Қазақ халқының исламмен байланысқан салт - дәстүрлері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 2
1. Ислам шариғаты және халықтық ғұрыптар мен дәстүрлер 5
1.1. Дін мен дәстүр туралы түсінік 5
1.2. Ислам мен дәстүрдің идеологиясын бұзушылар 8
2. Қазақ салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының ислам шариғатымен үйлесімі 16
2.1. Қазақ жеріндегі Исламның бастамасы 16
2.2. Қазақ халқының исламмен байланысқан салт-дәстүрлері 22
2.3. Ислам дінінде әдет-ғұрыптарға қойылатын негізгі талаптар 26
3. Рух тарихы - ұлт тарихы 29
3.1. Қазіргі Қазақстандағы Ислам дінінің жағдайы 29
3.2. Дін мен дәстүрдің бірлігі - ұлт болашағының кілті 35
ҚОРЫТЫНДЫ 38

Кіріспе

Аса мейірімді, Мейірбан Алланың атымен бастаймын. Барлық мадақ әлемдердің Иесі Аллаға тән. Салауат пен сәлем елшілердің төресіне, оның әулеті мен сахабаларына болсын.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Дін мен дәстүр сабақтастығы бұрыннан қозғалып келе жатқан тақырып. Біздің мақсатымыз - қазақ дәстүрлерінің тарихын жан-жақты зерттеу емес, ол осы саладағы мамандардың ісі, осы маңызды мәселеге қатысты өз көзқарасымызды білдіру, мұратымыз әлі күнге дейін сақталып келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің негізі исламмен тамырлас екендігін дәлелдеу. Себебі, соңғы кездері қазақтарды түрлі деңгейде Исламнан алшақтатуға тырысушылықтар орын алуда. Кейбіреулер әдейі теріс әрекет етеді, ал басқалары білместікпен надандық дәуіріне тартылады. Олардың бірі қазақ халқының негізгі діні бақсылық десе, екіншісі қазақ сахарасында басқа діни дәстүрлер басым болған, ал қазақтар исламнан алыс болған деген пікір айтады.
Ата-бабалар дінін мойындамаған, адасқан ағымдардың бірі: Қазақ даласында бір құдайшылдық, таухид ілімі ХХ ғасырдың 90-жылдарында ғана келе бастады, - деген пікірді ұстанады. Олар біз таза дін әкелдік деген көзқарасты ұстана отырып, діни ортада бүлік шығаруға тырысады. Олардың пайымдауынша, қазақ халқы Құдайдың жалғыз екенін ешқашан білмегендей. Айқын монотеистік дінді, таухид ілімдерін ашушылардың діни идеалдарды түсінбеуі, максималистік көңіл-күйлері мен сауатсыздықтары көптеген бұрмалауларға себеп болды.
Осы тұрғыдан алғанда, дін мен дәстүрдің сабақтастығын, салттық сана мен діни білімнің бір бағытта байланысын дәлелдеуге болады. Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі діни білімімізді жалған болжамдардан қорғау қажет. Осы орайда, салмақты сөз айтып, өз пікірімізді айтуға тура келді.
Ар-намыстың ақ туын көтерген ата-бабаларымыз келесі ұрпаққа ұлан-ғайыр жерімен қоса асыл дінімізден бастау алатын салт-сана, әдет-ғұрыптарымызды да қалдырып кетті. Сонымен бірге, біз ең маңызды байлыққа ие болдық - теңдесі жоқ менталитет, ұлттық сана-сезім, дін дәстүрлерімен, атамыздың батасымен, анамыздың ақ сүтімен байланысты әдет-ғұрыптар. Сонымен, жаным арымның садағасы деп бұл исламды жалау еткен баһадүр ата-бабаларымыз салған сара жолдан біздің ауытқымауымыз керек. Керісінше, біздің ежелгі мұсылман дәстүрлерімізді, мазһабымызды және мектебімізді қайта жаңғыртып, ғасырлар бойғы мұрамызды құрбан етпей, бар нәрсені бағалаған дұрыс. Қоғамды біріктіретін және оны бірлікке жетелейтін құндылықтарды құрметтеу керек.
Дәстүрлі дінінен, ділінен, тілінен, әдет-ғұрпынан айырылған елдің болашағы жоқ. Ол үшін рухани құндылықтарымызды естен шығармауымыз керек. Құранда Кәрімде Алла Тағала:
قَالَ اللهُ تعَالَ: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَاببعُوا الشَّهَوَات فسَوْفَ بلْقَوْنَ غَيا﴾
Ал олардан кейін намазды жоғалтып, нәпсілеріне ерген ұрпақтар келді. Олар бір жамандыққа жолығады, - деген [1].
Егер тарих беттеріне жүгінетін болсақ, 751 жылы Талас өзеніндегі Атлах шайқасында шындық пен өтіріктің байланысы табылып, Орта Азиядағы түркі халықтары шығыстың алып көршісінен мәңгі құтқарылды. Яғни, исламның келуімен ата-бабаларымыз бостандыққа, тәуелсіздікке қол жеткізді, дамудың жоғары деңгейіне жетті. Жоңғар қалмақтарымен үш жүз жылдық аумақтық күресте біз дініміз өзгеше болғаннан кейін ғана ассимиляцияны бастан өткердік. Кейінгі орыс отарларында Кеңес империясының атеистік идеологиясы басым болған кезде де, бұл біздің ұлттық болмысымызды сақтауға әкелген мұсылман ұстанымы болды. Сондықтан дәстүрлі мұсылмандықтың көмегімен біз қоршаған ортаға от әкелген ағымдар мен зияткерлік оккупацияға қарсы тұра аламыз. Егер біз өз дініміз бен дәстүрімізде мықты болсақ қана, елімізді сақтап, тәуелсіз болып қала аламыз. Себебі дін - әрбір ұлтты ұлтқа айналдыратын, оның тілі мен менталитетін, мәдениетін, мемлекеттілігін, ойлау жүйесін жаңа деңгейге көтеретін жалғыз фактор.
Зерттеу пәні мен нысаны: Қазақ халқының имани салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары және шариғатта оларға қойылатын негізгі шарттар.
Зерттеу мақсаты: Шариғат заңдарының негізгі ережесін таңдаған ата-бабаларымыздың тарихы мен мәдениеті, әдебиеті мен ғылымы ислам негіздерімен тығыз байланысты екендігін дәлелдеу. Бүгінгі күнге дейін жеткен салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың қайнар көзі - Ислам діні бола отырып, олардың ел арасындағы тәлімдік, тәрбиелік, халықтық мәні зор екендігін айқындау. Дін мен дәстүрдің бірлігі - ұлт болашағының кілті екендігін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
Ислам дінінің қазақ салт-дәстүріндегі алатын орнын анықтау;
Ислам дінінде әдет-ғұрыптарға қойылатын негізгі талаптарды тізіп шығу;
Қазақ халқының исламмен байланысқан салт-дәстүрлерін қарастырып, олардың дұрыс немесе негізсіз болатындықтарына дәлелдер келтіру;
Дін мен дәстүрдің ұлт болашағы екендігін дәлелдеу;
Қазіргі таңдағы дін мен дәстүрдің өзекті мәселелерін қарастыру;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
Ислам дінінің қазақ салт-дәстүріндегі алатын орны анықталды;
Ислам дінінде әдет-ғұрыптарға қойылатын негізгі талаптары тізіп шығылды;
Қазақ халқының исламмен байланысқан салт-дәстүрлерін қарастырып, олардың дұрыс немесе негізсіз болатындықтарына дәлелдер келтірілді;
Дін мен дәстүрдің ұлт болашағы екендігі дәлелденді;
Қазіргі таңдағы дін мен дәстүрдің өзекті мәселелері қарастырылды.
Зерттеу көздері: Зерттеу тақырыбына байланысты Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері, хадистер, Құран аяттары, тәпсірлері, Қазақстан педагогтарының, философтары, исламтанушы, дінтанушыларының еңбектері, ресми материалдар, сөздік-анықтамалық әдебиеттер.
Зерттеу әдістері: тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы, құрылымдылық талдау, нормативтік құжаттарға талдау, салыстыру, баяндау.
Зерттеу жұмысының жалпы құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші тарауында, яғни Ислам шариғаты және халықтық ғұрыптар мен дәстүрлер тарауында дін мен дәстүрлер туралы толыққанды түсініктер беріліп, Ислам мен дәстүрдің идеологиясын бұзушылардың ойлары жоққа шығарылады. Екінші тарауда қазақ жеріндегі Ислам дінінің таралу тарихына қысқаша шолу жасалып, қазақ халқының шариғат заңдарымен сабақтасқан салт-дәстүрлеріне дәлелдер келтіріліп және Ислам құқығында әдет-ғұрыптарға қойылатын талаптар айтылады. Ал үшінші тарауда қазіргі Қазақстандағы Ислам дінінің жағдайы айтылып, дін мен дәстүрдің бірлігінсіз ұлт болашағы болмайтыны жазылған. Құран мен Пайғамбардың (с. ғ. с.) келген хадис үкімдерін және кейінгі ғалымдардың осы әдет-ғұрыптарға қатысты берген үкімдері мен рұқсаттары жайында айтылып кеткен.
Ислам шариғаты және халықтық ғұрыптар мен дәстүрлер

Дін мен дәстүр туралы түсінік

Салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға анықтамалар берер алдын, осы сөздердің шыққан тегіне тоқтала отырып, бұл сөздердің негізгі мәні нені білдіретінін анықтап көрсеткеніміз дұрыс.
Дәстүр - атадан-балаға ауыса отырып, ата-бабадан мұра ретінде қалған тарихи қалыптасып үлгерген нормалар мен үрдістер. Ол - халықтың мінез-құлқының, іс-әрекетінің рухани тірегі. Дәстүр мәдениетпен тығыз байланысты болғандықтан мәдениеті дамыған халық дәстүрге де бай. Ата-аналарға құрмет, адалдық, мейірімділік, әділеттілік сезімдері алдыңғы қатарлы дәстүрлерге жатады. Сеийид Хусейн Наср атты түркі ғалымы: Дәстүр сөзі Алла Тағаланың жолында адамдарға айтылған қасиетті мағынада қолданылады және бұл илаһи хабарлар адамзат тарихында тоқтамай-ақ ашыла береді. Дәстүр - бұл Құдайдың хабары, Негізге жақындататын сабақтастық мағынасында махаббат ақиқатымен тікелей байланыс құралы ретінде сипаттайды. Сонымен, ол бұдан әрі ойын келесідей тұжырымдайды: Дәстүр дін мен оның заңдарын қамтиды. Дін, сопылық сияқты бұрыннан қалыптасқан дәстүрге айналған сүннет және әр дәуірді, өмірдің әр кезеңін және әр ғасырын бір Негізге біріктіретін тізбек, яғни Силсала. Осы себептерге байланысты дәстүрдің тамыры илаһи негізінде жатыр. Бұтақтары мен өзегі ғасырлар бойы дамып келе жатқан алып бәйтерекке ұқсатуға болады. Дәстүр ағашының негізі дін болып табылады, ал оның негізі - уаһидан қоректенетін, ағаштың болуын қамтамасыз ететін берекет. Дәстүрлер, киелілік, басталу және аяқталу, шындықтары: таусылмайтын хикмет және ақиқаттың тұрақты принциптері әрдайым әр түрлі уақыттар мен жерлерде жүзеге асырылады. Бұл дәстүрдің пайда болуы жай ғана емес, сонымен бірге Жаратушы әр адамға белгілеген өмір жолын белгілейтін принциптер жүйесі бар екенін көрсетеді.
Салт сөзінің қазақша мағынасына келетін болсақ, ол нық, берік, табанды болуды білдіреді. Осы талдаудың негізінде салт-дәстүр ұғымының мәні өзгермейтін, тұрақты қоғамның тұтастығы үшін Жаратушы жіберген қағидалар жүйесін білдіреді.
Араб тілінің сөздіктерінде: Әдет деген сөз араб тілінде - 'адат -әдет, бір жағдайды немесе әрекетті жиі қайталау. Бұл сөздің негізгі түбірі "ада - اداء - өз қалпына қайта оралу деген мағыналарды білдіреді. Қазақша ғұрып сөзі العرف - әл-ъурф сөзінен шыққан. Араб тілінде адамдарға үйреншікті болған, әдеттегі іс-әрекет, үрдіс деген мағыналарды білдіреді.
الْعرفُ اصْطِلاَحًا: مَا اسْتَقَرتِ التفُوسُ عَلَيْهِ بِشَهَادَةِ الْعُقُوِلِ، وَتلَقَّتْهُ الطَّبَائعُ بالْقُبُول
Әл-урф сөзінің шариғаттағы терминдік анықтамасы мынадай: Ол ақыл-ойдың, логиканың құптауымен көңілдерге орныққан, адам табиғаты қабыл алатын нәрселер [6].
Әдет және ғұрып сөздерінің мағынасы бір десе болады. Кейбір шариғат кітаптарында урф сөзін қолданса, енді біреулері әдәт сөзіне басымдық берілген. Демек, Салт- дәстүр, әдет-ғұрып деген сөздер барлық дерлік діни сөздер. Олар қазақ тіліне араб тілінен еніп, біздің төл сөзімізге айналды. Бұл сөздер біздің халқымыз Исламды тұтасымен қабылдағаннан бері қолданылып келеді.
Мәдениет (маданийат) - сөзі араб тілінен аударғанда қала, қоғам, қауымдастық т.с.с. мағыналарды білдіреді. Мәдениет пен дін сөздерінің түбірлері (данайадину етістігінен) бірдей. Дін арабша сөзбе-сөз мағынасында жол, сенім, пайымдау, ұстаным және т.б. мағынаны білдіреді. Мәдениет қала, қоғамды білдіретін ... Тәңір белгілеген жолы, дін мен сенім жүйесінің этикалық, әлеуметтік, экономикалық және діни қағидаларына негізделген, Тәңірмен қарым-қатынас жасау үшін ғибадат орны бар қоғамның өмір салтын анықтайтын ұғым (термин). Маданийат ұғымы кейінгі уақытта қала, қалалық, отырықшы т.с.с. сипатқа ие болып, латын тіліндегі culture ұғымымен тең мағынаға ие болған.
Салт - дәстүр - бұл ғасырлар бойы жинақталған және өмірдің өзі әр халықтың және ұлттың діні және ұлттық құрылымға сәйкес құрылған салт-жоралар жиынтығы; бұлардың барлығы қоғам мен қауымның мінез-құлық үлгілері. Әдеткі қолдануда ол бір мәдени ұжымды екіншісінен ерекшелейтін және ресми емес түрде реттейтін жалпы қабылданған мінез-құлық ережесін немесе әлеуметтік іс-әрекеттерді реттейтін терминді білдіреді [2]. Салт - дәстүр - халықтың өмір принципіне, қоғамның заңына, рухани байлық - ұлт санасы үшін өнер тәжірибесін құрған сана мен тәрбие және өмір ережесі ретінде негізделген. Осы шарттарды халық қатаң сақтаумен қатар, сол заң төңірегінде оларды құрметтемеген және сақтамаған адамдар жазаланды. Қазақ халқында салт-дәстүрлер үлкен рөл атқарды. Мысалы, бесік той, қыз ұзату мен үйлену тойы, шашу, наурыз көже, беташар, көрісу, қонағасы және т.с.с. дәстүрге айналған. Салт-дәстүрлер ел арасында үлкен тәрбиелік және тәлімдік мәнге ие. Дәстүр арқылы халықтың әлеуметтік және тарихи, кәсіби, мәдени, салттық, күнделікті, тәрбиелік, мінез-құлықтық сонымен қатар рухани іс-әрекеттерінің көрінісі ретінде танылады, олар әкеден балаға беріліп, дами түсуде. Мысалы, әке-шешеге, үлкендерге деген құрмет, сәлемдесу, сыйлық, сүйінші, ат тергеу, көрімдік, кәде, құрдастардың әзілдері және т.б. жатады. Қазақ елі салт-дәстүрлерге бай. Ғұрыптар мен ырым-жырымдар, ишаралар, дағдылар мен тыйымдар, - осының бәрі салт-дәстүрдің көрінісі [3].
Бұл жерде айқындап алуға тиісті бір мәселе бар. Әдетте, қазақ тілінде салт-дәстүр, әдет-ғұрып деген сөз тіркестерінің мағынасы бір, негізінен, халық арасында қалыптасқан, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданатын мәдени ерекшеліктер ретінде қарастырылады. Ал шариғаттағы әдет, ғұрып сөздері салт-дәстүрмен бірге адамдар арасында сіңісті болып қалыптасқан әдеттерді, үйреншікті дағдыларды, ұғымдар мен сөздерді де қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда мұсылман заңнамасындағы әдет, ғұрып терминдерінің мағыналық аясы кең, жалпылық мәнге ие. Қазіргі араб тілінде халық арасында қалыптасқан салт-дәстүрлер, ұлттық құндылықтар туралы адат уа тақалид - وتقاليد عادات, турас шағби - شعيب تراث деген сөздер де қолданылады. Адамдар арасында дағдыға айналған шариғат шартына қайшы келмейтін істер шариғи үкімдерді белгілеуде мұсылмандық заңнаманың екінші дәрежедегі қайнар көзі ретінде қарастырылады. Шариғат үкімдері алынатын басты қайнарлар Құран Кәрім мен Пайғамбар (с.ғ.с.) сүннеті екендігі белгілі. Аталмыш мәндегі ғұрыптар фиқһ ілімінде тармақты үкімдерді белгілеуде заңды дәлел ретінде алынады. Пайғамбар (с.ғ.с.) мен сахабалары белгілі бір мәселеге үкім шығарғанда кейде халық арасында қалыптасқан ғұрыптарға да сүйенген. Шариғат саласында сондай маңызға ие болған әдет-ғұрыпқа фиқһ негіздері ілімінде арнайы терминдік анықтама берілген.
Алла тағала сүйікті Пайғамбар Мұхаммедті (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) барлық әлемдерге мейірімділік ретінде жіберді және оны адамзат пен жындар үшін ұзақ әлеммен, Мәңгілік әлеммен және дінмен байланысты барлық нәрсеге үлгі етті. Құран Кәрімде Алла Тағала былай дейді: "Расында, Аллаһтың Елшісінде Аллаһқа және ақырет күніне сенетін және қорқатын, Аллаһтың рақымына және мәңгілік өмірдің игілігіне үміттенетін және Аллаһты көп еске алатын адамдар үшін керемет үлгі" (Құран, "Әл-Ахзаб" сүресі, аят 21).
Дінтанушы Ибн Касир өзінің Құранға берген түсіндірмесінде (тәпсірінде) былай деп жазады: Бұл асыл аят Алланың Елшісіне (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) еруге негіз болып табылады. Оны қалай ұстануға болады?! Оның сөздеріне де, істеріне де және күйлеріне де еру. Мұның бәрі сүннет болып табылады.
Сүннет - бұл Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) көрсеткен жолы, оның іс-әрекеттері, ол адамдарға түсіндірген барлық шешімдері мен тұжырымдары, олар сенімге немесе мінез-құлыққа қатысты болсын, орындалуы міндетті немесе қалаулы.
Құран мен хадистерде бірнеше рет: Сіз Пайғамбарға (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) еріңіз, Аллаһтың Елшісіне (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бойсұныңыз, өйткені сіз үшін Алланың Елшісінде (с.ғ.с.)) керемет үлгі бар. Бұл сөздердің мақсаты - сенушілердің Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) көрсеткен жолмен жүруі, бізге Аллаһтың Елшісінен (с.ғ.с.) келген барлық нәрсеге еліктеуі.
Бұл Сүннет сөзінің жалпы мағынасы.

Ислам мен дәстүрдің идеологиясын бұзушылар

Әр өркениеттің, әр елдің өзіне тән дүниетанымы бар. Әр ұлттың тарихын зерттеп қарасақ жер бетінде ешбірі мүлдем дінсіз, наным-сенімсіз болмаған. Адам баласы түрлі халықтардан, ұлт пен ұлыстан тұрады. Әрқайсысының өзіне тән ұлттық ерекшеліктері, тілі мен дәстүрі және діни нанымдары бар. Құранда Алла Тағала былай дейді:
قَالَ اللهُ تعَاِلَي: ﴿يا أَيهَا النَّاسُ إِنا خَلَقناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنثىِ وجَعَلْنَاكُمْ شُعوبا وَقبائلَ لِتعَارفُوا إنَّ أكْرمَكُمْ عِنْدَ اللَّه أَتقَاكُمْ إنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبيرٌ﴾
Әй, адам баласы! Сөзсіз, сендерді бір ер, бір әйелден (Адам мен Хауадан) жараттық. Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, рулар қылып бөлдік. Шындығында, Алланың қасында ең абзалдарың - тақуаларың. Сөзсіз, Алла толық білуші, әр нәрседен хабар алушы[4] . Жаратушы иеміз бір-бірін білуі үшін адамзатты әртүрлі ұлттарға бөлді. Жер бетіндегі барлық адамдар бір, біз бәріміз Адамнан тарадық. Сондықтан мұсылмандар басқа ұлт өкілдерін көргенде, олар аят-хадистерге сүйеніп:" бәріміздің шығу тегіміз - Адам ата, ал оның тегі - топырақ", - дейді. Аллаһ Тағаланың алдында адамзаттың ең құрметті тобы болып табылатын мұсылман үмметі әртүрлі ұлттардан тұрады. Пайғамбар (с. ғ. с.) араб, ал Құран арабша болған, бірақ барлық мұсылмандар араб емес. Қазіргі уақытта араб халқы мұсылмандардың азғантай бөлігі ғана. Жер бетінде екі миллиардқа жуық мұсылман бар, олардың тек үш жүз миллионы ғана араб ұлты. Ал бір Үндістанда үш жүз миллионға жуық мұсылман бар. Осы мұсылман мемлекеттерінің әрқайсысының тұрғылықты жеріне байланысты өзінің нәсілдік, тілдік, ұлттық ерекшеліктері бар. Бірақ барлығында бір дін, бір танымдық ұстаным, ұқсас дәстүрлер, мәдениет бар. Себебі әркімнің сенімі Құран Кәрім мен хадиске негізделген. Өмір сүру аясына, табиғатына байланысты әр мұсылман халықтарының өзіндік ерекшеліктері, мәдениеттері, тілдері бар. Шариғат бұндай өзгешеліктерді жоққа шығармайды. Олар уақыт пен тіршілік ету ортасына байланысты мекендерін өзгерту мүмкіндігі туралы айтады. Мұсылман халықтарының барлық салт-дәстүрлері шариғат талаптарына сәйкес келмейді. Олардың ішінде надандықта қалған, мұсылмандықпен байланысы жоқ салттары болуы мүмкін. Шариғатта мүбәх немесе өз қалауымен істейтін істер бар. Мысалы, үйлену тойлары, мерекелер, рәсімдер т.с.с. бұлар әр халықта әртүрлі. Бірақ олардың барлығы шариғатқа сәйкес келмейді деп кесіп айтуға болмайды. Керісінше, бұл ғасырлар бойы әр мұсылман халқының ғалымдарының көз алдында және олардың ықыласымен жасалған рәсімдер. Адамзаттың ұлт-ұлысқа жіктелуі аятта айтылғандай Жаратқан иеміздің бекітіп берген өзгертілмес заңы. Қазіргі қазақ қауымында діни білімге деген махаббат әсіресе, жастар арасында басым. Сонымен қатар, мешітке келушілерінің басым бөлігі жастар.
Кішкентай өмірлік тәжірибесі бар жастар шала білім алып, көңіл-күйлеріне ерік беріп, айтарлықтай сәтсіздіктерге ұрынуы мүмкін. Құран Кәрім мен хадистің басты мақсаттарын дұрыс ұғынбай, ағаттықтар жасайды. Кауымда жаңалық ашқысы келгендей, ол муташабиһ деңгейіндегі аяттарды алдыға тартып, ғалымдардың арасында әртүрлі көзқарас тудырған мәселелерді қозғап, дау-жанжал болдыртып жатады. Осындай қателіктердің негізгі себебі-діни сауаты бар адамдардың шала сауаттылығы немесе жастық көңіл-күйлері. Дәл осындайлардың арқасында өз халқының бірнеше ғасырлардан бері қалыптасқан құндылықтарын, мәдени мұраларын, тіпті, тарихы мен қазіргі болмысын жоқ деп есептейтіндер де бар. Егер олар шариғаттың талаптарын тереңірек ұғынса, онда мұндай адасушылыққа бой алдырмас еді.
Дін саласында тәжірибелі, білімді деп саналатын кейбір діндарлар діннің мағынасы бар дейді, ал қазақша жазғанда араб және түрік сөздерін жазады. Мысалы, қазақтар Жүсіп, Жақия, Жүніс, араб тілінде Юсуф, Яхья, Юнус деп атайды. Мұндай әрекеттермен олар екі түрлі қателікке бой алдырады. Біріншісі-дін идеалын дұрыс түсінбеу. Ислам ұлттық ерекшеліктерді жоюға, әр тілдің табиғи заңдылықтарын жеңуге шақырған жоқ және шақырмайды. Керісінше, әр ел өзіне тән жағымды әдет-ғұрыптар мен қолданыстағы заңдарды сақтауға ерекше мән береді. Олардың екінші қателігі-өз халқының тарихы мен ділін, тілі мен рухани әлемін білмеу. Сондықтан біздің ұлтымыздың генетикалық жадында ғасырлар бойы сақталып келген өзіндік сана-сезімнің, дәстүрлер мен мәдениеттің тамыры жатыр. Араб немесе түрік тілдерінің заңдарын қазақ тіліне әкеледі. Осылайша, ол қазақ тілінің орфографиясы мен грамматикасына ерекше жаңалықты енгізгісі келеді. Олар үлкен мәртебе және білім ретінде танылады. Бұдан артық табандылық жоқ. Дін шариғатқа қайшы келмейтін ұлттық әдет-ғұрыптар мен тілдік айырмашылықтарды жоққа шығармайтынына қарамастан, оларды елемеуге тырысу нағыз мәңгүрттің ісі. Сондай-ақ, қазақтың ақын-жыраулары діни тақырыпта поэзияларды өздерінің жазуларына және наным-сенімдеріне сәйкес жазатындығын көреміз. Сонымен қатар, қазіргі қазақстандық қоғамда халқымыздың дәстүрлері мен тарихын, тілдік ерекшеліктерін елемейтін немесе ішінара мойындайтын нигилистермен қатар, әдет-ғұрып пен қазақылықты қорғау мақсатында діннің маңызын жете бағаламайтындар мен ұлттық дәстүрлерді одан жоғары қоятындар да бар. Олардың көпшілігінде терең діни білім жоқ. Бірақ олар бұл тақырыпты талқылағысы келеді. Куәліктерінің көпшілігі дәстүрлер мен даналық сөздер болып келеді. Шариғаттан маңызды ақпарат болмағандықтан, олар әдет-ғұрып пен дін арасындағы байланысты толығырақ түсіндіре алмайды. Нәтижесінде, біріншісіне басымдық беріп, екіншісін төмендетеді. Мұндай қатал пікірлер ұзаққа созылмайды. Себебі, адамдардың діни сауаттылығы артқан сайын спикерге деген сұраныс та арта түседі.
Қазақ халқының өмiр тiршiлiгiнде осыншама жасалып жатқан салт-дәстүрдің әрқайсысының өзiндiк ерекшелiктерi бар. Осындай аса асыл да, бай құндылықтарды, қазіргі қоғамымызда тәрбие мен өскелең ұрпақтың күнделекті қажетiнен шығаратын болсақ, онда олардың иманды, ибалы азаматтар болып өсері анық. Ел болғаннан кейін, оның салт-дәстүрi күнделiктi өмірінде орындалып жататын болса, өзгелердің үйренетiнiмен үйiрленiп келетiнiн байқаймыз. Ал әр жерден бiлiм алып, халық арасына әртүрлі бүлiнушiлiктi кiргiзiп, елдiң ынтымағы мен ымырасына сызат түсіретін арам пиғылды азаматтардың да бар екенін бiлуiмiз керек. Бұл еңбекте әсіресе, қазақ халқының күнделiктi өмірінде қолданатын және әрбір қазақ баласының басында кездесетін салт-дәстүрдi қарастырып отырмыз. Себебі, бiрiншi орында адам өміріндегі салт-дәстүрдiң алатын орнымен пайдасы ерекшеленіп ажыратылды.
Салт-дәстүр өмірдің бейнесі болғандықтан, қоғамдық құбылыс өзгергенмен кейін салт-сана да өзгереді. Бірақ, бұл өзгеріс бірден болмайды. Қоғамның көптеген мүшелерінің санасы белгілі бір мерзімге дейін өзгерген уақытқа сәйкес келуі, болмаса артта қалып қою мүмкін. Ескі әдет-ғұрыптар, түсініктер мен сезімдер айтарлықтай тұрақты келеді, сондықтан олар өздерін тудырған жағдайлар түбірінен өзгеріп кеткеннен кейін де сақталады.
Алайда, қоғамның өзгеруі мұнымен артта қалып қоймайды. Ол адамдардың практикалық қызметімен бірге болуы ықтимал. Салт-дәстүр өз бастауын халық даналығы деп аталатын ұлы үлгі-өнегеден алады. Егер халқымыздың экономикалық жағдайы көтерілгенімен рухани дүниесі құлдырап, кететін болса, ол елдің арасына іріткі салып өз мақсат- мүдделерін орнатқысы келетін арам пиғылды адамдар да табылады.
Адамдардың бір-бірімен қатынасы, отбасы ішіндегі тәрбиесі, жалпы қарым-қатынас байланыстарын халық даналығы негізінде реттеп отырады. Бұл тарихи кезеңдерді бастан өткiзiп, әртүрлi қарама-қарсы келетін яғни, салт-дәстүрдi жоғалтуға бағытталған әрекеттерді жібермеу үшін, салт-дәстүрді жақсы меңгеру болмаса білу маңызды болады. Салт-дәстүрді құрту деген сөз сол халықтың немесе ұлттың руханиятына зұлымдық жасау деп білу керек.
Қазақ халқының санасына ықпал еткен, кеңес дәуірінің кері идеологиясы күшті болды деуге болады. Яғни соның себебінен ислам дінінен сауаты болмай қаншама ырым-жырымдарды айтып, оларды орындап, бастарын қатырып, қойғанын ашық айтуымыз керек.
Шындығында Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар- деген сөздің айтылуы да ерекше. Ал, өлі риза болмай, тірі байымайды деген халық аузындағы сөзге келетін болсақ, көп адамдар осы сөздің мағынасын әруақтардың разы болуын, артынан құдайы тамақ берсе, Құран оқытса дүниеден өткен жандар разы болады деп әруақтарға табындырып қойдырған жоқ па? Ал әруақ разы болса, біздің бұл өміріміз жақсы болып, ісіміз дұрыс болып жақсылыққа жетеміз деп түсінеді.
Ал ислам дiнiнiң қазақ даласына келгеннен бергі жағдайлары бойынша, қаншама күнделiктi өзiмiз атқарып жатқан iстерiмiздiң ислам талаптарына сәйкес келіп жататынын да аңғармай қаламыз. Ислам салт-дәстүрінің өзіндік ерекшеліктері түрлі саладағы іс-әрекетімен адамзат санасына тың нәрселерді ұсынады. Иманға негізделген биік өнегелілікке шақырады. Ақиқаттың, әділдіктің, теңдіктің, бостандықтың және бейбітшіліктің принциптерін жүзеге асыру ұранын көтереді. Әлем кеңістігіндегі Алланың құдіретін танытушы дәлелдерге назар салуға, Аллаһ тағаламен байланыс кұруға шақырады.
Мұсылман бұл байланысты құлшылық етумен, өз мойнындағы жауапкершіліктерін адал атқарумен, еңбек етумен орнатады. Жеке тұлғаның, отбасының, қоғамның, халықтың арасын біріктіруші байланыстардың жаңа нормаларын ұсынады. Бұл байланыс бауырмалшылдыққа, сүйіспеншілікке, өзара қарайласуға, жақсылық үшін өзара жәрдемдесуге, адамзат игілігін ойлап, оның жолында еңбек етуге негізделеді. Ғылымның өрлеуіне, оқу орындарының көптеп ашылуына, әлемдік өркениетті қалыптастыруға үлкен үлес қосады. Тарихшылар мен зерттеушілер адамзат тарихындағы өркендеуге жол ашқан мұсылман ғұламаларының ғылыми ізденістері екенін мойындап, оларға үлкен құрметпен қарайды. Осының нәтижесінде ой-пікір өзгерістері, ғылыми жаңалықтар, әлеуметтік заңдар пайда болды. Мұсылман ғұламалары мен ойшылдары Ислам әлемін мыңдаған кітаптармен, аса құнды дерекнамалармен толықтырды. Ал қазіргі кезiмiзде ислам құндылықтарын әртүрлі түсiнiкпен жеткiзiп жатқан азаматтарға жауап бере алуымыз үшін асыл дiнiмiздiң құнды қағидалары мен талаптарын үйренуіміз керек. Халық санасында егер біреуді намаз оқып Аллаһқа құлшылық жасағанын көрсек болды, оны молда қылып қоямыз. Ал осындай сөздер, әңгімелер жан-жақты сауатты адамдардың емес, қарапайым орта білімді азаматтардың аузынан естиміз. Шындығына келсек ислам солай ма? Мұнда діндар болу керек екен деп түсініктен, ондай ойдан аулақ болып, саналы азаматтар өзінің тiлiн, дiнiн, салт-дәстүрiмен әдет-ғұрып ережелерін меңгеретiн болса, Отанын барша жаман көзқарасты арам пиғылды адамдардан қорғап қалады. Өйткені қаза халқының ешбір халықтың салты емес, құнды қасиетті санайтын қазыналарынан да таппайтын асыл дүниелері көп. Соның бірі қазақ халқы ұлын немесе қызын тұрмысқа беретін болса, жеті атадан кейін болуын талап етеді. Ал жеті атаның шығуы мен пайдалануы Қасиетті Құран Кәрімге қатысты емес.
Қатаң үйлену заңдылықтарын ұстанған қазақ халқының ішінде, діни көзқарастары басқа азаматтар бір отбасыдан шықпасақ болды, үйленуге болады деген пікірді ұстанып алған. Яғни қаншама ұрпақтан- ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан салт-дәстүрімізді жоққа санап, халық арасында іріткі шығарып, алауыздыққа алып барады. Қазақ халқының салт-дәстүрін байқағанымыздай оның ешқайсысы ислам шариғат талаптарына қарсы келмейтінін бір-бірімен байланысы орындалып жатқанына көзіміз жетті. Сондықтан бірінен-бірін ажырату мүмкін емес. Ал тек ислам шарттарын орындаймын дейтін болса, елден бөлектеніп шығатынын байқауға болады. Ата-бабаларымыз Жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге жүріп адас - деген емес пе? Пайғамбарымыздың хадистерінде де Жалғыздың қасында шайтан болады. Біреуден екеу жақсы, екеуден үшеу жақсы, үшеуден көпшілік жақсы- деген. Осындай қазақ халқының қаншама мақал-мәтелдері де, Пайғамбарымыздың хадистерімен мағыналас болып келеді. Қазақ халқының ішінде, егер кейбір ислам шарттарына қарсы келетін қазақтың салт-дәстүрі болса оны орындамаймын деп әрекет ететін болса, онда ол- азамат өзі ислам заңдылықтарын оқып, білмей cондай дұрыс емес салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың болмайтынын айтуға болады.
Жалпы ислам заңдылықтарына қарсы болатын жақтарын айта кететін болсақ, онда ол қазақ халқының жете түсіне бермейтін әруақ мәселесі. Шындығында да әруақ мәселесіне келгенде көп адамдар шатасып, болмаса білмейтін болып шығады. Сондықтан ислам дінінің білімін алуымыз керек. Ал ислам дінінің имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабы бойынша білім алмай, басқа да көзқарастың білімімен елімізге келетін болса, онда расында да арамызда іріткінің пайда болары даусыз. Ал сондай азаматтар мына төмендегі ислам заңдылықтары мен қаза салт-дәстүріне, еліміздің ата заңымызға бағынбайды. Олар өздерін мешіт жамағатынан бөлек жүріп, өздерінен басқалармен кем сөйлеседі. Намазда Фатиха сүресінен кейін, Әминді жария айтады. Имамдардың ескертуіне құлақ аспай ерегісіп, дауысын көтеріп айтады. Имам Ағзам мазһабы бойынша Әмин құпия айтылады. Сыртқы көріністері, шалбарды тобықтан жоғары етіп қырқып, бастарына тақия немесе сәлде кимейді. Өздерін сәләфтерміз деп айтады. Сахабалар сәлде, шапан киіп келгені жөнінде тарихтан белгілі. Күнделікті бес уақыт және жұма намазының сүннеттерін оқымай шығып кете береді. Сүннет амалдарының бірін орындаса, екіншісін қалдырып отырады. Қасиетті Рамазан айында құптан намазында оқылатын Тарауих намазын сегіз ракағат етіп оқиды. Ал, мазһабымыз бойынша тарауих намазы жиырма ракағат оқылады. Бұл намаз ер мен әйелге бірдей сүннет амал. Ал шариғат бойынша нәпіл намаздарды қалаған ракағатқа дейін оқуға рұқсат бар.
Көнеден мұраларымыздан сыр шертетін тарихымызды, ұлттық салт-дәстүрлерімізді жоққа санап, еліміздің көне жәдігерлері болып саналатын киелі орындарымызды тып-типыл етіп, жермен жексен етуді көздейді. Сунниттер бағытындағы төрт мазһабты мойындамайды. Құран бағыштауды дұрыс емес, мәдени ошақтардың барлығын кешірілмейтін күнә санайды. Атап айтқанда, музыка, театр, көркем суреттер т.б. Сақалдарын жөнсіз қоя жіберіп өсіреді. Тәспі моншақтарын қолдануға тиым салады. Мешіттерге садақа беруді дұрыс көрмейді. Киелі орындарға, қабір басына баруды дұрыс көрмейді. Ал, Ханафи мазһабында тіпті, аптасына жұма күні, жұма намазынан соң марқұм болған ата-анасының басына зиярат етуді және оларға дұға жасау жөнінде дәлелдер бар. Бұл ағым Ата заңымызды мойындамайды. Дұға еткенде екі қолдарын көтеріп, беттерін сипамайды. Намаз оқымаған адамның барлығын кәпір деп санайды. Қазақ салт-дәстүрі бойынша келіндері үлкендерге, иіліп сәлем беруін және ер адамдар сәлемдескенде қолды кеудесіне қойып амандасатын дәстүрімізді, уахабшылар серікке жатқызады. Тек Аллаға ғана иілу керек деп есептейді. Бұл жерде адамға табыну емес құрмет белгісі, ата-бабамыздан мұра болып келе жатқан салт-дәстүріміз бойынша, келін түскенде Беташар рәсімі жасалады. Беташарда жаңа түскен келінді елмен таныстырып, өмірде керекті насихат сөздер айтылады емес пе?
Қазақ салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының ислам шариғатымен үйлесімі

Қазақ жеріндегі Исламның бастамасы

Біздің еліміздің тарихы көптеген ғасырлар бойы исламмен тығыз байланысты келген. Бұл дін қазақ халқының өзіндік руханилығы мен мәдениетінің қалыптасуының басты көздерінің біріне айналды. Қазақтардың ата-бабалары болып табылатын ежелгі түркілер ислам өркениетінің қалыптасуына және оның көптеген жетістіктеріне тікелей қатысты.
Арабтар мен түркілер Омар (р.а) халифаның дәуірінде (634-644) шекаралас елдер болғанымен, ол кезде Ислам діні әлі де түркілер арасында тарай бастамаған еді. Себебі, дана халифалар Алла Елшісінің (с.ғ.с) Түркілер сендерге тиіспейінше, сендер де оларға тиіспеңдер деген өсиетін ескере отырып, түріктерге қарсы жорықтар жасаған жоқ.
Түркілердің ислам дінін кеш қабылдауының саяси, әлеуметтік, ділдік, рухани және т. б. себептері болды. Алғашқы кезде түркілер арасында арабофобия түсінігі белең алды. Ал бұл жағдай Мәуареннахр мен Түркістан тұрғындарының ислам дінін қабылдауын кешеуілдетті. Жергілікті халықтың қарсылығы діннің мазмұнына емес, дін таратушылардың тәжірибесіне көңілі толмағандықтан туындады.
Мұсылман идеяларының Орталық Азия аумағы мен Қазақстан жеріне енуі б. з. VII-VIII ғасырларына жатады. Осы аймақтағы тұрғындар исламмен алғаш рет 670 - жылдары алғашқы миссионерлік арабтар пайда болған кезде танысты. VIII ғ. басында Орталық Азияда миссионерлік қызметтің тағы бір өрлеуі байқалады.
Арабтар Мауареннахрды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) тұсында ғана жаулап алған. Хорасан билеушісі Кутейба ибн Муслим ішкі қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияда қоныстанған түркі тайпаларын басып алды. Жалпы түркі елдеріне мұсылман дінінің алғаш келуі араб қолбасшысы Кутейба ибн Муслиммен тығыз байланысты. Ол 705 жылдан бастап Мауареннахрдың едәуір бөлігін біржолата жаулап алу үшін жорықтар жасады. Мауареннахр жері Әмударияның арғы жағындағы жерлер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтып жатқанының және нақты шекараларын кесіп айту мүмкін емес. Негізгі бұлақтарда осы аумаққа жататын өлкелердің тізімі әр түрлі берілген. Әбу Исхақ әл-Истахридің (850-934) айтуы бойынша: "Күншығыста Хұттал жерін қамтитын Памир мен Рашт өлкелері арқылы Үнді елімен шекараласады да, күнбатыста оғыз уә хазлұж (Қарлұқ) өлкелерінен бастап, Тараз (Талас) тұсынан өтіп, Фараб, Бискент, Самарқанд, Бұхара және Хорезм бойымен Арал теңізіне жетеді, солтүстікте қарлұқ жерінен, яғни Ферғананың шалғай кенттерінен бастап Таласқа қосылады, оңтүстікте Бадахшан мен солтүстікте Хорезм көлі (Арал теңізі) аралығында Жейхұнның бойын жағалайтын жер өлшемі".
709 жылы Кутейба Бұхараға дейін жетіп оны қоршауға алған болатын. Осы жорықта арабтар Бұхараны жаулап алған еді. Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның әскері Бұхараны бірнеше қайтара алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба әзер дегенде қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған.
Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді деп жар шақыртады. Соның өзінде де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке қару-жарағымен келуге мәжбүр болған. Дегенмен де, қоқан-лоқы, сатып алу, т.б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізді. Арабтар 711 жылы Самарқанд қаласын, 714 жылы Шаш қаласын, 716 жылы Ферғананы жаулап алып, Қытай шекарасына дейін жетеді.
Яғни, Араб әскерлері Кутейба ибн Муслимнің басшылығымен Қазақстанның оңтүстігіне 715ж. VІІ ғ. басып кірді. Қазақ халқының исламдануы осы кезден басталады деп айтуға да болады. Бірақ сол жылы Кутейба ибн Муслим қолдаған Омеядтардің патшасы Аль-Уалид I дүниеден өткен жылы еді. Кутейба жаңа билікке қарсы шыққан болатын. Кейбір деректер бойынша оған у беріп өлтіреді. Сол кездерде Түргеш қағанатында билікке Сұлу қаған келген еді. Ол арабтарға қарсы тұру үшін әскер жинап Орта Азиядағы арабтардың жаулап алған жерлеріне қауіп төндірді, себебі түркештер Шаш (Ташкент) пен Ферғананың, Самарқант пен Бұхараның тұрғындарына көмек көрсету үшін жасақтарын жіберіп отырған. Испиджабқа (Сайрам) жорық жасаған арабтарға түркештердің қолбасшысы Әбу Мырзақым (Сүзеген қаған) сәтті тойтарыс берді. Ә. Қоңыратбаев деректерінде түркеш атты әскерінің көмегімен Мауареннахр әскерлері жерлерін арабтардан босатты. Бірақ таққа талас барысында Сүзегеннің өлтірілуі түркеш мемлекетін әлсіретті, сол себепті арабтың аймақ бастығы Наср ибн Сейяр осы жылдан бастап Орта Азиядағы араб билігін қалпына келтіре бастады.
Алайда, исламның соңғы жеңісі VIII ғасырдың ортасында орын алды. 751 жылы Атлах ойпатында, Тараз қаласы маңында араб қолбасшысы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Гао Сянь Чжи арасында бірнеше күндік шайқас өрбіді. Бұл шайқас тарихта Талау ғазауаты деген атпен қалды. Қытайлардың тылындағы шайқастың шешуші сәтінде қарлұқ тайпалары бас көтеріп, арабтар жағына өтті. Қытай әскерлері толығымен жеңіліп, Жетісу мен Шығыс Түркістаннан кетті. Исламның жасыл туы астына түскен араб әскерінің жеңісі бүкіл Орта Азия аймағында Мұхаммед (с. ғ. с) пайғамбардың діні мен мұсылман мәдениетінің орнауына бастама болды.
Талас ғазауатынан кейін елу жылға жуық уақытқа созылған араб-түркі соғысы біршама саябырсыды. Дінтанушы М. Бұлұтайдың айтуына қарағанда Атлахтағы шайқастан соң Орталық Азиядағы түркі халықтарының ислам дініне деген жүрегі жібіп, олар топ-тобымен хақ дінді қабылдай бастаған. Бұның дәлелі ретінде В. Бартольдтің бір күнде 200 мың үйдей ислам дінін қабылдағандығы туралы жеткізген деректерін қарастырсақ болады.
Самани дәуірінде Мәуараннахрда негізінен ханафи фиқһ ғұламаларының қазылық қызмет атқаруына байланысты, өзге ислам атын жамылған қайсани-мубадаийа, исмаийла, карматийа және т.б. діни ағымдар шетке ысырылып, ханафи мәзһабы басым түсе бастады. Алғашында Аббаси кезеңінде Нуһ ибн Әбу Мәриам (789 қ. б) Мервті, Әбу Мути Балхий (814 қ. б) Балхты ханафи мәзһабының орталығы қылса, Әбу Хафс Кабир (767-831) және оның ұлы Әбу Хафс ас-Сағири (877 қ. б) Бұқара қаласын ханафи мәзһабының ордасы етті.
Қазіргі Қазақстан аумағында исламның таралуы бірнеше ғасырларға созылған процесс болды. Бастапқыда жаңа дін оңтүстік өңірлерге ене бастады. Х ғасырдың соңына таман Ислам Жетісу мен Сырдариядағы отырықшы халық арасында орнады. X ғасырдың басында мұсылмандықты Қарахан әулетінің негізін қалаушы Сатук қабылдады, ал оның ұлы Богра-хан Харун Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады.
Қарахандықтар теріскейдегі түрілер арасына ислам дінін таратуды өз міндетіне алды. Қарахан билеушілері Бұқарамен қатар Самарқанды да ханафи мәзһабының орталығы етті. Қарахан билеушісі Ибрахим Тамғаш Буғра хан (1041-1068) және оның ұлы Шамсулмулук хан (1068-1080) Самарқанда ханафи ақидасы мен фиқһын үйрететін көптеген медреселер салды.
Тарих аймақты исламдандырудың бейбіт жолмен болғанын көрсетеді. Ұлы Жібек жолы көптеген діндердің, соның ішінде христиандықтың (негізінен несторианизм мен якобизмнің), буддизмнің, зороастризмнің ізбасарлары үшін құнарлы орын болды. Дала аймақтарының түркі тұрғындары арасында кең таралды тәңіршілдік болды. Жергілікті тұрғындар арасында ислам дінін енгізу бейбіт сипатта болды және қысымшылық пен зорлық-зомбылыққа соқтырмады. Исламды әр түрлі таптар мен халықтардың өкілдері өз еркімен қабылдады. Әдеби ескерткіштерде, дастандарда және тарихи құжаттарда исламға дұшпандықпен қарау жағдайлары болған емес.
Қазіргі кездегі араб уағызшыларының қызметі адамдарды сендіру және жақсы өнеге арқылы иманға жеткізуге үлгі бола алады. Исламның идеалдары Орталық Азияда ізгі істер арқылы бекітілді. Аймақтың байырғы халқы мұсылман әлемінің органикалық және ажырамас бөлігіне айналды. Ислам құндылықтарының орнығуы, әрине, халықтарды әлемдік діндердің бірінің гуманистік дәстүрлерімен таныстыруда оң рөл атқарды.
Жаңа дінге кіріспе Таяу және Орта Шығыстың көптеген елдерімен мәдени, рухани, ғылыми байланыстар орнатуға ықпал етті. Әр түрлі халықтар өкілдерінің байланыстары IX-XII ғасырлардағы араб-ислам әлемі мәдениетінің гүлденуі деп аталатын мұсылман Ренессансы дәуіріндегі білім мен өнердің өркендеуіне негіз болды. Олар философиялық білім саласында бай мұра қалдырды. Бүкіл әлем бойынша мұрағаттар мен мұражайларда орта ғасыр дәуіріндегі философиялық ойдың гүлденуіне үлес қосқан қазақ даласы мен Орталық Азиядан келген ондаған адам туралы мәліметтер сақталған.
Ортағасырлық шығыс ойы Түркістандағы классикалық мұсылман философиясы мен мәдениетінің дамуына қуатты серпін берді. Әл-Фарабидің ұлы ойшылдары, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари және Мұхаммед Хайдар Дулати өздерінің өлмес шығармаларын исламдық мәдени дәстүр аясында жасаған.
Қарахан дәуіріндегі ислам дінінің түркілердің жүрек төрінен орын алуына сопылық мектептердің де қосқан зор үлесі болды. Түркістанның піріне айналған Қожа Ахмет Ясауи (1166 ж. қ. б) және оның ізбасарлары ислам дінінің Сүлеймен Бақырғани, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтық, Жүніс Әмре, Ашық Паша, Ғази Бурханиддин, Дехкани, Ахмед Даий, Насими, Қажы Байрам Әулие, Мансұр ата (1197 ж. қ. б), Сайд ата Хорезми (1218 ж. қ. б), Мұхаммед Данышмент Зарнұқи, Суксук ата, Исмайыл ата, Садыр ата, Бадыр ата, Зеңгі баба, Ұзын Хасан ата, шейх Иқани, Құсшы ата, Жүсіп ата, Шопан ата, Қажы Бекташ әулие, Сары Салтұқ, Шайық Лұқпан Перенде, Баба Машын, Әмір Əли Хакім, Хасан Бұлғaни, Имам Мерғазы, Шайых Осман Мағрифи секілді хикмет иелері Хақ діннің түркілердің жан-дүниесінде салтанат құруына ерен қызмет етті.
Қарахан және Жошы ұлысында ислам дінінің одан ары қарай беки түсуіне Қожагани және Кубрави тариқаттарының да қосқан үлесі зор болды. Қожа Абдулхалық Ғыждуани (1218 ж. қ. б) негізін салған қожагани тариқаты Бұқара аймағында сопылық ілімнің өркен жаюына мейлінше ықпал етсе, Нәжмуддин Кубра (1221 ж. қ. б.) негізін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.