Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін басқару мәселелері
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көп салалы экономика қалыптастыру және нарықтық қатынастарды дамыту аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда, елімізді азық.түлікпен қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық.түлігіне деген қажеттілігін қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық.түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі болып саналады.
Дегенмен, ауыл шаруашылықты жүргізудегі экономикалық механизмнің жетілдірмегенінен ең алдымен, ауыл шаруашылық құрылымдарының басқа да шаруашылық субъектерімен экономикалық өзара қарым.қатынастарының жолға қойылмағанынан агроөнеркәсіптік өндірістік әлеуеті жеткілікті деңгейде пайдаланылмай келеді.
Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарды, қайта өңдеу және рыноктың басқа да шаруашылық жүргізу субъектерін қайта қалыптастыру бұрыннан келе жатқан агроөнеркәсіптік интеграция мен шаруашылық жүргізудің кооперативтік формаларын өзгертіп жіберді. Шағын жеке шаруашылыққа бағдарлану басқа тиімдірек ұйымдық құрылымдарды қалыптастыруды тоқтатып тастады.
Жекеменшік пен шаруашылық жүргізудің жаңа формаларының өсуі баға теңсіздігінің, мемлекеттің басқару атқарымдарынан өзінен.өзі кетіп қалғанының ауыл шаруашылығына әкелген теріс әсерлерін осы күнге дейін азайта алмай отыр. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне қазіргі қалыптасқан бағалар жұмсалған шығындарды қайтаруды және кеңейтілген ұдайы өндіріс үшін пайда алуды қамтамасыз етпейді.
Баға және несие.қаржы механизмін сәйкестендірмеу аграрлық саладағы капитал айналымын тежеп тастады және бүкіл агроөнеркәсіптік кешенінің қаржылық жағдайын нашарлатып жіберді, тауар өндірушілердің біршама бөлігін рыноктан ығыстырды, өнімдерді бөлу атқарымын делдалдарға өткізді және, ең бастысы өндіріс тиімділігін төмендетіп жіберді.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық.түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі болып саналады.
Дегенмен, ауыл шаруашылықты жүргізудегі экономикалық механизмнің жетілдірмегенінен ең алдымен, ауыл шаруашылық құрылымдарының басқа да шаруашылық субъектерімен экономикалық өзара қарым.қатынастарының жолға қойылмағанынан агроөнеркәсіптік өндірістік әлеуеті жеткілікті деңгейде пайдаланылмай келеді.
Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарды, қайта өңдеу және рыноктың басқа да шаруашылық жүргізу субъектерін қайта қалыптастыру бұрыннан келе жатқан агроөнеркәсіптік интеграция мен шаруашылық жүргізудің кооперативтік формаларын өзгертіп жіберді. Шағын жеке шаруашылыққа бағдарлану басқа тиімдірек ұйымдық құрылымдарды қалыптастыруды тоқтатып тастады.
Жекеменшік пен шаруашылық жүргізудің жаңа формаларының өсуі баға теңсіздігінің, мемлекеттің басқару атқарымдарынан өзінен.өзі кетіп қалғанының ауыл шаруашылығына әкелген теріс әсерлерін осы күнге дейін азайта алмай отыр. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне қазіргі қалыптасқан бағалар жұмсалған шығындарды қайтаруды және кеңейтілген ұдайы өндіріс үшін пайда алуды қамтамасыз етпейді.
Баға және несие.қаржы механизмін сәйкестендірмеу аграрлық саладағы капитал айналымын тежеп тастады және бүкіл агроөнеркәсіптік кешенінің қаржылық жағдайын нашарлатып жіберді, тауар өндірушілердің біршама бөлігін рыноктан ығыстырды, өнімдерді бөлу атқарымын делдалдарға өткізді және, ең бастысы өндіріс тиімділігін төмендетіп жіберді.
ӘОЖ 631.15 (574.5)
Қолжазба құқығында
НҰРМАНОВ АБДИАЛИ АЛДАБЕРГЕНҰЛЫ
Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін
басқару мәселелері
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары бойынша)
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші: экономика ғылымдарының докторы,
Е. Байбарақов
Ресми оппоненттер: - экономика ғылымдарының докторы
Апсалямов Н.
- экономика ғылымдарының докторы
Молдашев А. Б.
- экономика ғылымдарының докторы
Саханова А. Н.
Жетекші ұйым – Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Қорғау 2009 жылдың 27 наурыз сағат 1400 Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін іздену үшін құрылған Д.14.02.01 диссертациялық кеңестің
мәжілісінде өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55,
144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ ақпан 2009 ж. таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д.
Темирбекова А.Б.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көп салалы экономика қалыптастыру және
нарықтық қатынастарды дамыту аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда,
елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық-түлігіне деген
қажеттілігін қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде
маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі
болып саналады.
Дегенмен, ауыл шаруашылықты жүргізудегі экономикалық механизмнің
жетілдірмегенінен ең алдымен, ауыл шаруашылық құрылымдарының басқа да
шаруашылық субъектерімен экономикалық өзара қарым-қатынастарының жолға
қойылмағанынан агроөнеркәсіптік өндірістік әлеуеті жеткілікті деңгейде
пайдаланылмай келеді.
Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарды, қайта өңдеу және рыноктың басқа
да шаруашылық жүргізу субъектерін қайта қалыптастыру бұрыннан келе жатқан
агроөнеркәсіптік интеграция мен шаруашылық жүргізудің кооперативтік
формаларын өзгертіп жіберді. Шағын жеке шаруашылыққа бағдарлану басқа
тиімдірек ұйымдық құрылымдарды қалыптастыруды тоқтатып тастады.
Жекеменшік пен шаруашылық жүргізудің жаңа формаларының өсуі баға
теңсіздігінің, мемлекеттің басқару атқарымдарынан өзінен-өзі кетіп
қалғанының ауыл шаруашылығына әкелген теріс әсерлерін осы күнге дейін
азайта алмай отыр. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне қазіргі қалыптасқан бағалар
жұмсалған шығындарды қайтаруды және кеңейтілген ұдайы өндіріс үшін пайда
алуды қамтамасыз етпейді.
Баға және несие-қаржы механизмін сәйкестендірмеу аграрлық саладағы
капитал айналымын тежеп тастады және бүкіл агроөнеркәсіптік кешенінің
қаржылық жағдайын нашарлатып жіберді, тауар өндірушілердің біршама бөлігін
рыноктан ығыстырды, өнімдерді бөлу атқарымын делдалдарға өткізді және, ең
бастысы өндіріс тиімділігін төмендетіп жіберді.
Осының нәтижесінде өндіріс көлемі, ауыл шаруашылығы өнімдерінің
түрлері, тамақтық азық-түліктер, ең алдымен мал шаруашылығы өнімдері өте
қысқарып кетті.
Қазақстанның жан басына шаққандағы ет тұтынуы 2006 ж. 1990 жылмен
салыстырғанда 1,9 есеге, ал сүт пайдалану – 1,6 есеге қысқарды.
Халықтың төлем қабілеті бар сұранысының төмендеуі азық-түлікті тұтыну
құрылымын өзгертті және, соған тиісінше, өндіріс көлемі мен құрылымын (ауыл
шаруашылығы өнімдер көлемін ұлғайтудың орнына қысқарту пайдалы болып қалды)
да өзгертті. Соның салдарынан қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа проблемалар
пайда болды. Атап айтқанда, ауыл шаруашылығы шикізаттары жетіспейтін болды,
қазіргі заманға сай технологиялық жабдықтармен қамтамасыз ету нашарлады.
Соның арқасында әлемдік стандарттарға сәйкес, бәсекеге қабілетті, арзан
және сапалы өнім өндіру төмендеді. Осыған байланысты ет және етті-майлы
консервілермен қамтамасыз ету 34%-ға дейін, шұжық заттарымен – 50,2%-ға,
ірімшіктермен – 85%-ға дейін, отандық жеміс-көкөніс консервілерімен – 81,2%-
ға дейін төмендеді.
Қазақстанның әлемдік экономика жүйесіне ғаламдануы мен интеграциялану
қарқыны экономиканың тұрақты негіздерін қалыптастыруды талап етеді. Ол үшін
басым бағыттарды таңдау барысында қолданылатын тұрақты даму индикаторларын,
және қоғамдық дамуды қамтамасыз ететін стратегия (немесе тұжырымдама)
дайындап, оны өмірге енгізу керек.
Қазақстанда тұрақты даму стандарттарына бірнеше алғышарттар бар; ғылыми-
техникалық, білім, интеллектуалды, көп компонентті табиғи және экономикалық
әлеуеттер. Оларды тиімді пайдалану әлемдік процестерде бірігуге және
тұрақты даму жолына шығуға мүмкіндік береді.
Бәсекелестік қабілетіне қарай орналастыруға (ранжирования) байланысты
(жалпы ішкі өнім өндіру) Қазақстан әлемдегі жақсы дамыған елдер қатарына
кіреді. Бәсекеге қабілеттілік экономикалық өсу қарқынын, халықтың өмір сүру
сапасы мен деңгейін қолдауы тиіс.
Бәсекеге қабілетті өндіріс үшін негізгі талаптар мына төмендегідей:
прогрессивті технологияларды пайдалану, басқарудың қазіргі заманға сай
әдістері, өндірістің икемділігін, ондағы процестердің тепе-теңдігі мен
үздіксіздігін қамтамасыз ету.
Бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешенді дамыту АӨК-дегі
экономикалық механизмдердің теориялық-әдіснамалық көзқарастарын талап етеді
және соның негізінде бәсекеге қабілетті саланың да дамуын, аграрлық саланың
экономикасын мемлекеттік басқаруды қарастырады. Әрине, мұның бәрі қаржылық
қамтамасыз ету, салық салу және басқа да мемлекеттік экономикалық басқару
әдістерін ескере отырып жүргізіледі, олар кешенді түрде жүргізілуі тиіс.
Агроөнеркәсіптік кешеннің осы және басқа да міндеттері біз қарастырып
отырған проблеманың өзектілігін және оның ішкі және сыртқы рыноктарда
бәсекеге қабілетті өндіріс қалыптастырудағы практикалық мәнін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Шетелдік және отандық экономикалық
әдебиеттерде экономика ауыл шаруашылықты басқару және агроөндірістік
қатынастардың жиынтығы деген дәрежеде сипатталады.
Экономикалық механизмдерді іс жүзіне асыруда мемлекеттің экономикалық
қызметі ерекше маңызға ие. Біз қарастырып отырған проблема А.Г.Аганбегян,
А.Арыстанбаев, Г.В.Атапчук, А.Бачурин, Е.Байбараков, И.Бенке, Л.Брю,
Д.Валовой, В.И.Вадяпин, А.С.Гаврилов, И.Голышев, Г.И.Ломакин, А.Б.Молдашев,
А.В.Писулин, Г.Х.Попов, П.Самуэльсон, И.С. Санду, А.А.Сатыбалдин,
М.И.Сигарев, М.Д.Тинасилов, Ф.Шаповалов, Л.Эрдхард, Н.Н.Янжула және басқа
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Дегенмен, агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік экономикалық реттеудің
теориялық-әдіснамалық негіздері экономиканың жаһандану жағдайында және ДСҰ-
на ену кезіндегі экономикалық механизмдер қалыптастыру барысында толық
ашылған емес, бәсекеге қабілетті аграрлық саланы қалыптастыруда кешенді
көзқарастар ойластырылмаған. Қазақстанның аграрлық сала экономикасын
басқару механизмдерін жетілдіру керек.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан аграрлық саласында
басқарудың экономикалық механизмдерін қалыптастыру бойынша әдіснамалық
тәсілдемелер, тәжірибелік ұсыныстар әзірлеу, ішкі және сыртқы рыноктарда
бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінде анықтау болып
табылады.
Осы мақсатты орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді алға қойдық:
- аграрлық саланың экономикасын басқаруды қалыптастырудың теориялық
және методологиялық (әдіснамалық) негіздерін зерттеу;
- агроөнеркәсіптік өндірісті басқару стартегиясын негіздеу;
- аграрлық өнімдер өндірісінің бәсекелестік қабілетін қалыптастыру;
- нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргізу механизмінің
экономикалық тиімділік критерийлерін анықтау;
- Қазақстан агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсекеге қабілетті өндіріс
қалыптастыруды талдау;
- өнім және азық-түлік өндіруде аграрлық саланы басқаруды болжау және
бәсекеге қабілетті экономика қалыптастырудың әдістемелік көзқарастарын
дайындау;
- экономиканың жаһандануы жағдайында аграрлық өндірісті мемлекеттік
басқарудың экономикалық әдістерін дайындау;
- бәсекелестік қабілеті бар азық-түлік тауарларын өндіруде қаржылық
менеджменттің стартегиясын негіздеу және ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түлік өндіруде кластерлік жүйе қалыптастырудың баға және сақтандыру
әдістерін жетілдіру.
Зерттеудің пәні және объектісі – Зерттеудің пәні әлемдік экономиканың
барысында Қазақстанда экономиканың ғаламдануы жағдайында бәсекеге қабілетті
ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісін басқару проблемалары
болып саналады. Зерттеудің объектісі - ауыл шаруашылығы қайта өңдеу
кәсіпорындары және агроөнеркәсіп өндірісі экономикасын басқарудың барлық
жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық және
әдіснамалық негіздеріне әлемдік және қазақстандық ғалымдардың экономикалық
теория бойынша іргелі еңбектері, ғылыми идеялары мен тұжырымдары алынды.
Әлемдік экономиканың дамуы және ДСҰ-ға кіру жағдайында Қазақстанның
агроөнеркәсіптік өндірісінің экономикасын басқарумен байланысты
институциональдық қайта өзгертулер проблемалары да жұмысқа негіз етіп
алынды. Бұл мәселелер ұлттық және азық-түлік қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған.
Диссертациялық жұмыста республиканың заңдық және нормативтік актілері,
әлемдік рынокта бәсекелестік қабілеті бар өнім өндіріп отырған елдерде
жинақталған тәжірибелер пайдаланылды.
Зерттеудің ақпарттық базасы – ҚР статистика бойынша Агенттігі,
министрліктер мен ведомстволардың, академиялық және салалық ҒЗИ
мәліметтері, тұжырымдамалар мен экономиканы дамыту бағдарламалар және, ең
алдымен агроөнеркәсіптік кешені мен оның кәсіпорындарының ұйымдарын дамыту
бағдарламалары, шетелдік және республикадағы мерзімді баспа материалдары,
сондай-ақ ізденушінің көп жылдық экономикалық зерттеулер нәтижелері.
Зерттеу жұмысы талдау жүйесі мен экономикалық азық-түлік секторының
жұмыс жасауын, оның субъектерінің интеграциялық өзара іс-әрекеттерін,
бағалаудың сандық және сапалық әдістерін үйлестіре алатын синтездеуге
негізделген.
Экономикалық зерттеулердің жалпы-ғылыми әдістері мен тәсілдері
қолданылды: монографиялық, экономико-статистикалық, баланстық, есепті-
конструктивтік, болжау, эксперттік және басқалар.
Зерттеу республика агроөнеркәсіптік кешенінің экономикасы деңгейінде
жүргізілді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
Жүргізілген зерттеулер экономикалық ғылымға үлес қосатын ғылыми
нәтижелер алуға мүмкіндік берді:
Экономиканың жаһандануы барысында бәсекеге қабілетті аграрлық өндіріс
қалыптастырудың теориялық-методологиялық негіздері анықталды:
- бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өнім өндіруге жағдай туғызатын
экономиканы басқарудың жалпы принциптері;
- агроөнеркәсіптік кешенінің даму стратегиясының бағыттары;
- ДСҰ жағдайында бәсекеге қабілетті аграрлық өнім өндірісін
қалыптастыруға методикалық тәсілдеме ұсынылған.
Ресурстық әлеуетті тиімді пайдалануды, экономикалық қатынастарды
жетілдіруді ескере отырып, Қазақстан агроөнеркәсіптік өндірісін дамытуға
болжам берілген:
- ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндіруде бәсекелестік ортаны
дамытудың негізгі факторлары анықталған;
- агроөнеркәсіптік өндірістің ресурстық әлеуетін талдау негізінде
алдағы болашаққа азық-түлік тауарларын көбейту бойынша ұсыныстар берілген;
- ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен қайта өңдеу кәсіпорындары
арасында кластерлік жүйе негізінде экономикалық өзара қатынастарды
жетілдіру бойынша ұсыныстар дайындалған.
Халықты, әлемдік сапа стандарттарына сәйкес келетін тағамдық азық-
түлікпен қамтамасыз етуге бағытталған ұсыныстар:
- бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өндіріс қалыптастыру бойынша
мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістері анықталған;
бәсекеге қабілетті, ДСҰ-дың талаптарына жауап бере алатын ауыл
шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндіруге бағытталған мемлекеттік
қаржылық қолдауды жетілдіру бойынша рекомендациялар.
Өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған салықтық жүйені
жетілдіруді ескере отырып, аграрлық саланы жүйелі мемлекеттік басқарудың
принциптері құрастырылған:
- экономиканы мемлекеттік басқарудың негізгі бағыты ретінде салық
жүйесін қалыптастырудың теориялық-методикалық тәсілдемесі берілген;
- өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында және экономикалық
қауіпсіздікті нығайту үшін аграрлық өндірістегі салық салудың тәжірибесі
және оның шет елдердегі үлгілері жинақталған;
Бәсекеге қабілетті аграрлық сала жағдайында шаруашылық жүргізудің
экономикалық механизмдерін жетілдіру бойынша мынадай ұсыныстар негізделген:
- баға механизмін қалыптастыру;
- басқарудағы сақтандыру;
- негізгі ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік түрлерін өндіруде
кластерлік жүйені енгізу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Бәсекеге қабілетті басқарудың теориясын, методикасы мен тәжірибесін
кешенді зерттеу негізінде экономиканың жаһандануы барысында бәсекелестік
қабілеті бар өндірісті қалыптастырудың тұжырымдамасы;
- жаһандану жағдайында бәсекелестік қабілеті бар өндірісті басқарудың
теориясын, методикасы мен практикасын және аграрлық өндірісті басқару
жүйесін ұйымдастырудың негізгі проблемаларын шешу бағыттарын,
агроөнеркәсіптік кешенінің жұмыс жасауына шығындардың тиімділігін
анықтайтын критерийлер;
- аграрлық экономиканың ресурстық әлеуетін тиімді пайдалануды ескере
отырып, қалыптастырудың методикасын жетілдіру әдістемесі;
- АӨК-нің кәсіпорындары мен ұйымдары және экономиканың басқа да
салалары арасындағы экономикалық өзара қатынастарды өндірістің бәсекелстік
қабілетін арттыруға бағытталған кластерлік жүйе негізінде жетілдіру бойынша
қаржылық-экономикалық индикаторлар;
- тамақтық азық-түліктердің бәсекелестік қабілетінің әлемдік
стандарттар талабын ескере отырып, Қазақстан агроөнеркәсіптік кешенін
мемлекеттік қаржылық қолдауға кешенді тәсілдемелер;
- ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекелестік қабілеті бар өнімдер мен
азық-түліктер өндірудегі қаржы-несие механизм стратегиясы;
- өнімдер мен азық-түліктерге салық салуды жетілдіру мен бәсекеге
қабілетті аграрлық өндірістің баға механизмін қалыптастыруға қаржылық
ресурстардың тиімділігі;
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңызы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- аграрлық өнімнің бәсекелестік қабілеті жоғары өндіріс
қалыптастыру бойынша әдістемелік көздерін тартуға;
- заң шығарушылық және нормативтік басқару органдары бәсекеге
қабілетті аграрлық өндірісін бағалауға;
- ДСҰ талаптарын және халықаралық сапа стандарттарына сәйкес
келетінін ескере отырып дамытудың басым бағыттарын анықтауға;
- Инвестициялық баға, салық және сақтандыру механизмдерін арттыруға;
- ауыл шаруашылығы өндірісі экономикасын басқарудағы сақтандыруды
жетілдірудің басым бағыттарын анықтауға;
- ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісін басқару
жауапкершілігін нығайтуға және тиімділігін арттыруға
жағдай
жасайды.
Осы нәтижелердің практикада жүзеге асырылуы елдің экономикалық
қарқынының өсуі мен ауыл шаруашылығы саласының дамуына әрі тиімділігін
жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми- практикалық
конференцияларда талқыланды және мерзімдік басылымдарда (6 мақала шетелдік
басылымдарда Москва, Бішкек ққ.) жалпы көлемі 38,9 б.т. 31 ғылыми мақала
жарияланды. Ізденуші: Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы
өнімдері мен азық-түлік өндірісін басқарудың озық үлгілеріне талдау жасап,
әрі ауыл шаруашылығы өндірісін басқаруды жетілдіру механизмдері бағытында
ұсыныстар әзірледі.
Диссертацияның нәтижелері ғылыми - практикалық конференцияларда
талқыланып, мақалалар баспасөз бетінде жарық көрді. Автордың жеке
ұсыныстары мен маңызды пікірлері Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлігінің АӨК дамыту стратегиясы және аграрлық ғылым департаментінде,
Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық басқармасында, Алматы облыстық
ауыл шаруашылық департаментінде, Алматы облысы Қарасай ауданында, Қазақ
Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы және ауылдық аумақтарды дамыту ғылыми
зерттеу институтында, Алматы Технологиялық Университетінде, Қазақстанда
бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін басқарудың
озық үлгілерінің жобасына енгізіп өндірісте қолдау тапты, әрі қолдануға
болатын негіз жетерлік.
Жұмыстың негізгі ережелерін сынақтан өткізу. Диссертациялық жұмыс Елдің
азық-түлік қауіпсіздігін және ауыл халқының өмір сүру деңгейін арттыруды
қамтамасыз ететін агроөнеркәсіптік өндірістің экономикалық даму механизмін
дайындау бағдарламасымен байланыста жүргізілген. Зерттеу нәтижелері
халықаралық, республикалық жоғарғы оқу орындарында өткізілген ғылыми
практикалық конференцияларда, соның ішінде: Қазақстанның экономикасындағы
аграрлық секторды мемлекеттік қаржылық қолдаудың ерекшелігі.
Государственная независимость РК: вопросы политического, правового и
социально-экономического обеспечения ғылыми-практикалық конференцияда
(Алматы,2006),
Совершенствование страхования в аграрном секторе экономики Казахстана
(Алматы,2007), Экономические методы управления в сельскохозяйственном
производстве(Алматы,2005) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Диссертация тақырыбы бойынша 1
монография, 31 ғылыми мақала жарияланды, оның жалпы көлемі – 38,9 баспа
табақты құрады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және 41 кесте, 17 сүрет, 3 сызба-нұсқадан (тәсімдерден) тұрады.
Негізгі бөлім
Агроөнеркәсіптік кешенді экономикалық басқару қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздері.
Жалпы ауыл шаруашылығы өндірісін басқару дегенде қаржылық-экономикалық
жағдайды тұрақтандыру, салаларды үйлесімді дамыту, халықтың әл-ауқатын
жоғарылатуды түсіну керек.
Оларға Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына әр жылғы дәстүрлі Жолдауларында көп көңіл бөліп келеді. Атап
айтсақ, Жолдауында (06.02.2008 жыл) ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы
өсіп келе жатқанына қарамастан, бұл саланың өте пайдалы екеніне, сондықтан
оған инвестиция тарту керек екеніне тоқталды. Үкіметке ауыл шаруашылығына
барлық деңгейлерде қолдау көрсетіп, оның тиімділігін жоғарылатуға одан әрі
шаралар қабылдауды тапсырды.
Тиімділік – адамдардың мұқтаждары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін қоғамның ресурстарын барынша жақсы пайдалану, яғни экономика бір
адамның экономикалық жағдайын жақсарту екінші біреудің жағдайын нашарлатпай
жүргізгенде ғана тиімді болады.
Қандай да болсын өндірісті үш құрамдас бөліктен тұратын жүйе ретінде
қарастыруға болады: ресурстар, өндіріс процесі және өнімдер.
Өндірістік жүйелерді қарастырғанда олардың екі жақтылық сипатын есте
ұстау керек: материалдық өндірістік жүйе (объект) үшін оның ақпараттық
жүйесін көрсететінін құруға болады және керісінше, ақпараттық жүйе тек
белгілі бір жақты жүйеде ғана іске асады. Ақпараттық жүйе ол көрсететін
өндірістік объектке толық бағалы (сәйкес) емес және онымен салыстырылмауы
керек (бірдей деп қарауға болмайды). Ол зерттеудің субъективті инструменті
болып табылады.
Ресурстар құрамында материалдық, энергетикалық және еңбек ресурстарын
бөліп көрсетуге болады. Осыдан барып өндіріс жүйесін мына төмендегі 1-сурет
арқылы ұсынамыз.
1-сурет – Агроөнеркәсіптік кешендегі өндіріс процесінің сызбанұсқасы
Ескерту – зерттеу негізінде автор құрастырған
Басқару тұрғысынан алғанда басқарылатын жүйенің элементтерінің ең
сапалы белгісі (нышаны) оның қозғалғыштығы, өзгергіштік дәрежесі және
әсер етуге болатын қабілеті. Соның арқасында жүйеде негізгі және айналым
(матариалдар, еңбек заттары, дайын өнімдер) қорларын бөліп көрсетеді.
Негізгі қорлар өндірістік жүйенің бір бөлігі ретінде тұрақтылыққа ие,
басқаратын іс-әрекеттерге азырақ көнеді: олардың жүктелімі мен пайдалануы
үлкен немесе төмен дәрежеде болуы мүмкін.
Айналым қорлары, керісінше, өндірістік жүйенің ең жылжымалы бөлігі және
адамдармен біріге отырып өндірісті оперативті басқарудың негізгі объектісі
болып саналады. Олар өздерінің жағдайын кеңістікте де және уақыт аралығында
да өзгерте алады, өндірістің қозғалғыш элементін құрады.
Экономиканы ұйымдастыруда принципті екі көзқарасты бөліп көрсету керк:
көптеген экономикалық шешімдер мемлекеттік деңгейде қабылданып, сатылы
түрде төменгі жаққа беріледі, шешімдер нарықтық категориялармен анықталады.
Нарықтық экономика - өндіріс және тұтыну шешімдердің көпшілігі жеке
адамдармен және жеке компаниялармен қабылданатын экономика. Ресурстар – бұл
өндіріс процесінде пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер, жер олардың
факторы, кеңейтіп айтатын болсақ табиғи ресурстар, еңбек пен капиталдар да
өндіріс факторлары болып саналады.
Өндірісті басқарудың негізгі мақсаты – кәсіпорындардың міндеттерін іс
жүзіне асыру үшін және нақтылы мақсаттарға қол жеткізуге ұйымдық,
техникалық, әлеуметтік және басқа да жағдайлар құру. Сондықтан басқару – ең
алдымен, еңбек қызметі, ол басқаратын іс-әрекет объекті болып қызмет етеді
және тікелей әр түрлі ақпараттар түрінде бой көрсетеді, шығармашылық,
техникалық операцияларды (оны өңдеумен байланысты) үйлестіреді.
Осы заманға сәйкес нарықтық экономиканы ұйымдастыру барысында мемлекет
қызметіне өте қажетті көңіл бөлінеді, ол мемлекеттік шығындардың өсуімен,
коғамның экономикалық өмірін мемлекеттің тікелей реттеуінің елеулі кеңейіп
отырғанымен көрініс тауып отыр. Өндіріс құралдарын қоғамдастыру процесінің
тереңдеуімен мемлекеттің экономиканы реттеу жұмыстарына араласу қажеттілігі
туындайды. Сондықтан, мемлекет ел экономикасын басқару атқарымын орындаушы
ұйымға айналады. Мемлекеттің экономикалық ролі оның шаруашылық-ұйымдық
қызметінде іске асады:
- кеңейтілген ұдайы өндіріс процесін реттеуде;
- материалдық өндірістің, күрделі салымдардың және тауар айналымының,
стратегиялық және индикативтік жоспарлаудың көлемі мен құрылымын болжауда;
- экономика салаларының даму бағыттарын және өсу қарқындарын реттеуде,
өндірістік тапсырмалар мен шарттарды орындауды ұйымдастыруда;
- ұлттық табысты мемлекеттік бюджет арқылы бөлуде, қайта бөлуде және
пайдалануда;
- елдің халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа қатынасуын қамтамасыз
етуде, соның ішінде экономикалық бірігу процестерінде;
- сыртқы сауда мен валюталық қатынастарын реттеуде, кеден бажын
реттеуде;
- қажетті кадр саясатын жүргізуде және жұмыс күші рыногын реттеуде;
- еңбек, технологиялық және шарт тәртіптерінің орындалуын бақылауда.
Аралас экономиканың жұмыс істеуі мемлекеттік, нарықтық реттеулермен
іске асырылады. Оның ішкі мазмұны мемлекеттік араласу болып табылады, ол
өндірістік емес сипатта бола алмайды. Бәсекелік қабілеті бар рынок
мемлекеттің іс-әрекеттеріне өзінің талаптарын қоя алады, мемлекет әрекетін
шектеп отырады. Мемлекеттің араласуы заңды түрде рәсімделген және логикалық
тәртіпке келтірілген, елдің дамуына белсенді әсер ете алатын жүйе болып
саналады.
Мемлекеттік араласудың экономикалық негізі мемлекеттік сектор.Ол
нарықтық механизмге өзінің шығындары, салық салу, реттеу мен мемлекеттік
кәсіпкерлік арқылы іс-әрекет көрсетеді.
Оның қарамағында ұдайы өндірісті әлемдік экономика деңгейінде реттей
алатын экономикалық әдістері бар. Неғұрлым әлемдік агрошаруашылықтарға
бірігу терең болса, солғұрлым олар мәндірек және тиімдірек: сыртқы сауда
саясаты, экспорттық ағымдарды лицензиялау, кедендік салық салу, шеттен
әкелуді шектеудің тарифсіз әдістері, капиталдардың халықаралық қозғалысы.
Басқарудың жаһандануы әлемдік шаруашылықтардың қазіргі кезеңдегі
дамуынан елеуді жедел жүреді: қоршаған ортаға бағдар, тиімділіктің
басымдығы, рыноктардың бірігуі, ғылыми-техникалық жетістіктер,
факторларының өсуі, құрылымдық реттеу, адам ресурстарын басқару. Ол
мемлекет пен планетарлық ақпараттық кеңістіктегі құрылымдар, капиталдардың
әлемдік рыноктары, тауарлар және жұмыс күші, табиғи ортаға техникалық әсер
етудегі интернационалдық проблемалары арасындағы өзара байланыстар мен
өзара байланыстылықтардың кеңею және күделену процестерімен көрініс табады.
Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері болып: халықты ауыл
шаруашылығы шикізаттарын дайындалған азық-түлікпен және басқа да
тауарлармен қамтамасыз ету мақсатында аграрлық өндіріске жәрдемдесу,
экспорттық әлеует қалыптастыру, ауылды әлеуметтік тұрғыдан дамыту және ауыл
халқын жұмыспен қамту, ең соңында республиканың бүкіл экономикасын
тұрақтандыру.
Экономиканың өсуі елеулі дәрежеде бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы
өнімдері мен азық-түлікті шетке шығару және шеттен әкелумен анықталады.
Салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы экономикалық теорияның
тұжырымдамасы болып табылады, ол өндіріс факторларын барынша көп
пайдалануға негізделеді.
Бай шикізат ресурстарының өзі экономикалық даму мен қоғамның хал-
ахуалының жоғары болуына кепіл бола алмайды, себебі қоғамда экономикалық
сілкіністер болып тұрады, адам капиталының даму деңгейі төмен, сондай-ақ
әлемдік экспорттық құрылым дайын тауарлардың (2006ж) 87%-ын және
шикізаттардың 13%-ын қамтиды.
Қазақстан экономикасында шикізаттық бағытталу басым, оның үстіне жалпы
техникалық және технологиялық артта қалушылық бар, әлемдік экономикаға
ілесуі де елеулі емес, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымы дамымаған.
Республиканың аграрлық секторындағы ахуал тұрақсыздықпен және
бәсекелестік қабілетінің төмендігімен сипатталады. Тұрақты даму
стратегиясын дайындау экономика, экология және әлеуметтік салалардағы
жоспарлар мен бағдарламаларды үйлестіруге негізделуі тиіс. Жалпы алғанда,
Қазақстанда тұрақты даму стандарттарына өтудің бірқатар алғышарттары бар:
жоғары ғылыми-техникалық, білім беру, интеллектуалды (зияткерлік), көп
компонентті, табиғи-ресурстық және экономикалық әлеуеттер бар, оларды
тиімді пайдалану, ұсынылған бағыттарды іс жүзіне асырумен үйлестіре
жүргізсе ғаламдық процестерге жап-жақсы бірігуге және тұрақты дамуға шығуға
мүмкіндік береді. Бәсекелестік қабілетті саралау критерийлері бойынша
(2006ж.) (халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ өндіру) Қазақстан әлі де болса
төменгі топқа жеткен жоқ (3700 АҚШ долл.).
Бәсекелестік орта ішкі және сыртқы рыноктарда қалыптасатын болғандықтан
мына төмендегі факторлар ескеріледі: бәсекелестік, қарсыластар, потенциалды
бәсекешілердің, жеткізіп берушілер мен сатып алушылардың ауыстырушы –
тауарларының (орнына қоюшы – тауарларының) әсері.
Өнімдердің бәсекелестік қабілеті елеулі дәрежеде өнімдердің өзіндік
құнынан тәуелді болады, оны төмендету ресурс сақтау технологияларды
пайдалануға байланысты.
Тиімділікті кешенді бағалау өндірістік күштердің болуынан, оны
пайдалануға және жағдайын көрсететін факторларды қамтиды: өндірістік
қатынастар (шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі), табиғи жағдайлар
және өндірістің мерзімділігі.
Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түліктер өндіруді талдау және болжау
Талдау жұмыстары агроөнеркәсіптік өндіріс тиісті деңгейде дамымай
отырғанын көрсетті: ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемі, оның сапасы,
шығындардың төмен қайтарылымы халықтың бәсекеге қабілетті жоғары сапалы
тамақтық азық-түлікке деген қажеттілігіне жауап бермей отыр.
Қазақстаның жалпы көлемінде (2002-2007жылғы І жарты жылдықта) Солтүстік
өңір 68,2% - астық, 45,5% - сүт, 53,1% - сиыр етін өндіреді. Шығындар
көлемі – 75,1%, сатылған ауыл шаруашылығы өнімдері – 73,3%, пайда – 80,8%
(1-кесте).
1-кесте. Қазақстан өңірлері бойынша ауыл шаруашылығы өндірісіндегі ішкі
республикалық еңбектің бөлінуі (орташа 2002-2007 жж., %)
Көрсеткіш Өңір
солтүстікбатыс орталық оңтүстік шығыс
Өңірлік өнім өндірісі 41,2 11,3 5,5 33,4 8,7
Өңірлік жалпы өнім
көлемінен ауыл 24,9 3,6 5,4 20,3 13,1
шаруашылығының сыбаға
салмағы
астық 67,9 10,1 4,4 11,5 6,1
картоп, көкөніс, бақша 19,1 8,5 12,3 49,1 11,0
қант қызылшасы - - - 100 -
мақта - - - 100 -
майлы өсімдіктер 29,6 - - - 70,4
жеміс жидек - 3,8 - 91,3 4,9
сүт 46,6 5,4 7,6 26,5 13,9
сиыр еті 56,1 14,5 6,9 13,1 9,4
қой еті 6,6 25,9 8,8 39,9 18,8
Ауыл шаруашылығы
пайдаланылатын жер 24 29 13 24 10
о.і. айдалатын жер 63 12 6 11 8
жайылым 17 32 14 27 10
Ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру шығындары 73,8 5,1 4,5 13,9 2,7
Ауыл шаруашылығы өнімдерін
сату 72,5 5,9 3,5 16,1 2,0
Пайда (зиян) 81,1 4,5 7,3 6,0 1,1
1 теңге жалпы өнім
шығындары (теңге) 0,25 0,09 0,08 0,04 0,03
Ескерту – ҚР статистика бойынша Агенттігінің материалдарынан автордың
есептеуі.
Ауылдағы халықтың жан басына өндірелетін ет деңгейі Солтүстік өңірде
орташа республикалық деңгейден 70,3%-ға жоғары, Батыс өңірде ет – 96,0%-ға,
сүт өндіру деңгейі 90,8%-ға, астық – 4 есеге жоғары.
Өсімдік шаруашылығы өнімдерінің рентабельділік деңгейі Солтүстік өңір
бойынша 55,4%, Батыста – 29,7%, Орталық өңірде – 54,5%, Оңтүстік өңірде –
10,8%, Шығыста – 30,1%. Ал Қазақстан бойынша орташа – 30,1%, оның ішінде
астық өндіру рентабельділігі, тиісінше, - 58,3; 38,3; 58,2; 28,3; 22,9, мал
шаруашылығында – 0,8; 10,0; 16,2; 6,1; 25,4%.
Ауыл шаруашылығы өндірісін басқару, болжамдар дайындауда, қабылданған
бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету үшін Қазақстан өңірлерінің
аймақтық ерекшеліктерін ескеру керек. АӨК – іауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру, тасымалдау, қайта өңдеу және сату салаларының жиынтығы болып
табылады. Сондай-ақ бұл кешенге оны қазіргі заманға сай техникамен,
технологиялық жабдықтармен және т.б. қамтамасыз ететін ілеспелі өндірістер
мен қызмет салалары кіреді. Өндірісті ғылыми қамтамасыз ету және кадрлар
дайындау да осы кешеннің іс-қимылына тұрақты әсер етеді.
Осы және басқа да проблемаларды шешу үшін жоғарыдағы қабылданған
өңірлер (5 экономикалық өңір) мен аймақтарды, олардың өзіндік
ерекшеліктерін, күшті және нашар жақтарын жақсы білу керек.
Су шаруашылықтары ұйымдарының бағалауы бойынша суғару жүйелерін жыл
сайын жөндеуден өткізу үшін 1 млрд. теңге қажет екен. Ал біздің есебіміз
бойынша шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайларының нашарлауы есебінен
5,4 млн га айдалатын жерге егін егілмейді.
Егістік жерлердегі теріс өзгерістер өндіріс интенсивтігінің қысқару
аясында жүруде (минерал тыңайтқыштар 1991 жылғы деңгейден 2,2% енгізіледі,
ал органикалық тыңайтқыштар – 4,8%).
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердегі қара шірінді мөлшері 20-
30%-ға төмендеген. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, қара шіріндінің 1,0%-ға
төмендеуі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін 5-6%-ға қысқартады.
Оның жоғалуынан әр жылы экономикалық зиян 2,5 млн теңгеге бағаланады.
Тұқым шаруашылығы жүйесі тиісті деңгейде жұмыс істемейді, сондықтан
ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділіктері төмен. Қазіргі кезде тұқым
шаруашылығының үш звеносынан (алғашқы, элиталық, жалпылама) сақталғаны –
алғашқы және элиталық тұқым шаруашылықтары.
Азық-түлік тауарларын шеттен әкелу азық-түлік қауіпсіздігі үшін
ұсынылған шегінен асып кетті, олар барлық тұтынатын өнімдердің бес бөлігін
құрап отыр. Қаймақ майы шеттен әкелу үлесі – 40,7%, шұжық бұйымдары – 25,9,
ет және ет өсімдік консервілері – 52,1, жеміс консервілері – 70,7%.
Ауыл шаруашылығы, қайта өңдеу және басқа шаруашылық жүргізу субъектері
- агроөнеркәсіптік өндірісі ресурстық әлеуетін тиімсіз пайдаланады.
Экономикалық бірігу өнідірістік-техникалық байланыстардың кеңеюімн және
тереңдеуімен ресурстарды бірлесіп пайдалану, капиталдарын біріктіру
экономикалық қызметке оңтайлы жағдай туғызумен ғана көрініс тауып отыр. Ол
өнімділіктің өсуін жеделдететін және өндірістік қатынастарды жетілдіруге
жағдай туғызатын шаруашылық субъектілерінің қарамағына құралдарды беру
(соңғы нәтижеге жету үшін) өндіріс пен басқаруды ұйымдастыру формасын
көрсетеді.
Басқа бір құрылыммен біріккен шаруашылық субъекті экономикалық және
қаржылық тұрақталыққа қол жеткізеді, қосымша пайда алады. Бәсеке және
экономикалық жағдайының тұрақтылығы кәсіпорындардың дамытуына қажетті
жағдай, ал интеграция (бірігу) – экономиканың орнықтылық кепілі.
Компаниялардың сатылас және деңгейлес бірігулерін бөліп көрсетуге болады.
Сатылас интеграция - өндірістік және ұйымдық бірлестік, кәсіпорындардың
қосымды, қоғамдасуы (кооперация), өзара іс-әрекеттерін біріктіру.
Өндірісте, сатуда, соңғы бірыңғай азық-түліктерін тұтынуда бәрі бірдей
қатынасады (материалдар жеткізіп берушілер, тораптар мен бөлшектер
дайындаушылар, соңғы бұйымдарды жинастырушылар, сатушылар мен тұтынушылар).
Деңгейлес интеграция – кәсіпорындардың бірлестігі, олардың арасындағы
іс-әрекеттерді жолға қою (деңгей бойынша). Мұнда біркелкі өнім өндіретін
және ұқсас технологиялар қолданатын кәсіпорындардың бірлескен қызметі
ескерілуі тиіс. Жалпы алғанда деңгейлес бірігу еңбектің бөліну процесін,
өндірісті мамандандыруды тереңдету және шаруашылықаралық технологиялық
байланыстарды дамыту болып табылады, ол өндірістің шоғырлануымен бірге
жүреді. Нарықтық экономикада мұндай интеграцияны ауыл шаруашылығы өндірісін
орталықтандыру процесі деп түсінеді, ірі кәсіпорындар шағындарын өз қол
астына алып алады немесе олардың қызметін толық бақылап отырады.
Халықтың төлем қабілетінің төмендеуі азық-түлік құрылымын өзгертті
және, тиісінше, ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемдері мен құрылымын да
өзгертті: оларды қысқарту пайдалы болып қалды.
Осыған байланысты бәсекелестік қабілетті жоғарылатуға бағытталған
шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмдерін дайындау және оны аграрлық
салада іске асыру талап етіледі.
Шаруашылықаралық байланыстардың ұйымдық-экономикалық алғы шарттары
интеграциялық процесті алдын-ала анықтайды.
Астық өндірісін мақсатқа сәйкес дамыту, есептеулер көрсетіп отырғандай,
республиканың ішкі қажеттіліктерін астық және астық өнімдерімен қамтамасыз
етеді. Астықты тұрақты дайындауды 5500 мың тонна деңгейінде орнықтыру
қарастырылып отыр.
Республикада астық қорын ішкі жылдық тұтынудан 10-12% мөлшерінде құру
мақсатқа сай келеді, ол өнімділік төмен болған жылдардағы алынбаған жалпы
өнімдер орнын толтырады. Оны ішкі және сыртқы рыноктар жағдайында, 2007
жылдағыдай пайдалануға болады.
Ет өндіру мен пайдаланудың есепті балансы (тепе-теңдігі) оны шеттен
әкелуді қысқарту мүмкіндігін көрсетіп отыр, оны тұтыну үлесі 3,4%-ға дейін
қысқарады. Бұл АҚШ-тан әкелінетін тауықтарды қысқарту есебінен жүреді (58,8
мың тоннадан 20 мың тоннаға дейін). Бұл кезде Ресейден әкелінетін еттен
қайта өңделген азық-түліктің мөлшері өзгертілмейді (шұжық заттары мен
консервілер). Отандық тауарды қолдау үшін және ішкі рынокты шеттен
әкелінетін тауарлардан қорғау үшін демпингіге қарсы тарифтер енгізу
ұсынылады.
Етті шетке шығаруды көбейту қарастырылып отыр. Егер 2005 ж. ол 1,0 мың
тонна болса (өндірістің 0,1%-ы), 2010 ж. – 16 мың тоннаға дейін өседі яғни
1,7%-ды құрады. Сыртқа шығару тауарлары қатарында сиыр, қой, шошқа еттері
мен тірі мал болуы мүмкін.
Алдағы болашақта халық санының өсуі мен оның ет пен ет өнімдеріне
тұтыну сұранымының жоғарылауына байланысты етті қайта өңдеу
кәсіпорындарының қуаттарын тиімдірек пайдалану керек.
2010 жылға олардың қуаттарын пайдалану коэффициенті 73,7%-ға дейін
артуы мүмкін (жұмыс істемей тұрған кәсіпорындарды қайта конструкциялау
есебінен). Бұл кезде ет және ет өнімдерін шығару 2,2 есеге ұлғаяды немесе
63,6 мың тонна болады. Ірі қараның, қой, шошқа, жылқы еттерін қайта өңдеу
қуаттары сақталады, бірақ ауытқулар орын алады, ал пайдалану коэффициенті
62,5%-ға дейін жоғарылайды (2005 ж. – 14,5% болатын). Осыған сәйкес, 2010
ж. 2005 ж. салыстырғанда өнім өндіру 28,0 мың тоннаға көбейеді (4,3 есеге).
Құс етін қайта өңдеу кәсіпорындарының қуаты да бұрынғы деңгейінде қалады,
ал пайдалану коэффициенті 2010 жылға 85,8%-ға дейін көтеріледі.Соған
сәйкес,өнім шығару да 21,6 мың тоннадан (2005 ж.) 35,6 мың тоннаға дейін
артады немесе 2010 ж. 64,6%-ға. Ет және етті қайта өңдеп консервілеудің
қуаттары осы қалпында (12 мың тонна) сақталады, ал консервілердің өзін
өндіру 76,2%-ға өсіп, жылына 2,5 мың тоннаны құрайды (қуаттарды пайдалану
коэффициентін 1,7 есеге арттыру есебінен). Шұжық заттарын өндіру қуаты
өзгермейді, ал өнім шығару қуаттарды пайдалану коэффициенті есебінен 2,4
есеге артады немесе 39,0 мың тонна болады, ал 2005 ж. 15,8 мың тонна болған
(2-кесте).
Қайта өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін 2006-2010 жж. 70 млрд. теңгедей
бюджеттік ресурстар қарастырылған.
Республика тамақ өнеркәсібін жабдықтарды жаңғырту, пайдалану
коэффициентін өсіру есебінен дамыту ұсынылады, ол өндірілетін өнімдердің
бәсекеге қабілеттілігін арттырады, олар шеттен әкелінетін өнімдердің орнын
толтырады (алмастыра алады). Тамақ өнеркәсібінің өнімдері 1,4 есеге артады
және 500 мдрд. теңгеге жетеді. Осы бағытта кластерлік құрылымдар
қалыптастыру үлкен роль ойнайды.
Кластерлік даму республиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
стратегиясының құрамдас бөлігі, өндірістің, қайта өңдеудің, тауарларды
сатудың әдісі болып табылады. Сондықтан да оған экономиканың барлық
салаларының экономикалық әлеуеті жұмылдырылады.
Бұл жағдайда технологиялық процестің әр түрлі звеноларының, өнімнің бір
түрін өндіру бойынша, мысалы, мақта, тоқыма өндірісі және жіп иіру бойынша
сатылас бірігуі құрылады. Сондықтан, кластер – ең алдымен ұдайы өндіріс
байланыстарының белгілі жабық (аяқталған) жүйесінің салааралық кешені, ол
технологиялық жаңартпашылықтармен біріктірілген. Кластер бір-бірімен өзара
байланысқан және бірін-бірі өзара толықтыратын кәсіпорындар мен ұйымдардың
аумақтық бәсекелестігі негізінде қалыптасады, өздерін жақын жерге
орналасуымен, рынокта бәсекелестік ұстанымын қамтамасыз ету үшін
мамандандырумен пайда табуға ұмтылады.
2-кесте. Қазақстан қайта өңдеу өнеркәсібінің дамуы
Көрсеткіш 2007 ж. (нақты) 2010 ж. (есепті)
қуаты, қуаттардыөнім қуаты,қуаттарды өнім
мың т пайдалануөндіру, мың т пайдалану өндіру,
коэффици-мың т коэффици-емың т
енті, % нті, %
Етті қайта өңдеу
кәсіпорындары
Ет және ет өнімдері 86 32,8 28 86 74,3 65
о.і. ірі қара, қой,
шошқа, жылқы 45 14,5 7 45 64,3 29
Құс еті 41 53,5 22 42 86,0 38
Ет және ет-өсімдік
консервілері 12 12,0 1 12 21,0 3,1
Астық өңдеу 47 33,5 16 47 84,7 41
Ұн (майдалап 4581 36,6 1591 4690 49,3 2218
тартылған)
Тазартылған күріш 177 23,5 42 177 42,3 75
Қантты қайта өңдеу 0,8 60,8 0,5 0,9 73,4 0,7
Өсімдік майын қайта
өңдеу 0,3 36,4 0,1 0,5 65,8 0,3
Қайта өңдеу
өнеркәсібі:
көкөніс консервілері 34 17,8 6 38 35,6 15
Жеміс-жидектерді
қайта өңдеу:
жидек шырыны 72 79,4 57 86 84,5 72
жидек консервісі 2 16,6 0,3 4 61,3 1850
Сүтті қайта өңдеу:
сары май 51 20,0 10 53 42,5 23
қатты ірімшік 7 45,7 3 8 77 5,3
сүт, кілегей (қатты
формада) 4 47,4 2 9 71,1 4
Қаймағы алынбаған 462 24,9 115 465 59,5 279
өнім
Ескерту – ҚР статистика бойынша Агенттігінің материалдарынан автордың
есептеуі.
Дегенмен кластерлік механизмін арттыруда тек кеңістік-ұйымдық қана
фактор, ол бәсекелестік артықшылық үшін қажетті алғашқы негіз қалайды.
Аумақтық өндіріс қаншама ұйымдастырылған болса да, ең алдымен олар азық
техникамен, прогрессивті технологиялармен, жоғары сапалы жұмыс күшімен
жабдықталуы тиіс және нақтылы бәсекелестік артықшылықтар алуы қажет.
Сыртқы экономикалық байланыстардың тиімділігін бағалау үшін бірнеше
көрсеткіштер қолданылады.
Шетке шығарудың валюталық тиімділік көрсеткіші – сыртқы рынокта
тауарлар сатудан алынған таза түсімнің оларды өндіруге, тасымалдауға,
несиелік коэффициентінің әсері ескерілген (егер тауар несиеге сатылған
болса) жұмсалған шығындарға қатынасы.
Шеттен әкелу тиімділігінің көрсеткіші - әкелінген тауарлар құнының
(өндірістің ішкі жағдайы бойынша) оларды сатып алуға, шекараға дейін
жеткізуге жұмсалған толық валюталық шығындарға қатынасы.
Сыртқы сауда алмасуының тиімділік көрсеткіші – шеттен әкелінген
тауарлардың бағаланған құнын (өзімізде өндіріс бар болған болса шеттен
әкелінетін тауарларды алмастырушылардың толық шығынын) шетке шығаратын
тауарларды өндіру, тасымалдау шығындарына қатынасы.
Шығындар тиімділігінің көрсеткіші – шет елдерде техникалық жәрдем
көрсету бойынша: жәрдем көрсеткені үшін таза түсімдер.
Лицензиялар сатып алу тиімділігінің көрсеткіші – жаңа технологияға шет
елдерде алынған лицензияларды пайдаланудың, халық шаруашылық тиімділігінің
мөлшері, ол уақыт факторын, тауарлар өндіруге жұмсалған, лицензияларға
төленетін шығындарды, есепке ала отырып анықталады.
Өндірісті халықаралық мамандандыру екі бағытта дамиды: өндірістік және
аумақтық. Мамандандырудың негізгі формаларының көрініс табуы: заттық (дайын
өнім өндіру); бөлшекті (бөлшек, құрамдас бөлік өндіру); технологиялық
(жекелеген операциялар).
Мамандандырудың негізгі көрсеткіші салыстырмалы экспорттық коэффициент,
ол мына төмендегі формуламен анықталады:
Эо
К = ______ , мұндағы
(1)
Эм
Эо – елдің шетке шығару тауарларының сыбаға салмағы;
Эм – тауарлардың әлемдік экспорттағы сыбаға салмағы.
Әлемдік нарықта сыртқы экономикалық байланыстар мемлекеттің саясатымен
анықталады. Бірқатар тауарлар рынокқа түспейді де, сондықтан әлемдік
бағаларға әсерін тигізеді, бәсекелестердің көп болуынан мамандандыру
салыстырмалы төмен болады. Әлемдік рынокта нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттер маңызды роль ойнайды, ұлттық рынокты қорғайды, өз тауарларын
шетке шығару саясатын жүргізеді, әлемдік рынокты реттеуде мемлекеттік-
монополистік формаларын қолданады.
Әлемдік рыноктағы бағалар жүйесі мына төмендегілерді қамтиды:
өндірушілер бағасы, көтерме сауда және бөлшек сауда бағалары, ішкі және
экспорттық бағалар (шетке шығару бағалары ішкі рынок бағаларынан төмен, ол
әлемдік рыноктағы өте қатал бәсекемен байланысты); өзара келісім шарт
бағалары, ол белгілі сападағы тауардың жеткізуі мен төлеудің жағдайына
сәйкес келетін нақты бағаны белгілеу – тауарлық биржаларда саудаланатын
тауарлар бағалары; анықтамалық бағалар – сатушылар шикізаттық тауарларға
жариялайтын бағалары; прейскуранттар мен баға анықтамалығы – тұтынуға және
өндірістік бағыттағы дайын бұйымдар көрсеткіштері; ұсыныстар бағасы.
Халықаралық сауданың формалары болып: тауарлық биржалар, баспа-бас
айырбас саудасы, ыңғайласпа сауда, лицензиялық сауда, шекара маңындағы
сауда, халықаралық сауда-саттық саналады.
Елдің АӨК салаларының қазіргі кезеңдегі бәсекелестік қабілеттерін
талдау бәсекелестік артықшылықтарын анықтауға мүмкіндік береді, оларды
әлемдік рынокқа бірігу және ДСҰ шеңберінде сыртқы экономикалық қатынастарды
ырықтандыру нәтижесінде АӨК-нің жекелеген салалары пайдаланылуы мүмкін.
Жалпы Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен азық-түлік
өндірісін талдау барысында біздің ДСҰ-ға мүше болуымызды қарастыруымыз
керек. Қазіргі кездегі АӨК-де қаржы-несие қатынастары қалай, ДСҰ-ға мүше
болғанда қалай болмақ деген сұрақтар төңірегінде ой қозғауымыз керек.
Қазақстанға ДСҰ-ға мүше болу экономиканы әртараптандыру үшін қажет. ДСҰ
ережелері шеңберінде өндірісті дамыту, өнімдерді сыртқы рыноктарға
өткізуді, отандық өнімді шетке шығарушыларды қорғау мәселелерін жүргізу
талап етіледі. Біздегі мемлекеттік қолдаудың түрлерін ДСҰ талаптары бойынша
жіктеу мемлекеттік қаржылық қолдаудың 2006 жылы 2003 жылмен салыстырғанда
2,3 есеге артқанын көрсетіп отыр. Дегенмен әлі де болса несиелік
ресурстарды пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлеме жоғары күйінде қалып
отыр.(2005 ж.-20%, ал нарықтық экономикасы дамыған елдерде -3,5-4,5%)
Айта кететін бір мәселе ДСҰ-ға кіру жағдайында біздегі аграрлық саясат
құрылымдық шараларға бет бұруы керек: Мысалы, инфрақұрылымдарды (жол
тізбектері, сумен қамтамасыз ету, байланыс т.б.) дамытуға, өндірушілер үшін
нарықтық ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету, АӨК-нің барлық
салаларына инвестиция салуға қолайлы жағдай туғызу. Олар АӨК-дегі қаржы-
несиелік қатынастарды ДСҰ-ға қосылу барысында жетілдіруге жағдай туғызады,
ДСҰ талаптарына қарсы келмейді және аграрлық сектордың бәсекелестік
қабілетін жоғарылатуға бағытталған:
баға белгілеу саласында – Ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп өнімдеріне
бағалар тепе-теңдігі туралы Заң қабылдау; астықты, мақтаны форвардтық
мәмілелер бойынша мемлекеттік сатып алуды қалпына келтіру (кеңейту);
несиелендіру саласында – қысқа мерзімді (ағымдағы шығындарға) және ұзақ
мерзімді (негізгі қорларды толықтыруға) несиелендіруді қалпына келтіру;
ипотекалық несиелендіруді енгізу; жеке қосалқы шаруашылық дамыту үшін
микронесиелендіру шараларын дайындау;
лизинг саласында – техникаға лизинг мерзімін тозғанға дейін ұзарту,
бірінші жарнаның мөлшерін 8-10%-ға дейін төмендету; кеден баж салығын және
лизинг операциялары салықтарын төмендету; лизинг операцияларын жүргізетін
ұйымдарға бірінші жылда алатын пайдасына салық мөлшерлемесін 90%- ға,
кейінгі жылдарға 50%-ға төмендету; және т.б.
АӨК-ні салаларының әлемдік рынокта бәсекелестік қабілетіне байланысты
және олардың бәсекелестік әлеуетін кеңейту мүмкіндігіне қарай АӨК-нің
барлық салаларын үш негізгі топтарға бөлуге болады:
- бірінші топ – азық-түлікті шетке шығаруға бағдарланған және тамақ
өнімдерін сыртқы рынокта сату үшін өндіретін салалар;
- екінші топ - әлемдік рынокқа өнімдердің бәсекеге қабілетті түрлерін
өндіру үшін, тиісінше, өндірістік және ғылыми-техникалық әлеуеті бар
салалар;
- үшінші топ – негізінен халықтың қажеттілігін қамтамасыз ету және ішкі
рынок сұранымын қанағаттандыру үшін азық-түлік тауарларын өндіруге
бағдарланған салалар;
АӨК-ін мемлекеттік қолдау шектеулі екенін және ДСҰ ережелерімен қатаң
реттелетінін ескере отырып, азық-түлік рыноктарының жасырын формаларын
қолдауды дамыту мен реттеуге маңызды орын беру керек. Әсіресе, көтерме
сауда инфрақұрылымдары мен азық-түлік рыногын дамытуға ерекше көңіл бөлінуі
тиіс. Олардың даму деңгейінен, көп жағдайда, отандық азық-түліктердің ішкі
және сыртқы рыноктардағы бәсекелестік қабілеті байланысты болатын белгілі.
Аграрлық өндірісті ішкі және сыртқы рыноктарда мемлекеттік
реттеу
Әлемдік шаруашылықтарды қайта қалпына келтіру өндіріс пен халықаралық
еңбектің бөлінуімен, ұдайы өндірістің жиынтық процесіне жаңа елдердің
тартылуымен, әлемдік сауданың экономикалық өсудің бірден-бір маңызды
факторына айналуымен және халықтың әр түрлі тауарлар мен қызметтерге
қажеттілігін қанағаттандырумен заңдылықтармен алдын-ала анықталған.
Шаруашылық тұрмысты интернационалдандыру елдер арасында тауарлар мен
жұмыс күштерін ғана емес, сонымен қатар, капиталдардың да алмасуын
күшейтеді. Капиталды әкелу шекара арқылы құнның біржақтама алмасуы (тауар
немесе ақшалай формада) болып табылады. Бұл процесс кәсіпкерлік пайда
түсіру немесе пайыздар алу мақсатында жүргізіледі.
Осыған байланысты халықаралық еңбектің бөлінуін елдер арасындағы
аумақтық еңбектің бөлінуіндегі дамудың жоғарғы сатысы ретінде қарастыруға
болады. Ол жекелеген елдердің тұрақты және экономикалық пайдалы
мамандандырылған өндірісіне сүйенеді (белгілі өнім өндіретін) және олардың
арасында өндіріс нәтижелерімен белгілі бір сандық, сапалық қатынастарда
өзара алмасуға алып келеді.
Халықаралық еңбектің бөлінуіне көмектесетін жиынтық факторлар бар:
табиғи жағдайлары бойынша табиғи байлықтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
НҰРМАНОВ АБДИАЛИ АЛДАБЕРГЕНҰЛЫ
Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін
басқару мәселелері
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары бойынша)
Экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалды
Ғылыми кеңесші: экономика ғылымдарының докторы,
Е. Байбарақов
Ресми оппоненттер: - экономика ғылымдарының докторы
Апсалямов Н.
- экономика ғылымдарының докторы
Молдашев А. Б.
- экономика ғылымдарының докторы
Саханова А. Н.
Жетекші ұйым – Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Қорғау 2009 жылдың 27 наурыз сағат 1400 Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ экономикалық университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін іздену үшін құрылған Д.14.02.01 диссертациялық кеңестің
мәжілісінде өтеді, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55,
144 бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ ақпан 2009 ж. таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д.
Темирбекова А.Б.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көп салалы экономика қалыптастыру және
нарықтық қатынастарды дамыту аграрлық өндірістің тиімділігін арттыруда,
елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде, халықтың тамақ азық-түлігіне деген
қажеттілігін қамтамасыз етуде және ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуде
маңызды.
Қазақстан агроөнеркәсіптік кешені ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түлік өндіру бойынша оның экономикасын дамытуға басым бағыттардың бірі
болып саналады.
Дегенмен, ауыл шаруашылықты жүргізудегі экономикалық механизмнің
жетілдірмегенінен ең алдымен, ауыл шаруашылық құрылымдарының басқа да
шаруашылық субъектерімен экономикалық өзара қарым-қатынастарының жолға
қойылмағанынан агроөнеркәсіптік өндірістік әлеуеті жеткілікті деңгейде
пайдаланылмай келеді.
Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарды, қайта өңдеу және рыноктың басқа
да шаруашылық жүргізу субъектерін қайта қалыптастыру бұрыннан келе жатқан
агроөнеркәсіптік интеграция мен шаруашылық жүргізудің кооперативтік
формаларын өзгертіп жіберді. Шағын жеке шаруашылыққа бағдарлану басқа
тиімдірек ұйымдық құрылымдарды қалыптастыруды тоқтатып тастады.
Жекеменшік пен шаруашылық жүргізудің жаңа формаларының өсуі баға
теңсіздігінің, мемлекеттің басқару атқарымдарынан өзінен-өзі кетіп
қалғанының ауыл шаруашылығына әкелген теріс әсерлерін осы күнге дейін
азайта алмай отыр. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне қазіргі қалыптасқан бағалар
жұмсалған шығындарды қайтаруды және кеңейтілген ұдайы өндіріс үшін пайда
алуды қамтамасыз етпейді.
Баға және несие-қаржы механизмін сәйкестендірмеу аграрлық саладағы
капитал айналымын тежеп тастады және бүкіл агроөнеркәсіптік кешенінің
қаржылық жағдайын нашарлатып жіберді, тауар өндірушілердің біршама бөлігін
рыноктан ығыстырды, өнімдерді бөлу атқарымын делдалдарға өткізді және, ең
бастысы өндіріс тиімділігін төмендетіп жіберді.
Осының нәтижесінде өндіріс көлемі, ауыл шаруашылығы өнімдерінің
түрлері, тамақтық азық-түліктер, ең алдымен мал шаруашылығы өнімдері өте
қысқарып кетті.
Қазақстанның жан басына шаққандағы ет тұтынуы 2006 ж. 1990 жылмен
салыстырғанда 1,9 есеге, ал сүт пайдалану – 1,6 есеге қысқарды.
Халықтың төлем қабілеті бар сұранысының төмендеуі азық-түлікті тұтыну
құрылымын өзгертті және, соған тиісінше, өндіріс көлемі мен құрылымын (ауыл
шаруашылығы өнімдер көлемін ұлғайтудың орнына қысқарту пайдалы болып қалды)
да өзгертті. Соның салдарынан қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа проблемалар
пайда болды. Атап айтқанда, ауыл шаруашылығы шикізаттары жетіспейтін болды,
қазіргі заманға сай технологиялық жабдықтармен қамтамасыз ету нашарлады.
Соның арқасында әлемдік стандарттарға сәйкес, бәсекеге қабілетті, арзан
және сапалы өнім өндіру төмендеді. Осыған байланысты ет және етті-майлы
консервілермен қамтамасыз ету 34%-ға дейін, шұжық заттарымен – 50,2%-ға,
ірімшіктермен – 85%-ға дейін, отандық жеміс-көкөніс консервілерімен – 81,2%-
ға дейін төмендеді.
Қазақстанның әлемдік экономика жүйесіне ғаламдануы мен интеграциялану
қарқыны экономиканың тұрақты негіздерін қалыптастыруды талап етеді. Ол үшін
басым бағыттарды таңдау барысында қолданылатын тұрақты даму индикаторларын,
және қоғамдық дамуды қамтамасыз ететін стратегия (немесе тұжырымдама)
дайындап, оны өмірге енгізу керек.
Қазақстанда тұрақты даму стандарттарына бірнеше алғышарттар бар; ғылыми-
техникалық, білім, интеллектуалды, көп компонентті табиғи және экономикалық
әлеуеттер. Оларды тиімді пайдалану әлемдік процестерде бірігуге және
тұрақты даму жолына шығуға мүмкіндік береді.
Бәсекелестік қабілетіне қарай орналастыруға (ранжирования) байланысты
(жалпы ішкі өнім өндіру) Қазақстан әлемдегі жақсы дамыған елдер қатарына
кіреді. Бәсекеге қабілеттілік экономикалық өсу қарқынын, халықтың өмір сүру
сапасы мен деңгейін қолдауы тиіс.
Бәсекеге қабілетті өндіріс үшін негізгі талаптар мына төмендегідей:
прогрессивті технологияларды пайдалану, басқарудың қазіргі заманға сай
әдістері, өндірістің икемділігін, ондағы процестердің тепе-теңдігі мен
үздіксіздігін қамтамасыз ету.
Бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік кешенді дамыту АӨК-дегі
экономикалық механизмдердің теориялық-әдіснамалық көзқарастарын талап етеді
және соның негізінде бәсекеге қабілетті саланың да дамуын, аграрлық саланың
экономикасын мемлекеттік басқаруды қарастырады. Әрине, мұның бәрі қаржылық
қамтамасыз ету, салық салу және басқа да мемлекеттік экономикалық басқару
әдістерін ескере отырып жүргізіледі, олар кешенді түрде жүргізілуі тиіс.
Агроөнеркәсіптік кешеннің осы және басқа да міндеттері біз қарастырып
отырған проблеманың өзектілігін және оның ішкі және сыртқы рыноктарда
бәсекеге қабілетті өндіріс қалыптастырудағы практикалық мәнін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Шетелдік және отандық экономикалық
әдебиеттерде экономика ауыл шаруашылықты басқару және агроөндірістік
қатынастардың жиынтығы деген дәрежеде сипатталады.
Экономикалық механизмдерді іс жүзіне асыруда мемлекеттің экономикалық
қызметі ерекше маңызға ие. Біз қарастырып отырған проблема А.Г.Аганбегян,
А.Арыстанбаев, Г.В.Атапчук, А.Бачурин, Е.Байбараков, И.Бенке, Л.Брю,
Д.Валовой, В.И.Вадяпин, А.С.Гаврилов, И.Голышев, Г.И.Ломакин, А.Б.Молдашев,
А.В.Писулин, Г.Х.Попов, П.Самуэльсон, И.С. Санду, А.А.Сатыбалдин,
М.И.Сигарев, М.Д.Тинасилов, Ф.Шаповалов, Л.Эрдхард, Н.Н.Янжула және басқа
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Дегенмен, агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік экономикалық реттеудің
теориялық-әдіснамалық негіздері экономиканың жаһандану жағдайында және ДСҰ-
на ену кезіндегі экономикалық механизмдер қалыптастыру барысында толық
ашылған емес, бәсекеге қабілетті аграрлық саланы қалыптастыруда кешенді
көзқарастар ойластырылмаған. Қазақстанның аграрлық сала экономикасын
басқару механизмдерін жетілдіру керек.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан аграрлық саласында
басқарудың экономикалық механизмдерін қалыптастыру бойынша әдіснамалық
тәсілдемелер, тәжірибелік ұсыныстар әзірлеу, ішкі және сыртқы рыноктарда
бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінде анықтау болып
табылады.
Осы мақсатты орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді алға қойдық:
- аграрлық саланың экономикасын басқаруды қалыптастырудың теориялық
және методологиялық (әдіснамалық) негіздерін зерттеу;
- агроөнеркәсіптік өндірісті басқару стартегиясын негіздеу;
- аграрлық өнімдер өндірісінің бәсекелестік қабілетін қалыптастыру;
- нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргізу механизмінің
экономикалық тиімділік критерийлерін анықтау;
- Қазақстан агроөнеркәсіп кешеніндегі бәсекеге қабілетті өндіріс
қалыптастыруды талдау;
- өнім және азық-түлік өндіруде аграрлық саланы басқаруды болжау және
бәсекеге қабілетті экономика қалыптастырудың әдістемелік көзқарастарын
дайындау;
- экономиканың жаһандануы жағдайында аграрлық өндірісті мемлекеттік
басқарудың экономикалық әдістерін дайындау;
- бәсекелестік қабілеті бар азық-түлік тауарларын өндіруде қаржылық
менеджменттің стартегиясын негіздеу және ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түлік өндіруде кластерлік жүйе қалыптастырудың баға және сақтандыру
әдістерін жетілдіру.
Зерттеудің пәні және объектісі – Зерттеудің пәні әлемдік экономиканың
барысында Қазақстанда экономиканың ғаламдануы жағдайында бәсекеге қабілетті
ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісін басқару проблемалары
болып саналады. Зерттеудің объектісі - ауыл шаруашылығы қайта өңдеу
кәсіпорындары және агроөнеркәсіп өндірісі экономикасын басқарудың барлық
жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық және
әдіснамалық негіздеріне әлемдік және қазақстандық ғалымдардың экономикалық
теория бойынша іргелі еңбектері, ғылыми идеялары мен тұжырымдары алынды.
Әлемдік экономиканың дамуы және ДСҰ-ға кіру жағдайында Қазақстанның
агроөнеркәсіптік өндірісінің экономикасын басқарумен байланысты
институциональдық қайта өзгертулер проблемалары да жұмысқа негіз етіп
алынды. Бұл мәселелер ұлттық және азық-түлік қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған.
Диссертациялық жұмыста республиканың заңдық және нормативтік актілері,
әлемдік рынокта бәсекелестік қабілеті бар өнім өндіріп отырған елдерде
жинақталған тәжірибелер пайдаланылды.
Зерттеудің ақпарттық базасы – ҚР статистика бойынша Агенттігі,
министрліктер мен ведомстволардың, академиялық және салалық ҒЗИ
мәліметтері, тұжырымдамалар мен экономиканы дамыту бағдарламалар және, ең
алдымен агроөнеркәсіптік кешені мен оның кәсіпорындарының ұйымдарын дамыту
бағдарламалары, шетелдік және республикадағы мерзімді баспа материалдары,
сондай-ақ ізденушінің көп жылдық экономикалық зерттеулер нәтижелері.
Зерттеу жұмысы талдау жүйесі мен экономикалық азық-түлік секторының
жұмыс жасауын, оның субъектерінің интеграциялық өзара іс-әрекеттерін,
бағалаудың сандық және сапалық әдістерін үйлестіре алатын синтездеуге
негізделген.
Экономикалық зерттеулердің жалпы-ғылыми әдістері мен тәсілдері
қолданылды: монографиялық, экономико-статистикалық, баланстық, есепті-
конструктивтік, болжау, эксперттік және басқалар.
Зерттеу республика агроөнеркәсіптік кешенінің экономикасы деңгейінде
жүргізілді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы
Жүргізілген зерттеулер экономикалық ғылымға үлес қосатын ғылыми
нәтижелер алуға мүмкіндік берді:
Экономиканың жаһандануы барысында бәсекеге қабілетті аграрлық өндіріс
қалыптастырудың теориялық-методологиялық негіздері анықталды:
- бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өнім өндіруге жағдай туғызатын
экономиканы басқарудың жалпы принциптері;
- агроөнеркәсіптік кешенінің даму стратегиясының бағыттары;
- ДСҰ жағдайында бәсекеге қабілетті аграрлық өнім өндірісін
қалыптастыруға методикалық тәсілдеме ұсынылған.
Ресурстық әлеуетті тиімді пайдалануды, экономикалық қатынастарды
жетілдіруді ескере отырып, Қазақстан агроөнеркәсіптік өндірісін дамытуға
болжам берілген:
- ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндіруде бәсекелестік ортаны
дамытудың негізгі факторлары анықталған;
- агроөнеркәсіптік өндірістің ресурстық әлеуетін талдау негізінде
алдағы болашаққа азық-түлік тауарларын көбейту бойынша ұсыныстар берілген;
- ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен қайта өңдеу кәсіпорындары
арасында кластерлік жүйе негізінде экономикалық өзара қатынастарды
жетілдіру бойынша ұсыныстар дайындалған.
Халықты, әлемдік сапа стандарттарына сәйкес келетін тағамдық азық-
түлікпен қамтамасыз етуге бағытталған ұсыныстар:
- бәсекелестік қабілеті бар аграрлық өндіріс қалыптастыру бойынша
мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістері анықталған;
бәсекеге қабілетті, ДСҰ-дың талаптарына жауап бере алатын ауыл
шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндіруге бағытталған мемлекеттік
қаржылық қолдауды жетілдіру бойынша рекомендациялар.
Өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған салықтық жүйені
жетілдіруді ескере отырып, аграрлық саланы жүйелі мемлекеттік басқарудың
принциптері құрастырылған:
- экономиканы мемлекеттік басқарудың негізгі бағыты ретінде салық
жүйесін қалыптастырудың теориялық-методикалық тәсілдемесі берілген;
- өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында және экономикалық
қауіпсіздікті нығайту үшін аграрлық өндірістегі салық салудың тәжірибесі
және оның шет елдердегі үлгілері жинақталған;
Бәсекеге қабілетті аграрлық сала жағдайында шаруашылық жүргізудің
экономикалық механизмдерін жетілдіру бойынша мынадай ұсыныстар негізделген:
- баға механизмін қалыптастыру;
- басқарудағы сақтандыру;
- негізгі ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік түрлерін өндіруде
кластерлік жүйені енгізу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Бәсекеге қабілетті басқарудың теориясын, методикасы мен тәжірибесін
кешенді зерттеу негізінде экономиканың жаһандануы барысында бәсекелестік
қабілеті бар өндірісті қалыптастырудың тұжырымдамасы;
- жаһандану жағдайында бәсекелестік қабілеті бар өндірісті басқарудың
теориясын, методикасы мен практикасын және аграрлық өндірісті басқару
жүйесін ұйымдастырудың негізгі проблемаларын шешу бағыттарын,
агроөнеркәсіптік кешенінің жұмыс жасауына шығындардың тиімділігін
анықтайтын критерийлер;
- аграрлық экономиканың ресурстық әлеуетін тиімді пайдалануды ескере
отырып, қалыптастырудың методикасын жетілдіру әдістемесі;
- АӨК-нің кәсіпорындары мен ұйымдары және экономиканың басқа да
салалары арасындағы экономикалық өзара қатынастарды өндірістің бәсекелстік
қабілетін арттыруға бағытталған кластерлік жүйе негізінде жетілдіру бойынша
қаржылық-экономикалық индикаторлар;
- тамақтық азық-түліктердің бәсекелестік қабілетінің әлемдік
стандарттар талабын ескере отырып, Қазақстан агроөнеркәсіптік кешенін
мемлекеттік қаржылық қолдауға кешенді тәсілдемелер;
- ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекелестік қабілеті бар өнімдер мен
азық-түліктер өндірудегі қаржы-несие механизм стратегиясы;
- өнімдер мен азық-түліктерге салық салуды жетілдіру мен бәсекеге
қабілетті аграрлық өндірістің баға механизмін қалыптастыруға қаржылық
ресурстардың тиімділігі;
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңызы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- аграрлық өнімнің бәсекелестік қабілеті жоғары өндіріс
қалыптастыру бойынша әдістемелік көздерін тартуға;
- заң шығарушылық және нормативтік басқару органдары бәсекеге
қабілетті аграрлық өндірісін бағалауға;
- ДСҰ талаптарын және халықаралық сапа стандарттарына сәйкес
келетінін ескере отырып дамытудың басым бағыттарын анықтауға;
- Инвестициялық баға, салық және сақтандыру механизмдерін арттыруға;
- ауыл шаруашылығы өндірісі экономикасын басқарудағы сақтандыруды
жетілдірудің басым бағыттарын анықтауға;
- ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісін басқару
жауапкершілігін нығайтуға және тиімділігін арттыруға
жағдай
жасайды.
Осы нәтижелердің практикада жүзеге асырылуы елдің экономикалық
қарқынының өсуі мен ауыл шаруашылығы саласының дамуына әрі тиімділігін
жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми- практикалық
конференцияларда талқыланды және мерзімдік басылымдарда (6 мақала шетелдік
басылымдарда Москва, Бішкек ққ.) жалпы көлемі 38,9 б.т. 31 ғылыми мақала
жарияланды. Ізденуші: Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы
өнімдері мен азық-түлік өндірісін басқарудың озық үлгілеріне талдау жасап,
әрі ауыл шаруашылығы өндірісін басқаруды жетілдіру механизмдері бағытында
ұсыныстар әзірледі.
Диссертацияның нәтижелері ғылыми - практикалық конференцияларда
талқыланып, мақалалар баспасөз бетінде жарық көрді. Автордың жеке
ұсыныстары мен маңызды пікірлері Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлігінің АӨК дамыту стратегиясы және аграрлық ғылым департаментінде,
Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық басқармасында, Алматы облыстық
ауыл шаруашылық департаментінде, Алматы облысы Қарасай ауданында, Қазақ
Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы және ауылдық аумақтарды дамыту ғылыми
зерттеу институтында, Алматы Технологиялық Университетінде, Қазақстанда
бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін басқарудың
озық үлгілерінің жобасына енгізіп өндірісте қолдау тапты, әрі қолдануға
болатын негіз жетерлік.
Жұмыстың негізгі ережелерін сынақтан өткізу. Диссертациялық жұмыс Елдің
азық-түлік қауіпсіздігін және ауыл халқының өмір сүру деңгейін арттыруды
қамтамасыз ететін агроөнеркәсіптік өндірістің экономикалық даму механизмін
дайындау бағдарламасымен байланыста жүргізілген. Зерттеу нәтижелері
халықаралық, республикалық жоғарғы оқу орындарында өткізілген ғылыми
практикалық конференцияларда, соның ішінде: Қазақстанның экономикасындағы
аграрлық секторды мемлекеттік қаржылық қолдаудың ерекшелігі.
Государственная независимость РК: вопросы политического, правового и
социально-экономического обеспечения ғылыми-практикалық конференцияда
(Алматы,2006),
Совершенствование страхования в аграрном секторе экономики Казахстана
(Алматы,2007), Экономические методы управления в сельскохозяйственном
производстве(Алматы,2005) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Диссертация тақырыбы бойынша 1
монография, 31 ғылыми мақала жарияланды, оның жалпы көлемі – 38,9 баспа
табақты құрады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және 41 кесте, 17 сүрет, 3 сызба-нұсқадан (тәсімдерден) тұрады.
Негізгі бөлім
Агроөнеркәсіптік кешенді экономикалық басқару қалыптастырудың теориялық-
әдіснамалық негіздері.
Жалпы ауыл шаруашылығы өндірісін басқару дегенде қаржылық-экономикалық
жағдайды тұрақтандыру, салаларды үйлесімді дамыту, халықтың әл-ауқатын
жоғарылатуды түсіну керек.
Оларға Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына әр жылғы дәстүрлі Жолдауларында көп көңіл бөліп келеді. Атап
айтсақ, Жолдауында (06.02.2008 жыл) ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы
өсіп келе жатқанына қарамастан, бұл саланың өте пайдалы екеніне, сондықтан
оған инвестиция тарту керек екеніне тоқталды. Үкіметке ауыл шаруашылығына
барлық деңгейлерде қолдау көрсетіп, оның тиімділігін жоғарылатуға одан әрі
шаралар қабылдауды тапсырды.
Тиімділік – адамдардың мұқтаждары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін қоғамның ресурстарын барынша жақсы пайдалану, яғни экономика бір
адамның экономикалық жағдайын жақсарту екінші біреудің жағдайын нашарлатпай
жүргізгенде ғана тиімді болады.
Қандай да болсын өндірісті үш құрамдас бөліктен тұратын жүйе ретінде
қарастыруға болады: ресурстар, өндіріс процесі және өнімдер.
Өндірістік жүйелерді қарастырғанда олардың екі жақтылық сипатын есте
ұстау керек: материалдық өндірістік жүйе (объект) үшін оның ақпараттық
жүйесін көрсететінін құруға болады және керісінше, ақпараттық жүйе тек
белгілі бір жақты жүйеде ғана іске асады. Ақпараттық жүйе ол көрсететін
өндірістік объектке толық бағалы (сәйкес) емес және онымен салыстырылмауы
керек (бірдей деп қарауға болмайды). Ол зерттеудің субъективті инструменті
болып табылады.
Ресурстар құрамында материалдық, энергетикалық және еңбек ресурстарын
бөліп көрсетуге болады. Осыдан барып өндіріс жүйесін мына төмендегі 1-сурет
арқылы ұсынамыз.
1-сурет – Агроөнеркәсіптік кешендегі өндіріс процесінің сызбанұсқасы
Ескерту – зерттеу негізінде автор құрастырған
Басқару тұрғысынан алғанда басқарылатын жүйенің элементтерінің ең
сапалы белгісі (нышаны) оның қозғалғыштығы, өзгергіштік дәрежесі және
әсер етуге болатын қабілеті. Соның арқасында жүйеде негізгі және айналым
(матариалдар, еңбек заттары, дайын өнімдер) қорларын бөліп көрсетеді.
Негізгі қорлар өндірістік жүйенің бір бөлігі ретінде тұрақтылыққа ие,
басқаратын іс-әрекеттерге азырақ көнеді: олардың жүктелімі мен пайдалануы
үлкен немесе төмен дәрежеде болуы мүмкін.
Айналым қорлары, керісінше, өндірістік жүйенің ең жылжымалы бөлігі және
адамдармен біріге отырып өндірісті оперативті басқарудың негізгі объектісі
болып саналады. Олар өздерінің жағдайын кеңістікте де және уақыт аралығында
да өзгерте алады, өндірістің қозғалғыш элементін құрады.
Экономиканы ұйымдастыруда принципті екі көзқарасты бөліп көрсету керк:
көптеген экономикалық шешімдер мемлекеттік деңгейде қабылданып, сатылы
түрде төменгі жаққа беріледі, шешімдер нарықтық категориялармен анықталады.
Нарықтық экономика - өндіріс және тұтыну шешімдердің көпшілігі жеке
адамдармен және жеке компаниялармен қабылданатын экономика. Ресурстар – бұл
өндіріс процесінде пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер, жер олардың
факторы, кеңейтіп айтатын болсақ табиғи ресурстар, еңбек пен капиталдар да
өндіріс факторлары болып саналады.
Өндірісті басқарудың негізгі мақсаты – кәсіпорындардың міндеттерін іс
жүзіне асыру үшін және нақтылы мақсаттарға қол жеткізуге ұйымдық,
техникалық, әлеуметтік және басқа да жағдайлар құру. Сондықтан басқару – ең
алдымен, еңбек қызметі, ол басқаратын іс-әрекет объекті болып қызмет етеді
және тікелей әр түрлі ақпараттар түрінде бой көрсетеді, шығармашылық,
техникалық операцияларды (оны өңдеумен байланысты) үйлестіреді.
Осы заманға сәйкес нарықтық экономиканы ұйымдастыру барысында мемлекет
қызметіне өте қажетті көңіл бөлінеді, ол мемлекеттік шығындардың өсуімен,
коғамның экономикалық өмірін мемлекеттің тікелей реттеуінің елеулі кеңейіп
отырғанымен көрініс тауып отыр. Өндіріс құралдарын қоғамдастыру процесінің
тереңдеуімен мемлекеттің экономиканы реттеу жұмыстарына араласу қажеттілігі
туындайды. Сондықтан, мемлекет ел экономикасын басқару атқарымын орындаушы
ұйымға айналады. Мемлекеттің экономикалық ролі оның шаруашылық-ұйымдық
қызметінде іске асады:
- кеңейтілген ұдайы өндіріс процесін реттеуде;
- материалдық өндірістің, күрделі салымдардың және тауар айналымының,
стратегиялық және индикативтік жоспарлаудың көлемі мен құрылымын болжауда;
- экономика салаларының даму бағыттарын және өсу қарқындарын реттеуде,
өндірістік тапсырмалар мен шарттарды орындауды ұйымдастыруда;
- ұлттық табысты мемлекеттік бюджет арқылы бөлуде, қайта бөлуде және
пайдалануда;
- елдің халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа қатынасуын қамтамасыз
етуде, соның ішінде экономикалық бірігу процестерінде;
- сыртқы сауда мен валюталық қатынастарын реттеуде, кеден бажын
реттеуде;
- қажетті кадр саясатын жүргізуде және жұмыс күші рыногын реттеуде;
- еңбек, технологиялық және шарт тәртіптерінің орындалуын бақылауда.
Аралас экономиканың жұмыс істеуі мемлекеттік, нарықтық реттеулермен
іске асырылады. Оның ішкі мазмұны мемлекеттік араласу болып табылады, ол
өндірістік емес сипатта бола алмайды. Бәсекелік қабілеті бар рынок
мемлекеттің іс-әрекеттеріне өзінің талаптарын қоя алады, мемлекет әрекетін
шектеп отырады. Мемлекеттің араласуы заңды түрде рәсімделген және логикалық
тәртіпке келтірілген, елдің дамуына белсенді әсер ете алатын жүйе болып
саналады.
Мемлекеттік араласудың экономикалық негізі мемлекеттік сектор.Ол
нарықтық механизмге өзінің шығындары, салық салу, реттеу мен мемлекеттік
кәсіпкерлік арқылы іс-әрекет көрсетеді.
Оның қарамағында ұдайы өндірісті әлемдік экономика деңгейінде реттей
алатын экономикалық әдістері бар. Неғұрлым әлемдік агрошаруашылықтарға
бірігу терең болса, солғұрлым олар мәндірек және тиімдірек: сыртқы сауда
саясаты, экспорттық ағымдарды лицензиялау, кедендік салық салу, шеттен
әкелуді шектеудің тарифсіз әдістері, капиталдардың халықаралық қозғалысы.
Басқарудың жаһандануы әлемдік шаруашылықтардың қазіргі кезеңдегі
дамуынан елеуді жедел жүреді: қоршаған ортаға бағдар, тиімділіктің
басымдығы, рыноктардың бірігуі, ғылыми-техникалық жетістіктер,
факторларының өсуі, құрылымдық реттеу, адам ресурстарын басқару. Ол
мемлекет пен планетарлық ақпараттық кеңістіктегі құрылымдар, капиталдардың
әлемдік рыноктары, тауарлар және жұмыс күші, табиғи ортаға техникалық әсер
етудегі интернационалдық проблемалары арасындағы өзара байланыстар мен
өзара байланыстылықтардың кеңею және күделену процестерімен көрініс табады.
Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері болып: халықты ауыл
шаруашылығы шикізаттарын дайындалған азық-түлікпен және басқа да
тауарлармен қамтамасыз ету мақсатында аграрлық өндіріске жәрдемдесу,
экспорттық әлеует қалыптастыру, ауылды әлеуметтік тұрғыдан дамыту және ауыл
халқын жұмыспен қамту, ең соңында республиканың бүкіл экономикасын
тұрақтандыру.
Экономиканың өсуі елеулі дәрежеде бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы
өнімдері мен азық-түлікті шетке шығару және шеттен әкелумен анықталады.
Салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы экономикалық теорияның
тұжырымдамасы болып табылады, ол өндіріс факторларын барынша көп
пайдалануға негізделеді.
Бай шикізат ресурстарының өзі экономикалық даму мен қоғамның хал-
ахуалының жоғары болуына кепіл бола алмайды, себебі қоғамда экономикалық
сілкіністер болып тұрады, адам капиталының даму деңгейі төмен, сондай-ақ
әлемдік экспорттық құрылым дайын тауарлардың (2006ж) 87%-ын және
шикізаттардың 13%-ын қамтиды.
Қазақстан экономикасында шикізаттық бағытталу басым, оның үстіне жалпы
техникалық және технологиялық артта қалушылық бар, әлемдік экономикаға
ілесуі де елеулі емес, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымы дамымаған.
Республиканың аграрлық секторындағы ахуал тұрақсыздықпен және
бәсекелестік қабілетінің төмендігімен сипатталады. Тұрақты даму
стратегиясын дайындау экономика, экология және әлеуметтік салалардағы
жоспарлар мен бағдарламаларды үйлестіруге негізделуі тиіс. Жалпы алғанда,
Қазақстанда тұрақты даму стандарттарына өтудің бірқатар алғышарттары бар:
жоғары ғылыми-техникалық, білім беру, интеллектуалды (зияткерлік), көп
компонентті, табиғи-ресурстық және экономикалық әлеуеттер бар, оларды
тиімді пайдалану, ұсынылған бағыттарды іс жүзіне асырумен үйлестіре
жүргізсе ғаламдық процестерге жап-жақсы бірігуге және тұрақты дамуға шығуға
мүмкіндік береді. Бәсекелестік қабілетті саралау критерийлері бойынша
(2006ж.) (халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ өндіру) Қазақстан әлі де болса
төменгі топқа жеткен жоқ (3700 АҚШ долл.).
Бәсекелестік орта ішкі және сыртқы рыноктарда қалыптасатын болғандықтан
мына төмендегі факторлар ескеріледі: бәсекелестік, қарсыластар, потенциалды
бәсекешілердің, жеткізіп берушілер мен сатып алушылардың ауыстырушы –
тауарларының (орнына қоюшы – тауарларының) әсері.
Өнімдердің бәсекелестік қабілеті елеулі дәрежеде өнімдердің өзіндік
құнынан тәуелді болады, оны төмендету ресурс сақтау технологияларды
пайдалануға байланысты.
Тиімділікті кешенді бағалау өндірістік күштердің болуынан, оны
пайдалануға және жағдайын көрсететін факторларды қамтиды: өндірістік
қатынастар (шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмі), табиғи жағдайлар
және өндірістің мерзімділігі.
Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-
түліктер өндіруді талдау және болжау
Талдау жұмыстары агроөнеркәсіптік өндіріс тиісті деңгейде дамымай
отырғанын көрсетті: ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемі, оның сапасы,
шығындардың төмен қайтарылымы халықтың бәсекеге қабілетті жоғары сапалы
тамақтық азық-түлікке деген қажеттілігіне жауап бермей отыр.
Қазақстаның жалпы көлемінде (2002-2007жылғы І жарты жылдықта) Солтүстік
өңір 68,2% - астық, 45,5% - сүт, 53,1% - сиыр етін өндіреді. Шығындар
көлемі – 75,1%, сатылған ауыл шаруашылығы өнімдері – 73,3%, пайда – 80,8%
(1-кесте).
1-кесте. Қазақстан өңірлері бойынша ауыл шаруашылығы өндірісіндегі ішкі
республикалық еңбектің бөлінуі (орташа 2002-2007 жж., %)
Көрсеткіш Өңір
солтүстікбатыс орталық оңтүстік шығыс
Өңірлік өнім өндірісі 41,2 11,3 5,5 33,4 8,7
Өңірлік жалпы өнім
көлемінен ауыл 24,9 3,6 5,4 20,3 13,1
шаруашылығының сыбаға
салмағы
астық 67,9 10,1 4,4 11,5 6,1
картоп, көкөніс, бақша 19,1 8,5 12,3 49,1 11,0
қант қызылшасы - - - 100 -
мақта - - - 100 -
майлы өсімдіктер 29,6 - - - 70,4
жеміс жидек - 3,8 - 91,3 4,9
сүт 46,6 5,4 7,6 26,5 13,9
сиыр еті 56,1 14,5 6,9 13,1 9,4
қой еті 6,6 25,9 8,8 39,9 18,8
Ауыл шаруашылығы
пайдаланылатын жер 24 29 13 24 10
о.і. айдалатын жер 63 12 6 11 8
жайылым 17 32 14 27 10
Ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру шығындары 73,8 5,1 4,5 13,9 2,7
Ауыл шаруашылығы өнімдерін
сату 72,5 5,9 3,5 16,1 2,0
Пайда (зиян) 81,1 4,5 7,3 6,0 1,1
1 теңге жалпы өнім
шығындары (теңге) 0,25 0,09 0,08 0,04 0,03
Ескерту – ҚР статистика бойынша Агенттігінің материалдарынан автордың
есептеуі.
Ауылдағы халықтың жан басына өндірелетін ет деңгейі Солтүстік өңірде
орташа республикалық деңгейден 70,3%-ға жоғары, Батыс өңірде ет – 96,0%-ға,
сүт өндіру деңгейі 90,8%-ға, астық – 4 есеге жоғары.
Өсімдік шаруашылығы өнімдерінің рентабельділік деңгейі Солтүстік өңір
бойынша 55,4%, Батыста – 29,7%, Орталық өңірде – 54,5%, Оңтүстік өңірде –
10,8%, Шығыста – 30,1%. Ал Қазақстан бойынша орташа – 30,1%, оның ішінде
астық өндіру рентабельділігі, тиісінше, - 58,3; 38,3; 58,2; 28,3; 22,9, мал
шаруашылығында – 0,8; 10,0; 16,2; 6,1; 25,4%.
Ауыл шаруашылығы өндірісін басқару, болжамдар дайындауда, қабылданған
бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету үшін Қазақстан өңірлерінің
аймақтық ерекшеліктерін ескеру керек. АӨК – іауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру, тасымалдау, қайта өңдеу және сату салаларының жиынтығы болып
табылады. Сондай-ақ бұл кешенге оны қазіргі заманға сай техникамен,
технологиялық жабдықтармен және т.б. қамтамасыз ететін ілеспелі өндірістер
мен қызмет салалары кіреді. Өндірісті ғылыми қамтамасыз ету және кадрлар
дайындау да осы кешеннің іс-қимылына тұрақты әсер етеді.
Осы және басқа да проблемаларды шешу үшін жоғарыдағы қабылданған
өңірлер (5 экономикалық өңір) мен аймақтарды, олардың өзіндік
ерекшеліктерін, күшті және нашар жақтарын жақсы білу керек.
Су шаруашылықтары ұйымдарының бағалауы бойынша суғару жүйелерін жыл
сайын жөндеуден өткізу үшін 1 млрд. теңге қажет екен. Ал біздің есебіміз
бойынша шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайларының нашарлауы есебінен
5,4 млн га айдалатын жерге егін егілмейді.
Егістік жерлердегі теріс өзгерістер өндіріс интенсивтігінің қысқару
аясында жүруде (минерал тыңайтқыштар 1991 жылғы деңгейден 2,2% енгізіледі,
ал органикалық тыңайтқыштар – 4,8%).
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердегі қара шірінді мөлшері 20-
30%-ға төмендеген. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, қара шіріндінің 1,0%-ға
төмендеуі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін 5-6%-ға қысқартады.
Оның жоғалуынан әр жылы экономикалық зиян 2,5 млн теңгеге бағаланады.
Тұқым шаруашылығы жүйесі тиісті деңгейде жұмыс істемейді, сондықтан
ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділіктері төмен. Қазіргі кезде тұқым
шаруашылығының үш звеносынан (алғашқы, элиталық, жалпылама) сақталғаны –
алғашқы және элиталық тұқым шаруашылықтары.
Азық-түлік тауарларын шеттен әкелу азық-түлік қауіпсіздігі үшін
ұсынылған шегінен асып кетті, олар барлық тұтынатын өнімдердің бес бөлігін
құрап отыр. Қаймақ майы шеттен әкелу үлесі – 40,7%, шұжық бұйымдары – 25,9,
ет және ет өсімдік консервілері – 52,1, жеміс консервілері – 70,7%.
Ауыл шаруашылығы, қайта өңдеу және басқа шаруашылық жүргізу субъектері
- агроөнеркәсіптік өндірісі ресурстық әлеуетін тиімсіз пайдаланады.
Экономикалық бірігу өнідірістік-техникалық байланыстардың кеңеюімн және
тереңдеуімен ресурстарды бірлесіп пайдалану, капиталдарын біріктіру
экономикалық қызметке оңтайлы жағдай туғызумен ғана көрініс тауып отыр. Ол
өнімділіктің өсуін жеделдететін және өндірістік қатынастарды жетілдіруге
жағдай туғызатын шаруашылық субъектілерінің қарамағына құралдарды беру
(соңғы нәтижеге жету үшін) өндіріс пен басқаруды ұйымдастыру формасын
көрсетеді.
Басқа бір құрылыммен біріккен шаруашылық субъекті экономикалық және
қаржылық тұрақталыққа қол жеткізеді, қосымша пайда алады. Бәсеке және
экономикалық жағдайының тұрақтылығы кәсіпорындардың дамытуына қажетті
жағдай, ал интеграция (бірігу) – экономиканың орнықтылық кепілі.
Компаниялардың сатылас және деңгейлес бірігулерін бөліп көрсетуге болады.
Сатылас интеграция - өндірістік және ұйымдық бірлестік, кәсіпорындардың
қосымды, қоғамдасуы (кооперация), өзара іс-әрекеттерін біріктіру.
Өндірісте, сатуда, соңғы бірыңғай азық-түліктерін тұтынуда бәрі бірдей
қатынасады (материалдар жеткізіп берушілер, тораптар мен бөлшектер
дайындаушылар, соңғы бұйымдарды жинастырушылар, сатушылар мен тұтынушылар).
Деңгейлес интеграция – кәсіпорындардың бірлестігі, олардың арасындағы
іс-әрекеттерді жолға қою (деңгей бойынша). Мұнда біркелкі өнім өндіретін
және ұқсас технологиялар қолданатын кәсіпорындардың бірлескен қызметі
ескерілуі тиіс. Жалпы алғанда деңгейлес бірігу еңбектің бөліну процесін,
өндірісті мамандандыруды тереңдету және шаруашылықаралық технологиялық
байланыстарды дамыту болып табылады, ол өндірістің шоғырлануымен бірге
жүреді. Нарықтық экономикада мұндай интеграцияны ауыл шаруашылығы өндірісін
орталықтандыру процесі деп түсінеді, ірі кәсіпорындар шағындарын өз қол
астына алып алады немесе олардың қызметін толық бақылап отырады.
Халықтың төлем қабілетінің төмендеуі азық-түлік құрылымын өзгертті
және, тиісінше, ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемдері мен құрылымын да
өзгертті: оларды қысқарту пайдалы болып қалды.
Осыған байланысты бәсекелестік қабілетті жоғарылатуға бағытталған
шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмдерін дайындау және оны аграрлық
салада іске асыру талап етіледі.
Шаруашылықаралық байланыстардың ұйымдық-экономикалық алғы шарттары
интеграциялық процесті алдын-ала анықтайды.
Астық өндірісін мақсатқа сәйкес дамыту, есептеулер көрсетіп отырғандай,
республиканың ішкі қажеттіліктерін астық және астық өнімдерімен қамтамасыз
етеді. Астықты тұрақты дайындауды 5500 мың тонна деңгейінде орнықтыру
қарастырылып отыр.
Республикада астық қорын ішкі жылдық тұтынудан 10-12% мөлшерінде құру
мақсатқа сай келеді, ол өнімділік төмен болған жылдардағы алынбаған жалпы
өнімдер орнын толтырады. Оны ішкі және сыртқы рыноктар жағдайында, 2007
жылдағыдай пайдалануға болады.
Ет өндіру мен пайдаланудың есепті балансы (тепе-теңдігі) оны шеттен
әкелуді қысқарту мүмкіндігін көрсетіп отыр, оны тұтыну үлесі 3,4%-ға дейін
қысқарады. Бұл АҚШ-тан әкелінетін тауықтарды қысқарту есебінен жүреді (58,8
мың тоннадан 20 мың тоннаға дейін). Бұл кезде Ресейден әкелінетін еттен
қайта өңделген азық-түліктің мөлшері өзгертілмейді (шұжық заттары мен
консервілер). Отандық тауарды қолдау үшін және ішкі рынокты шеттен
әкелінетін тауарлардан қорғау үшін демпингіге қарсы тарифтер енгізу
ұсынылады.
Етті шетке шығаруды көбейту қарастырылып отыр. Егер 2005 ж. ол 1,0 мың
тонна болса (өндірістің 0,1%-ы), 2010 ж. – 16 мың тоннаға дейін өседі яғни
1,7%-ды құрады. Сыртқа шығару тауарлары қатарында сиыр, қой, шошқа еттері
мен тірі мал болуы мүмкін.
Алдағы болашақта халық санының өсуі мен оның ет пен ет өнімдеріне
тұтыну сұранымының жоғарылауына байланысты етті қайта өңдеу
кәсіпорындарының қуаттарын тиімдірек пайдалану керек.
2010 жылға олардың қуаттарын пайдалану коэффициенті 73,7%-ға дейін
артуы мүмкін (жұмыс істемей тұрған кәсіпорындарды қайта конструкциялау
есебінен). Бұл кезде ет және ет өнімдерін шығару 2,2 есеге ұлғаяды немесе
63,6 мың тонна болады. Ірі қараның, қой, шошқа, жылқы еттерін қайта өңдеу
қуаттары сақталады, бірақ ауытқулар орын алады, ал пайдалану коэффициенті
62,5%-ға дейін жоғарылайды (2005 ж. – 14,5% болатын). Осыған сәйкес, 2010
ж. 2005 ж. салыстырғанда өнім өндіру 28,0 мың тоннаға көбейеді (4,3 есеге).
Құс етін қайта өңдеу кәсіпорындарының қуаты да бұрынғы деңгейінде қалады,
ал пайдалану коэффициенті 2010 жылға 85,8%-ға дейін көтеріледі.Соған
сәйкес,өнім шығару да 21,6 мың тоннадан (2005 ж.) 35,6 мың тоннаға дейін
артады немесе 2010 ж. 64,6%-ға. Ет және етті қайта өңдеп консервілеудің
қуаттары осы қалпында (12 мың тонна) сақталады, ал консервілердің өзін
өндіру 76,2%-ға өсіп, жылына 2,5 мың тоннаны құрайды (қуаттарды пайдалану
коэффициентін 1,7 есеге арттыру есебінен). Шұжық заттарын өндіру қуаты
өзгермейді, ал өнім шығару қуаттарды пайдалану коэффициенті есебінен 2,4
есеге артады немесе 39,0 мың тонна болады, ал 2005 ж. 15,8 мың тонна болған
(2-кесте).
Қайта өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін 2006-2010 жж. 70 млрд. теңгедей
бюджеттік ресурстар қарастырылған.
Республика тамақ өнеркәсібін жабдықтарды жаңғырту, пайдалану
коэффициентін өсіру есебінен дамыту ұсынылады, ол өндірілетін өнімдердің
бәсекеге қабілеттілігін арттырады, олар шеттен әкелінетін өнімдердің орнын
толтырады (алмастыра алады). Тамақ өнеркәсібінің өнімдері 1,4 есеге артады
және 500 мдрд. теңгеге жетеді. Осы бағытта кластерлік құрылымдар
қалыптастыру үлкен роль ойнайды.
Кластерлік даму республиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
стратегиясының құрамдас бөлігі, өндірістің, қайта өңдеудің, тауарларды
сатудың әдісі болып табылады. Сондықтан да оған экономиканың барлық
салаларының экономикалық әлеуеті жұмылдырылады.
Бұл жағдайда технологиялық процестің әр түрлі звеноларының, өнімнің бір
түрін өндіру бойынша, мысалы, мақта, тоқыма өндірісі және жіп иіру бойынша
сатылас бірігуі құрылады. Сондықтан, кластер – ең алдымен ұдайы өндіріс
байланыстарының белгілі жабық (аяқталған) жүйесінің салааралық кешені, ол
технологиялық жаңартпашылықтармен біріктірілген. Кластер бір-бірімен өзара
байланысқан және бірін-бірі өзара толықтыратын кәсіпорындар мен ұйымдардың
аумақтық бәсекелестігі негізінде қалыптасады, өздерін жақын жерге
орналасуымен, рынокта бәсекелестік ұстанымын қамтамасыз ету үшін
мамандандырумен пайда табуға ұмтылады.
2-кесте. Қазақстан қайта өңдеу өнеркәсібінің дамуы
Көрсеткіш 2007 ж. (нақты) 2010 ж. (есепті)
қуаты, қуаттардыөнім қуаты,қуаттарды өнім
мың т пайдалануөндіру, мың т пайдалану өндіру,
коэффици-мың т коэффици-емың т
енті, % нті, %
Етті қайта өңдеу
кәсіпорындары
Ет және ет өнімдері 86 32,8 28 86 74,3 65
о.і. ірі қара, қой,
шошқа, жылқы 45 14,5 7 45 64,3 29
Құс еті 41 53,5 22 42 86,0 38
Ет және ет-өсімдік
консервілері 12 12,0 1 12 21,0 3,1
Астық өңдеу 47 33,5 16 47 84,7 41
Ұн (майдалап 4581 36,6 1591 4690 49,3 2218
тартылған)
Тазартылған күріш 177 23,5 42 177 42,3 75
Қантты қайта өңдеу 0,8 60,8 0,5 0,9 73,4 0,7
Өсімдік майын қайта
өңдеу 0,3 36,4 0,1 0,5 65,8 0,3
Қайта өңдеу
өнеркәсібі:
көкөніс консервілері 34 17,8 6 38 35,6 15
Жеміс-жидектерді
қайта өңдеу:
жидек шырыны 72 79,4 57 86 84,5 72
жидек консервісі 2 16,6 0,3 4 61,3 1850
Сүтті қайта өңдеу:
сары май 51 20,0 10 53 42,5 23
қатты ірімшік 7 45,7 3 8 77 5,3
сүт, кілегей (қатты
формада) 4 47,4 2 9 71,1 4
Қаймағы алынбаған 462 24,9 115 465 59,5 279
өнім
Ескерту – ҚР статистика бойынша Агенттігінің материалдарынан автордың
есептеуі.
Дегенмен кластерлік механизмін арттыруда тек кеңістік-ұйымдық қана
фактор, ол бәсекелестік артықшылық үшін қажетті алғашқы негіз қалайды.
Аумақтық өндіріс қаншама ұйымдастырылған болса да, ең алдымен олар азық
техникамен, прогрессивті технологиялармен, жоғары сапалы жұмыс күшімен
жабдықталуы тиіс және нақтылы бәсекелестік артықшылықтар алуы қажет.
Сыртқы экономикалық байланыстардың тиімділігін бағалау үшін бірнеше
көрсеткіштер қолданылады.
Шетке шығарудың валюталық тиімділік көрсеткіші – сыртқы рынокта
тауарлар сатудан алынған таза түсімнің оларды өндіруге, тасымалдауға,
несиелік коэффициентінің әсері ескерілген (егер тауар несиеге сатылған
болса) жұмсалған шығындарға қатынасы.
Шеттен әкелу тиімділігінің көрсеткіші - әкелінген тауарлар құнының
(өндірістің ішкі жағдайы бойынша) оларды сатып алуға, шекараға дейін
жеткізуге жұмсалған толық валюталық шығындарға қатынасы.
Сыртқы сауда алмасуының тиімділік көрсеткіші – шеттен әкелінген
тауарлардың бағаланған құнын (өзімізде өндіріс бар болған болса шеттен
әкелінетін тауарларды алмастырушылардың толық шығынын) шетке шығаратын
тауарларды өндіру, тасымалдау шығындарына қатынасы.
Шығындар тиімділігінің көрсеткіші – шет елдерде техникалық жәрдем
көрсету бойынша: жәрдем көрсеткені үшін таза түсімдер.
Лицензиялар сатып алу тиімділігінің көрсеткіші – жаңа технологияға шет
елдерде алынған лицензияларды пайдаланудың, халық шаруашылық тиімділігінің
мөлшері, ол уақыт факторын, тауарлар өндіруге жұмсалған, лицензияларға
төленетін шығындарды, есепке ала отырып анықталады.
Өндірісті халықаралық мамандандыру екі бағытта дамиды: өндірістік және
аумақтық. Мамандандырудың негізгі формаларының көрініс табуы: заттық (дайын
өнім өндіру); бөлшекті (бөлшек, құрамдас бөлік өндіру); технологиялық
(жекелеген операциялар).
Мамандандырудың негізгі көрсеткіші салыстырмалы экспорттық коэффициент,
ол мына төмендегі формуламен анықталады:
Эо
К = ______ , мұндағы
(1)
Эм
Эо – елдің шетке шығару тауарларының сыбаға салмағы;
Эм – тауарлардың әлемдік экспорттағы сыбаға салмағы.
Әлемдік нарықта сыртқы экономикалық байланыстар мемлекеттің саясатымен
анықталады. Бірқатар тауарлар рынокқа түспейді де, сондықтан әлемдік
бағаларға әсерін тигізеді, бәсекелестердің көп болуынан мамандандыру
салыстырмалы төмен болады. Әлемдік рынокта нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттер маңызды роль ойнайды, ұлттық рынокты қорғайды, өз тауарларын
шетке шығару саясатын жүргізеді, әлемдік рынокты реттеуде мемлекеттік-
монополистік формаларын қолданады.
Әлемдік рыноктағы бағалар жүйесі мына төмендегілерді қамтиды:
өндірушілер бағасы, көтерме сауда және бөлшек сауда бағалары, ішкі және
экспорттық бағалар (шетке шығару бағалары ішкі рынок бағаларынан төмен, ол
әлемдік рыноктағы өте қатал бәсекемен байланысты); өзара келісім шарт
бағалары, ол белгілі сападағы тауардың жеткізуі мен төлеудің жағдайына
сәйкес келетін нақты бағаны белгілеу – тауарлық биржаларда саудаланатын
тауарлар бағалары; анықтамалық бағалар – сатушылар шикізаттық тауарларға
жариялайтын бағалары; прейскуранттар мен баға анықтамалығы – тұтынуға және
өндірістік бағыттағы дайын бұйымдар көрсеткіштері; ұсыныстар бағасы.
Халықаралық сауданың формалары болып: тауарлық биржалар, баспа-бас
айырбас саудасы, ыңғайласпа сауда, лицензиялық сауда, шекара маңындағы
сауда, халықаралық сауда-саттық саналады.
Елдің АӨК салаларының қазіргі кезеңдегі бәсекелестік қабілеттерін
талдау бәсекелестік артықшылықтарын анықтауға мүмкіндік береді, оларды
әлемдік рынокқа бірігу және ДСҰ шеңберінде сыртқы экономикалық қатынастарды
ырықтандыру нәтижесінде АӨК-нің жекелеген салалары пайдаланылуы мүмкін.
Жалпы Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен азық-түлік
өндірісін талдау барысында біздің ДСҰ-ға мүше болуымызды қарастыруымыз
керек. Қазіргі кездегі АӨК-де қаржы-несие қатынастары қалай, ДСҰ-ға мүше
болғанда қалай болмақ деген сұрақтар төңірегінде ой қозғауымыз керек.
Қазақстанға ДСҰ-ға мүше болу экономиканы әртараптандыру үшін қажет. ДСҰ
ережелері шеңберінде өндірісті дамыту, өнімдерді сыртқы рыноктарға
өткізуді, отандық өнімді шетке шығарушыларды қорғау мәселелерін жүргізу
талап етіледі. Біздегі мемлекеттік қолдаудың түрлерін ДСҰ талаптары бойынша
жіктеу мемлекеттік қаржылық қолдаудың 2006 жылы 2003 жылмен салыстырғанда
2,3 есеге артқанын көрсетіп отыр. Дегенмен әлі де болса несиелік
ресурстарды пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлеме жоғары күйінде қалып
отыр.(2005 ж.-20%, ал нарықтық экономикасы дамыған елдерде -3,5-4,5%)
Айта кететін бір мәселе ДСҰ-ға кіру жағдайында біздегі аграрлық саясат
құрылымдық шараларға бет бұруы керек: Мысалы, инфрақұрылымдарды (жол
тізбектері, сумен қамтамасыз ету, байланыс т.б.) дамытуға, өндірушілер үшін
нарықтық ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету, АӨК-нің барлық
салаларына инвестиция салуға қолайлы жағдай туғызу. Олар АӨК-дегі қаржы-
несиелік қатынастарды ДСҰ-ға қосылу барысында жетілдіруге жағдай туғызады,
ДСҰ талаптарына қарсы келмейді және аграрлық сектордың бәсекелестік
қабілетін жоғарылатуға бағытталған:
баға белгілеу саласында – Ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп өнімдеріне
бағалар тепе-теңдігі туралы Заң қабылдау; астықты, мақтаны форвардтық
мәмілелер бойынша мемлекеттік сатып алуды қалпына келтіру (кеңейту);
несиелендіру саласында – қысқа мерзімді (ағымдағы шығындарға) және ұзақ
мерзімді (негізгі қорларды толықтыруға) несиелендіруді қалпына келтіру;
ипотекалық несиелендіруді енгізу; жеке қосалқы шаруашылық дамыту үшін
микронесиелендіру шараларын дайындау;
лизинг саласында – техникаға лизинг мерзімін тозғанға дейін ұзарту,
бірінші жарнаның мөлшерін 8-10%-ға дейін төмендету; кеден баж салығын және
лизинг операциялары салықтарын төмендету; лизинг операцияларын жүргізетін
ұйымдарға бірінші жылда алатын пайдасына салық мөлшерлемесін 90%- ға,
кейінгі жылдарға 50%-ға төмендету; және т.б.
АӨК-ні салаларының әлемдік рынокта бәсекелестік қабілетіне байланысты
және олардың бәсекелестік әлеуетін кеңейту мүмкіндігіне қарай АӨК-нің
барлық салаларын үш негізгі топтарға бөлуге болады:
- бірінші топ – азық-түлікті шетке шығаруға бағдарланған және тамақ
өнімдерін сыртқы рынокта сату үшін өндіретін салалар;
- екінші топ - әлемдік рынокқа өнімдердің бәсекеге қабілетті түрлерін
өндіру үшін, тиісінше, өндірістік және ғылыми-техникалық әлеуеті бар
салалар;
- үшінші топ – негізінен халықтың қажеттілігін қамтамасыз ету және ішкі
рынок сұранымын қанағаттандыру үшін азық-түлік тауарларын өндіруге
бағдарланған салалар;
АӨК-ін мемлекеттік қолдау шектеулі екенін және ДСҰ ережелерімен қатаң
реттелетінін ескере отырып, азық-түлік рыноктарының жасырын формаларын
қолдауды дамыту мен реттеуге маңызды орын беру керек. Әсіресе, көтерме
сауда инфрақұрылымдары мен азық-түлік рыногын дамытуға ерекше көңіл бөлінуі
тиіс. Олардың даму деңгейінен, көп жағдайда, отандық азық-түліктердің ішкі
және сыртқы рыноктардағы бәсекелестік қабілеті байланысты болатын белгілі.
Аграрлық өндірісті ішкі және сыртқы рыноктарда мемлекеттік
реттеу
Әлемдік шаруашылықтарды қайта қалпына келтіру өндіріс пен халықаралық
еңбектің бөлінуімен, ұдайы өндірістің жиынтық процесіне жаңа елдердің
тартылуымен, әлемдік сауданың экономикалық өсудің бірден-бір маңызды
факторына айналуымен және халықтың әр түрлі тауарлар мен қызметтерге
қажеттілігін қанағаттандырумен заңдылықтармен алдын-ала анықталған.
Шаруашылық тұрмысты интернационалдандыру елдер арасында тауарлар мен
жұмыс күштерін ғана емес, сонымен қатар, капиталдардың да алмасуын
күшейтеді. Капиталды әкелу шекара арқылы құнның біржақтама алмасуы (тауар
немесе ақшалай формада) болып табылады. Бұл процесс кәсіпкерлік пайда
түсіру немесе пайыздар алу мақсатында жүргізіледі.
Осыған байланысты халықаралық еңбектің бөлінуін елдер арасындағы
аумақтық еңбектің бөлінуіндегі дамудың жоғарғы сатысы ретінде қарастыруға
болады. Ол жекелеген елдердің тұрақты және экономикалық пайдалы
мамандандырылған өндірісіне сүйенеді (белгілі өнім өндіретін) және олардың
арасында өндіріс нәтижелерімен белгілі бір сандық, сапалық қатынастарда
өзара алмасуға алып келеді.
Халықаралық еңбектің бөлінуіне көмектесетін жиынтық факторлар бар:
табиғи жағдайлары бойынша табиғи байлықтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz