Конституцияда конституциялық құрылыс негіздерін бекіту мәселелерін зерттеу
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Нурмаханұлы Елнұр
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2021
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факулътеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының меңгерушісі, з.ғ.к., (PhD) қауымдастырылған профессор
- - - - - - Қ.Т.Битемиров______________ ___________2019ж №___Хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы Конституциялық құрылысының конституциялық-құқықтық кепілдіктері
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент
ЗҚТ-711
Е.Нурмаханұлы
Ғылыми жетекшісі аға оқытушы
М.Иманбекова
Түркістан-2021
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының ұғымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасының конституциясы құрылысының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет болып дамуы және қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Президенттік басқарау жүйесіндегі ерекшеліктер және республикадағы халық билігін жүзеге асырудың негізгі нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Қазақстан Республикасында экономикалық реформалардың жай-күйі мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.4Қазақстан Республикасы-әлеуметтік мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдау бірінші кезекте демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде өзінің құқықтық шеңберіне ие болған қазақстандық мемлекеттілікті қалыптастырудың аса маңызды кезеңі болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы). Қолданыстағы Конституция оны құрудың күрделі және ұзақ процесінің нәтижесі болып табылады, оның барысында қоғамдағы негізгі саяси күштердің мүдделерін ескере отырып, мемлекеттің қоғам мен жеке тұлғалардың өміріне араласуын шектеу, мемлекеттік билікті ұйымдастыру және жүзеге асыру нысандары, жеке құқықтар мен бостандықтардың басымдығы сияқты мәселелер бойынша қиын ымыраға қол жеткізілді. Отандық конституционализм тарихында тұңғыш рет Қазақстан Республикасының Конституциясында үш билік арасындағы тежемелік пен тепе-теңдік тетігімен қамтамасыз етілген мемлекетте билікті бөлу қағидаты (Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-тармағымен З.б.) бекітілген. Адам құқықтарының әмбебап және өңірлік халықаралық-құқықтық стандарттарына толық сәйкес келетін құқықтар мен бостандықтар конституциялық деңгейде танылды және оларға кепілдік берілді.
Қазақстандағы конституциялық құрылыс пен конституционализм мәселелерін зерттеу конституциялық құқық ғылымының дамуының маңызды бағыттарының бірі болып табылады, ол Қазақстандағы конституциялық жүйесін нығайтуға, елдегі конституционализмді дамытуға бағытталған ауқымы мен маңыздылығы бойынша үлкен міндеттер кешенін зерттеуді және шешуді қамтиды.
Отандық конституциялық құрылыстың түбегейлі қайта құрылуы, шын мәнінде, конституциялық және конституциялық емес (оның ішінде "Жарлық") формалардың көмегімен жүзеге асырылған реформалардың нәтижесі болды. Қазақстандағы жаңа конституциялық жүйе пайда болды, отандық конституционализмнің бүкіл келбеті өзгерді, отан ұғымының жаһандық өзгерістерін және оның өмір сүру жағдайларын айтпағанда. Бұл процесс конституциялық құрылым мен конституционализм проблемаларының олардың дамуында, өзара байланысында және көрінісінің әртүрлі формаларында сөзсіз өзектілігін анықтайды.
Бұл процесті тек ресми заңды тұрғыдан талдау мүмкін емес. Заңнамада мақсаттарды, қағидаттарды, міндеттерді, декларацияларды, дефиницияларды тұжырымдау кезінде пайдаланылатын әлеуметтік ғылымдардың (экономика, саясаттану, философия, әлеуметтану) жетістіктерін тарту қажет. Сонымен қатар, мұндай идеяларды тұжырымдау норма мен шындық арасында "қайшылықтар" туындамау керек. Норманы қалыптастыру-мақсат, принцип (Республика қызметінің түбегейлі принциптері:қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық;бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;қазақстандық патротизм;мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен,оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу.) осы қағидаттарға қайшы келмеуі тиіс. (Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-бап. 2-тармақшасы.)
Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының негіздері сияқты маңызды санатты талдау жиынтығында оны Конституциялық мемлекет ретінде сипаттауға негіз болатын конституциялық құрылыс принциптерінің, институттарының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл, ең алдымен, зерттеу үшін таңдалған тақырыптың өзектілігін анықтайды. Сонымен қатар, әлеуметтік, демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам және басқа да санаттар Қазақстанның конституциялық-құқықтық ғылымында әлі жеткілікті әзірленбеген. Аталған ұғымдарды теориялық тұрғыдан әзірлеу қажеттігі туындады, бұл конституциялық құрылыстың дамуының негізгі бастаулары мен заңдылықтарын неғұрлым терең түсінуге, Конституцияда бекітілген мемлекет моделін қалыптастыру мақсатында конституциялық-құқықтық институттардың қызметін жетілдіру жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеуге ықпал етеді.
Конституцияда констиутциялық құрылыстың негіздерін реттейтін арнайы бөлімнің жоқтығына қарамастан, 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының конституциясы оларды негізгі қағидаттар түрінде бекітеді: халықтық егемендікте көрінетін демократия, биліктің бөлінуі, идеологиялық және саяси алуан түрлілік, жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және қамтамасыз ету, құқықтық мемлекет.
- Конституция адамның өмірін, құқығы мен бостандығын ең жоғары құндылықтар деп жариялайды.
Қазақстанда мемлекеттік және жеке меншік танылады және бірдей қорғалады
меншік. Конституциялық құрылыстың негіздеріне республика да жатады және де мемлекет зайырлы және әлеуметтік мемлекет деп жарияланды. Конституцияда белгіленгендей Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет және басқару формасы президенттік республика.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, ұлттық заңнама, Қазақстанды құқықтық мемлекет деп жариялай отырып, сонымен бірге осындай мемлекетті қалыптастырудың негізгі қағидаттары мен шарттарын бекітеді. Атап айтқанда, егер биліктің бөліну қағидаты толық көлемде іске асырылса, егер барлық мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар мен азаматтардың қызметі мен өміріндегі Заң Үстемдігі өмір сүру нормасына айналса, Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекетке айналады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерінің ұғымы мен мазмұнын қалыптастыру тарихы және жан-жақты талдау болып табылады. Зерттеу нысанына сәйкес оның негізгі мақсаты Қазақстанның және басқа мемлекеттердің теориялық ережелерін, тарихи тәжірибесін, халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары мен қағидаттарын, қолданыстағы республикалық және шетелдік заңнаманы талдау негізінде Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерінің конституциялық-құқықтық мазмұнына сипаттама беру болып табылады.
Бұл мақсатқа мынадай міндеттерді шешу арқылы қол жеткізіледі: -конституциялық құрылыс негіздері ұғымын қарастыру, оның ерекшеліктерін қазіргі кезеңде анықтау;
- зерделенетін санаттың мәнін көрсететін аса маңызды конституциялық-құқықтық институттарды талдау;
- 1995 жылға дейін қабылданған Конституциялардың ережелерін талдау негізінде конституциялық құрылыс негіздерінің қалыптасу процесін көрсету;
- Конституцияда конституциялық құрылыс негіздерін бекіту мәселелерін зерттеу
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы;
құқықтық мемлекетті қалыптастыру процесін талдау, демократиялық мемлекеттің негізін қалаушы қағидаттарын іске асыру жолымен конституциялық құрылыстың саяси негіздерінің неғұрлым тиімді жұмыс істеуі жөнінде ұсыныстарды қарау және әзірлеу;
аталған салалардағы қоғамдық қатынастарды конституциялық-құқықтық реттеуге назар аудара отырып, Қазақстанда қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік, рухани салаларында жүргізіліп жатқан өзгерістерге құқықтық сипаттама беру.
Тақырыптың зерттеу обьектісі - Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі мемлекеттің құрылымы, адам мен мемлекет арасындағы құқықтық қатынсқа, мемлекеттік билікті іске асыру мен ұйымдастыруға байланысты қоғамдық қатынастар,конституциялық құрылыстың институттарында бектіліген мемлекеттік-құқықтық және мемлекеттік биліктің әске асыруына байланысты кездесетін қоғамдық қатынастар.
Жұмыс құрылымы мен көлемі - Диплoмдық жұмыc кipicпеден, екi бөлiмнен, алты бөлiмшеден, қopытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдебиеттеp тiзiмiнен тұpaды.
1.1 Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының ұғымы мен мазмұны.
Әрбір мемлекет белгілі бір жүйеге (құрылғыға) ие, яғни.оның ерекшелігін білдіретін белгілі бір белгілермен сипатталады. Бұл демократиялық немесе тоталитарлық, Республика немесе монархия және т.б. мемлекеттің құрылымы осы жүйенің негізін құрайтын белгілі бір қатынастармен (экономикалық, саяси, әлеуметтік) сипатталады. Қоғамдық қатынастар, сіз білетіндей, әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, мораль және құқық нормаларымен реттеледі. Мемлекет белгілі бір "ойын ережелерін" - оның қызметінің негізін құрайтын белгілі бір принциптерді белгілейді. Қоғам өмірінің ең маңызды, негізгі принциптері Негізгі Заңмен - Конституциямен белгіленеді, сондықтан оларды конституциялық принциптер деп атайды. Демократиялық мемлекеттерде мемлекеттік жүйенің негізі үш негізгі принципке негізделген: демократия, биліктің бөлінуі, адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығы. Демек, конституциялық құрылым-бұл мемлекет қызметінің негізгі принциптерін бекітетін конституциялық нормалардың жиынтығы.
Конституциялық құрылыстың негіздері-мемлекеттің басты негіздері, оның демократиялық мәнін көрсететін және Қазақстан Республикасын Конституциялық мемлекеттің сипатын қамтамасыз етуге арналған негізгі қағидаттары. "Конституциялық құрылыс негіздері "құқықтық институты конституциялық құқық жүйесінде жетекші орын алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық құрылыстың негіздерін "Жалпы ережелер"деген бірінші бөлімде бекітеді.
1. Егемендік. Қазақстан егемен мемлекет болып табылады. 2 бап
ҚР Конституциясында " Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағына таралады. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді".
Мемлекеттік егемендік-бұл ел ішіндегі мемлекеттік биліктің үстемдігі (яғни, оның аумағындағы мемлекеттің заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің толықтығы) және оның халықаралық қатынастар саласындағы шет мемлекеттердің билігінен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің үстемдігі мен тәуелсіздігінен басқа, мемлекеттік егемендік оның бірлігінде көрінеді.
Демократиялық мемлекетте биліктің жалғыз көзі және оның иесі-халық. Халықты бүкіл биліктің иесі ретінде тану - халықтық егемендіктің көрінісі. Халықтық егемендік дегеніміз-халықтың толық билігі, яғни халықтың қоғам мен мемлекеттің істерін басқаруға нақты қатысуы үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси құралдарға ие болуы.
Халық өз билігін тікелей республикалық референдум және сайлау арқылы да, сол сияқты оны мемлекеттік билік органдарына беру арқылы да жүзеге асырады (Конституцияның 3-бабы).
Қазақстан Республикасында билікті ешкім де иемденіп кете алмайды. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар. Үкімет халық атынан әрекет етпейді және тек мемлекет атынан әрекет етуге құқылы.
2. Республикалық басқару формасы. ҚР Конституциясында
республикалық басқару формасы. Республика-МЕМЛЕКЕТТІК
мемлекеттік биліктің барлық жоғары органдары не жалпыұлттық өкілді мекемелер (парламенттер) сайлайды немесе қалыптастырады. Қазақстан Республикасында, Конституцияға сәйкес, президенттік басқару нысаны жарияланды, ол парламенттік республиканың кейбір типтік белгілері сақталған кезде күшті президенттік биліктің болуымен сипатталады (Үкімет басшысының болуы, шектеулі болса да, Парламенттің үкіметті биліктен шеттету мүмкіндігі, Президенттің Парламентті тарату жөніндегі өкілеттігі, сондай-ақ Президенттің заңнамалық актілерді өз бетінше қабылдау мүмкіндігі).
3. ҚР Конституциясына сәйкес (1 бап) Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл дегеніміз:
- Қазақстан өзін Конституцияны қабылдау, Мемлекет басшысы мен Парламентті тікелей сайлау, осы өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін оларды ауыстыру үшін халықтың құрылтай күші бар мемлекет ретінде анықтайды;
- мемлекет азшылық пен жекелеген азаматтардың мүдделерін білдіру және есепке алу үшін, олардың әлеуметтік және ұлттық шығу тегіне қарамастан, оларға сөз бостандығын, ар-ожданын, тіл мен ұлтты таңдауды, бірігу құқығын, мемлекеттік қызметке тең қол жетімділікті және т. б. бере отырып, мүмкіндіктер жасайды.
4. Мемлекеттің зайырлы сипаты. Қазақстан республикасы бекітеді
өзін зайырлы мемлекет. Бұл дегеніміз:
- Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен діни сенімдер мемлекеттен бөлінген;
- мемлекеттік немесе міндетті дін жоқ;
- діни негізде партиялар құруға тыйым салынады;
- әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар, яғни кез келген дінді ұстануға, бір дінді басқаға ауыстыруға немесе ешқандай дінді ұстанбауға құқығы бар.
5. Құқық үстемдігі. Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл мемлекет құқықтық мемлекет деп аталатын мемлекетке немесе сапаға ұмтылатынын білдіреді. Бұл өз кезегінде келесі белгілермен сипатталады:
- адам құқықтары мен бостандықтары ең жоғары құндылық болып табылады;
- заңның үстемдігі;
- биліктің бөліну принципі;
- сот билігінің тәуелсіздігі;
- мемлекет пен азаматтың өзара жауапкершілігі.
6. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты. Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл:
- мемлекет адамға қызмет етеді, керісінше емес;
- мемлекет қоғамға оның жекелеген топтарына емес, тұтастай қызмет етеді;
- мемлекет барлық азаматтар үшін ауыртпалықтар мен игілікті біркелкі бөлуге тырысады;
- мемлекет әлеуметтік саланы (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, әлеуметтік жұмыспен қамту, еңбекті қорғау, әлеуметтік қамтамасыз ету және табысы төмен халықты қолдау) қолдайды;
- мемлекет азаматтардың одан денсаулық пен өмірдің экологиялық қауіпсіздігін қоса алғанда, ең төменгі күнкөріс деңгейімен және лайықты өмір сүру жағдайымен қамтамасыз етілуін талап ету құқығын мойындайды;;
- мемлекет қоғамда экономикалық еркіндік үшін жағдай жасауға міндеттенеді.
7. Унитаризм. Қазақстан Республикасы біртұтас мемлекет болып табылады. Унитарлық мемлекет-құрамында автономиялары жоқ, яғни басқа да мемлекеттік құрылымдары жоқ мемлекет құрылымының нысаны; Бірыңғай Конституциямен, бірыңғай құқық жүйесімен, бірыңғай
азаматтық, Парламент, Үкімет, атқарушы органдар жүйесі және сот арқылы өз аумағын әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөледі.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің бірлігін мемлекет басшысы және оның ең жоғары лауазымды адамы болып табылатын Президент қамтамасыз етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Осылайша, ҚР Президенті биліктің барлық тармағының үстінде, өз өкілеттігі бойынша атқарушы билікке тартылса да, төреші болады.
8. Саяси және идеологиялық плюрализм. Қазақстан Республикасында танылады идеологиялық және саяси алуан түрлілік (- бабы 1-тармағының 5-Баптары). Саяси әртүрлілік (плюрализм) - бұл саяси пікірлер мен саяси іс-әрекеттер бостандығы
Конституция шеңберінде әрекет ететін барлық саяси партиялар мен басқа да қоғамдық бірлестіктердің саяси процеске қатысуына тең мүмкіндіктер, көппартиялықтың болуы, сондай-ақ азаматтардың кез келген партияда болу немесе қандай да бір партияда болмау құқығы.
Саяси плюрализм қағидатын іске асырудың маңызды шарты саяси процеске қатысатын және саяси плюрализмнің институционалдық негізін құрайтын саяси партиялардың, басқа да қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық қозғалыстардың құқықтық мәртебесін айқындау болып табылады. Конституцияда " қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей. Мемлекеттің қоғамдық бірлестіктер істеріне және қоғамдық бірлестіктердің мемлекет істеріне заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың функцияларын жүктеуге, бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді".
Саяси плюрализмнің институционалдық негізіндегі маңызды орындардың бірін өз мүшелерінің саяси ерік-жігерін білдіретін және азаматтық қоғамның саяси ерік-жігерін білдіруге ықпал ететін саяси партиялар алады.
Саяси плюрализм-бұл партияның Конституциясы аясында әрекет ететін кез-келген партияның құрамына кіру мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар ешқандай партияның мүшесі болмау, партиясыз болу мүмкіндігі. Ол идеологиялық біркелкілікке сәйкес келмейді және тек идеологиялық әртүрлілік жағдайында жүзеге асырылуы мүмкін.
Идеологиялық әртүрлілік (плюрализм) - идеологиялық және рухани құндылықтарды таңдау еркіндігі және саяси плюрализмді жүзеге асырудың шарты болып табылатын қоғамда мемлекеттік немесе міндетті идеологияны орнатуға тыйым салу.
9. Экономикалық плюрализм. Бұл дегеніміз, Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (Конституцияның 6-бабының 1-тармағы)
10. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары-ең жоғары құндылық. ҚР Конституциясы адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын жоғары құндылық ретінде қарастырады (1 бап). Осылайша, ол мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қарым-қатынас туралы өзінің түсінігін жариялайды.
Конституциялық мемлекет оның маңызды негіздерінің бірі болып табылатын халықтық егемендікке негізделген. Сонымен бірге, осы егемендіктің иесі - халық-азаматтардан тұрады, олардан барлық билік басталуы керек.
Адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүдделері мемлекеттен белсенді іс-қимылды және адамның құқықтары мен бостандықтары күнделікті өмірде ықтимал бұзылуы жағдайында оған тиісті құқықтар беруді талап етеді.
Адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын мемлекет материалдық және іс жүргізу құқығының әртүрлі нормалары арқылы қорғауы керек. Адам құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекеттің материалдық және рухани салалардағы елеулі күш-жігерін талап етеді. Сөз, атап айтқанда, азаматтардың ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ету, әлеуметтік қамсыздандыруды, мектептегі білім беруді және денсаулық сақтауды, мәдениет саласын дамыту туралы болып отыр.
11. Халықаралық шарт нормаларының заң нормаларынан басымдығы. Конституцияның 4-бабының 3-тармағында "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт мынадай реттерден басқа реттерде тікелей қолданылады" делінген, оны қолдану үшін заң шығару қажет".
12. Халықаралық құқықтың жалпыға танылған қағидаттары мен нормалары - ҚР құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі. Конституцияның 4-бабының 1-тармағында былай делінген: "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттық және республиканың өзге де міндеттемелерінің нормалары болып табылады. ...
Конституционализм-бұл адамның негізгі құқықтарын, қоғам мен мемлекетті ұйымдастыру негіздерін бекітетін конституциялық-құқықтық нормаларды құруға бағытталған, сондай-ақ олардың адамның, азаматтық қоғам институттары мен мемлекеттің қатысуымен құқықтық қатынастарды реттеуде дұрыс қолданылуын қамтамасыз ететін идеялар мен іс-әрекеттің тұтас жүйесі.
Конституциялық құрылыстың негіздерін, оның элементтерін конституционализмнің құрамдас бөліктерінің бірі, оның жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырған жөн деп санаймыз.
Ғылыми әдебиеттерде конституциялық құрылысты анықтауда консенсус жоқ. Орыс ғалымдары е. и. Козлова мен О. Е. Кутафиннің пікірінше, әр мемлекет оның мәні мен ерекшелігін көрсететін белгілі бір сипаттамаларға ие. Мемлекет демократиялық немесе тоталитарлық, Республика немесе монархия, Федерация немесе унитарлық болуы мүмкін. Бұл белгілердің жиынтығы белгілі бір форма, мемлекетті ұйымдастырудың белгілі бір тәсілі немесе мемлекеттік жүйе туралы айтуға мүмкіндік береді. Мемлекеттің Конституциясымен баянды етілген бұл құрылыс оның конституциялық жүйесіне айналады. Осылайша, конституциялық құрылым-бұл Конституцияда бекітілген мемлекетті ұйымдастырудың белгілі бір формасы немесе белгілі бір тәсілі [1, 75-бет].
Толығырақ анықтамалар беріледі. Мысалы, профессор А.и. Коваленко мынадай анықтама береді: конституциялық құрылыс - бұл мемлекет пен қоғамның және олардың институттарының тиісті құрылымдарында ұсынылған және негізгі заңның нормаларымен бекітілген негізгі қоғамдық қатынастардың жүйесі [2, 36-бет].
Конституциялық құрылымға анықтаманы Конституциялық мемлекет ұғымы арқылы беруге болады. Конституциялық мемлекет-бұл, ең алдымен, мемлекеттің заңға бағынуы, нақты кепілдіктермен қамтамасыз етілген бағыну қамтамасыз етілуімен сипатталатын мемлекет. Бұл кепілдіктер конституциялық жүйе деп атауға болатын мемлекетті ұйымдастырудың осындай нысанын немесе тәсілін қамтамасыз етеді. Демек, анықтама беруге болады: конституциялық құрылым - бұл оның құқығына бағынуды қамтамасыз ететін және оны Конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті ұйымдастырудың формасы немесе тәсілі [3, 75-79 б.].
Көрнекті қазақстандық конституционалисттер В.А. Ким мен Г. в. Ким Е. и. Козлова мен О. Е. Кутафин келтірген анықтаманы сынай отырып, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын сипаттай отырып, оның элементтерін айқындай отырып, біз қоғамды ұйымдастырудың нысандары мен тәсілдерімен ғана шектеле алмайтынымызды түсіндіреді. "Конституциялық құрылыс" ұғымына Конституцияда бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, міндеттерінің бүкіл жүйесі, азаматтық қоғамды ұйымдастыру және, әрине, мемлекет кіреді.
Бұл ойды Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар баптарын талдау мысалында оңай тексеруге болады. Конституцияның 5-бабында " мақсаттары мен іс-әрекеттері конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне тыйым салынады.... Белгіленген тыйым Конституцияда тұтастай бекітілген барлық нәрсеге, оның ішінде адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесіне, азаматтық қоғамның негіздеріне, тұтастай алғанда қоғамды ұйымдастыру принциптеріне қарсы емес, тек мемлекетті ұйымдастырудың нысандары мен тәсілдеріне қарсы бағытталған іс-әрекетке қатысты ма, дұрыс па. Адамның, азаматтық қоғамның құқықтары мен бостандықтарын бір уақытта қорғамай, мемлекетті ұйымдастырудың нысандары мен әдістерін ғана қорғау мүмкін емес. Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабы мен 39-бабын талдау кезінде де осындай қорытындыға келуге болады.
Аталған авторлардың пікірлерін ескере отырып және Қазақстан Республикасы Конституциясының мазмұнын негізге ала отырып, конституциялық құрылыс деп мемлекетті ұйымдастырудың нысандары мен тәсілдерінің жиынтығы ғана емес, неғұрлым жүйелі біртұтас нәрсе ұғынуға болады. Біз конституциялық құрылыс - бұл ең маңызды қоғамдық қатынастар мен негізгі мемлекеттік-құқықтық институттардың, адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген және ол қорғайтын негізгі құқықтары мен бостандықтарының, соның ішінде мемлекеттің конституцияға бағыну идеясын немесе осының бәрін баянды ететін конституциялық принциптер жүйесін білдіреді деп санаймыз. Мұндай анықтамада Конституциялық жүйеге тұтастық сияқты жүйелі көзқарас көрініс тапқан, өйткені қоғам өмірінің барлық жақтары бірлік шеңберінде өзара байланысты және конституциялық құрылыс сияқты жалпылама ұғыммен оның жекелеген бөліктерін емес, нақ осы тұтастықты қамту қажет [4, 26-27 беттер].
Қазақстан конституциялық құрылысының негіздері-бұл адам мәртебесімен, оның барлық құқықтары мен бостандықтарымен, азаматтық қоғаммен, халық мәртебесімен мемлекеттік биліктің жалғыз көзі және мемлекет ұйымымен байланысты негізгі конституциялық идеялар мен қағидаттардың төрт тобы. Өмір сүру негіздерін, қазіргі қоғамның тірек құрылымын құрайтын осы төрт компонентті Конституциялық шоғырландыру конституциялық құрылыстың негізін құрайды. Бұл Конституцияға, конституциялық құрылымға тұрақтылық беру, қоғамдық және мемлекеттік өмірді демократияландырудың әлемдік процесіне сәйкес олардың дамуының негізгі бағыттарын анықтау, жалпыадамзаттық мұраттарды нығайту, адам мен халықтың мәртебесін нығайту үшін үлкен маңызға ие [5, 28-29 беттер]. В.А. Ким мен Г. в. Кимнің конституциялық құрылысты және оның негіздерін айқындау мәселесі жөніндегі ұстанымы неғұрлым нақты негізделген және дұрыс болып көрінеді, онымен келісу керек. Біздің мемлекеттілігіміздің негіздері бола отырып, мемлекет пен қоғам құрудың жалпы принциптерін, елдегі құқықтық тәртіптің негіздерін белгілей отырып, олар конституциялық-құқықтық бекіту, қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын пайдалану мен қорғауға жәрдемдесу үшін іргетас ретінде қызмет етеді. Конституциялық құрылыстың негіздері барлығы жиынтығында және әрқайсысы жеке-жеке адам және азамат құқықтары проблемаларын шешуге өз үлесін қосады.
1995 жылғы Конституция 1-бапта Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады [6, 4-б.].
Демократиялық мемлекет-Қазақстанды, ең алдымен республика ретінде, халық билігін, биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып бөлінуін; идеологиялық және саяси әралуандылықты және жергілікті өзін-өзі басқаруды қамтамасыз ететін Республикалық жүйесі бар мемлекет ретінде айқындайтын ұғым. Республикалық жүйесі бар мемлекетте халық Конституцияны қабылдауға, Мемлекет басшысы мен Парламентті тікелей сайлауға, өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін оларды ауыстыруға құрылтай күшіне ие. Республикалық жүйе (басқару, президенттік, парламенттік немесе аралас нысанына қарамастан) мемлекеттің жоғары органдарының қазақстандықтардың көпшілігінің еркі мен мүдделерін нақты айқындауы үшін оңтайлы мүмкіндіктер береді. Сонымен бірге, демократиялық мемлекет азшылық пен жекелеген азаматтардың мүдделерін, олардың әлеуметтік және ұлттық шығу тегіне қарамастан, басқа да ерекшеліктерін білдіру және ескеру үшін оларға ҚР Конституциясына сәйкес сөз, ар-ождан, тіл мен ұлтты таңдау бостандығын, бірігу, митингілер мен демонстрациялар, шерулер мен пикеттер алу құқығын, жеке және ұжымдық еңбек дауларын, соның ішінде ереуіл құқығын, мемлекеттік қызметке кіруге тең құқықты, мемлекет істерін басқаруға қатысуды және т. б. қамтамасыз етеді.
Республиканың демократиялық мемлекет ретіндегі қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі" қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық " болып табылады (Конституцияның 1-бабының 2-тармағы). Демократиялық мемлекеттегі саяси режим негізінен билікті жүзеге асырудың демократиялық әдістері мен тәсілдерін қолданады [7, 26-27 беттер].
Демократиялық мемлекетте демократия принципі жүзеге асырылады, бұл бүкіл биліктің халыққа тиесілі екендігін, сондай-ақ халықтың бұл билікті егеменді ерік-жігеріне және мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару түріндегі түпкі мүдделеріне толық сәйкес еркін жүзеге асыруын білдіреді. Халық өз билігін тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы да, өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға бере отырып, тікелей жүзеге асырады. Халықтың ерік білдіру формасына байланысты өкілді және тікелей демократия ерекшеленеді.
Өкілдік демократия-бұл биліктің сайланған өкілетті өкілдер арқылы жүзеге асырылуы, олар өздері өкілдік ететіндердің ерік-жігерін білдіретін шешімдер қабылдайды: бүкіл халық немесе белгілі бір аумақта тұратын халық.
Тікелей демократия-бұл халықтың немесе халықтың кез-келген тобының тікелей ерік-жігерінің нысаны [8, 86-бет]. Тікелей демократияның бір түрі деп аталуы керек:
а) халықтың тікелей, делдалдық органдарсыз және өзге де құрылымдарсыз мемлекет пен қоғамды басқаруға қатысатындығымен сипатталады;
б) халықтың әртүрлі басқарушылық әрекеттерінде көрінеді (дауыс беру, талқылау, шешім қабылдау, бақылау және т. б.), олардың кейбіреулері мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық қатысушылары үшін міндетті және міндетті, ал басқалары ұсыныстар мен ұсыныстар сипатына ие;
в) заңнамада көрсетілген мемлекеттік және қоғамдық қызмет салаларына ғана қолданылады және онда айқындалған және бекітілген мәселелер тізбесін қамтиды.
Тікелей демократия мемлекет пен қоғам өмірінің көптеген салаларында жұмыс істейтін қарапайымнан күрделіге дейінгі әртүрлі формаларды қамтиды. Мұндай салалардың саны және олардың шекаралары, яғни тікелей демократия нысандарының жиынтығы, олардың қарапайым және күрделі түрлерінің арақатынасы елдегі саяси жағдайға, әлеуметтік, ұлтаралық, элиталық - топтық және басқа күштердің қатынасына, мемлекеттің стратегиялық және тактикалық міндеттеріне және т.б. байланысты өзгеруі мүмкін.
Керісінше, ең дұрысы, олардың барлығы бірлік пен тұтастықтың бір түрін құрауы керек, мұнда әр форма басқаларды толықтырады және олардың дамуы мен жалғасын табады. Сонымен қатар, аталған формалар жүйесінің тармақталуын, оның қоғамдық қатынастардың үлкен шеңберінің әсерімен қамтылуын атап өтуге болмайды.
Демократияның өкілді және тікелей формалары олардың мәні мен әлеуметтік мақсатын ашатын белгілі бір функцияларды орындайды. Осы функциялардың бірі адам мен азаматтың мүдделерін анықтау, білдіру, оның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру және қорғау функциясы болып көрінеді. Демократияның осы екі формасы да адам құқықтары мәселелерін шешуге өз үлестерін қосады. Бірыңғай мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу қағидаты-елде билікті күшпен иемденуге кепілдік беретін Қазақстан Республикасының түбегейлі принциптерінің бірі.
1995 жылғы Конституцияда Республика Парламентінің, Үкіметі мен Жоғарғы Сотының Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі республика Президентінің тиісті өкілеттіктері жанындағы құзыреті нақты белгіленеді және аражігін ажыратады [9, 51-54-беттер]. Конституцияның 5-бабы идеологиялық және саяси әртүрлілікті, яғни плюрализмді тануды бекітеді. Мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол берілмейді. 1993 жылғы Конституцияда ешқандай идеологияны мемлекет ретінде орнатуға болмайды деп белгіленген. Идеологиялық және саяси әртүрлілік дегеніміз-саяси аспектісі бар және Конституция аясында орналасқан барлық әлеуметтік-саяси немесе басқа ұйымдарға елдің саяси өміріне әсер ету мүмкіндіктерін құру [10, 90-бет].
Қазіргі кезеңде Қазақстан алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі құқықтық мемлекет құру болып табылады. Соңғысы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қатысты өзіндік ерекшеліктері бар белгілі бір белгілермен сипатталады:
Құқықтық мемлекетте биліктің барлық механизмі және әрбір орган, әрбір лауазымды тұлға өз қызметінде жеке-жеке құқықтық қағидаттар мен ұйғарымдармен байланысты, олармен барлық іс-шараларды сәйкестендіреді. Құқықтық нормалар халық үшін ғана емес, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар үшін де міндетті.
Заңның үстемдігі статистік мемлекетке тән заң мен заң арасындағы мұндай үлкен алшақтыққа жол бермейді. Онда мемлекеттік органдардың барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны мен бағыты, қабылдау және ресімдеу рәсімі, қолданысқа енгізу ерекшеліктері, қолдану, іске асыру және бұзушылықтардан қорғау сипаты бойынша құқықтың жоғары өлшемдеріне жауап береді. Заңнама дәйекті құқықтық принциптерге негізделген, олар енгізілген, олардан ауытқымайды.
Заңның үстемдігі нормативтік талаптарды қабылдаумен және жариялаумен шектелмейді. Ол барлық жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың іс-әрекеттері мен іс-әрекеттерін нақты бағыттау үшін олардың міндетті түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі.
Мемлекеттің нормативтік актілерінің субординациясын сақтау құқықтық мемлекеттің ерекше қамқорлығының мәні болып табылады. Онда құқық көздерінің қатаң иерархиялық жүйесі қалыптасады, жұмыс істейді және дамиды. Бұл жүйеде әр актінің орны оның заңды күшіне байланысты. Бұл жүйенің шыңы, немесе бейнелі түрде айтқанда, заң көздерінің "пирамидалары" ең жоғары заңды күшке ие Конституцияны құрайды. Құқықтың басқа ешқандай көзі Конституцияның принциптері мен нормаларына тікелей немесе жанама түрде қайшы келе алмайды.
Жеке тұлғаның және құқықтық мемлекеттегі қоғамдық қатынастардың басқа субъектілерінің мәртебесі, біріншіден, олардың қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ету және олардың алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу үшін жеткілікті құқықтар мен бостандықтардың кең спектрін қарастыратындығымен ерекшеленеді; екіншіден, құқықтармен ажырамас бірлікте оларға сәйкес келетін және оларға сәйкес келетін міндеттер жүйесі бар; үшіншіден, оны міндетті түрде жүзеге асырудың нақты құқықтық кепілдіктерімен бекітілген. Қоғамдық қатынастар субъектілерінің олардың бір түрінің шегіндегі теңдігін бекітуге, этатистік қоғамдағы құқықтық Құрылыс практикасының ажырамас ерекшелігіне айналған осындай жеңілдіктер мен басқаларының артықшылықтарынан айырған кезде таптық, ұлттық, кландық-топтық және өзге де жеңілдіктер мен артықшылықтарды олардың бірі ретінде белгілемеуге деген ұмтылыс бар.
Барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар мен құрылымдардың заңдылығы құқықтық мемлекеттің айрықша белгілерінің бірі болып табылады.
Құқықтық мемлекет биліктің бөліну принципін жариялайды және жүзеге асырады.
Құқықтық мемлекетте елдің ішкі заңнамасы мен халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары арасындағы оңтайлы арақатынасты белгілеу жөніндегі шаралар жүзеге асырылады.
Құқық тәртібін бұзушылықтар (әсіресе азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылықтар) анықталған жағдайда сот бірінші дәрежелі рөл атқаратын құқықтық ден қою және құқықтық қорғау тетігі дереу қолданысқа енгізіледі. Бұл механизм басталған бұзушылықтың жолын кесу, бұзылған құқықты қалпына келтіру, келтірілген зиян үшін өтемақыны қамтамасыз ету, кінәлілерді жазалау, жаңа бұзушылықтардың алдын алу, азаматтарға және қоғамдық қатынастардың басқа субъектілеріне мемлекеттің барлық нормативтік нұсқамалары міндетті түрде ешқандай ерекшеліктерсіз және алып тастауларсыз орындалуы керек деген сананы қалыптастыру міндеттерін кешенді түрде шешеді.
Құқықтық қоғам азаматтардың өзара жауапкершілігімен сипатталады
мемлекет және азаматтар алдындағы мемлекет. Мемлекет тек мойындайды тиесілі әрбір адамға туғаннан неотчуждаемые құқықтары мен бостандықтары, бірақ жасауға ұмтылады
оларды ресми тіркеу, өмірге келтіру және қол сұғушылықтан қорғау үшін ең қолайлы жағдайлар. Өз кезегінде азаматтар өздерінің құқықтары мен бостандықтарын мемлекетке, басқа азаматтарға, қоғамдық қатынастардың басқа субъектілеріне зиян келтірмейтіндей етіп пайдалана алады; олар өздеріне жүктелген міндеттерді қатаң орындауы керек.
Басқаша айтқанда, мемлекеттің азаматпен байланысы күрделі және көп өлшемді, бұл оларға бір-біріне қатысты белгілі бір құқықтар беруді де, олардың бір-біріне белгілі бір міндеттерді орындауын да қамтиды. Жоғарыда аталған белгілердің жиынтық әрекеті қоғам мен мемлекетте заңның үстемдігі, оның үстемдігі, басымдығы, үстем жағдайы бекітілуіне әкеледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, құқықтық құндылықтарға сөзсіз басымдық беретін, халық арасында да, мемлекеттік аппарат қызметкерлері арасында да олардың жоғары беделіне қамқорлық жасайтын, өзінің барлық қызметінде заңмен байланысты, заң талаптары шегінде әрекет ететін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол бермейтін мемлекет деп санауға болады [11, 326-330 беттер].
Қазақстандық зерттеушілер б.а. Жетпісбаев және т. М. Айкумбаев атап өткендей, мемлекеттік құрылыстың қазіргі заманғы қарқынының серпіні көбінесе тұрақты қоғамдық тәртіптің болуымен және республика азаматтарының жоғары адамгершілігімен байланысты. Бұл даусыз, өйткені тұрақты қалыптасқан қоғамдық тәртіп пен азаматтардың жоғары адамгершілік деңгейі ғана Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет ретінде де, азаматтық қоғам ретінде де құрылуының неғұрлым ықтимал мүмкіндігін білдіреді, оның негізін бүкіл прогрессивті әлемде адамзат қоғамының өмірінде негіз қалаушы және бірінші дәрежелі болып танылатын адамның, адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдықтары құрайды. Қазақстан Республикасында шынайы демократиялық, құқықтық мемлекет құру конституционализм жүйесінің қалыптасуы мен дамуына шешуші үлес қосады.
1.2 Қазақстан Республикасының конституциясы құрылысының қалыптасу тарихы
Жоғарыда көрсетілген тақырыптың өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыс.Заң әдебиеттерімен оқулықтарында көрсетілгендей, констиуцияның нысаны - бұл констиуцияның нысаны алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік актілермен тұратындығымен ерекшеленеді.
Конституция біртұтас және жалғыз констиуциялық акті болып есептелінетін мемлекеттер мысалы, Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасының бірқатар мемлекеттерді айтсақ болады.Ал бұлардан айрықша көзге түсетін Швеция констиуциясы, ол үш нормативтік актілерден тұрады.1974 жылғы басқару нысаны бойынша дайындалған нормативтік акті, онда мемлекеттік құрылыстың жалпы негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар мен мемлекеттік органдардың біріңғай жүйесі реттелген болатын.1810 жылғы мұрагерлік таққа отырғызу актісі және де 1974 жылғы бұқаралық ақпарат құралдарын және өзге де ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі актден тұрады.
Егер Констиуцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық мәні бар негізгі мәселелері ол жерде, конституцялық құрылысы, мемлекеттік басқару нысаны және мемлекеттік биліктің жіктелуі, адамдардың құқықтары мен бостандықтары және мемлекеттің мемлекет болып қалыптасу мен дамуына байланысты өзге де мәселелер қамтылса, онда ол констиуцияны кодификацияланған (сұрыпталған) деуге болады.Ал өзгедей жағдайларда, мысалы жоғарыда көрсетілген мәселелер бірнеше норматиытік актілермен шешімін тапса, онда оны керісінше кодификацияланбаған деп есептеуге болады.
Кодификациялан констиуциялардың құрылымы белгілі бір жүйе түрлеріне сай келуі тиіс.Оның ірге тасы преамбуладан (кіріспеден), негізгі бөлімнен (констиуцияның негізгі мазмұнынан), қорытынды ережелерден және өтпелі және қосымша ережелерден тұрады.Әдетте преамбулаға конституцияның мақсаты жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетілед, кей жағдайларда құқықтар мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалуы мүмкін.Негізгі бөлімінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық құрылыстың жалпылама негіздері, мемлекеттік органдар жүйелері мен мәртебесі, мемлекеттік рәміздері мен констиуияның өзгеру тәртібі туралы нормалар енгізіледі.Мемелекеттік органдардың жүйесімен мәртебесі жөніндегі нормалар мемлекеттік биліктің тармақталу және жіктелу қағидаларына сәйкестендірліп орнықтырылады:көбіне кездесетін алдыменен парламент жөніндегі номалар,одан кейін мемлекет пен үкімет басшылар, сот билігі және жергілікті мемлекеттік басқару жөніндегі нормалармен жіктеледі.Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар көрсетіледі.Мұнда, әдетте конституцияның қолданысқа ену тәртібі тағайындалады. Констиуцияны өзгерту тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлімге енбей қалған жағдайда ғана қорытынды ережелерге тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығы жөнінде, Қазақстан Республикасының Конституциясын мысал ретінде қарастырсақ болады.
Шындығында қазақ елінің мемлекет болып қалыптасу тарихында елімізде Ата заң бес рет қабылданған болатын.Ең біріншісі - Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының 1926 жылғы 18 ақпандағы Констиуциясы.Бірақта Қазақстан заңгер ғылымдар қауымы оны осы күнге дейін елемей келді.Оныңда өзіндік сыры бар.Өйткені, сол кезде еліміздің РКФСР-дің қарамағында екені айдан анық.Жоғарыда сөз етілгендей 1926 жылғы Констиуция КАКСР Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен бекітіліп,РКФСР Бүкілресейлік Орталық атқару Комитетіне бектіуге жіберілген болатын.Бірақ бұл Констиуцияның соңғы жобасы онда қаралмаған болатын.Сондықтанда ресей үкіметі қарамаған бұл Констиуция жоба ретінде ғана қалған болатын.Соған қарамастан бұл тарихи сәтті естен шығармауымыз қажет,өйткені қазақ қоғамында алғаш рет Констиуция қабылдауға және сол констиуция арқылы республикадағы мәселелерді шешуге, тәуелсіздік үшін Алаш зиялыларының және бүкіл қазақ қоғамындағы зиялылардың жасалған үлкен қадамы деп білемін. Қырғыз автономиялық облысы ұзаққа созылмады, бір жылдан сәл артық. Хао облыстық атқару комитетінің президиумы 1925 жылы 6 желтоқсанда РСФСР Бүкілресейлік Орталық атқарушы комитетінің Президиумына Қырғыз автономиялық облысын Қырғыз АКСР-не қайта құру туралы өтінішпен кірді. РСФСР БОАК Президиумы 1926 жылы 1 ақпанда Қырғыз автономиялық облысын Қырғыз АССР болып қайта құру туралы қаулы шығарды. Дербес республиканың Конституциясын әзірлеу жөнінде комиссия құрылды. Бүкілодақтық Коммунистік партияның (большевиктер) Қырғыз облыстық комитетінің Атқарушы Бюросы 1926 жылы 16 қазанда өткен отырысында Конституция жобасын қарап, оны мақұлдады. Содан кейін жоба 1926 жылы 19 қазанда в.облыстық атқару комитетінің президиумында қаралды, онда 1926 жылы 1 желтоқсанда ашылған Қырғыз автономиялық облысы облыстық атқару комитетінің 5-ші пленумы мақұлданып, талқылауға ұсынылды, Пленум жобаны мақұлдап, облыстық атқару комитетінің Президиумына оны Қырғыз АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезіне дайындауды тапсырды. Алайда, бұл съезде Конституция жобасы талқыланбады. Екі жылдан астам уақыттан кейін жаңа толықтырылған және жақсартылған жоба 1929 ж.19 ақпанда ВКП (б) Қырғыз обкомының атқарушы бюросында қаралды. Ол негізінен жобаны мақұлдады және бір апта ішінде редакцияланған нұсқаны ұсынуды тапсырды. 1929 ж.16 Сәуірде жобаның түпкілікті редакциясы БКП (б) Киробкомы Атқару бюросының қарауына ұсынылды, ол бюро оны мақұлдады және 1929 ж. 25 сәуірде ашылған Кеңестердің екінші бүкіл теңіз съезінің қарауына ұсынды. Съездің қарауына ұсынылған Конституция жобасы 6 бөлімнен, 14 тараудан, 96 баптан тұрды. Съезде Конституция жобасы туралы екі баяндама жасалды: қырғыз және орыс тілдерінде. Жарыссөзге 6 адам қатысты. Барлық сөз сөйлегендер жобаны мақұлдады және бірқатар ұсыныстар енгізді: бүкілхалықтық талқылау қажеттілігі туралы, Қырғыз одағы республикасын құру туралы және т. б.Съезд өзінің бірінші отырысында республика Конституциясы жобасының мәтінін мақұлдап, өзгерістер мен толықтырулар енгізу үшін редакциялық комиссияны сайлады. Өзгерістер мен толықтырулармен қатар редакциялық комиссия конституцияның жобасына 3 баптан тұратын "сайлауды тексеру және оның күшін жою туралы" XV жаңа тарауды және төрт баптан тұратын"Қырғыз АССР Үкіметінің елтаңбасы, туы және орналасқан жері туралы" XVI тараудың бір тарауынан тұратын VII жаңа бөлімді енгізді. Енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан кейін Қырғыз Республикасы Конституциясының жобасы 7 бөлімнен, 16 тараудан және 97 баптан тұрды.1929 жылғы 30 сәуірде Кеңестердің екінші бүкіл теңіз съезі Конституция жобасының түпкілікті редакциясын қарап, оны бекітті. Қырғыз АССР-нің Конституциясы (негізгі заңы) РСФСР-дің Жоғары тұрған мемлекеттік билік органдарының бекітуіне жатады. Бұл РСФСР Конституциясының 44-бабынан туындайды, онда:"Автономиялық Кеңестік социалистік республикалардың негізгі заңдарын (Конституцияларын) олардың кеңестер съездері қабылдайды, Бүкілресейлік кеңестер съезінің бекітуіне ұсынылады және түпкілікті бекітуге енгізіледі". Осы талапқа сәйкес Қырғыз АССР Конституциясы Бүкілресейлік кеңестер съезінің қарауына ұсынылды. Алайда объективті және субъективті сипаттағы белгілі бір себептер бойынша Қырғыз АССР Конституциясы бекітілмеген. Сол кезде РСФСР құрамына енген басқа автономиялық республикалардың Конституциялары да бекітілмеген (Еділ, Дағыстан, Қырым, Карел, башқұрт, татар, чуваш, Қазақ, Бурят-Моңғол, Якут). РСФСР Конституциясы негізінде қабылданған Қырғыз АССР Конституциясы РСФСР құрамындағы қырғыз халқының мемлекеттілігін заңнамалық тұрғыдан бекіту болды және пролетариат диктатурасы кезеңіне, социализм негіздерін құру кезеңіне, қырғыз мемлекеттілігі феодализмнен социализмге өтпелі кезеңнің міндеттерін шешкен кезеңге сәйкес келді. Мұның бәрі 1929 жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Нурмаханұлы Елнұр
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2021
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факулътеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының меңгерушісі, з.ғ.к., (PhD) қауымдастырылған профессор
- - - - - - Қ.Т.Битемиров______________ ___________2019ж №___Хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы Конституциялық құрылысының конституциялық-құқықтық кепілдіктері
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент
ЗҚТ-711
Е.Нурмаханұлы
Ғылыми жетекшісі аға оқытушы
М.Иманбекова
Түркістан-2021
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының ұғымы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасының конституциясы құрылысының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет болып дамуы және қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Президенттік басқарау жүйесіндегі ерекшеліктер және республикадағы халық билігін жүзеге асырудың негізгі нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Қазақстан Республикасында экономикалық реформалардың жай-күйі мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.4Қазақстан Республикасы-әлеуметтік мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдау бірінші кезекте демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде өзінің құқықтық шеңберіне ие болған қазақстандық мемлекеттілікті қалыптастырудың аса маңызды кезеңі болып табылады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы). Қолданыстағы Конституция оны құрудың күрделі және ұзақ процесінің нәтижесі болып табылады, оның барысында қоғамдағы негізгі саяси күштердің мүдделерін ескере отырып, мемлекеттің қоғам мен жеке тұлғалардың өміріне араласуын шектеу, мемлекеттік билікті ұйымдастыру және жүзеге асыру нысандары, жеке құқықтар мен бостандықтардың басымдығы сияқты мәселелер бойынша қиын ымыраға қол жеткізілді. Отандық конституционализм тарихында тұңғыш рет Қазақстан Республикасының Конституциясында үш билік арасындағы тежемелік пен тепе-теңдік тетігімен қамтамасыз етілген мемлекетте билікті бөлу қағидаты (Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-тармағымен З.б.) бекітілген. Адам құқықтарының әмбебап және өңірлік халықаралық-құқықтық стандарттарына толық сәйкес келетін құқықтар мен бостандықтар конституциялық деңгейде танылды және оларға кепілдік берілді.
Қазақстандағы конституциялық құрылыс пен конституционализм мәселелерін зерттеу конституциялық құқық ғылымының дамуының маңызды бағыттарының бірі болып табылады, ол Қазақстандағы конституциялық жүйесін нығайтуға, елдегі конституционализмді дамытуға бағытталған ауқымы мен маңыздылығы бойынша үлкен міндеттер кешенін зерттеуді және шешуді қамтиды.
Отандық конституциялық құрылыстың түбегейлі қайта құрылуы, шын мәнінде, конституциялық және конституциялық емес (оның ішінде "Жарлық") формалардың көмегімен жүзеге асырылған реформалардың нәтижесі болды. Қазақстандағы жаңа конституциялық жүйе пайда болды, отандық конституционализмнің бүкіл келбеті өзгерді, отан ұғымының жаһандық өзгерістерін және оның өмір сүру жағдайларын айтпағанда. Бұл процесс конституциялық құрылым мен конституционализм проблемаларының олардың дамуында, өзара байланысында және көрінісінің әртүрлі формаларында сөзсіз өзектілігін анықтайды.
Бұл процесті тек ресми заңды тұрғыдан талдау мүмкін емес. Заңнамада мақсаттарды, қағидаттарды, міндеттерді, декларацияларды, дефиницияларды тұжырымдау кезінде пайдаланылатын әлеуметтік ғылымдардың (экономика, саясаттану, философия, әлеуметтану) жетістіктерін тарту қажет. Сонымен қатар, мұндай идеяларды тұжырымдау норма мен шындық арасында "қайшылықтар" туындамау керек. Норманы қалыптастыру-мақсат, принцип (Республика қызметінің түбегейлі принциптері:қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық;бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;қазақстандық патротизм;мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен,оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу.) осы қағидаттарға қайшы келмеуі тиіс. (Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-бап. 2-тармақшасы.)
Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының негіздері сияқты маңызды санатты талдау жиынтығында оны Конституциялық мемлекет ретінде сипаттауға негіз болатын конституциялық құрылыс принциптерінің, институттарының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл, ең алдымен, зерттеу үшін таңдалған тақырыптың өзектілігін анықтайды. Сонымен қатар, әлеуметтік, демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам және басқа да санаттар Қазақстанның конституциялық-құқықтық ғылымында әлі жеткілікті әзірленбеген. Аталған ұғымдарды теориялық тұрғыдан әзірлеу қажеттігі туындады, бұл конституциялық құрылыстың дамуының негізгі бастаулары мен заңдылықтарын неғұрлым терең түсінуге, Конституцияда бекітілген мемлекет моделін қалыптастыру мақсатында конституциялық-құқықтық институттардың қызметін жетілдіру жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеуге ықпал етеді.
Конституцияда констиутциялық құрылыстың негіздерін реттейтін арнайы бөлімнің жоқтығына қарамастан, 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының конституциясы оларды негізгі қағидаттар түрінде бекітеді: халықтық егемендікте көрінетін демократия, биліктің бөлінуі, идеологиялық және саяси алуан түрлілік, жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және қамтамасыз ету, құқықтық мемлекет.
- Конституция адамның өмірін, құқығы мен бостандығын ең жоғары құндылықтар деп жариялайды.
Қазақстанда мемлекеттік және жеке меншік танылады және бірдей қорғалады
меншік. Конституциялық құрылыстың негіздеріне республика да жатады және де мемлекет зайырлы және әлеуметтік мемлекет деп жарияланды. Конституцияда белгіленгендей Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет және басқару формасы президенттік республика.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, ұлттық заңнама, Қазақстанды құқықтық мемлекет деп жариялай отырып, сонымен бірге осындай мемлекетті қалыптастырудың негізгі қағидаттары мен шарттарын бекітеді. Атап айтқанда, егер биліктің бөліну қағидаты толық көлемде іске асырылса, егер барлық мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар мен азаматтардың қызметі мен өміріндегі Заң Үстемдігі өмір сүру нормасына айналса, Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекетке айналады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерінің ұғымы мен мазмұнын қалыптастыру тарихы және жан-жақты талдау болып табылады. Зерттеу нысанына сәйкес оның негізгі мақсаты Қазақстанның және басқа мемлекеттердің теориялық ережелерін, тарихи тәжірибесін, халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары мен қағидаттарын, қолданыстағы республикалық және шетелдік заңнаманы талдау негізінде Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерінің конституциялық-құқықтық мазмұнына сипаттама беру болып табылады.
Бұл мақсатқа мынадай міндеттерді шешу арқылы қол жеткізіледі: -конституциялық құрылыс негіздері ұғымын қарастыру, оның ерекшеліктерін қазіргі кезеңде анықтау;
- зерделенетін санаттың мәнін көрсететін аса маңызды конституциялық-құқықтық институттарды талдау;
- 1995 жылға дейін қабылданған Конституциялардың ережелерін талдау негізінде конституциялық құрылыс негіздерінің қалыптасу процесін көрсету;
- Конституцияда конституциялық құрылыс негіздерін бекіту мәселелерін зерттеу
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы;
құқықтық мемлекетті қалыптастыру процесін талдау, демократиялық мемлекеттің негізін қалаушы қағидаттарын іске асыру жолымен конституциялық құрылыстың саяси негіздерінің неғұрлым тиімді жұмыс істеуі жөнінде ұсыныстарды қарау және әзірлеу;
аталған салалардағы қоғамдық қатынастарды конституциялық-құқықтық реттеуге назар аудара отырып, Қазақстанда қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік, рухани салаларында жүргізіліп жатқан өзгерістерге құқықтық сипаттама беру.
Тақырыптың зерттеу обьектісі - Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі мемлекеттің құрылымы, адам мен мемлекет арасындағы құқықтық қатынсқа, мемлекеттік билікті іске асыру мен ұйымдастыруға байланысты қоғамдық қатынастар,конституциялық құрылыстың институттарында бектіліген мемлекеттік-құқықтық және мемлекеттік биліктің әске асыруына байланысты кездесетін қоғамдық қатынастар.
Жұмыс құрылымы мен көлемі - Диплoмдық жұмыc кipicпеден, екi бөлiмнен, алты бөлiмшеден, қopытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдебиеттеp тiзiмiнен тұpaды.
1.1 Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының ұғымы мен мазмұны.
Әрбір мемлекет белгілі бір жүйеге (құрылғыға) ие, яғни.оның ерекшелігін білдіретін белгілі бір белгілермен сипатталады. Бұл демократиялық немесе тоталитарлық, Республика немесе монархия және т.б. мемлекеттің құрылымы осы жүйенің негізін құрайтын белгілі бір қатынастармен (экономикалық, саяси, әлеуметтік) сипатталады. Қоғамдық қатынастар, сіз білетіндей, әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, мораль және құқық нормаларымен реттеледі. Мемлекет белгілі бір "ойын ережелерін" - оның қызметінің негізін құрайтын белгілі бір принциптерді белгілейді. Қоғам өмірінің ең маңызды, негізгі принциптері Негізгі Заңмен - Конституциямен белгіленеді, сондықтан оларды конституциялық принциптер деп атайды. Демократиялық мемлекеттерде мемлекеттік жүйенің негізі үш негізгі принципке негізделген: демократия, биліктің бөлінуі, адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығы. Демек, конституциялық құрылым-бұл мемлекет қызметінің негізгі принциптерін бекітетін конституциялық нормалардың жиынтығы.
Конституциялық құрылыстың негіздері-мемлекеттің басты негіздері, оның демократиялық мәнін көрсететін және Қазақстан Республикасын Конституциялық мемлекеттің сипатын қамтамасыз етуге арналған негізгі қағидаттары. "Конституциялық құрылыс негіздері "құқықтық институты конституциялық құқық жүйесінде жетекші орын алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық құрылыстың негіздерін "Жалпы ережелер"деген бірінші бөлімде бекітеді.
1. Егемендік. Қазақстан егемен мемлекет болып табылады. 2 бап
ҚР Конституциясында " Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағына таралады. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді".
Мемлекеттік егемендік-бұл ел ішіндегі мемлекеттік биліктің үстемдігі (яғни, оның аумағындағы мемлекеттің заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің толықтығы) және оның халықаралық қатынастар саласындағы шет мемлекеттердің билігінен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің үстемдігі мен тәуелсіздігінен басқа, мемлекеттік егемендік оның бірлігінде көрінеді.
Демократиялық мемлекетте биліктің жалғыз көзі және оның иесі-халық. Халықты бүкіл биліктің иесі ретінде тану - халықтық егемендіктің көрінісі. Халықтық егемендік дегеніміз-халықтың толық билігі, яғни халықтың қоғам мен мемлекеттің істерін басқаруға нақты қатысуы үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси құралдарға ие болуы.
Халық өз билігін тікелей республикалық референдум және сайлау арқылы да, сол сияқты оны мемлекеттік билік органдарына беру арқылы да жүзеге асырады (Конституцияның 3-бабы).
Қазақстан Республикасында билікті ешкім де иемденіп кете алмайды. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар. Үкімет халық атынан әрекет етпейді және тек мемлекет атынан әрекет етуге құқылы.
2. Республикалық басқару формасы. ҚР Конституциясында
республикалық басқару формасы. Республика-МЕМЛЕКЕТТІК
мемлекеттік биліктің барлық жоғары органдары не жалпыұлттық өкілді мекемелер (парламенттер) сайлайды немесе қалыптастырады. Қазақстан Республикасында, Конституцияға сәйкес, президенттік басқару нысаны жарияланды, ол парламенттік республиканың кейбір типтік белгілері сақталған кезде күшті президенттік биліктің болуымен сипатталады (Үкімет басшысының болуы, шектеулі болса да, Парламенттің үкіметті биліктен шеттету мүмкіндігі, Президенттің Парламентті тарату жөніндегі өкілеттігі, сондай-ақ Президенттің заңнамалық актілерді өз бетінше қабылдау мүмкіндігі).
3. ҚР Конституциясына сәйкес (1 бап) Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл дегеніміз:
- Қазақстан өзін Конституцияны қабылдау, Мемлекет басшысы мен Парламентті тікелей сайлау, осы өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін оларды ауыстыру үшін халықтың құрылтай күші бар мемлекет ретінде анықтайды;
- мемлекет азшылық пен жекелеген азаматтардың мүдделерін білдіру және есепке алу үшін, олардың әлеуметтік және ұлттық шығу тегіне қарамастан, оларға сөз бостандығын, ар-ожданын, тіл мен ұлтты таңдауды, бірігу құқығын, мемлекеттік қызметке тең қол жетімділікті және т. б. бере отырып, мүмкіндіктер жасайды.
4. Мемлекеттің зайырлы сипаты. Қазақстан республикасы бекітеді
өзін зайырлы мемлекет. Бұл дегеніміз:
- Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен діни сенімдер мемлекеттен бөлінген;
- мемлекеттік немесе міндетті дін жоқ;
- діни негізде партиялар құруға тыйым салынады;
- әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар, яғни кез келген дінді ұстануға, бір дінді басқаға ауыстыруға немесе ешқандай дінді ұстанбауға құқығы бар.
5. Құқық үстемдігі. Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл мемлекет құқықтық мемлекет деп аталатын мемлекетке немесе сапаға ұмтылатынын білдіреді. Бұл өз кезегінде келесі белгілермен сипатталады:
- адам құқықтары мен бостандықтары ең жоғары құндылық болып табылады;
- заңның үстемдігі;
- биліктің бөліну принципі;
- сот билігінің тәуелсіздігі;
- мемлекет пен азаматтың өзара жауапкершілігі.
6. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты. Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Бұл:
- мемлекет адамға қызмет етеді, керісінше емес;
- мемлекет қоғамға оның жекелеген топтарына емес, тұтастай қызмет етеді;
- мемлекет барлық азаматтар үшін ауыртпалықтар мен игілікті біркелкі бөлуге тырысады;
- мемлекет әлеуметтік саланы (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, әлеуметтік жұмыспен қамту, еңбекті қорғау, әлеуметтік қамтамасыз ету және табысы төмен халықты қолдау) қолдайды;
- мемлекет азаматтардың одан денсаулық пен өмірдің экологиялық қауіпсіздігін қоса алғанда, ең төменгі күнкөріс деңгейімен және лайықты өмір сүру жағдайымен қамтамасыз етілуін талап ету құқығын мойындайды;;
- мемлекет қоғамда экономикалық еркіндік үшін жағдай жасауға міндеттенеді.
7. Унитаризм. Қазақстан Республикасы біртұтас мемлекет болып табылады. Унитарлық мемлекет-құрамында автономиялары жоқ, яғни басқа да мемлекеттік құрылымдары жоқ мемлекет құрылымының нысаны; Бірыңғай Конституциямен, бірыңғай құқық жүйесімен, бірыңғай
азаматтық, Парламент, Үкімет, атқарушы органдар жүйесі және сот арқылы өз аумағын әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөледі.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің бірлігін мемлекет басшысы және оның ең жоғары лауазымды адамы болып табылатын Президент қамтамасыз етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Осылайша, ҚР Президенті биліктің барлық тармағының үстінде, өз өкілеттігі бойынша атқарушы билікке тартылса да, төреші болады.
8. Саяси және идеологиялық плюрализм. Қазақстан Республикасында танылады идеологиялық және саяси алуан түрлілік (- бабы 1-тармағының 5-Баптары). Саяси әртүрлілік (плюрализм) - бұл саяси пікірлер мен саяси іс-әрекеттер бостандығы
Конституция шеңберінде әрекет ететін барлық саяси партиялар мен басқа да қоғамдық бірлестіктердің саяси процеске қатысуына тең мүмкіндіктер, көппартиялықтың болуы, сондай-ақ азаматтардың кез келген партияда болу немесе қандай да бір партияда болмау құқығы.
Саяси плюрализм қағидатын іске асырудың маңызды шарты саяси процеске қатысатын және саяси плюрализмнің институционалдық негізін құрайтын саяси партиялардың, басқа да қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық қозғалыстардың құқықтық мәртебесін айқындау болып табылады. Конституцияда " қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей. Мемлекеттің қоғамдық бірлестіктер істеріне және қоғамдық бірлестіктердің мемлекет істеріне заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың функцияларын жүктеуге, бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді".
Саяси плюрализмнің институционалдық негізіндегі маңызды орындардың бірін өз мүшелерінің саяси ерік-жігерін білдіретін және азаматтық қоғамның саяси ерік-жігерін білдіруге ықпал ететін саяси партиялар алады.
Саяси плюрализм-бұл партияның Конституциясы аясында әрекет ететін кез-келген партияның құрамына кіру мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар ешқандай партияның мүшесі болмау, партиясыз болу мүмкіндігі. Ол идеологиялық біркелкілікке сәйкес келмейді және тек идеологиялық әртүрлілік жағдайында жүзеге асырылуы мүмкін.
Идеологиялық әртүрлілік (плюрализм) - идеологиялық және рухани құндылықтарды таңдау еркіндігі және саяси плюрализмді жүзеге асырудың шарты болып табылатын қоғамда мемлекеттік немесе міндетті идеологияны орнатуға тыйым салу.
9. Экономикалық плюрализм. Бұл дегеніміз, Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (Конституцияның 6-бабының 1-тармағы)
10. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары-ең жоғары құндылық. ҚР Конституциясы адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын жоғары құндылық ретінде қарастырады (1 бап). Осылайша, ол мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қарым-қатынас туралы өзінің түсінігін жариялайды.
Конституциялық мемлекет оның маңызды негіздерінің бірі болып табылатын халықтық егемендікке негізделген. Сонымен бірге, осы егемендіктің иесі - халық-азаматтардан тұрады, олардан барлық билік басталуы керек.
Адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүдделері мемлекеттен белсенді іс-қимылды және адамның құқықтары мен бостандықтары күнделікті өмірде ықтимал бұзылуы жағдайында оған тиісті құқықтар беруді талап етеді.
Адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын мемлекет материалдық және іс жүргізу құқығының әртүрлі нормалары арқылы қорғауы керек. Адам құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекеттің материалдық және рухани салалардағы елеулі күш-жігерін талап етеді. Сөз, атап айтқанда, азаматтардың ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ету, әлеуметтік қамсыздандыруды, мектептегі білім беруді және денсаулық сақтауды, мәдениет саласын дамыту туралы болып отыр.
11. Халықаралық шарт нормаларының заң нормаларынан басымдығы. Конституцияның 4-бабының 3-тармағында "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт мынадай реттерден басқа реттерде тікелей қолданылады" делінген, оны қолдану үшін заң шығару қажет".
12. Халықаралық құқықтың жалпыға танылған қағидаттары мен нормалары - ҚР құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі. Конституцияның 4-бабының 1-тармағында былай делінген: "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттық және республиканың өзге де міндеттемелерінің нормалары болып табылады. ...
Конституционализм-бұл адамның негізгі құқықтарын, қоғам мен мемлекетті ұйымдастыру негіздерін бекітетін конституциялық-құқықтық нормаларды құруға бағытталған, сондай-ақ олардың адамның, азаматтық қоғам институттары мен мемлекеттің қатысуымен құқықтық қатынастарды реттеуде дұрыс қолданылуын қамтамасыз ететін идеялар мен іс-әрекеттің тұтас жүйесі.
Конституциялық құрылыстың негіздерін, оның элементтерін конституционализмнің құрамдас бөліктерінің бірі, оның жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырған жөн деп санаймыз.
Ғылыми әдебиеттерде конституциялық құрылысты анықтауда консенсус жоқ. Орыс ғалымдары е. и. Козлова мен О. Е. Кутафиннің пікірінше, әр мемлекет оның мәні мен ерекшелігін көрсететін белгілі бір сипаттамаларға ие. Мемлекет демократиялық немесе тоталитарлық, Республика немесе монархия, Федерация немесе унитарлық болуы мүмкін. Бұл белгілердің жиынтығы белгілі бір форма, мемлекетті ұйымдастырудың белгілі бір тәсілі немесе мемлекеттік жүйе туралы айтуға мүмкіндік береді. Мемлекеттің Конституциясымен баянды етілген бұл құрылыс оның конституциялық жүйесіне айналады. Осылайша, конституциялық құрылым-бұл Конституцияда бекітілген мемлекетті ұйымдастырудың белгілі бір формасы немесе белгілі бір тәсілі [1, 75-бет].
Толығырақ анықтамалар беріледі. Мысалы, профессор А.и. Коваленко мынадай анықтама береді: конституциялық құрылыс - бұл мемлекет пен қоғамның және олардың институттарының тиісті құрылымдарында ұсынылған және негізгі заңның нормаларымен бекітілген негізгі қоғамдық қатынастардың жүйесі [2, 36-бет].
Конституциялық құрылымға анықтаманы Конституциялық мемлекет ұғымы арқылы беруге болады. Конституциялық мемлекет-бұл, ең алдымен, мемлекеттің заңға бағынуы, нақты кепілдіктермен қамтамасыз етілген бағыну қамтамасыз етілуімен сипатталатын мемлекет. Бұл кепілдіктер конституциялық жүйе деп атауға болатын мемлекетті ұйымдастырудың осындай нысанын немесе тәсілін қамтамасыз етеді. Демек, анықтама беруге болады: конституциялық құрылым - бұл оның құқығына бағынуды қамтамасыз ететін және оны Конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті ұйымдастырудың формасы немесе тәсілі [3, 75-79 б.].
Көрнекті қазақстандық конституционалисттер В.А. Ким мен Г. в. Ким Е. и. Козлова мен О. Е. Кутафин келтірген анықтаманы сынай отырып, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын сипаттай отырып, оның элементтерін айқындай отырып, біз қоғамды ұйымдастырудың нысандары мен тәсілдерімен ғана шектеле алмайтынымызды түсіндіреді. "Конституциялық құрылыс" ұғымына Конституцияда бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, міндеттерінің бүкіл жүйесі, азаматтық қоғамды ұйымдастыру және, әрине, мемлекет кіреді.
Бұл ойды Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар баптарын талдау мысалында оңай тексеруге болады. Конституцияның 5-бабында " мақсаттары мен іс-әрекеттері конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне тыйым салынады.... Белгіленген тыйым Конституцияда тұтастай бекітілген барлық нәрсеге, оның ішінде адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесіне, азаматтық қоғамның негіздеріне, тұтастай алғанда қоғамды ұйымдастыру принциптеріне қарсы емес, тек мемлекетті ұйымдастырудың нысандары мен тәсілдеріне қарсы бағытталған іс-әрекетке қатысты ма, дұрыс па. Адамның, азаматтық қоғамның құқықтары мен бостандықтарын бір уақытта қорғамай, мемлекетті ұйымдастырудың нысандары мен әдістерін ғана қорғау мүмкін емес. Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабы мен 39-бабын талдау кезінде де осындай қорытындыға келуге болады.
Аталған авторлардың пікірлерін ескере отырып және Қазақстан Республикасы Конституциясының мазмұнын негізге ала отырып, конституциялық құрылыс деп мемлекетті ұйымдастырудың нысандары мен тәсілдерінің жиынтығы ғана емес, неғұрлым жүйелі біртұтас нәрсе ұғынуға болады. Біз конституциялық құрылыс - бұл ең маңызды қоғамдық қатынастар мен негізгі мемлекеттік-құқықтық институттардың, адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген және ол қорғайтын негізгі құқықтары мен бостандықтарының, соның ішінде мемлекеттің конституцияға бағыну идеясын немесе осының бәрін баянды ететін конституциялық принциптер жүйесін білдіреді деп санаймыз. Мұндай анықтамада Конституциялық жүйеге тұтастық сияқты жүйелі көзқарас көрініс тапқан, өйткені қоғам өмірінің барлық жақтары бірлік шеңберінде өзара байланысты және конституциялық құрылыс сияқты жалпылама ұғыммен оның жекелеген бөліктерін емес, нақ осы тұтастықты қамту қажет [4, 26-27 беттер].
Қазақстан конституциялық құрылысының негіздері-бұл адам мәртебесімен, оның барлық құқықтары мен бостандықтарымен, азаматтық қоғаммен, халық мәртебесімен мемлекеттік биліктің жалғыз көзі және мемлекет ұйымымен байланысты негізгі конституциялық идеялар мен қағидаттардың төрт тобы. Өмір сүру негіздерін, қазіргі қоғамның тірек құрылымын құрайтын осы төрт компонентті Конституциялық шоғырландыру конституциялық құрылыстың негізін құрайды. Бұл Конституцияға, конституциялық құрылымға тұрақтылық беру, қоғамдық және мемлекеттік өмірді демократияландырудың әлемдік процесіне сәйкес олардың дамуының негізгі бағыттарын анықтау, жалпыадамзаттық мұраттарды нығайту, адам мен халықтың мәртебесін нығайту үшін үлкен маңызға ие [5, 28-29 беттер]. В.А. Ким мен Г. в. Кимнің конституциялық құрылысты және оның негіздерін айқындау мәселесі жөніндегі ұстанымы неғұрлым нақты негізделген және дұрыс болып көрінеді, онымен келісу керек. Біздің мемлекеттілігіміздің негіздері бола отырып, мемлекет пен қоғам құрудың жалпы принциптерін, елдегі құқықтық тәртіптің негіздерін белгілей отырып, олар конституциялық-құқықтық бекіту, қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын пайдалану мен қорғауға жәрдемдесу үшін іргетас ретінде қызмет етеді. Конституциялық құрылыстың негіздері барлығы жиынтығында және әрқайсысы жеке-жеке адам және азамат құқықтары проблемаларын шешуге өз үлесін қосады.
1995 жылғы Конституция 1-бапта Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады [6, 4-б.].
Демократиялық мемлекет-Қазақстанды, ең алдымен республика ретінде, халық билігін, биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып бөлінуін; идеологиялық және саяси әралуандылықты және жергілікті өзін-өзі басқаруды қамтамасыз ететін Республикалық жүйесі бар мемлекет ретінде айқындайтын ұғым. Республикалық жүйесі бар мемлекетте халық Конституцияны қабылдауға, Мемлекет басшысы мен Парламентті тікелей сайлауға, өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін оларды ауыстыруға құрылтай күшіне ие. Республикалық жүйе (басқару, президенттік, парламенттік немесе аралас нысанына қарамастан) мемлекеттің жоғары органдарының қазақстандықтардың көпшілігінің еркі мен мүдделерін нақты айқындауы үшін оңтайлы мүмкіндіктер береді. Сонымен бірге, демократиялық мемлекет азшылық пен жекелеген азаматтардың мүдделерін, олардың әлеуметтік және ұлттық шығу тегіне қарамастан, басқа да ерекшеліктерін білдіру және ескеру үшін оларға ҚР Конституциясына сәйкес сөз, ар-ождан, тіл мен ұлтты таңдау бостандығын, бірігу, митингілер мен демонстрациялар, шерулер мен пикеттер алу құқығын, жеке және ұжымдық еңбек дауларын, соның ішінде ереуіл құқығын, мемлекеттік қызметке кіруге тең құқықты, мемлекет істерін басқаруға қатысуды және т. б. қамтамасыз етеді.
Республиканың демократиялық мемлекет ретіндегі қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі" қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық " болып табылады (Конституцияның 1-бабының 2-тармағы). Демократиялық мемлекеттегі саяси режим негізінен билікті жүзеге асырудың демократиялық әдістері мен тәсілдерін қолданады [7, 26-27 беттер].
Демократиялық мемлекетте демократия принципі жүзеге асырылады, бұл бүкіл биліктің халыққа тиесілі екендігін, сондай-ақ халықтың бұл билікті егеменді ерік-жігеріне және мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару түріндегі түпкі мүдделеріне толық сәйкес еркін жүзеге асыруын білдіреді. Халық өз билігін тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы да, өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға бере отырып, тікелей жүзеге асырады. Халықтың ерік білдіру формасына байланысты өкілді және тікелей демократия ерекшеленеді.
Өкілдік демократия-бұл биліктің сайланған өкілетті өкілдер арқылы жүзеге асырылуы, олар өздері өкілдік ететіндердің ерік-жігерін білдіретін шешімдер қабылдайды: бүкіл халық немесе белгілі бір аумақта тұратын халық.
Тікелей демократия-бұл халықтың немесе халықтың кез-келген тобының тікелей ерік-жігерінің нысаны [8, 86-бет]. Тікелей демократияның бір түрі деп аталуы керек:
а) халықтың тікелей, делдалдық органдарсыз және өзге де құрылымдарсыз мемлекет пен қоғамды басқаруға қатысатындығымен сипатталады;
б) халықтың әртүрлі басқарушылық әрекеттерінде көрінеді (дауыс беру, талқылау, шешім қабылдау, бақылау және т. б.), олардың кейбіреулері мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық қатысушылары үшін міндетті және міндетті, ал басқалары ұсыныстар мен ұсыныстар сипатына ие;
в) заңнамада көрсетілген мемлекеттік және қоғамдық қызмет салаларына ғана қолданылады және онда айқындалған және бекітілген мәселелер тізбесін қамтиды.
Тікелей демократия мемлекет пен қоғам өмірінің көптеген салаларында жұмыс істейтін қарапайымнан күрделіге дейінгі әртүрлі формаларды қамтиды. Мұндай салалардың саны және олардың шекаралары, яғни тікелей демократия нысандарының жиынтығы, олардың қарапайым және күрделі түрлерінің арақатынасы елдегі саяси жағдайға, әлеуметтік, ұлтаралық, элиталық - топтық және басқа күштердің қатынасына, мемлекеттің стратегиялық және тактикалық міндеттеріне және т.б. байланысты өзгеруі мүмкін.
Керісінше, ең дұрысы, олардың барлығы бірлік пен тұтастықтың бір түрін құрауы керек, мұнда әр форма басқаларды толықтырады және олардың дамуы мен жалғасын табады. Сонымен қатар, аталған формалар жүйесінің тармақталуын, оның қоғамдық қатынастардың үлкен шеңберінің әсерімен қамтылуын атап өтуге болмайды.
Демократияның өкілді және тікелей формалары олардың мәні мен әлеуметтік мақсатын ашатын белгілі бір функцияларды орындайды. Осы функциялардың бірі адам мен азаматтың мүдделерін анықтау, білдіру, оның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру және қорғау функциясы болып көрінеді. Демократияның осы екі формасы да адам құқықтары мәселелерін шешуге өз үлестерін қосады. Бірыңғай мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу қағидаты-елде билікті күшпен иемденуге кепілдік беретін Қазақстан Республикасының түбегейлі принциптерінің бірі.
1995 жылғы Конституцияда Республика Парламентінің, Үкіметі мен Жоғарғы Сотының Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі республика Президентінің тиісті өкілеттіктері жанындағы құзыреті нақты белгіленеді және аражігін ажыратады [9, 51-54-беттер]. Конституцияның 5-бабы идеологиялық және саяси әртүрлілікті, яғни плюрализмді тануды бекітеді. Мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол берілмейді. 1993 жылғы Конституцияда ешқандай идеологияны мемлекет ретінде орнатуға болмайды деп белгіленген. Идеологиялық және саяси әртүрлілік дегеніміз-саяси аспектісі бар және Конституция аясында орналасқан барлық әлеуметтік-саяси немесе басқа ұйымдарға елдің саяси өміріне әсер ету мүмкіндіктерін құру [10, 90-бет].
Қазіргі кезеңде Қазақстан алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі құқықтық мемлекет құру болып табылады. Соңғысы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қатысты өзіндік ерекшеліктері бар белгілі бір белгілермен сипатталады:
Құқықтық мемлекетте биліктің барлық механизмі және әрбір орган, әрбір лауазымды тұлға өз қызметінде жеке-жеке құқықтық қағидаттар мен ұйғарымдармен байланысты, олармен барлық іс-шараларды сәйкестендіреді. Құқықтық нормалар халық үшін ғана емес, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар үшін де міндетті.
Заңның үстемдігі статистік мемлекетке тән заң мен заң арасындағы мұндай үлкен алшақтыққа жол бермейді. Онда мемлекеттік органдардың барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны мен бағыты, қабылдау және ресімдеу рәсімі, қолданысқа енгізу ерекшеліктері, қолдану, іске асыру және бұзушылықтардан қорғау сипаты бойынша құқықтың жоғары өлшемдеріне жауап береді. Заңнама дәйекті құқықтық принциптерге негізделген, олар енгізілген, олардан ауытқымайды.
Заңның үстемдігі нормативтік талаптарды қабылдаумен және жариялаумен шектелмейді. Ол барлық жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың іс-әрекеттері мен іс-әрекеттерін нақты бағыттау үшін олардың міндетті түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі.
Мемлекеттің нормативтік актілерінің субординациясын сақтау құқықтық мемлекеттің ерекше қамқорлығының мәні болып табылады. Онда құқық көздерінің қатаң иерархиялық жүйесі қалыптасады, жұмыс істейді және дамиды. Бұл жүйеде әр актінің орны оның заңды күшіне байланысты. Бұл жүйенің шыңы, немесе бейнелі түрде айтқанда, заң көздерінің "пирамидалары" ең жоғары заңды күшке ие Конституцияны құрайды. Құқықтың басқа ешқандай көзі Конституцияның принциптері мен нормаларына тікелей немесе жанама түрде қайшы келе алмайды.
Жеке тұлғаның және құқықтық мемлекеттегі қоғамдық қатынастардың басқа субъектілерінің мәртебесі, біріншіден, олардың қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ету және олардың алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу үшін жеткілікті құқықтар мен бостандықтардың кең спектрін қарастыратындығымен ерекшеленеді; екіншіден, құқықтармен ажырамас бірлікте оларға сәйкес келетін және оларға сәйкес келетін міндеттер жүйесі бар; үшіншіден, оны міндетті түрде жүзеге асырудың нақты құқықтық кепілдіктерімен бекітілген. Қоғамдық қатынастар субъектілерінің олардың бір түрінің шегіндегі теңдігін бекітуге, этатистік қоғамдағы құқықтық Құрылыс практикасының ажырамас ерекшелігіне айналған осындай жеңілдіктер мен басқаларының артықшылықтарынан айырған кезде таптық, ұлттық, кландық-топтық және өзге де жеңілдіктер мен артықшылықтарды олардың бірі ретінде белгілемеуге деген ұмтылыс бар.
Барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар мен құрылымдардың заңдылығы құқықтық мемлекеттің айрықша белгілерінің бірі болып табылады.
Құқықтық мемлекет биліктің бөліну принципін жариялайды және жүзеге асырады.
Құқықтық мемлекетте елдің ішкі заңнамасы мен халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары арасындағы оңтайлы арақатынасты белгілеу жөніндегі шаралар жүзеге асырылады.
Құқық тәртібін бұзушылықтар (әсіресе азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылықтар) анықталған жағдайда сот бірінші дәрежелі рөл атқаратын құқықтық ден қою және құқықтық қорғау тетігі дереу қолданысқа енгізіледі. Бұл механизм басталған бұзушылықтың жолын кесу, бұзылған құқықты қалпына келтіру, келтірілген зиян үшін өтемақыны қамтамасыз ету, кінәлілерді жазалау, жаңа бұзушылықтардың алдын алу, азаматтарға және қоғамдық қатынастардың басқа субъектілеріне мемлекеттің барлық нормативтік нұсқамалары міндетті түрде ешқандай ерекшеліктерсіз және алып тастауларсыз орындалуы керек деген сананы қалыптастыру міндеттерін кешенді түрде шешеді.
Құқықтық қоғам азаматтардың өзара жауапкершілігімен сипатталады
мемлекет және азаматтар алдындағы мемлекет. Мемлекет тек мойындайды тиесілі әрбір адамға туғаннан неотчуждаемые құқықтары мен бостандықтары, бірақ жасауға ұмтылады
оларды ресми тіркеу, өмірге келтіру және қол сұғушылықтан қорғау үшін ең қолайлы жағдайлар. Өз кезегінде азаматтар өздерінің құқықтары мен бостандықтарын мемлекетке, басқа азаматтарға, қоғамдық қатынастардың басқа субъектілеріне зиян келтірмейтіндей етіп пайдалана алады; олар өздеріне жүктелген міндеттерді қатаң орындауы керек.
Басқаша айтқанда, мемлекеттің азаматпен байланысы күрделі және көп өлшемді, бұл оларға бір-біріне қатысты белгілі бір құқықтар беруді де, олардың бір-біріне белгілі бір міндеттерді орындауын да қамтиды. Жоғарыда аталған белгілердің жиынтық әрекеті қоғам мен мемлекетте заңның үстемдігі, оның үстемдігі, басымдығы, үстем жағдайы бекітілуіне әкеледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, құқықтық құндылықтарға сөзсіз басымдық беретін, халық арасында да, мемлекеттік аппарат қызметкерлері арасында да олардың жоғары беделіне қамқорлық жасайтын, өзінің барлық қызметінде заңмен байланысты, заң талаптары шегінде әрекет ететін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол бермейтін мемлекет деп санауға болады [11, 326-330 беттер].
Қазақстандық зерттеушілер б.а. Жетпісбаев және т. М. Айкумбаев атап өткендей, мемлекеттік құрылыстың қазіргі заманғы қарқынының серпіні көбінесе тұрақты қоғамдық тәртіптің болуымен және республика азаматтарының жоғары адамгершілігімен байланысты. Бұл даусыз, өйткені тұрақты қалыптасқан қоғамдық тәртіп пен азаматтардың жоғары адамгершілік деңгейі ғана Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет ретінде де, азаматтық қоғам ретінде де құрылуының неғұрлым ықтимал мүмкіндігін білдіреді, оның негізін бүкіл прогрессивті әлемде адамзат қоғамының өмірінде негіз қалаушы және бірінші дәрежелі болып танылатын адамның, адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдықтары құрайды. Қазақстан Республикасында шынайы демократиялық, құқықтық мемлекет құру конституционализм жүйесінің қалыптасуы мен дамуына шешуші үлес қосады.
1.2 Қазақстан Республикасының конституциясы құрылысының қалыптасу тарихы
Жоғарыда көрсетілген тақырыптың өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыс.Заң әдебиеттерімен оқулықтарында көрсетілгендей, констиуцияның нысаны - бұл констиуцияның нысаны алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік актілермен тұратындығымен ерекшеленеді.
Конституция біртұтас және жалғыз констиуциялық акті болып есептелінетін мемлекеттер мысалы, Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасының бірқатар мемлекеттерді айтсақ болады.Ал бұлардан айрықша көзге түсетін Швеция констиуциясы, ол үш нормативтік актілерден тұрады.1974 жылғы басқару нысаны бойынша дайындалған нормативтік акті, онда мемлекеттік құрылыстың жалпы негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар мен мемлекеттік органдардың біріңғай жүйесі реттелген болатын.1810 жылғы мұрагерлік таққа отырғызу актісі және де 1974 жылғы бұқаралық ақпарат құралдарын және өзге де ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі актден тұрады.
Егер Констиуцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық мәні бар негізгі мәселелері ол жерде, конституцялық құрылысы, мемлекеттік басқару нысаны және мемлекеттік биліктің жіктелуі, адамдардың құқықтары мен бостандықтары және мемлекеттің мемлекет болып қалыптасу мен дамуына байланысты өзге де мәселелер қамтылса, онда ол констиуцияны кодификацияланған (сұрыпталған) деуге болады.Ал өзгедей жағдайларда, мысалы жоғарыда көрсетілген мәселелер бірнеше норматиытік актілермен шешімін тапса, онда оны керісінше кодификацияланбаған деп есептеуге болады.
Кодификациялан констиуциялардың құрылымы белгілі бір жүйе түрлеріне сай келуі тиіс.Оның ірге тасы преамбуладан (кіріспеден), негізгі бөлімнен (констиуцияның негізгі мазмұнынан), қорытынды ережелерден және өтпелі және қосымша ережелерден тұрады.Әдетте преамбулаға конституцияның мақсаты жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетілед, кей жағдайларда құқықтар мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалуы мүмкін.Негізгі бөлімінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық құрылыстың жалпылама негіздері, мемлекеттік органдар жүйелері мен мәртебесі, мемлекеттік рәміздері мен констиуияның өзгеру тәртібі туралы нормалар енгізіледі.Мемелекеттік органдардың жүйесімен мәртебесі жөніндегі нормалар мемлекеттік биліктің тармақталу және жіктелу қағидаларына сәйкестендірліп орнықтырылады:көбіне кездесетін алдыменен парламент жөніндегі номалар,одан кейін мемлекет пен үкімет басшылар, сот билігі және жергілікті мемлекеттік басқару жөніндегі нормалармен жіктеледі.Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар көрсетіледі.Мұнда, әдетте конституцияның қолданысқа ену тәртібі тағайындалады. Констиуцияны өзгерту тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлімге енбей қалған жағдайда ғана қорытынды ережелерге тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығы жөнінде, Қазақстан Республикасының Конституциясын мысал ретінде қарастырсақ болады.
Шындығында қазақ елінің мемлекет болып қалыптасу тарихында елімізде Ата заң бес рет қабылданған болатын.Ең біріншісі - Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының 1926 жылғы 18 ақпандағы Констиуциясы.Бірақта Қазақстан заңгер ғылымдар қауымы оны осы күнге дейін елемей келді.Оныңда өзіндік сыры бар.Өйткені, сол кезде еліміздің РКФСР-дің қарамағында екені айдан анық.Жоғарыда сөз етілгендей 1926 жылғы Констиуция КАКСР Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен бекітіліп,РКФСР Бүкілресейлік Орталық атқару Комитетіне бектіуге жіберілген болатын.Бірақ бұл Констиуцияның соңғы жобасы онда қаралмаған болатын.Сондықтанда ресей үкіметі қарамаған бұл Констиуция жоба ретінде ғана қалған болатын.Соған қарамастан бұл тарихи сәтті естен шығармауымыз қажет,өйткені қазақ қоғамында алғаш рет Констиуция қабылдауға және сол констиуция арқылы республикадағы мәселелерді шешуге, тәуелсіздік үшін Алаш зиялыларының және бүкіл қазақ қоғамындағы зиялылардың жасалған үлкен қадамы деп білемін. Қырғыз автономиялық облысы ұзаққа созылмады, бір жылдан сәл артық. Хао облыстық атқару комитетінің президиумы 1925 жылы 6 желтоқсанда РСФСР Бүкілресейлік Орталық атқарушы комитетінің Президиумына Қырғыз автономиялық облысын Қырғыз АКСР-не қайта құру туралы өтінішпен кірді. РСФСР БОАК Президиумы 1926 жылы 1 ақпанда Қырғыз автономиялық облысын Қырғыз АССР болып қайта құру туралы қаулы шығарды. Дербес республиканың Конституциясын әзірлеу жөнінде комиссия құрылды. Бүкілодақтық Коммунистік партияның (большевиктер) Қырғыз облыстық комитетінің Атқарушы Бюросы 1926 жылы 16 қазанда өткен отырысында Конституция жобасын қарап, оны мақұлдады. Содан кейін жоба 1926 жылы 19 қазанда в.облыстық атқару комитетінің президиумында қаралды, онда 1926 жылы 1 желтоқсанда ашылған Қырғыз автономиялық облысы облыстық атқару комитетінің 5-ші пленумы мақұлданып, талқылауға ұсынылды, Пленум жобаны мақұлдап, облыстық атқару комитетінің Президиумына оны Қырғыз АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезіне дайындауды тапсырды. Алайда, бұл съезде Конституция жобасы талқыланбады. Екі жылдан астам уақыттан кейін жаңа толықтырылған және жақсартылған жоба 1929 ж.19 ақпанда ВКП (б) Қырғыз обкомының атқарушы бюросында қаралды. Ол негізінен жобаны мақұлдады және бір апта ішінде редакцияланған нұсқаны ұсынуды тапсырды. 1929 ж.16 Сәуірде жобаның түпкілікті редакциясы БКП (б) Киробкомы Атқару бюросының қарауына ұсынылды, ол бюро оны мақұлдады және 1929 ж. 25 сәуірде ашылған Кеңестердің екінші бүкіл теңіз съезінің қарауына ұсынды. Съездің қарауына ұсынылған Конституция жобасы 6 бөлімнен, 14 тараудан, 96 баптан тұрды. Съезде Конституция жобасы туралы екі баяндама жасалды: қырғыз және орыс тілдерінде. Жарыссөзге 6 адам қатысты. Барлық сөз сөйлегендер жобаны мақұлдады және бірқатар ұсыныстар енгізді: бүкілхалықтық талқылау қажеттілігі туралы, Қырғыз одағы республикасын құру туралы және т. б.Съезд өзінің бірінші отырысында республика Конституциясы жобасының мәтінін мақұлдап, өзгерістер мен толықтырулар енгізу үшін редакциялық комиссияны сайлады. Өзгерістер мен толықтырулармен қатар редакциялық комиссия конституцияның жобасына 3 баптан тұратын "сайлауды тексеру және оның күшін жою туралы" XV жаңа тарауды және төрт баптан тұратын"Қырғыз АССР Үкіметінің елтаңбасы, туы және орналасқан жері туралы" XVI тараудың бір тарауынан тұратын VII жаңа бөлімді енгізді. Енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан кейін Қырғыз Республикасы Конституциясының жобасы 7 бөлімнен, 16 тараудан және 97 баптан тұрды.1929 жылғы 30 сәуірде Кеңестердің екінші бүкіл теңіз съезі Конституция жобасының түпкілікті редакциясын қарап, оны бекітті. Қырғыз АССР-нің Конституциясы (негізгі заңы) РСФСР-дің Жоғары тұрған мемлекеттік билік органдарының бекітуіне жатады. Бұл РСФСР Конституциясының 44-бабынан туындайды, онда:"Автономиялық Кеңестік социалистік республикалардың негізгі заңдарын (Конституцияларын) олардың кеңестер съездері қабылдайды, Бүкілресейлік кеңестер съезінің бекітуіне ұсынылады және түпкілікті бекітуге енгізіледі". Осы талапқа сәйкес Қырғыз АССР Конституциясы Бүкілресейлік кеңестер съезінің қарауына ұсынылды. Алайда объективті және субъективті сипаттағы белгілі бір себептер бойынша Қырғыз АССР Конституциясы бекітілмеген. Сол кезде РСФСР құрамына енген басқа автономиялық республикалардың Конституциялары да бекітілмеген (Еділ, Дағыстан, Қырым, Карел, башқұрт, татар, чуваш, Қазақ, Бурят-Моңғол, Якут). РСФСР Конституциясы негізінде қабылданған Қырғыз АССР Конституциясы РСФСР құрамындағы қырғыз халқының мемлекеттілігін заңнамалық тұрғыдан бекіту болды және пролетариат диктатурасы кезеңіне, социализм негіздерін құру кезеңіне, қырғыз мемлекеттілігі феодализмнен социализмге өтпелі кезеңнің міндеттерін шешкен кезеңге сәйкес келді. Мұның бәрі 1929 жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz