ақ амур және ақ дөңмаңдай) балықтарды тауарлы өсірудің биотехникасын жетілдіру және оны балық өсіру шаруашылықтарына енгізу.
Міндеттері:
- Көл-тауарлы балық шаруашылығы саласындағы отандық және әлемдік зерттеулер мен статистикалық мәліметтерге әдебиеттік шолу жасау;
- Зерттелетін суқойманың географиялық орналасуын, морфомертиялық және гидрологиялық көрсеткішін анықтау;
- Суқойманың гидрохимиялық жағдайын бағалау;
- Суқойманың ихтиофауналық түрлік құрамын анықтау;
- Бағалы балық түрлерінен түрлік құрамын қалыптастыру;
- Суқойманы типтік деңгейі бойынша анықтау жұмыстарын жүргізу;
- Тауарлы мақсатта өсірілетін аналық өндіруші балықтардан зауыттық әдіспен ұрпақ алу және дернәсілдерін шабақтық сатыға дейін өсіру;
- Балықтарды тауарлы сатыға дейін өсірудің биотехникалық тиімді тәсілдерін анықтау;
- Көлде тауарлы балық өсірудің тиімді технологияларды қолдану бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет модельдік нұсқа ретінде Қазақстанның Оңтүстік-шығысындағы табиғи көлде тауарлы балық өсірудің биотехникалық әдістері жасалады.
Бүгінде дүние жүзінде, соның ішінде Қазақстанда табиғи су алабтарындағы балық қорының азайып, ал сапалы балық өніміне сұраныстың артуына байланысты тауарлы балық өсірудің үлесінің артуы заңды құбылыс.
Сондықтан да еліміздегі игерілмей жатқан көптеген кішігірім табиғи көлдердегі балық өнімінділігін арттыруға жол ашады.
Зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған негізгі нәтижелері.
- Көл-тауарлы балық шаруашылығы саласындағы отандық және әлемдік зерттеулер мен статистикалық мәліметтерге әдебиеттік шолу жасау;
- Зерттелетін суқойманың географиялық орналасуын, морфомертиялық және гидрологиялық көрсеткішін анықтау;
- Суқойманың гидрохимиялық жағдайын бағалау;
- Суқойманың ихтиофауналық түрлік құрамын анықтау;
- Бағалы балық түрлерінен түрлік құрамын қалыптастыру;
- Суқойманы типтік деңгейі бойынша анықтау жұмыстарын жүргізу;
- Тауарлы мақсатта өсірілетін аналық өндіруші балықтардан зауыттық әдіспен ұрпақ алу және дернәсілдерін шабақтық сатыға дейін өсіру;
- Балықтарды тауарлы сатыға дейін өсірудің биотехникалық тиімді тәсілдерін анықтау;
- көлде тауарлы балық өсірудің тиімді технологияларды қолдану бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Жұмыстың теориялық құндылығы. Ғылыми диссертациялық жұмыстың теориялық құндылығы еліміздегі игерілмей жатқан табиғи көлдерді зерттеп, оларды балық өнімділігін көбейту арқылы тауарлы балық шаруашылығы саласына бейімдеу болып табылады.
Алынған нәтижелердің тәжірбиелік маңызы және нәтижелердің іске асуы. Аталмыш ғылыми жұмыс тіркеу номері: №0118РК01242, бағдарлама атауы: "Қазақстанның өңірлік жағдайларын ескере отырып, аквакультураны тиімді дамыту үшін балық шаруашылығының озық технологиялары мен бағалы объектілерін бейімдеу және қолданыстағы әдістерді жетілдіру" және осы бағдарламаның бірден бір жобасы Қазақстанның әр түрлі аймақтарында көл-тауарлы балық өсіру шаруашылықтарын ғылыми тұрғыда ұйымдастыру аясында жүргізілді. Сондай-ақ ғылыми диссертациялық жұмыс Ворошилов суқоймасында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмысының материалдары негізінде дайындалды.
Жұмыс жоспарына сәйкес гидрохимиялық және гидробиологиялық сынамалар іріктеліп, талданды, балық өсіру және өсірілетін балықтардың биологиялық көрсеткіштері бойынша материалдар жиналды. Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағы үшін жасалған көл-тауарлық балық өсірудегі модельдік суқоймаға биотехникалық әдістерді енгізу туралы акт жасалды.
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының ғылыми кеңесінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілген. Сонымен қатар, Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің, Технология және биоресурстар факультетінде PhD докторлық есебінде тыңдалып, жақсы деген бағамен бағаланған және де Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасының мәжілісінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілді.
Ізденушінің жеке қосқан үлесі. Осы ғылыми жұмыстың бірден-бір жаңалығы болып саналатын тыран балығынан зауыттық әдіспен ұрпақ алып және оны бағалы балық ретінде поликультурада өсіруде ізденушінің жеке үлесі маңызды болып табылды.
Диссертация нәтижелерінің апробациядан өтуі. Ғылыми диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының ғылыми кеңесінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілген. Сонымен қатар, Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің, Технология және биоресурстар факультетінде PhD докторлық есебінде тыңдалып, жақсы деген бағамен бағаланған және де Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасының мәжілісінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілді.
Зерттеу жұмысының жариялануы. Ғылыми зерттеу жұмысының басты нәтижелері болып саналатын 12 жарияланды, оның ішінде 3 мақала - Қазақстан Республикасы, Білім және Ғылым министрлігі жанындағы білім және ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналдарда, 1 мақала Scopus компаниясының деректер базасына кіретін халықаралық ғылыми журналда, 5 мақала отандық және шетелдік халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференцияларда жарияланған.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері ретінде келесідей ғылыми еңбектер жарияланды:
Ізденістер, нәтижелер ғылыми-тәжірбиелік журналы, Алматы 2018, №03 (079) 41-45 беттер,
Материалы международной научной конференции Результаты современных научных исследований и разработок (Тhe results of modern scientific research and development), 2019 ж. 68-86 беттер,
Ғылым және білім ғылыми-тәжірбиелік журналы, 2019. - №3 (56). - 61-166 беттер.
Материалы международной научной конференции студентов и молодых ученых Фараби Əлемі. Алматы, Казахстан, 6-9 апреля 2020 г. - Алматы: Қазақ университеті. - 2020. - 6 бет.
Ғылым және білім ғылыми-тәжірбиелік журналы, 2020. - №2-2 (59). - 112-118 беттер
Ізденістер, нәтижелер ғылыми-тәжірбиелік журналы, Алматы 2018, №02 (86) 98-106 беттер
Ғылым және білім ғылыми-тәжірбиелік журналы, 2021. - №1 (56). - 61-166 беттер.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс келесі бөлімдерді қамтиды: кіріспе, зерттеу бағыты, зерттеу бағыты, зерттеу материалдары мен әдістемелері, негізгі бөлім, зерттеу нәтижелері, зерттеу нәтижелерін талқылау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер және қосымшалар. Диссертациялық жұмыс 140 беттен, 52 кестеден, 20 суреттен, 189 әдебиеттен және 2 қосымшадан тұрады.
ЗЕРТТЕУ БАҒЫТЫ
Кәсіптік аквамәдениеттің барлық бағыттарының ішінде көл балықтарын өсіру белгілі бір аймақтың табиғи жағдайымен тығыз байланысты. Көлде тауарлы балық өсіру шаруашылығы көптеген артықшылықтарға ие:
- мұндай шаруашылықтар көлдер мен су қоймаларындағы табиғи қоректік қордың, сәйкесінше балықтарға азық болуымен ерекшеленеді;
- аквамәдениеттің осы технологиясының (КТБШ) арқасында көлдердің және су қоймаларының санитарлық жағдайы жақсарады, олардың ішіндегі балық өнімділігі өте төмен көлдер мен су қоймаларына жаңа серпін беріледі;
- көлдегі басқа да балықтарды азықтандыру үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Жайылымдық балық өсірудің көптеген артықшылықтары бар, сондықтан ол біздің елде қарқынды дами береді деп сеніммен айтуға болады.
Жасанды жағдайда балық өсіру - бұл күрделі материалдық салымдар мен еңбек шығындарын қажет ететін бағыт. Көлде тауарлы балық өсіру шаруашылығы - бұл балық өсірудің бюджетке тиімді әдісі.
Қазақстанға елдің әр түрлі аймақтарында аквамәдениетті ұйымдастыру мен жүргізудің ерекшеліктерін анықтайтын көптеген табиғи-климаттық аймақтар кіреді.
Солтүстік Қазақстанда көлдер мен су қоймаларының ең ірі қоры бар, яғни бізге бұл аймақта тауарлы балық өсіруді дамыту үшін өте перспективалы деп санауға мүмкіндік береді. Осы аймақтарда көлдерде тауарлық балық өсіруді жүргізу тәжірибесі жинақталған, алайда біздің көлдеріміздің үлкен аумағы және осы аймақтың көпшілігінде тұрғындардың аздығы бізге жайылымдық балық өсірудің дамуын болжауға нақты мүмкіндікті бере қоймайды. Сарапшылардың пікірінше, Солтүстік Қазақстан облысында облыстың табиғи, климаттық және гидрологиялық жағдайлары ықпал ететін ақсаха балық түрлерін өсіру басымдыққа ие болуы мүмкін. Бұған көрші ел - Ресейдің тәжірибесі дәлел. Аймақта қол жетімді ірі мегаполистер жоғары аквакультура өнімдерін сату кезінде ешқандай проблема болмайды деп болжауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның Шығыс аймағында көлдің жері деп те атауға болады. Бұл аймақта да көлдерді тауарлы балық өсірудің белгілі бір тәжірибесі жинақталған деп айтуға болады. Жайылымдық балық өсіруді дамытудың басым бағыты ретінде суық және жылы суда тіршілік ететін балық түрлерін өсіре отырып дамытуды болжауға мүмкіндік береді. Табиғи-климаттық жағдайлардың әртүрлілігі және балық аулау су қоймаларының әр түрлі болуы Шығыс Қазақстан облысында суару және ауылшаруашылық мақсаттары үшін көлдер мен су қоймаларында жайылымдық балық өсіруді дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның Оңтүстігіндегі Қызылорда облысында көл балықтарын өсіру үшін оңтайлы табиғи-климаттық жағдайлар бар. Бұл аймақты көл балықтарын өсіруді дамыту үшін ең перспективалы деп санауға болады. Аймақта балықтардың жылы сулы түрлерін өсіру (сазан және өсімдікқоректі балықтар) экономикалық жағынан тиімді етеді.
Сарапшылардың пікірінше, ең көп тұрғындар қоныстанған аймақтардың бірден-бірі Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Алматы облысы көлдер мен су қоймаларының саны солтүстік аймақпен салыстырмалы түрде аз болып табылады. Осыған байланысты аквамәдениетті дамыту, тоған балығын өсіру және энергетикалық нысандарда жылытылатын суларды пайдаланатын өндірістік аквамәдениет сияқты бағыттар басым болып табылады. Жердің, судың жоғары бағалануы және бағалы балық өнімдеріне деген сұраныстың жабық сумен жабдықтау циклі бар өндірістік қондырғыларда деликатесті балықтардың түрлері мен тұқымдарын өсіруді болжауға мүмкіндік береді. Осы аймақтағы көлдерде балық өсіру, экономиканы басқа қызмет түрлерімен үйлестіре отырып, неғұрлым қарқынды әдістермен жүргізілуі керек.
Аквакультура дегеніміз тұщы және теңіз суларын пайдалана отырып балық пен басқа да су организмдерін қолдан өсіру және өндіру технологиясы. Балық өсіру ауылшаруашылығы мен балық шаруашылығының қосымша саласы болып табылады. Сондықтан мал шаруашылығындағы секілді, Аквакультурате де су организмдерін қолдан өсірудің екі әдісі бар, яғни жайылымдық және балықтарды белгілі бір көлемде ұстап бағу.
Жайылымдық аквакультура дегеніміз - балықты және басқа су организмдерін оларды арнайы қоректендірусіз, яғни табиғи тамақтану негізінде өсіру. Өз кезегінде, балық өсіретін жерде, теңіздегі жайылымдық аквакультура немесе марикультура және тұщы су аквакультурасы деп бөлінеді.
Балықтарды белгілі бір көлемде өсіру аквакультурасы дегеніміз балық өндірісінде торларда, бассейндерде немесе науаларда, тоғандарда немесе басқа су айдындарында балықтарды белгілі бір тығыздықта қолдан азықтандыру арқылы өсіру.
ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
ХІХ-шы ғасырдың басына дейін әлемде тауарлық балық өсірудің барлық негізгі мәселелері іс жүзінде шешілді, ал ХХ-шы ғасырда өсірілген балықтар мен омыртқасыздар биологиясын, оның ішінде эмбриологияны тереңірек зерттеу және олардан ұрпақ алу технологиясы жүргізілді. Суқоймалардағы балық өнімділігін арттырудың негіздері, оның ішінде қарқындандырылған технологияларды енгізудегі агрогидробиоценоздар дамыды. Тауарлы балық өндірісінің технологияларын дамыту нормативтік құжаттармен қатар жүрді. ХІХ-шы ғасырдың аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында Ресей, Польша, Белоруссияда тауарлық балық өсіру де белгілі бір дамуға ие болды. Балық өсіруге қоғамның қызығушылығы артты арта бастады. Оның қалпына келу мен даму қарқыны ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғында, мемлекеттік органдардың назары осыған аударылған кезде айтарлықтай өсті. 1930 жылдардың ортасына қарай КСРО территориясындағы тоған қоры 50 мың гектарға жетті (совхоздар мен колхоздардағы тоғандар фермалары), ал тоған балықтарын өндіру көлемі 8,5 мың тоннаға жетті. Жылы суқоймалардағы балық өсірудің негізгі нысаны бұл кезең сазан болды. Қосымша балық ретінде оңғақ, мөңке балық және тағы басқа балықтар пайдаланылды. Суық суқоймада өзен және американдық құбылмалы бақтақ балықтары және басқа да балықтар өсірілді. Бұл кезеңде балық өнімдерінің негізгі бөлігін беретін жылы суқоймаларда сазан өсіру басым болды. Өткен ғасырдың 30-жылдарының екінші жартысында тоғандарда балық өсіру үшін балықтарды қоректендіру және тоғандарды тыңайту жұмыстары қолданыла бастады, балық өсірудің екі жылдық айналымына негізделген балық өсіру стандарттары жасалды. Осы кезеңде балық шаруашылығы мамандарын даярлау үшін жоғары және орта арнаулы оқу орындарының желісі құрылды, ал 1932 жылы Ресейде ғылыми зерттеулер жүргізу үшін Бүкілресейлік тоған балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды. Ұлы Отан соғысы (1941 - 1945) кезінде КСРО-да бұзылған тоғандар қоры 1958 жылға қарай толығымен қалпына келтірілді. 1953 жылы балық өндірісі соғысқа дейінгі деңгейден асып түсті. 1945 - 1961 жж. балық өсірудің тұрақты және өсіп келе жатқан интенсификациясының басталуымен сипатталады. Тоған балықтарын өсірудің осы кезеңінде де негізгі өсіру нысаны бұрынғыдай тұқының әр түрлі түрлері болды. Тоғандардың балық өнімділігін арттыру мақсатында қосымша балықтар ретінде: сазан, мөңке, оңғақ, өзен бақтағы көксерке, шортан, ақсахалар, сүйрік және т.б. сияқты түрлер жиынтығы өсірілді.
1961-ші жылдан бастап КСРО-да тоған қорының тез өсуі байқалды. 1960 жылы 50 мың гектардан тоғандардың алаңы 1985 жылға қарай 230 мың гектарға дейін ұлғайды, ал балық өндіру 14 мың тоннадан 228 мың тоннаға дейін өсті. Балық өндірісінің мұндай қарқынды өсуі тек тоған қорының өсуімен байланысты ғана емес, сонымен қатар 60-жылдары Қиыр Шығыстағы өсімдіктермен қоректенетін балықтар популяциясын, негізінен ақ және шұбар дөңмаңдай мен ақ амур балықтарын тоғандарда өсіруге бейімдеумен байланысты болды. Сондай-ақ тоған балықтарын оларды түрлі рецептегі құрама жемдермен азықтандыру арқылы өсірудің интенсивті әдістеріне көшуімен пайда болды. 1962-1963 жж өнеркәсіптік тоғандардағы балық өсіруде тұқымен бірге өсімдікқоректі балықтарды өсіру поликультурасы қалыптастырыла бастады. Сол кезеңде тоған балықтарын зерттеудің жетекші ұйымдарында және де аймақтық балық шаруашылығы институттарында өсімдікқоректі балықтардан ұрпақ алу және шабақтарын қолдан өсіру биотехникасы дами бастады. Тоғанда балық өсіру, дамудың сапалы жаңа кезеңіне өтті.
Өсімдікқоректі балықтар тұқы бағытындағы тоғандардың балық өнімділігін күрт арттырды. Орта есеппен 1980-ші жылдардың аяғында КСРО-да тоған балығы шаруашылығы өндірісінің жалпы көлеміндегі өсімдікқоректі балықтардың үлесі 25 %-ға жетті, ал балық өнімділігі 1980-ші жылы 1,1 тгектардан 1986 жылы 1,3 тгектарға дейін өсті. 80-ші жылдардың ортасынан 90-шы жылдардың басына дейін КСРО-ның ғылыми әлеуеті көптеген технологиялық және нормативтік құжаттар дайындады. Олардың барлығы тоған балықтарын өндіруді қарқындандыруды едәуір арттыруға бағытталды. Бұл өндірісті ұлғайту қажеттілігімен байланысты сол кездегі мемлекеттік деңгейде қалыптасқан тенденцияларға толық сәйкес келді. КСРО-ның барлық салаларын, оның ішінде тауарлық балық өсіруді реформалау кезеңінде экстенсивті, жартылай интенсивті және интенсивті шеңберде тоған балықтарын өсірудің жаңа формаларын, әдістерін, тәсілдерін, технологиялық шешімдерін және дәстүрлі емес бағыттарын іздеу, шаруа қожалықтарының рентабельділігі мен тиімділігін арттыру, қазіргі аквакультураның жалпы құрылымында лайықты орын алатын өндіріс екендігін көрсетті. Тұқының құрама жемін өндіру мен қолданудың күрт төмендеуі байқалды. Нәтижесінде Ресейде тоған өсіру шаруашылықтарындағы балық өндірісінің көлемі 1997 жылға қарай 28,6 мың тоннаға дейін, яғни 4,3 есеге дейін төмендеді. Осы сәттен бастап өндіріс көлемінің ұлғаюы белгіленді: 1998 жылы - 34 мың тоннаға дейін, 2000 жылы - 35 мың тоннаға дейін және бұл үрдіс жалғасуда. Тауарлы балық өсіруді қайта құру, жалпы, тоған балықтарын өсіруді қосқанда, оң мәнге ие. Кәсіпорындар тұтынушыға назар аударуға мәжбүр. Өндіріс көлемі балыққа деген сұраныспен анықталады. Халықтың қымбат балыққа деген сұранысы аз болған сайын, арзан өсіру тиімді болады. Шаруа қожалықтары тиімділігінің негізгі критерийі пайда болды, ал кәсіпорында қаражаттың болуы оның ұжымының әл-ауқатының деңгейін анықтайды, бұл меншік иелері ретінде қызметкерлерінің психологиясының өзгеруіне ықпал етеді.
Аквакультураны дамытудың болашағы
Экономикалық реформа жағдайында Ресейдегі Аквакультураті дамытуға Ресейдің жетекші балық шаруашылығы ұйымдары тарапынан да, ғылыми ұйымдары тарапынан да көп көңіл бөлінеді. Бекіре өсіруді, ақбалықтарды өсіруді, форель өсіруді және жайылымдық балық өсіруді дамытудың болашағы анықталды. Сауда Аквакультураінде көл, тоған және өндірістік балық өсіру қарастырылады. Негізгі бағыттар тоған, өндірістік және жайылымдық болып табылады, шаруа қожалықтарын ұйымдастыру әдістері қарастырылады. Ресейде тұщы су Аквакультураінің қазіргі жағдайы мен болашағын талдау кезінде тоған балықтарын өсіру өткен және қазіргі кезеңде өндіріс көлемі мен тиімділігі тұрғысынан, өнеркәсіптік, көлдік және басқа кәсіптік балық өсіру бағыттарымен қатар жайылым, жетекші орынды алады. Тұщы су Аквакультурасында тауарлық балық өндірісінің жалпы көлемінде тоған балықтарын өсіру үлесі қазіргі уақытта 63% -дан асады. Тауарлы балықты жоспарлы түрде өндіруде тоған балықтарының үлесі аздап төмендейді, бірақ жоғары болып қалады - кем дегенде 60%. Сонымен бірге тауарлық балық өсірудің әлеуеті мен бағыттарын талдау ұзақ мерзімді перспективада Ресейде тауарлық өнімнің негізгі өндірушілері ірі су қоймаларында, көлдерде, су қоймаларында (салқындатқыш тоғандарда) балық өсіру болады деп болжайды. жылу электр станциялары мен атом электр станцияларында) және әр түрлі типтегі шағын су объектілері. Ресейдегі шағын су қоймаларының жалпы су беті 25 миллион гектарға жетеді. Тауарлы балық өсірудің қолданыстағы және жаңа, дамып келе жатқан аудандарының әлеуетті мүмкіндіктерін талдау көрсеткендей, тоған балықтарын өсіру салыстырмалы түрде алыс болашақта тауарлық балық өндірісіндегі көшбасшылығынан айрылып, жайылымдық балық өсіруден кейін келесі орынға шығуы мүмкін. Қазіргі уақытта жайылымдық балық өсіруді тоған және өндірістік балық өсіру арқылы отырғызу материалдарымен қамтамасыз ету керек деген сенім бар. Есептеулер көрсеткендей, жылына 1 миллион тонна жайылымдық тауарлық балық алу үшін 1,6 миллион гектарға жуық өсетін алқаптар 1-ші және 2-ші қатарға қажет болады. Ресейдегі барлық тоған қоры 2000 жылғы жағдай бойынша 108,6 мың га құрады. Потенциалды мүмкіндіктер бұл қорды жөндеу және жаңа құрылыс есебінен шамамен 200 мыңға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді, сондықтан тоғандағы балық өсірудің барлығы жайылымдық балық өсіру үшін отырғызу материалын өсіруге көшсе, оның қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін болады 12,5% -ға. Өнеркәсіптік балық өсіру, оның өндірістік қуатын 330 мың м-ге жеткізіп, жайылымдық балық өсіру үшін отырғызу материалы өндірісіне толық көшіру жағдайында жалпы сұраныстың тағы 2,5% қамтамасыз етеді. Жалпы, тоған және өндірістік балық өсіру жайылымдық балық өсіруді 15% қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге Ресей Федерациясының тұрғындарының тірі, балғын, салқындатылған және өңделген балықтарға қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейінде 2,5-30 млн тонна деңгейінде тауарлық балық өнімдерін өндіру әлеуетін іске асыру проблемасы жылына шешілуде. Ол үшін жайылымдық балық өсіру үшін отырғызу материалын өсіру процесіне типтік алуан түрлілігі мен мақсаты бар шағын су қоймаларын тарту қажет. Көгалдандыру материалын өндіруге деген сұранысты қажетті мөлшерде және сапада қанағаттандыру үшін шағын су қоймаларының су қорынан (25 млн га) 2,2 млн га ғана пайдалану қажет. Шағын су қоймаларын (ұсақ балық өсіру) балық аулау үшін технологиялық шешімдерді ең қарапайым схемалардан бастап, балық өсіру объектілерінің минималды жиынтығынан бастап, күрделі кешендеріне дейін, әртүрлі балық түрлері - тұқы, бекіре түрлерімен ұсынуға болады. , лосось және жыртқыш балықтар, мысалы, көксерке, еуропалық сом, шортан, бурбот, форель, көктерек, сарымсақ және басқалары балық өсіруді интенсификациялау элементтерімен, өнеркәсіптік балық өсірумен және ауылшаруашылық өндірісімен біріктіру. Көп жағдайда мұндай технологиялық схемалар коммерциялық рекреациялық балық аулау және азаматтардың демалуымен органикалық түрде байланысты. Сонымен бірге ішкі экономикалық су қоймаларын жинауға арналған отырғызу материалдарын өндіруге экономикалық және экономикалық тұрғыдан бағдарланған тоған және өндірістік балық өсіруді дамыту қажет. Сондай-ақ жаңа балық түрлерін құру, жемөсімдік өндіру, селективті балық аулау әдістері мен технологиялық шешімдерін әзірлеу, әр түрлі типтегі су айдындарындағы табиғи тамақ қорларын игеруді басқару, балық аурулары, судың токсикологиялық қауіпсіздігі бойынша зерттеулер жүргізу қажет. денелер (оларды антропогендік әсерден қорғайды), әр түрлі типтегі және аймақтағы су қоймаларында селективті балық аулау әдістерін жасау, балық шикізатын технологиялық өңдеу (кептіру, ыстау, консервілеу, қоқыс балықтарынан балық ұнын өндіру және өңдеу қалдықтары, дәрі-дәрмектер). Тұщы су Аквакультурасының барлық бағыттары (кәсіптік балық өсіру), әсіресе қажетті салмақ жағдайындағы отырғызу материалын өндіру және балықтардың көп түрлілігі арқылы өзара байланысты болуы керек екендігі даусыз. Бұл міндеттер технологиялық дамулардан кем емес, өйткені олар экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік, саяси, құқықтық және заңнамалық мәселелерге әсер етеді.
ТАУАРЛЫҚ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
Тоған шаруашылығы 90-шы жылдардың басында Ресейде өсірілген балықтардың жалпы көлемінің шамамен 80% құрады. 1980 жылдардың аяғында Ресейде (бұрынғы КСРО) тоған өсіретін шаруашылықтарда тауарлық балық өндірісі 260 мың тоннаға жетті.Кейіннен өткен ғасырдың соңына дейін өндірістің құлдырауы болды және 2000 жылы тауарлық балық өндірісі 35,0 мың тоннаны құрады, ал 2001 жылы 67,7 мың тонна өсірілді.Кейінгі жылдары тоған шаруашылықтарында тауарлық балық өндірісі көлемінің ұлғаюы күтілуде. Ресейдегі тоған қоры 150 мың гектарды құрайды, оның техникалық-экономикалық себептеріне байланысты шамамен 60% пайдаланылады, ал пайдаланылатын тоған қорының едәуір бөлігі күрделі жөндеуді және қайта құруды қажет етеді. Ресей Федерациясында 76,3 мың га қоректенетін тоғандар жұмыс істейді. Жақын арада тоған қорын 125 мың гектарға дейін ұлғайту жоспарлануда. Барлық тоған алаңдары өндірісті жылына 400 мың тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Индустриальді балық өсіру шаруашылығы - өнеркәсіптік балық өсіретін шаруашылықтар негізінен судың жылуын энергетикалық және өндірістік кәсіпорындардың салқындату жүйелерінен қайта өңдейді. Қазіргі уақытта Ресейде жалпы су бетінің ауданы шамамен 300 мың м2 болатын 50-ге жуық өндірістік балық өсіретін шаруашылықтар бар. Соңғы уақытқа дейін өндіріс көлемі жылына 20-200 кг м2 және одан да көп өнім шығаратын 20 мың тонна балыққа жетті. Қазіргі кезде өндірістік балық өсіру зауыттары 12-13 мың тонна тауарлық балық өндіреді. Өсірудің негізгі нысаны әлі күнге дейін сазан болып табылады, бірақ одан да көп құнды аспаздық заттарды - лосось (форель), бекіре (стерлет және Лена бекірелері) және басқаларын, сонымен қатар балық емес заттарды өсіруге көп көңіл бөлінуде.
Көл-тауарлы балық өсіру шаруашылығы - көлде тауарлы балық өсірудің табиғи ірі суайдындарынан айырмашылығы, балық поликультурасын таңдаумен қатар, балық өсіруді интенсификациялау элементтері қолданылады яғни, су қоймаларын тыңайту және мелиорациялау және балықтарды қолдан азықтандыру. Қазіргі уақытта елімізде көл тауарлы балық өсіру шаруашылығы ойдағыдай дамып келеді. елдің еуропалық аумағының солтүстік-батысында жақсы перспективалар бар. Көл фермаларында суықты жақсы көретін балықтар негізінен өсіріледі: ақ балық, пелед, лосось. Мүмкін, жақын арада көл өсіретін шаруашылықтар балық өндірісінің айтарлықтай өсуіне жол бермейді, бірақ, әрине, олар халықты құнды азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, сонымен қатар спорттық және сауықтыру балық аулауды дамыту мәселелерін шешеді. Көл зауыттарында тауарлық балық өндірісі жылына шамамен 4,6 мың тоннаны құрайды.
ТАУАРЛЫҚ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ҚАРҚЫНДЫЛЫҒЫ
Ішкі сулардағы балық қоры азайған жағдайда және жасанды көбеюмен қамтамасыз етілетін жағдайда балық өнімдерінің көлемін арттырудың бірден-бір сенімді көзі аквакультура болып табылады.
БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының ресми деректері бойынша 2000 жылы аквакультураны қоса алғанда барлық су организмдерінің бүкіл әлемдегі аулануы 141,8 млн тоннаны құраған екен, оның ішінде балық шаруашылығы - 96 млн тонна (67,7%) және Аквакультура - 45,8 млн т (32,3%) (кесте) 1). ФАОның сонгы малиметтери керек
Жалпы соңғы жылдардағы ақпараттық мәліметтерге сүйенсек 2019 жылы нарықтағы балық және балық өнімдері өндірісі 66 мың тоннаны құрады. Оның ішінде кәсіпшілік балық аулау - 45 мың тонна, балық өсіру - 7,4 мың тонна, импорт - 43,5 мың тонна, экспорт - 30 мың тонна. Қазақстан теңіз және мұхиттық балық өнімдерін Ресей, Норвегия, Исландия, Қытай және Балтық елдерінен тағы басқа елдерден импорттайды. Өз кезегінде алыс және жақын әлемнің 36 шет елдеріне балық өнімдерін экспорттайды. Негізінен тұздалған және қатырылған балық өнімдері және көксерке балығының филесі Еуропа елдеріне жөнелтіледі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметі бойынша жылына 1 адам 16 кг балық өнімін тұтыну керек болса, бұл көрсеткіш өкінішке орай, 4 килограммнан аспай отыр. Ал, көршілес Ресей және Қытай елдері әр адамға шаққанда 20-40 кг-нан тұтынады.
Қазақстан балық өсіру саласы бойынша қарқынды дамып келе жатқан елдердің бірі. Соңғы 7 жылда өсірілген балықтардың көлемі 9 есеге, яғни 800 тоннадан 7,4 мың тоннаға дейін өскен. Еліміздегі балық өсіру шаруашылықтары, БДСҰ-ның бекіткен ір адамға 16 кг. балық өнімін тұтыну нормасы бойынша кем дегенде 300 мың тонна балық өндіру қажет.
Балық өсіру бойынша Түркістан облысы жылына 5 мың тонна өндіре отырып, алдыңғы орынды алады. Екінші орында шамамен 1000 тоннадай өндіру арқылы Алматы облысы еншілесе, үшінші орынды - Солтүстік Қазақстан алады (380 тонна). Төртінші орында Шығыс Қазақстан облысы - шамамен 300 тонна. (Переориентация на рыбоводство, совершенствование законодательства и меры господдержки - как в Казахстане развивают рыбную отрасль 24.09.2020 г. Официальный информационный ресурс Премьер-Министра Республики Казахстан
Источник: https:primeminister.kzrunewsre viewspereorientaciya-na-rybovodstv o-sovershenstvovanie-zakonodatelstv a-i-mery-gospodderzhki-kak-v-kazahs tane-razvivayut-rybnuyu-otrasl-2482 944#
Любое использование материалов допускается только при наличии гиперссылки на primeminister.kz)
2000 жылы балық және теңіз өнімдерін өндіру көлемі бойынша Қытай (32,4 миллион тонна) алдыңғы орында, Үндістан (2,1 млн. т) және Жапония (1,3 млн. т). 1-ден 0,5 млн тоннаға дейін Филиппин, Индонезия, Тайланд, Оңтүстік Корея, Бангладеш, Вьетнам өндірді (кесте 3). Ал 2020 жылғы ақпарат бойынша әлемдік балық өндіру көлемі 82 млн. тоннадан асты.осыған орай соңғы 25 жылда аквакультура саласы 67 млн. тоннаға өскен.
Кесте 3. Әлемдік аквакультура өндірісінің негізгі өндіруші елдер бойынша көрсеткіші, млн. тонна (2000 жыл)
Елдер
тонна
Қытай
32,4
Үндістан
2,1
Жапония
1,3
Филиппин
1,1
Индонезия
1,0
Тайланд
0,7
Оңтүстік Корея
0,7
Бангладеш
0,7
Вьетнам
0,5
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕРДЕГІ ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
Дүниежүзілік аквакультурадағы ең негізгі бағалы түрлері: ақ амур (3430 мың т.), ақ дөңмаңдай (3395 мың т.), тұқы (2516 мың т.), шұбар дөңмаңдай (1614 мың т.), мөңке (1376 мың т.). 600-100 мың тоннаға дейін өндірілетін балықтар: тилапия, құбылмалы бақтақ, канал жайыны, ханос, сарықұйрық лакедра балығы және атлантикалық албырт. Тұқы, сазан, атлантикалық албырт, құбылмалы бақтақ, тынық мұхиты албырты және канал жайыны әлемдегі ең қарқынды өсіріліп келе жатқан балықтар болып саналады.
Бірінші орынды, әлемдегі аквакультураның жартысынан көбін өндіретін Азия құрлығы алады. Онда үнді сазаны (катла, роху, мригел), тилапия және дөңмаңдай басым. Екінші орынды Еуропа алады. Бұл елдерде сазан, құбылмалы бақтақ, жайындар және жыланбалықтар өсіріледі. Үшінші орында Африка тұр. 25-тен астам балық түрлерінің ішінде тилапия, африкалық сом және сазан басым. Солтүстік Америкада канал жайындары, құбылмалы бақтақ, талма балықтар және алабұғалар, ал Латын Америкасында тұқы, тилапия және албырт балықтары өндіріледі.
КӨЛ ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ӨСІРУ
КӨЛДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
Көлдер ауданы бойынша үш топқа бөлінеді:
1) ірі (ауданы 10 мың гектардан астам);
2) орташа (ауданы 1-ден 10 мың гектарға дейін);
3) шағын (ауданы 1 мың гектарға дейін);
Ресейдің көлдерінде балықтың 170-ке жуық түрі мекендейді, олардың арасында лосось, ақ балық, тұқы, алабұға және басқалары бар. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығына, яғни су температурасы 10 °C-тан жоғары күндер санына және осы кезеңдегі орташа тәуліктік температураның мөлшеріне байланысты көл балық өсірудің бес аймағы бөлінеді (кесте. 118).
Көлдердің жағалық аймағы терең емес, су өсімдіктерімен және оттегінің жақсы жағдайында сипатталады. Бұл аймақта балықтардың көптеген түрлері және олардың шабақтары көптеп кездеседі. Мұнда түраралық және түрішілік бәсекелестік байқалады.
Пелагикалық аймақ - көлдің ортаңғы қабаты. Судың ортаңғы қабатына дейін жақсы жылитын болғандықтан термофильді балық түрлері тіршілік етеді.
Профундальді аймақ - көлдің терең бөлігі. Бұл аймақта қыс мезгілінде балықтар қыстап шығады. Көлдердегі балықтар көбею сипаты бойынша екі топқа бөлінеді: көктем-жазда (тұқылар, алабұғалар) және күз-қысты (албырттар, ақсахалар).
Көлдер шығу тегі бойынша алты түрге бөлінеді: мұздық, реликт, шұңқыр, жанартау, жайылма, бөгет.
Көлді балық аулау мақсатында пайдаланбас бұрын оған ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Балық аулау тұрғысынан ең маңыздысы - бұл климаттық жағдайлар мен көлдің гидрологиялық режимі арқылы қалыптасатын температуралық режим. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы, балықтардың жетілуі және уылдырық шашуы температураға байланысты. Сонымен қатар көлдердің гидрохимиялық режимі ондағы су организмдерінің тіршілік етуіне маңызды әсер етеді. Судағы еріген газдардың ішінде көлдегі тіршілік иелері үшін маңыздылығы жағынан бірінші кезекте үнемі суда болатын оттегі, азот және көмірқышқыл газы болып табылады. Биохимиялық процестерге қатысатын оттегі мен көмірқышқыл газының мөлшері әр түрлі болады. Көлдегі балық шаруашылығын жүргізудегі маңызды көрсеткіштердің бірі - омыртқасыздар мен балықтарға қажетті оттегі режимі. Органикалық заттардың ыдырауы нәтижесінде күкіртті сутегі (H2S) және метан (CH4) көл суларында пайда болуы мүмкін. Судың белсенді реакциясы су организмдеріндегі зат алмасу жылдамдығын реттейді. Осыған байланысты ол гидрофаунаның құрамына әсер етеді. Мысалы, көптеген балықтардың pH бойынша критикалық шегі 4,5-9,6 құрайды, оңтайлы 6-8 аралығында. Органикалық заттар, еріген, тоқтатылған және су түбіне түскен өсімдіктер мен жануарлардың дамуы және өлуі нәтижесінде түзіледі. Тұщы су көлдерінде еріген тұздардың ішінен фосфор, калий, азот, темір және кальций тұздары балық шаруашылығы үлкен қызығушылық тудырады. Көлді балық шаруашылығында бағалау үшін гидрохимиялық және гидробиологиялық (судағы өсімдіктер мен жануарлар популяциясының құрамы) зерттеулер және көлдің ихтиофаунасын зерттеу қажет. Аталмыш зерттеулер көлде қандай балық түрлерін өсіруге болатындығын білуге мүмкіндік береді.
Көлдің биологиялық ресурстарын ұтымды пайдалану үшін бағалау жұмыстарын жүргізіп, көлдегі гидрологиялық және гидрохимиялық режимдерін анықтап, өсірілетін балықтарға азық болатын организмдерінің санын көбейтіп, содан соң көлге бағалы балық түрлерін енгізу қажет. Шағын көлдер балық аулау үшін ең қолайлы болып табылады. Мезотрофты типтегі көлдерде 200 кгга дейін балық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УДК 639.3+69.25.13+69.25.15 Қолжазба құқығында
АБИЛОВ БЕРДИБЕК ИБРАГИМОВИЧ
Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы көл-тауарлы балық шаруашылығында тұқытектес балықтарды өсірудің биотехникалық әдістерін жетілдіру
6D080200 - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
Философия докторы (PhD)
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
Отандық ғылыми кеңесші:
б.ғ.к. қауым. профессор
Исбеков К.Б.
Шетелдік ғылыми кеңесші:
Доцент, доктор
Людмила Николова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2021
мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
қысқартуЛАР және шартты белгіЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
ЗЕРТТЕУ БАҒЫТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
Тауарлы балық өсіру шаруашылығының даму тарихы
Тауарлы балық өсірудің негізгі бағыттары
Әлемдік аквакультураның қазіргі жағдайы
Қазақстандағы балық шаруашылығының дамуы мен болашағы
1
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ..
7
2
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі кейбір резервтік көлдердегі балық түрлерінің алуантүрлілігі
2.1
Ворошилов суқоймасының морфометриялық мәліметтері және гидрохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2.2
Суқоймадағы омыртқасыз организмдерді зерттеу ... ... ... ... ... ...
11
2.3
Суқоймасындағы ихтиофаунаның түрлік құрамы ... ...
14
3.
Көл-тауарлы балық өсіру бағытында жоспарланған жұмыстар ... ...
16
3.1
Көл-тауарлы балық өсіру үшін сазан және өсімдікқоректі балықтарды зауыттық әдіспен көбейту жұмыстары ... ... ... ... ... ... .
16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
26
анықтама
Жергілікті түрлер - осы өлкеде бұрыннан бар түрлер;
Абсолютты жеке тұқымдылық (АЖТ) - биыл шашатын аналық дарақтарындағы осы жылғы уылдырық генерациясының саны;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Балық түрлерінің ареалы - нақты балық түрлерінің кездейсоқ енуіне немесе кездейсоқ ену орнысыз оның тұрақты тіршілік етуіне қарамай географиялық таралу аймағы;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Биомасса (В) - үйір немесе оның қандай да болмасын бір бөлігінің салмағы;
Балықты өндіріп-өсіру - балықты табиғи (реттелетін немесе реттелмейтін) немесе жасанды түрде жаңарту процессі, оның үйір құрамында санын және сапасын қайта қалпына келтіру;
Енген - өзге туыс өкілі;
Трансшекаралық су тораптары - бірнеше мемлекет территориясы бойынша өтетін су тораптары;
Балықтың жасы (t) - балық өмірінің толық жасы. Араб санымен белгіленеді. Құртшабақ жасы - 0+;
Гидрография - жағдайы, режимі және жергілікті жағдайы сипатталатын нақты су нысанын зерттеумен және сипаттаумен айналысатын гидрологияның құрлық бөлігі;
Балықтың орташа ұзындығы (L) - аулауда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Қор бірлігі - қаралған уақыт аралығындағы (мысалы, тоқсан, жыл) сол аудандағы жеке кәсіптік мәні бар бір түрлік особътан тұратын тұрақты кәсіптік концентрация;
Қор - қолданыстағы немесе мүмкін ықтимал пайдалану жағдайын қарастыратын балық популяциясының бөлігі;
Кәсіптік қор - балық аулау ережесімен бекітілетін немесе өлшемдері кәсіптік болып саналатын балықтан тұратын қордың бөлігі (салмақ бірлігінде немесе дана түрінде);
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Жалпы ихтиомасса (В) - жалпы биомассаны қара;
Кәсіптік қордың ихтиомассасы - кәсіптік қор биомассасын қара;
Су биоресурстарының аулау квотасы - кәсіптің осы нысанын пайдалануға қатысатын, әрбәр өндіру мекемесі үшін бекітілетін жалпы аулау мүмкіндігінің үлесі;
қысқарту және шартты белгі
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
Уылд. - уылдырық
Мин - минимальді
Макс - максимальді
БЖм - Балтық жүйесінің метрі
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағының көлем және аудан бойынша бірлігі
МРД - максимальді - рұқсат етілетін деңгей
НҚД - нормальді құярлық деңгей
орт. - орташа
СЖТ - салыстырмалы жеке тұқымдылық
ЖАМ - жалпы аулау мүмкіндігі
ШАМ - шектеулі аулау мүмкіндігі
ПТ - популяциялық тұқымдылық
ҚР - Қазақстан Республикасы
а. ж. - ағымдағы жылы
M+-m - ауытқу
N - саны
рН - судың активті реакциясы
Қоңд. - қоңдылық
Ф. - Фультон
Данам3, данам2 - жануарлар санының көлем және аудан бойынша бірлігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ОСы жерге жаңа мәліметтер керек. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2021 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасы тауарлы балық көлемін еліміздегі балық өсіру кәсіпорындарында 5000 тоннаға дейін арттыруды қарастырады. Статистикалық мәліметтер бойынша елімізде 694,405 га қолайлы су айдындары бар, онда жылына 30-50 мың тонна балық өндіруге болады, ал қазіргі кезеңде тек 3754 тонна балық ауланады. Бүгінгі таңда табиғи су қоймаларындағы тауарлы балық шаруашылығын дамыту бағыты қысқа мерзімге арзан бағамен сатылатын балық өндірісін күрт арттыруға мүмкіндік беретін перспективті бағыттардың бірі болып саналады. Көл-тауарлы балық шаруашылығында (КТБШ) тауарлы балық шаруашылығының құрамдас бөлігі ретінде кеңінен дамуы, оның халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге қосқан үлесінің күшеюі, ең алдымен, оның биологиялық деңгейіне байланысты. Ол үшін жергілікті маңызы бар су айдындарына толықтай биологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Осындай зерттеулердің негізінде су объектілерінің шаруашылық мақсатқа жарамдылық деңгейі анықталып, балық өсіру, мелиорация және су объектілерін коммерциялық пайдалану режимдері жасалды. Зерттеу барысында көлдердің морфометриялық, гидрологиялық, гидрохимиялық және гидробиологиялық көрсеткіштері анықталып, көлдердің ихтиоценоздарының құрамы анықталды.
Көлдің табиғи қасиеттерінің жиынтығы, оның ішінде: климаттық жағдайлар, су айдынының табиғаты, морфометриялық көрсеткіштер, су балансының көрсеткіші, судың химиялық құрамы, бастапқы және қайталама биологиялық өнімдер деңгейлері, балық популяциясының құрамы эксплуатацияның белгілі бір нысандарындағы су қоймасының қазіргі және ықтимал маңыздылығын объективті бағалауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының жаңалығы су объектілерін зерттеу мен бағалаудың жаңа, заманауи әдістерін қолдану болып табылады. Сонымен қатар, су қорының бұрын пайдаланылмаған балық обьектілерімен толықтыру, КТБШ режимінде су айдындарын пайдалануға ғылыми негізделген ұсыныстар жасау арқылы олардың балық өнімділігін арттыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының нәтижесінде заманауи экономикалық жағдайда Қазақстанда КТБШ жүргізу әдістерін қолданудың теориялық және практикалық негіздері қаланады. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер Қазақстанның балық өсіру шаруашылықтарының климаттық және экономикалық жағдайларына байланысты Қазақстанның көлдерде балық өсіру жағдайында балық өсіру технологияларын және тиісті нормативтік-технологиялық құжаттаманы жасауға негіз болады. Осылайша, балық аулаудың көлдерді пайдаланудың жоғары деңгейіне қол жеткізіледі, бұл қоршаған ортаға зиян тигізбестен өндіріс тиімділігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде Қазақстандағы балық өнеркәсібі, осы саланы басқарудың барлық буындары арасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыруға және басқару шарттары мен формаларының түбегейлі өзгеруіне бағытталған бірыңғай әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар кезеңінде, ұзақ уақыт бойы әзірленген еліміздегі балық шаруашылығы саласын дамыту тұжырымдамалары, ішкі су айдындарының биологиялық ресурстарын айтарлықтай жаңартуды және дамытуды көздейді. Қазіргі экономикалық жағдайда нақты мүмкіндіктерге негізделген іс-қимылдың тұтас стратегиясына қарсы тұру қажет.
Экономикалық өсудің аймақтық драйверлерін қалыптастыру маңызды және барлық инвестициялық жобалар тікелей аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескере отырып, оны дамыту үшін еліміздің барлай аймақтарында макроөңірлер үшін тауарлы балық өсіруді дамытудың жекелеген бағдарламалары іске асырылуы тиіс. Аймақтық балық шаруашылығы кешендерінің бәсекеге қабілетті деңгейге шығуы өнеркәсіпті модернизациялаудың тиімділігіне, тауарлы балық өсіруді техникалық және технологиялық қайта жарақтандыруға тікелей байланысты. Бұл жоғары сапалы балық өнімдерін өндіруді және жеткізуді ұлғайтуға бағытталған тауарлық балық өсіруді арттыру және су биологиялық ресурстарының табиғи көбею тиімділігін арттыруға арналған іс-шаралар болып табылады. Сондай-ақ, құрылған көл-тауарлық балық өсіру зауыттарының экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету үшін белгілі бір аймақтың жағдайына бейімделген көл-тауарлы балық өсірудің биотехникалық жоспарлары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Тауарлы балық өсіру тәжірбиесі көрсеткендей, басқа елдерде және Қазақстанда бұрын жасалған биотехникалық жоспарлар мен аквамәдениет әдістері біздің елдің қазіргі экономикалық жағдайында әрдайым тиімді бола бермейді және кез келген жағдайда нақты су объектілерінің жағдайына бейімделуді қажет етеді. Бұл жағдайдағы шешім - тауарлық балық өсіруді дамыту, көлдің тауарлық балық өсіру шаруашылықтарын құрудың тиімді, ғылыми негізделген технологияларын енгізу арқылы өндірісті интенсивтендіру мүмкіндігі болып табылады.
Зерттеу нысаны мен пәні. Зерттеу нысаны Қазақстанның Оңтүстік Шығысында орналасқан Алматы облысы, Іле ауданында орналасқан ИП Петров жеке қожалығына қарасты Ворошилов суқоймасы және ондағы тұқы және өсімдікқоректі (ақ амур және ақ дөңмаңдай) балықтары болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс аймағында тұқы және өсімдікқоректі (ақ амур және ақ дөңмаңдай) балықтарды тауарлы өсірудің биотехникасын жетілдіру және оны балық өсіру шаруашылықтарына енгізу.
Міндеттері:
- Көл-тауарлы балық шаруашылығы саласындағы отандық және әлемдік зерттеулер мен статистикалық мәліметтерге әдебиеттік шолу жасау;
- Зерттелетін суқойманың географиялық орналасуын, морфомертиялық және гидрологиялық көрсеткішін анықтау;
- Суқойманың гидрохимиялық жағдайын бағалау;
- Суқойманың ихтиофауналық түрлік құрамын анықтау;
- Бағалы балық түрлерінен түрлік құрамын қалыптастыру;
- Суқойманы типтік деңгейі бойынша анықтау жұмыстарын жүргізу;
- Тауарлы мақсатта өсірілетін аналық өндіруші балықтардан зауыттық әдіспен ұрпақ алу және дернәсілдерін шабақтық сатыға дейін өсіру;
- Балықтарды тауарлы сатыға дейін өсірудің биотехникалық тиімді тәсілдерін анықтау;
- Көлде тауарлы балық өсірудің тиімді технологияларды қолдану бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет модельдік нұсқа ретінде Қазақстанның Оңтүстік-шығысындағы табиғи көлде тауарлы балық өсірудің биотехникалық әдістері жасалады.
Бүгінде дүние жүзінде, соның ішінде Қазақстанда табиғи су алабтарындағы балық қорының азайып, ал сапалы балық өніміне сұраныстың артуына байланысты тауарлы балық өсірудің үлесінің артуы заңды құбылыс.
Сондықтан да еліміздегі игерілмей жатқан көптеген кішігірім табиғи көлдердегі балық өнімінділігін арттыруға жол ашады.
Зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған негізгі нәтижелері.
- Көл-тауарлы балық шаруашылығы саласындағы отандық және әлемдік зерттеулер мен статистикалық мәліметтерге әдебиеттік шолу жасау;
- Зерттелетін суқойманың географиялық орналасуын, морфомертиялық және гидрологиялық көрсеткішін анықтау;
- Суқойманың гидрохимиялық жағдайын бағалау;
- Суқойманың ихтиофауналық түрлік құрамын анықтау;
- Бағалы балық түрлерінен түрлік құрамын қалыптастыру;
- Суқойманы типтік деңгейі бойынша анықтау жұмыстарын жүргізу;
- Тауарлы мақсатта өсірілетін аналық өндіруші балықтардан зауыттық әдіспен ұрпақ алу және дернәсілдерін шабақтық сатыға дейін өсіру;
- Балықтарды тауарлы сатыға дейін өсірудің биотехникалық тиімді тәсілдерін анықтау;
- көлде тауарлы балық өсірудің тиімді технологияларды қолдану бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Жұмыстың теориялық құндылығы. Ғылыми диссертациялық жұмыстың теориялық құндылығы еліміздегі игерілмей жатқан табиғи көлдерді зерттеп, оларды балық өнімділігін көбейту арқылы тауарлы балық шаруашылығы саласына бейімдеу болып табылады.
Алынған нәтижелердің тәжірбиелік маңызы және нәтижелердің іске асуы. Аталмыш ғылыми жұмыс тіркеу номері: №0118РК01242, бағдарлама атауы: "Қазақстанның өңірлік жағдайларын ескере отырып, аквакультураны тиімді дамыту үшін балық шаруашылығының озық технологиялары мен бағалы объектілерін бейімдеу және қолданыстағы әдістерді жетілдіру" және осы бағдарламаның бірден бір жобасы Қазақстанның әр түрлі аймақтарында көл-тауарлы балық өсіру шаруашылықтарын ғылыми тұрғыда ұйымдастыру аясында жүргізілді. Сондай-ақ ғылыми диссертациялық жұмыс Ворошилов суқоймасында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмысының материалдары негізінде дайындалды.
Жұмыс жоспарына сәйкес гидрохимиялық және гидробиологиялық сынамалар іріктеліп, талданды, балық өсіру және өсірілетін балықтардың биологиялық көрсеткіштері бойынша материалдар жиналды. Оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағы үшін жасалған көл-тауарлық балық өсірудегі модельдік суқоймаға биотехникалық әдістерді енгізу туралы акт жасалды.
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының ғылыми кеңесінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілген. Сонымен қатар, Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің, Технология және биоресурстар факультетінде PhD докторлық есебінде тыңдалып, жақсы деген бағамен бағаланған және де Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасының мәжілісінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілді.
Ізденушінің жеке қосқан үлесі. Осы ғылыми жұмыстың бірден-бір жаңалығы болып саналатын тыран балығынан зауыттық әдіспен ұрпақ алып және оны бағалы балық ретінде поликультурада өсіруде ізденушінің жеке үлесі маңызды болып табылды.
Диссертация нәтижелерінің апробациядан өтуі. Ғылыми диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының ғылыми кеңесінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілген. Сонымен қатар, Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің, Технология және биоресурстар факультетінде PhD докторлық есебінде тыңдалып, жақсы деген бағамен бағаланған және де Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасының мәжілісінде тыңдалып ашық қорғауға жіберілді.
Зерттеу жұмысының жариялануы. Ғылыми зерттеу жұмысының басты нәтижелері болып саналатын 12 жарияланды, оның ішінде 3 мақала - Қазақстан Республикасы, Білім және Ғылым министрлігі жанындағы білім және ғылым саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналдарда, 1 мақала Scopus компаниясының деректер базасына кіретін халықаралық ғылыми журналда, 5 мақала отандық және шетелдік халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференцияларда жарияланған.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері ретінде келесідей ғылыми еңбектер жарияланды:
Ізденістер, нәтижелер ғылыми-тәжірбиелік журналы, Алматы 2018, №03 (079) 41-45 беттер,
Материалы международной научной конференции Результаты современных научных исследований и разработок (Тhe results of modern scientific research and development), 2019 ж. 68-86 беттер,
Ғылым және білім ғылыми-тәжірбиелік журналы, 2019. - №3 (56). - 61-166 беттер.
Материалы международной научной конференции студентов и молодых ученых Фараби Əлемі. Алматы, Казахстан, 6-9 апреля 2020 г. - Алматы: Қазақ университеті. - 2020. - 6 бет.
Ғылым және білім ғылыми-тәжірбиелік журналы, 2020. - №2-2 (59). - 112-118 беттер
Ізденістер, нәтижелер ғылыми-тәжірбиелік журналы, Алматы 2018, №02 (86) 98-106 беттер
Ғылым және білім ғылыми-тәжірбиелік журналы, 2021. - №1 (56). - 61-166 беттер.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс келесі бөлімдерді қамтиды: кіріспе, зерттеу бағыты, зерттеу бағыты, зерттеу материалдары мен әдістемелері, негізгі бөлім, зерттеу нәтижелері, зерттеу нәтижелерін талқылау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер және қосымшалар. Диссертациялық жұмыс 140 беттен, 52 кестеден, 20 суреттен, 189 әдебиеттен және 2 қосымшадан тұрады.
ЗЕРТТЕУ БАҒЫТЫ
Кәсіптік аквамәдениеттің барлық бағыттарының ішінде көл балықтарын өсіру белгілі бір аймақтың табиғи жағдайымен тығыз байланысты. Көлде тауарлы балық өсіру шаруашылығы көптеген артықшылықтарға ие:
- мұндай шаруашылықтар көлдер мен су қоймаларындағы табиғи қоректік қордың, сәйкесінше балықтарға азық болуымен ерекшеленеді;
- аквамәдениеттің осы технологиясының (КТБШ) арқасында көлдердің және су қоймаларының санитарлық жағдайы жақсарады, олардың ішіндегі балық өнімділігі өте төмен көлдер мен су қоймаларына жаңа серпін беріледі;
- көлдегі басқа да балықтарды азықтандыру үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Жайылымдық балық өсірудің көптеген артықшылықтары бар, сондықтан ол біздің елде қарқынды дами береді деп сеніммен айтуға болады.
Жасанды жағдайда балық өсіру - бұл күрделі материалдық салымдар мен еңбек шығындарын қажет ететін бағыт. Көлде тауарлы балық өсіру шаруашылығы - бұл балық өсірудің бюджетке тиімді әдісі.
Қазақстанға елдің әр түрлі аймақтарында аквамәдениетті ұйымдастыру мен жүргізудің ерекшеліктерін анықтайтын көптеген табиғи-климаттық аймақтар кіреді.
Солтүстік Қазақстанда көлдер мен су қоймаларының ең ірі қоры бар, яғни бізге бұл аймақта тауарлы балық өсіруді дамыту үшін өте перспективалы деп санауға мүмкіндік береді. Осы аймақтарда көлдерде тауарлық балық өсіруді жүргізу тәжірибесі жинақталған, алайда біздің көлдеріміздің үлкен аумағы және осы аймақтың көпшілігінде тұрғындардың аздығы бізге жайылымдық балық өсірудің дамуын болжауға нақты мүмкіндікті бере қоймайды. Сарапшылардың пікірінше, Солтүстік Қазақстан облысында облыстың табиғи, климаттық және гидрологиялық жағдайлары ықпал ететін ақсаха балық түрлерін өсіру басымдыққа ие болуы мүмкін. Бұған көрші ел - Ресейдің тәжірибесі дәлел. Аймақта қол жетімді ірі мегаполистер жоғары аквакультура өнімдерін сату кезінде ешқандай проблема болмайды деп болжауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның Шығыс аймағында көлдің жері деп те атауға болады. Бұл аймақта да көлдерді тауарлы балық өсірудің белгілі бір тәжірибесі жинақталған деп айтуға болады. Жайылымдық балық өсіруді дамытудың басым бағыты ретінде суық және жылы суда тіршілік ететін балық түрлерін өсіре отырып дамытуды болжауға мүмкіндік береді. Табиғи-климаттық жағдайлардың әртүрлілігі және балық аулау су қоймаларының әр түрлі болуы Шығыс Қазақстан облысында суару және ауылшаруашылық мақсаттары үшін көлдер мен су қоймаларында жайылымдық балық өсіруді дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның Оңтүстігіндегі Қызылорда облысында көл балықтарын өсіру үшін оңтайлы табиғи-климаттық жағдайлар бар. Бұл аймақты көл балықтарын өсіруді дамыту үшін ең перспективалы деп санауға болады. Аймақта балықтардың жылы сулы түрлерін өсіру (сазан және өсімдікқоректі балықтар) экономикалық жағынан тиімді етеді.
Сарапшылардың пікірінше, ең көп тұрғындар қоныстанған аймақтардың бірден-бірі Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Алматы облысы көлдер мен су қоймаларының саны солтүстік аймақпен салыстырмалы түрде аз болып табылады. Осыған байланысты аквамәдениетті дамыту, тоған балығын өсіру және энергетикалық нысандарда жылытылатын суларды пайдаланатын өндірістік аквамәдениет сияқты бағыттар басым болып табылады. Жердің, судың жоғары бағалануы және бағалы балық өнімдеріне деген сұраныстың жабық сумен жабдықтау циклі бар өндірістік қондырғыларда деликатесті балықтардың түрлері мен тұқымдарын өсіруді болжауға мүмкіндік береді. Осы аймақтағы көлдерде балық өсіру, экономиканы басқа қызмет түрлерімен үйлестіре отырып, неғұрлым қарқынды әдістермен жүргізілуі керек.
Аквакультура дегеніміз тұщы және теңіз суларын пайдалана отырып балық пен басқа да су организмдерін қолдан өсіру және өндіру технологиясы. Балық өсіру ауылшаруашылығы мен балық шаруашылығының қосымша саласы болып табылады. Сондықтан мал шаруашылығындағы секілді, Аквакультурате де су организмдерін қолдан өсірудің екі әдісі бар, яғни жайылымдық және балықтарды белгілі бір көлемде ұстап бағу.
Жайылымдық аквакультура дегеніміз - балықты және басқа су организмдерін оларды арнайы қоректендірусіз, яғни табиғи тамақтану негізінде өсіру. Өз кезегінде, балық өсіретін жерде, теңіздегі жайылымдық аквакультура немесе марикультура және тұщы су аквакультурасы деп бөлінеді.
Балықтарды белгілі бір көлемде өсіру аквакультурасы дегеніміз балық өндірісінде торларда, бассейндерде немесе науаларда, тоғандарда немесе басқа су айдындарында балықтарды белгілі бір тығыздықта қолдан азықтандыру арқылы өсіру.
ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
ХІХ-шы ғасырдың басына дейін әлемде тауарлық балық өсірудің барлық негізгі мәселелері іс жүзінде шешілді, ал ХХ-шы ғасырда өсірілген балықтар мен омыртқасыздар биологиясын, оның ішінде эмбриологияны тереңірек зерттеу және олардан ұрпақ алу технологиясы жүргізілді. Суқоймалардағы балық өнімділігін арттырудың негіздері, оның ішінде қарқындандырылған технологияларды енгізудегі агрогидробиоценоздар дамыды. Тауарлы балық өндірісінің технологияларын дамыту нормативтік құжаттармен қатар жүрді. ХІХ-шы ғасырдың аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында Ресей, Польша, Белоруссияда тауарлық балық өсіру де белгілі бір дамуға ие болды. Балық өсіруге қоғамның қызығушылығы артты арта бастады. Оның қалпына келу мен даму қарқыны ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғында, мемлекеттік органдардың назары осыған аударылған кезде айтарлықтай өсті. 1930 жылдардың ортасына қарай КСРО территориясындағы тоған қоры 50 мың гектарға жетті (совхоздар мен колхоздардағы тоғандар фермалары), ал тоған балықтарын өндіру көлемі 8,5 мың тоннаға жетті. Жылы суқоймалардағы балық өсірудің негізгі нысаны бұл кезең сазан болды. Қосымша балық ретінде оңғақ, мөңке балық және тағы басқа балықтар пайдаланылды. Суық суқоймада өзен және американдық құбылмалы бақтақ балықтары және басқа да балықтар өсірілді. Бұл кезеңде балық өнімдерінің негізгі бөлігін беретін жылы суқоймаларда сазан өсіру басым болды. Өткен ғасырдың 30-жылдарының екінші жартысында тоғандарда балық өсіру үшін балықтарды қоректендіру және тоғандарды тыңайту жұмыстары қолданыла бастады, балық өсірудің екі жылдық айналымына негізделген балық өсіру стандарттары жасалды. Осы кезеңде балық шаруашылығы мамандарын даярлау үшін жоғары және орта арнаулы оқу орындарының желісі құрылды, ал 1932 жылы Ресейде ғылыми зерттеулер жүргізу үшін Бүкілресейлік тоған балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды. Ұлы Отан соғысы (1941 - 1945) кезінде КСРО-да бұзылған тоғандар қоры 1958 жылға қарай толығымен қалпына келтірілді. 1953 жылы балық өндірісі соғысқа дейінгі деңгейден асып түсті. 1945 - 1961 жж. балық өсірудің тұрақты және өсіп келе жатқан интенсификациясының басталуымен сипатталады. Тоған балықтарын өсірудің осы кезеңінде де негізгі өсіру нысаны бұрынғыдай тұқының әр түрлі түрлері болды. Тоғандардың балық өнімділігін арттыру мақсатында қосымша балықтар ретінде: сазан, мөңке, оңғақ, өзен бақтағы көксерке, шортан, ақсахалар, сүйрік және т.б. сияқты түрлер жиынтығы өсірілді.
1961-ші жылдан бастап КСРО-да тоған қорының тез өсуі байқалды. 1960 жылы 50 мың гектардан тоғандардың алаңы 1985 жылға қарай 230 мың гектарға дейін ұлғайды, ал балық өндіру 14 мың тоннадан 228 мың тоннаға дейін өсті. Балық өндірісінің мұндай қарқынды өсуі тек тоған қорының өсуімен байланысты ғана емес, сонымен қатар 60-жылдары Қиыр Шығыстағы өсімдіктермен қоректенетін балықтар популяциясын, негізінен ақ және шұбар дөңмаңдай мен ақ амур балықтарын тоғандарда өсіруге бейімдеумен байланысты болды. Сондай-ақ тоған балықтарын оларды түрлі рецептегі құрама жемдермен азықтандыру арқылы өсірудің интенсивті әдістеріне көшуімен пайда болды. 1962-1963 жж өнеркәсіптік тоғандардағы балық өсіруде тұқымен бірге өсімдікқоректі балықтарды өсіру поликультурасы қалыптастырыла бастады. Сол кезеңде тоған балықтарын зерттеудің жетекші ұйымдарында және де аймақтық балық шаруашылығы институттарында өсімдікқоректі балықтардан ұрпақ алу және шабақтарын қолдан өсіру биотехникасы дами бастады. Тоғанда балық өсіру, дамудың сапалы жаңа кезеңіне өтті.
Өсімдікқоректі балықтар тұқы бағытындағы тоғандардың балық өнімділігін күрт арттырды. Орта есеппен 1980-ші жылдардың аяғында КСРО-да тоған балығы шаруашылығы өндірісінің жалпы көлеміндегі өсімдікқоректі балықтардың үлесі 25 %-ға жетті, ал балық өнімділігі 1980-ші жылы 1,1 тгектардан 1986 жылы 1,3 тгектарға дейін өсті. 80-ші жылдардың ортасынан 90-шы жылдардың басына дейін КСРО-ның ғылыми әлеуеті көптеген технологиялық және нормативтік құжаттар дайындады. Олардың барлығы тоған балықтарын өндіруді қарқындандыруды едәуір арттыруға бағытталды. Бұл өндірісті ұлғайту қажеттілігімен байланысты сол кездегі мемлекеттік деңгейде қалыптасқан тенденцияларға толық сәйкес келді. КСРО-ның барлық салаларын, оның ішінде тауарлық балық өсіруді реформалау кезеңінде экстенсивті, жартылай интенсивті және интенсивті шеңберде тоған балықтарын өсірудің жаңа формаларын, әдістерін, тәсілдерін, технологиялық шешімдерін және дәстүрлі емес бағыттарын іздеу, шаруа қожалықтарының рентабельділігі мен тиімділігін арттыру, қазіргі аквакультураның жалпы құрылымында лайықты орын алатын өндіріс екендігін көрсетті. Тұқының құрама жемін өндіру мен қолданудың күрт төмендеуі байқалды. Нәтижесінде Ресейде тоған өсіру шаруашылықтарындағы балық өндірісінің көлемі 1997 жылға қарай 28,6 мың тоннаға дейін, яғни 4,3 есеге дейін төмендеді. Осы сәттен бастап өндіріс көлемінің ұлғаюы белгіленді: 1998 жылы - 34 мың тоннаға дейін, 2000 жылы - 35 мың тоннаға дейін және бұл үрдіс жалғасуда. Тауарлы балық өсіруді қайта құру, жалпы, тоған балықтарын өсіруді қосқанда, оң мәнге ие. Кәсіпорындар тұтынушыға назар аударуға мәжбүр. Өндіріс көлемі балыққа деген сұраныспен анықталады. Халықтың қымбат балыққа деген сұранысы аз болған сайын, арзан өсіру тиімді болады. Шаруа қожалықтары тиімділігінің негізгі критерийі пайда болды, ал кәсіпорында қаражаттың болуы оның ұжымының әл-ауқатының деңгейін анықтайды, бұл меншік иелері ретінде қызметкерлерінің психологиясының өзгеруіне ықпал етеді.
Аквакультураны дамытудың болашағы
Экономикалық реформа жағдайында Ресейдегі Аквакультураті дамытуға Ресейдің жетекші балық шаруашылығы ұйымдары тарапынан да, ғылыми ұйымдары тарапынан да көп көңіл бөлінеді. Бекіре өсіруді, ақбалықтарды өсіруді, форель өсіруді және жайылымдық балық өсіруді дамытудың болашағы анықталды. Сауда Аквакультураінде көл, тоған және өндірістік балық өсіру қарастырылады. Негізгі бағыттар тоған, өндірістік және жайылымдық болып табылады, шаруа қожалықтарын ұйымдастыру әдістері қарастырылады. Ресейде тұщы су Аквакультураінің қазіргі жағдайы мен болашағын талдау кезінде тоған балықтарын өсіру өткен және қазіргі кезеңде өндіріс көлемі мен тиімділігі тұрғысынан, өнеркәсіптік, көлдік және басқа кәсіптік балық өсіру бағыттарымен қатар жайылым, жетекші орынды алады. Тұщы су Аквакультурасында тауарлық балық өндірісінің жалпы көлемінде тоған балықтарын өсіру үлесі қазіргі уақытта 63% -дан асады. Тауарлы балықты жоспарлы түрде өндіруде тоған балықтарының үлесі аздап төмендейді, бірақ жоғары болып қалады - кем дегенде 60%. Сонымен бірге тауарлық балық өсірудің әлеуеті мен бағыттарын талдау ұзақ мерзімді перспективада Ресейде тауарлық өнімнің негізгі өндірушілері ірі су қоймаларында, көлдерде, су қоймаларында (салқындатқыш тоғандарда) балық өсіру болады деп болжайды. жылу электр станциялары мен атом электр станцияларында) және әр түрлі типтегі шағын су объектілері. Ресейдегі шағын су қоймаларының жалпы су беті 25 миллион гектарға жетеді. Тауарлы балық өсірудің қолданыстағы және жаңа, дамып келе жатқан аудандарының әлеуетті мүмкіндіктерін талдау көрсеткендей, тоған балықтарын өсіру салыстырмалы түрде алыс болашақта тауарлық балық өндірісіндегі көшбасшылығынан айрылып, жайылымдық балық өсіруден кейін келесі орынға шығуы мүмкін. Қазіргі уақытта жайылымдық балық өсіруді тоған және өндірістік балық өсіру арқылы отырғызу материалдарымен қамтамасыз ету керек деген сенім бар. Есептеулер көрсеткендей, жылына 1 миллион тонна жайылымдық тауарлық балық алу үшін 1,6 миллион гектарға жуық өсетін алқаптар 1-ші және 2-ші қатарға қажет болады. Ресейдегі барлық тоған қоры 2000 жылғы жағдай бойынша 108,6 мың га құрады. Потенциалды мүмкіндіктер бұл қорды жөндеу және жаңа құрылыс есебінен шамамен 200 мыңға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді, сондықтан тоғандағы балық өсірудің барлығы жайылымдық балық өсіру үшін отырғызу материалын өсіруге көшсе, оның қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін болады 12,5% -ға. Өнеркәсіптік балық өсіру, оның өндірістік қуатын 330 мың м-ге жеткізіп, жайылымдық балық өсіру үшін отырғызу материалы өндірісіне толық көшіру жағдайында жалпы сұраныстың тағы 2,5% қамтамасыз етеді. Жалпы, тоған және өндірістік балық өсіру жайылымдық балық өсіруді 15% қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге Ресей Федерациясының тұрғындарының тірі, балғын, салқындатылған және өңделген балықтарға қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейінде 2,5-30 млн тонна деңгейінде тауарлық балық өнімдерін өндіру әлеуетін іске асыру проблемасы жылына шешілуде. Ол үшін жайылымдық балық өсіру үшін отырғызу материалын өсіру процесіне типтік алуан түрлілігі мен мақсаты бар шағын су қоймаларын тарту қажет. Көгалдандыру материалын өндіруге деген сұранысты қажетті мөлшерде және сапада қанағаттандыру үшін шағын су қоймаларының су қорынан (25 млн га) 2,2 млн га ғана пайдалану қажет. Шағын су қоймаларын (ұсақ балық өсіру) балық аулау үшін технологиялық шешімдерді ең қарапайым схемалардан бастап, балық өсіру объектілерінің минималды жиынтығынан бастап, күрделі кешендеріне дейін, әртүрлі балық түрлері - тұқы, бекіре түрлерімен ұсынуға болады. , лосось және жыртқыш балықтар, мысалы, көксерке, еуропалық сом, шортан, бурбот, форель, көктерек, сарымсақ және басқалары балық өсіруді интенсификациялау элементтерімен, өнеркәсіптік балық өсірумен және ауылшаруашылық өндірісімен біріктіру. Көп жағдайда мұндай технологиялық схемалар коммерциялық рекреациялық балық аулау және азаматтардың демалуымен органикалық түрде байланысты. Сонымен бірге ішкі экономикалық су қоймаларын жинауға арналған отырғызу материалдарын өндіруге экономикалық және экономикалық тұрғыдан бағдарланған тоған және өндірістік балық өсіруді дамыту қажет. Сондай-ақ жаңа балық түрлерін құру, жемөсімдік өндіру, селективті балық аулау әдістері мен технологиялық шешімдерін әзірлеу, әр түрлі типтегі су айдындарындағы табиғи тамақ қорларын игеруді басқару, балық аурулары, судың токсикологиялық қауіпсіздігі бойынша зерттеулер жүргізу қажет. денелер (оларды антропогендік әсерден қорғайды), әр түрлі типтегі және аймақтағы су қоймаларында селективті балық аулау әдістерін жасау, балық шикізатын технологиялық өңдеу (кептіру, ыстау, консервілеу, қоқыс балықтарынан балық ұнын өндіру және өңдеу қалдықтары, дәрі-дәрмектер). Тұщы су Аквакультурасының барлық бағыттары (кәсіптік балық өсіру), әсіресе қажетті салмақ жағдайындағы отырғызу материалын өндіру және балықтардың көп түрлілігі арқылы өзара байланысты болуы керек екендігі даусыз. Бұл міндеттер технологиялық дамулардан кем емес, өйткені олар экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік, саяси, құқықтық және заңнамалық мәселелерге әсер етеді.
ТАУАРЛЫҚ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
Тоған шаруашылығы 90-шы жылдардың басында Ресейде өсірілген балықтардың жалпы көлемінің шамамен 80% құрады. 1980 жылдардың аяғында Ресейде (бұрынғы КСРО) тоған өсіретін шаруашылықтарда тауарлық балық өндірісі 260 мың тоннаға жетті.Кейіннен өткен ғасырдың соңына дейін өндірістің құлдырауы болды және 2000 жылы тауарлық балық өндірісі 35,0 мың тоннаны құрады, ал 2001 жылы 67,7 мың тонна өсірілді.Кейінгі жылдары тоған шаруашылықтарында тауарлық балық өндірісі көлемінің ұлғаюы күтілуде. Ресейдегі тоған қоры 150 мың гектарды құрайды, оның техникалық-экономикалық себептеріне байланысты шамамен 60% пайдаланылады, ал пайдаланылатын тоған қорының едәуір бөлігі күрделі жөндеуді және қайта құруды қажет етеді. Ресей Федерациясында 76,3 мың га қоректенетін тоғандар жұмыс істейді. Жақын арада тоған қорын 125 мың гектарға дейін ұлғайту жоспарлануда. Барлық тоған алаңдары өндірісті жылына 400 мың тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Индустриальді балық өсіру шаруашылығы - өнеркәсіптік балық өсіретін шаруашылықтар негізінен судың жылуын энергетикалық және өндірістік кәсіпорындардың салқындату жүйелерінен қайта өңдейді. Қазіргі уақытта Ресейде жалпы су бетінің ауданы шамамен 300 мың м2 болатын 50-ге жуық өндірістік балық өсіретін шаруашылықтар бар. Соңғы уақытқа дейін өндіріс көлемі жылына 20-200 кг м2 және одан да көп өнім шығаратын 20 мың тонна балыққа жетті. Қазіргі кезде өндірістік балық өсіру зауыттары 12-13 мың тонна тауарлық балық өндіреді. Өсірудің негізгі нысаны әлі күнге дейін сазан болып табылады, бірақ одан да көп құнды аспаздық заттарды - лосось (форель), бекіре (стерлет және Лена бекірелері) және басқаларын, сонымен қатар балық емес заттарды өсіруге көп көңіл бөлінуде.
Көл-тауарлы балық өсіру шаруашылығы - көлде тауарлы балық өсірудің табиғи ірі суайдындарынан айырмашылығы, балық поликультурасын таңдаумен қатар, балық өсіруді интенсификациялау элементтері қолданылады яғни, су қоймаларын тыңайту және мелиорациялау және балықтарды қолдан азықтандыру. Қазіргі уақытта елімізде көл тауарлы балық өсіру шаруашылығы ойдағыдай дамып келеді. елдің еуропалық аумағының солтүстік-батысында жақсы перспективалар бар. Көл фермаларында суықты жақсы көретін балықтар негізінен өсіріледі: ақ балық, пелед, лосось. Мүмкін, жақын арада көл өсіретін шаруашылықтар балық өндірісінің айтарлықтай өсуіне жол бермейді, бірақ, әрине, олар халықты құнды азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, сонымен қатар спорттық және сауықтыру балық аулауды дамыту мәселелерін шешеді. Көл зауыттарында тауарлық балық өндірісі жылына шамамен 4,6 мың тоннаны құрайды.
ТАУАРЛЫҚ БАЛЫҚ ӨСІРУ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ҚАРҚЫНДЫЛЫҒЫ
Ішкі сулардағы балық қоры азайған жағдайда және жасанды көбеюмен қамтамасыз етілетін жағдайда балық өнімдерінің көлемін арттырудың бірден-бір сенімді көзі аквакультура болып табылады.
БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының ресми деректері бойынша 2000 жылы аквакультураны қоса алғанда барлық су организмдерінің бүкіл әлемдегі аулануы 141,8 млн тоннаны құраған екен, оның ішінде балық шаруашылығы - 96 млн тонна (67,7%) және Аквакультура - 45,8 млн т (32,3%) (кесте) 1). ФАОның сонгы малиметтери керек
Жалпы соңғы жылдардағы ақпараттық мәліметтерге сүйенсек 2019 жылы нарықтағы балық және балық өнімдері өндірісі 66 мың тоннаны құрады. Оның ішінде кәсіпшілік балық аулау - 45 мың тонна, балық өсіру - 7,4 мың тонна, импорт - 43,5 мың тонна, экспорт - 30 мың тонна. Қазақстан теңіз және мұхиттық балық өнімдерін Ресей, Норвегия, Исландия, Қытай және Балтық елдерінен тағы басқа елдерден импорттайды. Өз кезегінде алыс және жақын әлемнің 36 шет елдеріне балық өнімдерін экспорттайды. Негізінен тұздалған және қатырылған балық өнімдері және көксерке балығының филесі Еуропа елдеріне жөнелтіледі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметі бойынша жылына 1 адам 16 кг балық өнімін тұтыну керек болса, бұл көрсеткіш өкінішке орай, 4 килограммнан аспай отыр. Ал, көршілес Ресей және Қытай елдері әр адамға шаққанда 20-40 кг-нан тұтынады.
Қазақстан балық өсіру саласы бойынша қарқынды дамып келе жатқан елдердің бірі. Соңғы 7 жылда өсірілген балықтардың көлемі 9 есеге, яғни 800 тоннадан 7,4 мың тоннаға дейін өскен. Еліміздегі балық өсіру шаруашылықтары, БДСҰ-ның бекіткен ір адамға 16 кг. балық өнімін тұтыну нормасы бойынша кем дегенде 300 мың тонна балық өндіру қажет.
Балық өсіру бойынша Түркістан облысы жылына 5 мың тонна өндіре отырып, алдыңғы орынды алады. Екінші орында шамамен 1000 тоннадай өндіру арқылы Алматы облысы еншілесе, үшінші орынды - Солтүстік Қазақстан алады (380 тонна). Төртінші орында Шығыс Қазақстан облысы - шамамен 300 тонна. (Переориентация на рыбоводство, совершенствование законодательства и меры господдержки - как в Казахстане развивают рыбную отрасль 24.09.2020 г. Официальный информационный ресурс Премьер-Министра Республики Казахстан
Источник: https:primeminister.kzrunewsre viewspereorientaciya-na-rybovodstv o-sovershenstvovanie-zakonodatelstv a-i-mery-gospodderzhki-kak-v-kazahs tane-razvivayut-rybnuyu-otrasl-2482 944#
Любое использование материалов допускается только при наличии гиперссылки на primeminister.kz)
2000 жылы балық және теңіз өнімдерін өндіру көлемі бойынша Қытай (32,4 миллион тонна) алдыңғы орында, Үндістан (2,1 млн. т) және Жапония (1,3 млн. т). 1-ден 0,5 млн тоннаға дейін Филиппин, Индонезия, Тайланд, Оңтүстік Корея, Бангладеш, Вьетнам өндірді (кесте 3). Ал 2020 жылғы ақпарат бойынша әлемдік балық өндіру көлемі 82 млн. тоннадан асты.осыған орай соңғы 25 жылда аквакультура саласы 67 млн. тоннаға өскен.
Кесте 3. Әлемдік аквакультура өндірісінің негізгі өндіруші елдер бойынша көрсеткіші, млн. тонна (2000 жыл)
Елдер
тонна
Қытай
32,4
Үндістан
2,1
Жапония
1,3
Филиппин
1,1
Индонезия
1,0
Тайланд
0,7
Оңтүстік Корея
0,7
Бангладеш
0,7
Вьетнам
0,5
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕРДЕГІ ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ
Дүниежүзілік аквакультурадағы ең негізгі бағалы түрлері: ақ амур (3430 мың т.), ақ дөңмаңдай (3395 мың т.), тұқы (2516 мың т.), шұбар дөңмаңдай (1614 мың т.), мөңке (1376 мың т.). 600-100 мың тоннаға дейін өндірілетін балықтар: тилапия, құбылмалы бақтақ, канал жайыны, ханос, сарықұйрық лакедра балығы және атлантикалық албырт. Тұқы, сазан, атлантикалық албырт, құбылмалы бақтақ, тынық мұхиты албырты және канал жайыны әлемдегі ең қарқынды өсіріліп келе жатқан балықтар болып саналады.
Бірінші орынды, әлемдегі аквакультураның жартысынан көбін өндіретін Азия құрлығы алады. Онда үнді сазаны (катла, роху, мригел), тилапия және дөңмаңдай басым. Екінші орынды Еуропа алады. Бұл елдерде сазан, құбылмалы бақтақ, жайындар және жыланбалықтар өсіріледі. Үшінші орында Африка тұр. 25-тен астам балық түрлерінің ішінде тилапия, африкалық сом және сазан басым. Солтүстік Америкада канал жайындары, құбылмалы бақтақ, талма балықтар және алабұғалар, ал Латын Америкасында тұқы, тилапия және албырт балықтары өндіріледі.
КӨЛ ТАУАРЛЫ БАЛЫҚ ӨСІРУ
КӨЛДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
Көлдер ауданы бойынша үш топқа бөлінеді:
1) ірі (ауданы 10 мың гектардан астам);
2) орташа (ауданы 1-ден 10 мың гектарға дейін);
3) шағын (ауданы 1 мың гектарға дейін);
Ресейдің көлдерінде балықтың 170-ке жуық түрі мекендейді, олардың арасында лосось, ақ балық, тұқы, алабұға және басқалары бар. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығына, яғни су температурасы 10 °C-тан жоғары күндер санына және осы кезеңдегі орташа тәуліктік температураның мөлшеріне байланысты көл балық өсірудің бес аймағы бөлінеді (кесте. 118).
Көлдердің жағалық аймағы терең емес, су өсімдіктерімен және оттегінің жақсы жағдайында сипатталады. Бұл аймақта балықтардың көптеген түрлері және олардың шабақтары көптеп кездеседі. Мұнда түраралық және түрішілік бәсекелестік байқалады.
Пелагикалық аймақ - көлдің ортаңғы қабаты. Судың ортаңғы қабатына дейін жақсы жылитын болғандықтан термофильді балық түрлері тіршілік етеді.
Профундальді аймақ - көлдің терең бөлігі. Бұл аймақта қыс мезгілінде балықтар қыстап шығады. Көлдердегі балықтар көбею сипаты бойынша екі топқа бөлінеді: көктем-жазда (тұқылар, алабұғалар) және күз-қысты (албырттар, ақсахалар).
Көлдер шығу тегі бойынша алты түрге бөлінеді: мұздық, реликт, шұңқыр, жанартау, жайылма, бөгет.
Көлді балық аулау мақсатында пайдаланбас бұрын оған ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Балық аулау тұрғысынан ең маңыздысы - бұл климаттық жағдайлар мен көлдің гидрологиялық режимі арқылы қалыптасатын температуралық режим. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы, балықтардың жетілуі және уылдырық шашуы температураға байланысты. Сонымен қатар көлдердің гидрохимиялық режимі ондағы су организмдерінің тіршілік етуіне маңызды әсер етеді. Судағы еріген газдардың ішінде көлдегі тіршілік иелері үшін маңыздылығы жағынан бірінші кезекте үнемі суда болатын оттегі, азот және көмірқышқыл газы болып табылады. Биохимиялық процестерге қатысатын оттегі мен көмірқышқыл газының мөлшері әр түрлі болады. Көлдегі балық шаруашылығын жүргізудегі маңызды көрсеткіштердің бірі - омыртқасыздар мен балықтарға қажетті оттегі режимі. Органикалық заттардың ыдырауы нәтижесінде күкіртті сутегі (H2S) және метан (CH4) көл суларында пайда болуы мүмкін. Судың белсенді реакциясы су организмдеріндегі зат алмасу жылдамдығын реттейді. Осыған байланысты ол гидрофаунаның құрамына әсер етеді. Мысалы, көптеген балықтардың pH бойынша критикалық шегі 4,5-9,6 құрайды, оңтайлы 6-8 аралығында. Органикалық заттар, еріген, тоқтатылған және су түбіне түскен өсімдіктер мен жануарлардың дамуы және өлуі нәтижесінде түзіледі. Тұщы су көлдерінде еріген тұздардың ішінен фосфор, калий, азот, темір және кальций тұздары балық шаруашылығы үлкен қызығушылық тудырады. Көлді балық шаруашылығында бағалау үшін гидрохимиялық және гидробиологиялық (судағы өсімдіктер мен жануарлар популяциясының құрамы) зерттеулер және көлдің ихтиофаунасын зерттеу қажет. Аталмыш зерттеулер көлде қандай балық түрлерін өсіруге болатындығын білуге мүмкіндік береді.
Көлдің биологиялық ресурстарын ұтымды пайдалану үшін бағалау жұмыстарын жүргізіп, көлдегі гидрологиялық және гидрохимиялық режимдерін анықтап, өсірілетін балықтарға азық болатын организмдерінің санын көбейтіп, содан соң көлге бағалы балық түрлерін енгізу қажет. Шағын көлдер балық аулау үшін ең қолайлы болып табылады. Мезотрофты типтегі көлдерде 200 кгга дейін балық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz