АУДАРМАШЫ - КӨПТІЛДІ ТҰЛҒА
Тұран-Астана Университеті
Тұран-Астана университетінің
Оқу-әдістемелік кеңес
отырысында бекітіліп
Қорғауға жіберілді
_________________
Карипжанова Г.Т.
_________________
Хаттама №___ ___ ___ 2021 ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: АУДАРМАШЫ - КӨПТІЛДІ ТҰЛҒА. ТІЛДІК ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ КОМПЕТЕНЦИЯСЫ
5B020700 Аударма ісі мамандығы бойынша
Орындаған: Ибаш Назерке Сәдуақасқызы
студенттің қолы
____________________
Ғылыми жетекшісі: Абишева К.М.
Ф.ғ.д., профессор
жетекшінің қолы
____________________
Нұр-Сұлтан
2021
МАЗМҰНЫ
АУДАРМАШЫНЫҢ ҚОСТІЛДІЛІГІ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІЛІГІ, МУЛЬТИ МӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ЖОЛДАРЫ
1.1 Аудармашы - қостілді тұлға және оның қабілеттілігінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Аудармашы - көптілді тұлға және оның көп тілдегі қабілеттілігінің түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Аудармашы - мульти мәдениетті тұлға және оның мәдениетаралық, кросс мәдениеттік құзыреттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ҚОСТІЛДІ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ АУДАРМАШЫНЫҢ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ МӘТІНДІ АУДАРУДАҒЫ КӨРІНІСІ
2.1 Ы. Алтынсарин мен Абайдың қостілділік аудармашылық әрекетінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Көптілділік тұлғаның ағылшын тіліндегі мәтінді аударудағы қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
-
-
Мәдениеттер мен тілдер тоғысқанда, міндетті түрде аударма ортаға келеді. Екі мәдениет өкілінің бір-біріне риясыз сеніп, қарым-қатынас жасай алуы мақсатында аудармашылық үдерісі пайда болды. Бұл бір халық мəдениетінің басқа халықтар мəдениетімен, біртілдің басқа елдер тілімен дəнекерлесуі, жақындасуы, ықпалдасуына себепкер болатын процесс. Ал, аудармашы - мəдениетті алға жылжытушы, мəдениетті енгізуші. Аудармашы жеке басының мəдениетін сақтаумен бірге, басқа ұлттың əдебиетіне, тіліне деген мəдениеті биік болуы керек. Нағыз сапалы, баламалы жоғары дəрежелі, құнды, шынайы, сəйкес аударма - халықтар мəдениетінің жоғары жетістігі, олардың өзара рухани жақындасуына негіз қалайды, басқа ұлт тілін меңгеруге, үйренуге, құрметтеуге деген қызығушылык сезімді оятады [1].
Қазіргі заманда өзекті тақырыптардың біріне айналып, зерттеу жұмыстарына негіз болған осы аудармашының тұлғасы болып отыр.
Билингвалды және полилингвалды аудармашы қандай болуы керек, аудармашы кәсібінің қазіргі қоғамдағы рөлі мен функцияларын, мәдениет және мәдениетаралық өзара әрекеттесу ұғымдарын, мәдениетаралық коммуникацияның мәнін, аудармашының мәдениетаралық құзыреттілігінің құрылымы мен мазмұнын, мәдениетаралық байланыстағы рөлі деген мəселелер осы зерттеу жұмысында қарастырылған. Билингвалды және мультимәдениетті аудармашының халықаралық компетенциясының көрінісі сипатталады. Шетелдік жəне ТМД елдері аударма зерттеуші ғалымдарының, аудармашы ақын-жазушылардың ой-пікір, тұжырымдары осы дипломдық жұмыста жинақталып көрсетілетін болады.
Абай мен Ыбырайдың аудармашылық ісіне, билингвалды тұлғасына сипаттама беріп, талдау жасалады. Көптілді аудармашының шет тіліндегі мәтіндерге аударма жасау қабілеттілігі сараланады. Мәдени құзыреттілікті дамытуға ықпал ететін тренингтер әзірленеді, сонымен қатар болашақ аудармашылар арасында мультимәдениетті тұлғаның мәдениетаралық құзыреттілігін қалыптастыру бойынша сұрақ-жауап арқылы сауалнама жүргізіледі.
Қосымшада болашақ аудармашының қостілділік, көптілділік, мәдениетаралық құзыреттіліктерінің даму деңгейін талдауға және зерттеуге пайдалы болатын әдістер, сауалнамалар, диагностикалық карталар қамтылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Аудармашылық - ХХ ғасырда кең етек жайып, дами бастаған жас мамандықтың бірі. Ана тілден өзге тілге аудару барысында аудармашының кәсібилігі, шеберлігі, тілдік және мәдениетаралық құзыреттілігі ерекше орын алады. Түрлі тілдер тасымалдаушылары арасында қабылданған сөйлеу нормалары туралы көзқарастардың бір-біріне сәйкес келмеуі де аудармашы үшін қиынға соғады.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі, бәсекеге қабілетті, кәсіби шебер, өз ісінің таптырмас маманы бола алатын аудармашының билингвалды, полилингвалды және мультимәдениетті тұлға ретіндегі моделін жасау болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Бұл зерттеу жұмысында көптілді және қостілді, мультимәдениетті аудармашының және оның халықаралық компетенциясының сипаты, аудармадағы орны мен бейнесі сипатталады. Аудармашының құзыреттілігі және шеберлігі жайлы теориялар мен түсініктер қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты: Аудармашыны көптілді және мультимәдениетті тұлға ретінде көрсету, және халықаралық компетенцияларын зерделеу.
Бұл мақсатты қолжетімді ету үшін келесі міндеттерді орындауға тура келеді:
Аудармашыны қостілді және көптілді тұлға ретінде сипаттау;
Аудармашының мультимәдениеттілік сипатын көрсету;
Аудармашының халықаралық компетенцияларын зерделеп, оларға назар аудару;
Қостілді тұлғалардың (Ы. Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың аудармашылық іс әрекетін зерттеп, билингвалды компетенцияларын айқындау)
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Зерттеу аудармашыны тек қаған екі тілдегі сөздердің бірліктерін аударушы ғана емес, қоғамда, халықаралық қатынаста ерекше орын алатын мультимәдениетті, полилингвалды тұлға ретінде тануға болатындығын көрсетті.
Зерттеудің практикалық құндылығы.
Жұмыстың практикалық құндылығы, оның ережелерін, аударма теориясының, мәдениетаралық коммуникация теориясының, сондай-ақ дәйекті аударма және көркем аударма теориясының, коммуникация теориясының университеттік курстарында, оқулықта, семинар өткізгенде, аударма теориясы, көркем аударма жасау дәрістерінде қолдануға болатындығымен түйінделеді.
Зерттеуде қолданылатын тәсілдердің сипаты.
Зерттеу жұмысында ғылыми зерттеу әдістерінің теориялық және эмпирикалық әдіс-тәсілдері қолданылады.
Теориялық әдісінде: аудармашы жайлы түсінік, белгілі лингвист-аудармашылардың тұжырымдар мен еңбектерінен алынған мәліметтер, кәсіби әрі шебер аудармашының моделі қарастырылады.
Эмпирикалық әдісінде: Филология ғылымдарының докторы, профессормен сұхбаттасу, аудармашылыққа байланысты сұрақтарға жауап алу, студенттер арасында сауалнама жүргізу қамтылады.
Абай Құнанбаев пен Алтынсарин аударма мәтіндерін талдағанда аударманың бірнеше әдістері пайдаланылды (транскрипция, транслитерация, калькалау, трансформациялау, олардың ішінде семантикалық, лексикалық, синтаксистік тәсілдері, баламаларды табу тәсілдері т.б)
Зерттеудің жаңалығы
Зерттеудің құрылымы.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Аудармашы - қостілді тұлға және оның қабілеттілігінің сипаты
Аудармашының тілдік тұлғасын зерделеу гуманитарлық лингвистиканың жеткілікті зерттелмеген мәселелерінің бірі болып табылады. Қазіргі тіл білімінде тілдік тұлғаны зерттеуге қызығушылық адамзат қызметіндегі тілдің элементтердің рольдері мен функцияларын зерделеу қажеттілігінен туындап отыр, бұл антропоцентристік жолдың өткерілуін талап етеді. Антропоцентристік бағыт адамды тілдік және сөйлеу қызметін жүзеге асыратын субъект ретінде сипаттайды [2].
Тілдік делдалдық екітілді коммуникацияның орталық бөлімі болып табылады. Тілдік делдалдық ұғымын атақты неміс ғалымы Отто Каде (O.Kade) енгізген. Бұл ұғым әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың тілдік қарым-қатынасын қамтамасыз етуші екі тілді де меңгерген адамдардың іс-әрекеті деп анықталады. [3]
Қарым-қатынас құралы болып табылатын көптілділік (полилингвизм) және қостілділік (билингвизм) жайында алыс-жақын шетел ғалымдары болсын, отандық ғалымдарымыз болсын өзекті мәселе ретінде қарастырып, әрқилы пікірлер айтуда. Зерттеуші ғалымдардың бір тобы қостілділік және көптілділіктің ұлттық тілді дамуына кедергі келтіретінін, мемлекеттік тілде сөйлеушінің әлеуметтік белсенділігінің әлсірейтінінайтып дабыл қақса, ғалымдарымыздың енді бірі қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамып жатқан кезеңінде бірнеше тілдерді білудің аса қажет екендігін алға тартады.
Әдетте қостілділік дегеніміз екі тілді бір уақытта еркін меңгеруді білдіреді. Алайда билингвизмнің анықтамасын әр түрлі авторлардың жазған көптеген түсініктемелері бар. Америкалық лингвист У. Вайнрайх: "The practise of alternately using two languages will be called bilingualism, and the person involved, bilingual." Біз екі тілді кезек-кезек қолдануды қостілділік, ал оны жүзеге асырушыларды қостілді деп атаймыз деп жазады [4, 22]. Осыған ұқсас анықтаманы В.Ю. Розенцвейгте берген болатын: Билингвизм дегеніміз - екі тілді білу және қарым-қатынас жағдайына байланысты үнемі бірінен екіншісіне ауысу[5, 67]. Психолингвистика тұрғысынан қостілділік дегеніміз - бұл қарым-қатынас үшін екі тілдік жүйені қолдану мүмкіндігі [6].
Жоғарыда келтірілген тұжырымдар мен ойлар, анықтамалардың түйіні: қостілділік (билингвизм) - бұл екі тілді бір уақытта еркін меңгеру болып табылады.
Қостілділік пен көптілділік жеке тұлғаның әлеуметтік статусына (ресейлік ғалым В.И.Карасиктің термині) әсері зор екені сөзсіз [69] және оны зерттеу қазіргі таңда, үштұғырлы тіл бағытына сай, қажетттілігі өсіп, сұранысқа ие деген ойдамыз . Э.Д. Сүлейменова, Н.Ж. Шәймерденова, Ж.С. Смағұлова, Д.Х. Ақанованың Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігінде қостілділіктің мынадай түрлері берілген:
- жеке қостілділік - белгілі бір халықтың жеке мүшелерінің екі тілді білу әрі қолдануы және жаппай қостілділік ‒ халықтың көпшілігінің екі тілді білуі әрі қолдануы;
- аймақтық қостілділік - елдің белгілі бір аймағындағы тұрғындардың екі тілді білуі әрі қолдануы және ұлттық қостілділік - сол ел халқының екі тілді білуі әрі қолдануы;
- табиғи қостілділік - осы тілдерді қолдаушылардың тікелей өзара әрекетінің салдары ретінде екі тілді білуі әрі қолдануы және жасанды қостілділік - екінші тілді үйренуге арнайы және әдейі жасалған шарттардың салдары ретінде екі тілді білуі әрі қолдануы;
- таза немесе үйлестірілген қостілділік - екі тілдің әрқайсысы билингвте бөлек жүйе ретінде болады, аралас қостілділік - екі тіл бір жүйеде бірігеді, - субординативті қостілділік - екінші тілді меңгерудің бастапқы сатысы, оның бірліктері өзінің мағыналық базасын азайтып, бірінші тілдің бірліктерімен арақатынаста болады.
- қосымша қостілділік - билингв біріншідегі тілдік құзыретті жоғалтпай, екінші тілді қолданады және орнын басатын қостілділік - билингв екінші тілді меңгергеніне қарай біріншідегі құзыретті жоғалтады;
- функционалды (мәдени) қостілділік - екі тілді бір халық қолданады, сонымен бірге біреуі - этностық тіл, басқасы - арнайы қызметтерде немесе қарым-қатынастың ерекше жағдайларында қолданылатын этнос үстіндегі тіл және этникалық қостілділік - бір социумда екі тілдің қолданылуы сол тілдерде сөйлейтін екі халықтың арақатынасымен немесе бір халықтың екі тілді қолдануымен байланысты болады [70].
Б.Хасанұлының 1987 жылы Казахско-русское двуязычие (социолингвистический аспект), 1989 жылы Нациолнальные языки: пойски и перспективы атты еңбектері жарық көрді. Осы еңбектерде қазақ-орыс қостілтілдігінің пайда болу жолдары, қазақтардың екі тілді меңгеру ерекшелігі нақты сөз болады. Сондай-ақ Қазақстандағы этностардың тіл меңгеру деңгейлері мен тәжірибелері нақты статистикалық зерттеулерге сүйене отырып талданды. Мұнда біртілділік, қостілділік, үштілділік, төрттілділік ұғымдарына анықтамалар беріліп, олардың әлеуметтік лингвистикалық сипаттамалары көрсетілді. Қазақстандық тәжірибеде қостілді, үштілді және төрттілді этнос өкілдерін нақты мысалдармен дәлелдеп берді. 1990 жылдары қазақстандық әлеуметтік лингвистиканың біршама кең түрде қарастырған проблемасы - қостілділік, көптілділік және диглоссия мәселелерін жан-жақты талдаған тағы да басқа зертеу еңбектері жарық көре бастады. Олардың қатарына төмендегі еңбектерді жатқызуға болады. 1990 жылы жарық көрген А.Е.Карлинскийдің Основы теории взаимодействие языков деген еңбегінде тілдердің бір-біріне әсер ету мәселесі, қостілділік, оның пайда болуы және қоғамдағы орны, табиғи және жасанды билингвизм, тілдік ұжым, интерференция, оның типтері, интеркаляция типологиясы т.б. мәселелер қамтылған. Қазақстандағы тіл саясаты мәселесіне қатысты 1990 жылы Языковая политика в Казахстане и пути ее реализации атты жинақ жарық көрсе, 1991 жылы қостілділік мәселесін талдаған М.М.Копыленко мен З.К.Ахметжанованың Психолингвистический аспект двуязычия. Проблемы национально-русского двуязычие деген зерттеулері қостілділік теориясына қосылған қомақты еңбек болды.
Отандық ғалым, профессор Хасанұлы Б. Қостілділік - белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық (этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдеріне, бүкіл қоғамның (социумның) әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте, ана тілі мен екінші бір тілді) алма кезек немесе қатар қолдануы, - деген анықтама береді [71,132.].
Е. М. Верещагин билингвизмнің үш деңгейін ажыратып көрсетеді: рецептивті (екінші тілдік жүйеге жататын сөйлеу туындыларын түсіну), репродуктивтік (оқылған және естігенді қайта жасау мүмкіндігі) және өнімді (түсіну және қайта жасау ғана емес, сонымен қатар толық мағыналы пікір құру қабілеті. [14].
Сонымен, билингвизм - бұл жүйелі түрде екі тілдік жүйеге жататын сөйлеу туындыларын қайта жасауға және қалыптастыруға мүмкіндік беретін психикалық механизм, ал билингвизмнің лингвистикалық типтері ... аккультурацияның кейбір түрлеріне сәйкес келеді, алекі тілдік жүйеге сәйкес келетін дұрыс сөйлеу өндірісін қамтамасыз ету толық аккультурациялық үйлестіру билингвизміне сәйкес келеді ... [15].
Бірақ үйлестіруші билингвизмнен басқа аралас тіл де ажыратылады (бір-бірімен қиылыспайтын екі тілдік жүйені бірдей меңгеру), мұнда екінші тіл ана (бірінші) тілдің бұрыннан қалыптасқан жүйесімен қалыптасады. Осыған байланысты Л.В. Щербаның аралас қостілділікте қалыптасқан тіл әрдайым бірінші тілдің ықпалына түседі, демек, ана тілімен тоқтаусыз күресу керек, сол кезде ғана біз барлық зерттелетін тілдердің өзіндік ерекшелігін түсінеміз деп үміттене аламыз [16]. Л.В. Щерба билингвизмнің бұл түрі туралы айтқанда, қостілділер екі тілді емес, тек біреуін білетіндігін, бірақ оны екі түрлі тәсіл арқылы жеткізетінін түсіндіреді [17]. Бұдан анағұрлым кесімді пікір бар: Адам өзінің ана тілін жетік білместен басқа тілдерді игеруге қабілетті бола алмайды[18]. Осы дилемманы шешу үшін тіл дегенді қалай түсінетінімізді және тілдің нақты әлеммен қандай байланысы бар екенін білу керек?
Тіл үйренушінің жеке тұлға ретіндегі келбеті оның тілдік тұлға келбетімен толыға түседі. Тіл үйренуші екінші тілдің табиғатын таныған сайын, тілдік таңба арқылы санасына жинақтай береді, сөйтіп, санасы да, ойлауы да, тілі де дамиды. Толық адам проблемасын көтерген ұлы Абай: Әлдебіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағуасына кіреді, - деп жазады өзінің қарасөздерінде [56]. Атақты ақын М.Жұмабаев та: ...адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында, - деп, толық адамның дара тұлғасын қалыптастырудағы тілдің маңызын баса көрсетеді [57]. Р.Сыздық: Тіл - адамды тұлға ретінде тәрбиелейтін күш, ана тілі - адамды белгілі бір ұлттың, халықтың өкілі етіп шығаратын құрал", - деп жазады [58].
Тілдік тұлға ұғымын алғаш рет орыс тіл біліміне белгілі тілші Ю.Н.Караулов [Караулов: 1981, 1987] енгізген.
Лингвистикада тілдік тұлғаның болу мәртебесі, олардың өз дискурсын қалай актуалды етуіне, қандай тілдерді, қандай құндылық бағдарларды, ұстанымдарды ұстауына, қандай өнерлік тұжырымдарды өткеруіне, қоғамда қандай страттардың өкілі екендігіне, этностық топтардың мүшесі болу-болмауына және басқаларына қарай әр түрлі тұлға түрі анықталады, сондықтан зертеушілер тілдік тұлғаның әр түрлі типтерін зерделейді: тілдік (Ю.Ю. Караулов), коммуникативтік В.П. Конецкая), билингвалды тілдік тұлға (К.М. Әбішева), ұлттық тілдік тұлға (В.В. Воровьев), мемлекеттік қызметшінің тұлғасы (Б.Хасанұлы), кәсіби тұлға (А.Г. Баранов), сөйлеу ойлау қызметінде, мінезінде, дискурста, мінез құлқында байқалатын жеке қасиеттерге ие тұлға. Бұл - сөйлеу мәнері басқалардан өзгеше, жеке қасиетке ие тұлға. Лингвистикада осы көзқарас тұрғысынан Ұлы Петрдің (Н.И. Гайнуллина), В.В. Радловтың (К.Ш. Құсайынов), К.И. Бендердің (Т.В. Кочеткова), Катуллдың (Т.Е. Пшенина), Х.Қ. Жұбановтың (А.А. Жұбанова, Ф.Е. Терекова), М. Олбрайттың, (Н.Т. Қаратаева), саясаткердің (Б.С. Кәрімова) және басқалардың тұлғасы қарастырылады. [32]
Ғалымдар тілдік тұлға ұғымын түрлі аспектілерде зерттейді:
1) лингводидактикалық (мұнда тілдік тұлғаның екінші тілді менгеру, екінші тіл бірліктерін икемді және қарқынды пайдалану) тұрғысында зерделенеді;
2) психолингвистикалық (тілдік тұлғаның екінші тілде сөз тудыру және қабылдау тетіктері зерттеледі),
3) Стилистикалық (тілдік тұлға тілдің бірліктерін шығармашылықпен пайдалану,оларды функционалды стильдерге сәйкес айту, көркем мәтінді тудыру барысында, түрлі композициялық амалдарды үйлестіре білу тұрғысында қарастырылады);
4) лингвистикалық (мұнда тілдік тұлғаның қатынас нормаларын қабылдайтынын не қабылдамайтынын көрсетіп, ой тақырыбына өз бағасын білдіре отырып, мақсатына, ниетіне орай қолданады, сөйлеуші өз дискурсын құрастырады, дискурсын әлеуметтік мәртебесіне, әлеуметтік роліне орай пайдаланады).
Аудармашының тілдік тұлғасы терминін сипаттау барысында біз тек қана нақты тұлға туралы айтпаймыз, себебі аудармашының тілдік тұлғасы ұғымы - жиынтық ұғым, ол аудармашылық қызметпен айналысатын тұлғаға ғана тән бірқатар қасиеттерді сипаттайды. Аудармашы тұлғасының жиынтық бейнесін сипаттайтын мұндай қасиеттерге жататындар: біріншіден, екі-үш тілдік кодты менгеруі; екіншіден, белгілі бір тілдік қабілетінің болуы; үшіншіден, екінші тілдік санаға ие болуы; төртіншіден, әлеуметтік мәдени біліктілігінің деңгейі жоғары болуы; бесіншіден, қостілділіктің мәдени және толық типтерін меңгерген тұлға; алтыншыдан, белгілі бір құрылымның болуы; жетіншіден, басқа мәдениетті түсініп, төзетін, оны меңгеру кезінде нормалары мен құндылықтарын игеруі; сегізіншіден, бірнеше қоғамдардың мүшесі болуы; тоғызыншыдан, аудармашылық кәсіби біліктілікті, шеберлік пен білімді меңгеруі; оныншыдан, мәтінді ұғып, оны басқа тілде жеткізу; он біріншіден, ірі мәтін үзінділеріне байланысты репродукциялық қызметті жүзеге асыра білу.
Ең алдымен аудармашыны бірнеше тілді меңгерген тұлға ретінде қарастыратын болсақ, бұл оны билингвалды немесе үшлингвалды тұлға ретінде сипаттайды. К.М.Әбішева билингвалды тілдік тұлғаға мынадай анықтама береді: Бұл тұлғаның бір көрінісі. Осындай тұлғаның қасиеттері мен мінез-сипаты келесі факторлармен байланысты: а) коммуникативтік-тілдік мұқтаждығымен; б) мәдени-ұлттық және когнитивтік диапазонымен; в) бірінші, екінші коммуникативтік кодтардан дұрыс, жағдаятқа сай тілдік біліктерді таңдай білу қабілеттілігімен [36].
Аудармашы билингвалды тұлға ретінде бір-бірінен мүлде бөлек, әрқайсысында өз ұғымдар жиынтығы бар қостілділіктің координатты түрін меңгеруімен сипатталады. Бұл қостілділік түрінде екі тіл бір-бірінен бөлектенеді, әр тілдің өзінің ұғымдарының терімі бар. Екі тілдің грамматикалық категориялары да байланыссыз. Осындай қостілдікті толық қостілдік деп атауға болады. Е. Д. Сулейменованың пайымдауынша, толық қостілділік екі тілді меңгеруді қажет етеді. Бұндай қостілділік өте сирек кездеседі [72].
Толық қос тілдік кәсіби шеберліктің жоғары деңгейі ретінде белгілі бір адамдар тобына-жазушыларға, аудармашыларға тән, сондықтан С.Талжанов аудармашының толық, координатты қос тілді меңгеруінің қажеттілігіне назар аударады: Дәлін айтқанда, қиындықтың ең зоры-екі халықтың әдет-ғұрыпына, өмір түйген тәжірибесіне, қалыптасқан ұғымына байланысты болады. Солардың арасын білдірмей біріктіріп, тігісін жаттықтыру - аудармашының шеберлігінен туады. Оны істеу үшін аударушы оригиналды оқығанда өз тілін, ал соны аударуға бастағанда оригинал тілін ұмытып отыру керек [73].
Осындай координатты толық қостілдікті меңгеру аудармашының кәсіби біліктілік талаптарына сай, себебі екінші тілді толық білмеу (екінші тілді ана тілінің сүзгісі арқылы қабылданғанда), аралас қос тілділікте екі тіл жүйесін араластырғанда (сөзді талдау мен синтездердің бірыңғай тетігі болғанда, екі тілдің тек қана үстіңгі қабаттың құрылымдары ғана бір-бірінен ерекшеленеді), екінші тілді дұрыс, толық білмегендіктен интерференциялық қателер пайда болады.
Аудармашы-билингвтің ерекше қасиеті - қостілділіктің мәдени типін меңгеру. Қостілділіктің бұл типі - тоғыспайтын билингвизмнің нәтижесі, онда қоғамның жекелеген жіктері мәдени қызығушылығының, кәсіби қажеттіліктің, беделі мен қажеттіліктен туатын екінші тілді саналы таңдаудың салдарынан мәтіндермен екінші тілде танысады, екінші тілді менгереді.
Қостілділіктің осындай типін меңгеру қос тілді коммуникация жағдайында делдалды қажет ететін қоғамның өзекті сұраныстарынан туады, онда жеке адамның қос тілді білуі қоғамның аудармашыларға сұранысын қанағаттандыруға, сол сияқты кітаптарды, ғылыми мақалаларды, басылымдарды, техникалық әдебиетті бір тілден басқасына аудару жолымен басқа халықтардың мәдени жетістіктері жөніндегі қоғамдық сұранысты қанағаттандыруға бағытталған.
Мәдени қостілділік - жазу арналары бойынша жүзеге асырылатын қостілділік. Бұл екі тілдің байланысы арқылы қоғамның мәдени сұраныстарын қанағаттандыратын, перстраттық қатынас жағдайларында өткерілетін қостілділік. Онда перстраттық байланыс екі тілдің әдеби формасының негізінде жүзеге асады. Мұндайда аудармашылар өз қоғамының өкілдерін басқа мәдениеттердің жетістігімен таныстырумен қоса қоғамның жаңа қатынас құралдарына сұранысын қанағаттандырады. Ондай жағдайда олар реинтерпретация тетігін өткереді.
Реинтерпретацияның лингвистикалық тетігі жеке тілдерді тұтас, сонымен бірге объективті ақиқатты мүшелеудің бір-бірін толықтырушы ретінде түсіну мүмкіншілігімен түсіндірілетін тәрізді. В.Ф. Гумбольдт әрбір тілді ауыспалы мағынада тұтастықтың фрагменті деп сипаттауға болады. Бүтін бір-бірімен әрекеттесетін, біркелкі түрде қалыптасқан бөліктерден құралады. Егерде тілдерді туысқандық тұғырынан қарастырмаса олар бірін-бірі толықтырады деп санауға болады, - дейді [74].
Аудармашы бірнеше социумға енуімен сипатталады, себебі түрлі лингвомәдени қауымдастықтардың мүшесі болып табылады, бірнеше тілді меңгеруі оның басқа социумға енуіне, сол немесе басқа лингвомәдени социумнің өзге мүшелерімен ұқсас болуына ықпал етеді. Мұндай жағдайда билингвизм екі және басқа тілдерді меңгерген ұжымдардың арасын біріктіретін коммуникативтік көпірге тәрізді болады [75].
Жоғарыда атап өткеніміздей, бірнеше тілді меңгеру нақты бір жағдайларға байланысты жүзеге асырылады. Л.В. Щерба қостілділікті табиғи және жасанды, таза және аралас қостілділік деп бөліп қарастырады. Таза қостілділік бір-біріне бағынышты болмайды, яғни бұл топтағылар екі тілде де таза, біріне-бірін араластырмай тең дәрежеде сөйлейді. Олар екі тілде де кез келген жағдаятта таза, еркін сөйлейді. Екі тілге тән барлық тілдік ерекшеліктер мен заңдылықтарды, сөйлеу әдебі мен мәнерін, интонациясын қатаң сақтай отырып тілдік қарым-қатынасқа түседі. Екі тілде немесе бірнеше тілде өте жоғары, таза, интерферентсіз дәрежеде сөйлейтіндер қатарына оқытушыларды, ғылыми қызметкерлерді, қостілді жазушылар және т.б. жатқызуға болады. Екі тілде интерференттік дәрежеде сөйлетіндер, жазатындар, яғни екі тілде, тілдің бөлшектерін араластырып сөйлейтіндерді аралас қостілділер тобына жатқызуға болады. Ал өз тілінде сөйлегенде, өзге тілдің сөздерін араластырып сөйлеп немесе өз тіліндегі сөздердің баламасын біле тұра екінші тілдің бөлшектерін қолдана сөйлеу, немесе өз тілінде сөйлеп тұрып, оны бірден өзге тілге аударып сөйлеу-жасанды қостілділіктің көрінісі.
Аударма теориясы ең алдымен аудармашының кəсіби негіздегі жинақталған білімін, қос тілділік жағдайындағы ізденісін, жаңа ой- тұжырымдармен, тəжірибелермен толықтыруға, аудармашылық машықты жетілдіріп, ізденісін, шеберлігін ұштауға көмектеседі. Аудармашылық əдеп нормаларын сақтауға дағдыландырады. Аударма теориясы аударма жасаудың түрлі әдіс-тəсілдерін үйретеді, жаңа ізденістің үлгілерін көрсетеді, тəжірибе жетілдіреді, аударма ісіне қолданылып жүрген жаңа терминдермен таныстырады. [39]
Екі немесе бірнеше тілді жақсы меңгеру аудармашыға жеткіліксіз. Оның кəсіби ой-өрісін дамыту үшін аударма теориясы міндетті түрде қажет. Ең алдымен жалпы тіл білімін, теориялық грамматиканы, лингвистиканы, аударма тілінің стилистикасын, салыстырмалы стилистика, лингвомəдениеттану, лингвоелтану, нейрофизилогия пəндерін жете білу қажет. Ауызша аудармашы шешен де шебер сөйлеуге дағдыланумен бірге, тіл мəдениетін жетік меңгеруі тиіс. Ойды дұрыс, жинақы жеткізу, сөзді жедел есте сақтап, жылдам қайталап айту белсенділігін меңгеруге логика жəне аударма психологиясының ықпалы да бар.
Аударма ойдағыдай шығу үшін оны орындаушы тек қана қостілді маман емес, екі халықтың мәдениетін, тарихын, менталитетін, ұлттық психологиясын жақсы білетін, дикциясы анық, дауысы тартымды, сөйлеу ырғағын мағынамен тікелей байланыстырып өзіне бағындыратын, сөзге шешен болуы міндетті. Сонымен қатараудармашының зор жауапкершілігі мен тапқырлығы, екі тілді бірдей меңгеріп, еркін қолдана білуі, көзқарасының жан - жақты болуы, әңгімелеп отырған тақырыпты терең білуі осы салада қойылатын кәсіби талаптардың бір қатары. [40]
Біз, болашақ аудармашылар кез келген аударма үдерісі кезінде сөздіктерде берілген баламаларды сәтті, орынды қолдану жүзеге аспай жататын жағдайларға жиі ұшырап жүреміз. Себебі контекстінің шарттары қатаң орындалуы тиіс. Мұндай жағдайда аудармашылар аударманың үлгілеріне жүгінуіне мәжбүр болады және бұл мәжбүрлік түпнұсқа мен аударма тілдерінің арақатынасы нәтижесінде туындаған заңдылыққа бағынады [38].
З.Д.Львовскаяның пікірінше аударманың коммуникативті-функционалды теориясының негізгі мәселесі тілдік мағыналар мен сөйлеу мәні ұғымдарының ауқымын шектеу және олардың өзара байланысы болып табылады[42]. Аудармашы қызметінің мәні екітілді коммуникация үдерісінің негізін құрайтын ақпаратты бірнеше рет қайтадан кодтау тізбегіндегі басты орнымен анықталады: мән - мағына - мән - мағына - мән. Аударма сөйлеу қарым-қатынасының нақты сөйлеу жағдаятын құрастыратын объективті және субъективті факторларды ескеру қажет. Сөйлеу жағдаятының форманттары ақпараттық мазмұны тұрғысынан да, коммуникация үрдісінде орындайтын қызметі тұрғысынан да бір мағыналы емес. Айтылым авторының мақсаты мен себебінің өзара байланысын автордың коммуникативті міндеттері анықтайды. Себеп пен мақсат өз кезегінде сөйлеу жағдаятының барлық форманттарының өзара қатынасының нәтижесі болып табылады: мәтін авторының тұлғасы, сөйлеу пәні, қарым-қатынастың орны мен уақыты, коммуникациядағы серіктестің тұлғасы. Дегенмен, сөйлеу жағдаятын, коммуникативті міндетін құрастыратын факторлар әсерінен пайда болып, айтылымда материалды бола отырып, алдағы дамуын болжай отырып, өзі сөйлеу жағдаятының формантына айналады.
Д.Селескович тұжырымдамасының негізінде адамдардың қатынасы кезінде тіл мен ойлаудың байланысын ашатын, дау тудырмайтын лингвистикалық және психологиялық факторлар жатыр.
Д.Селескович айтылымның тілдік мазмұны (тілдік бірліктердің мағынасынан шығатын) тыңдаушының қажетті білімімен үйлескен кезде, белгілі бір жағдайларда сөйлеу сәтінде пайда болатын аударылып жатқан айтылымның мағынасын басқа тілге жеткізу - аудармашының міндеті деген қорытындыға келеді. Мұндай мағына немесе сөз мазмұны айтылымның тілдік мазмұнымен сәйкес келмейді, себебі коммуникация контексінен тыс фраза, бір адам басқа адаммен қатынас құру кезінде қолданатын мағынадан бөлек мағына білдіреді. Д.Селесковичтің пікірінше, мағынаны түсіну оның интерпретациясын, яғни тілдік жағын, яғни мағынаны түсінуді білдіреді. Бұл лезде әрі ішкі сезім негізінде болады және аудармашының жадында түсінген мағына ғана сақталады. Тілдік мазмұнға, түпнұсқаның тілдік бірліктерінің мағыналарына жүгіну түсінікті, сондай-ақ аударманы да қиындатады әрі бұрмалайды.
Сөйтіп, Д.Селесковичтің ойынша, аудармашы тілдік қарым-қатынастың қатысушысы ретінде көрінетіндіктен, аудармашылық процестің мәнісі ауызша аудармада толығырақ ашылады. Нақтырақ айтсақ, аудармашы екі рөлді кезегімен атқарады: айтылған сөздің мағынасын ішкі сезімінің негізінде түсініп, оны кез келген сөйлеуші тәрізді табиғи түрде басқа тілде жеткізеді.
Сонымен, қостілділік жеке тұлғаның санасында әлемнің адекватты бейнесініңқұрылуына ықпал етеді деген қорытынды жасауға болады. Айта кету керек, біріншіден, қостілділік, қоғамдық және саяси өмірде қарым-қатынасқа, ынтымақтастыққа, жақындасуға және өзара түсінісуге көмектеседі; екіншіден, бұл халықтар арасындағы мәдени алмасуға ықпал етеді; үшіншіден, бұл халықтардың өзара оқшаулану мүмкіндігін жоққа шығаратын құрал ретінде әрекет ете отырып, әртүрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас кезіндегі тілдік кедергілерді барынша азайта алады; төртіншіден, бұл ұлтаралық қатынас тілінің кең таралуына ықпал етеді; бесіншіден, ортақ және біртұтас процеске қатысатын тілдердің әрқайсысының лексикалық қорын өзара байытуға және өзара әсер етуге, толықтыруға және кеңейтуге ықпал етеді.
Ал қостілділік процесіндегі аударма үдерісі бірауыздан шығармашылықтың бір саласы ретінде қарастырылады. Демек, аудармашы қос тілдің қыр-сырын меңгерген, жазушылық қабілет пен жан-жақты білімге ие, ұдайы ізденіс пен тәжірибенің арқасында шыңдалатын шығармашылық тұлға екендігін ескерсек, аудармада аудармашының шығармашылық даралығы, өзіндік қайталанбас стилі көрініс табады.
1.2 Аудармашы - көптілді тұлға және оның көп тілдегі қабілеттілігінің түрі
Көптілділік теpмині (ағылшын тілінде - multilingualism, mehrsprachigeit) қоғамда әpтүpлі тілдеpдің таpалуы, жеке тұлғалаpдың біpнеше тілдік құpалдаp аpқылы сөйлесу мүмкіндігі pетінде түсіндіpіледі [77]. Көп тілді тұлға қалыптастыру- біp мезгілде біpнеше тілді меңгеpіп, адамзат тәжіpибесінің әлеуметтік маңызды фpагменті pетінде тіл білімі мен оны үйpену дағдысын, сөйлеу әpекетін нақты көpсете алатын, сондай-ақ тіл мен мәдениетке деген құндылықты тұpғыдағы қатынасына деpбес тәpбиеленуі мен дамуы.
Полилингвалды тұлғаны қалыптастыpу - көпмәдениетті білім кеңістігін дамытудың негізгі бағыттаpының біpі. Ю.Н. Каpауловтың пікіpі бойынша тілдік тұлға - дұрыс идея, ол тілді үйpенудің баpлық аспектілеpін тесіп өтеді және адамның тіл үйpену баpысында пән аpасындағы шекаpалаpды бұзып өтеді. Тілдік тұлға толыққанды тұлға болып табылады, оның бойында өзінің тілі, дискуpсы аpқылы икемделген психикалық, әлеуметтік, әдептілік және басқа да компоненттеp жинақталған [78].
Көптілді тұлға-бұл бірнеше тілді қатар меңгерген белсенді тұлға, бірнеше тілде бір мезетте сөйлеу қызметінде қолдана алатын тілдесу шебері, басқа лингвосоциум өкілімен ауызекі тілде тілдесу үшін бірнеше тілді қатынас құралы ретінде психофизикалық қасиеттер жиынында қолдана біледі.
Көптілділіктің әлемдегі өркениет пен білім жүйесіне сәйкес тыңдаушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын, әлемнің сансыз құпияларын тануға, өз ой-пікірін дұрыс, сауатты жеткізуге ықпал ететіндігі жасырын емес.
Қоғамдағы көптілділіктің қалыптасуына бірнеше факторлардың ықпалы бар. Кейбір ғалымдар көптілділік ауызекі сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады дейді. Өз отбасында ана тілінде сөйлейтін бала балабақша, аула, мектепте жүріп басқа тілдерді үйреніп алады. Көптілділіктің қалыптасуына интернационалдық некенің де әсері болады. Сонымен бірге қазіргі жаппай жаһандану кезеңінде ақпарат құралдары, ғаламтор желілері, компьютерлік бағдарламалар, ойындар т.б көптілділіктің белең алуына ықпал етіп отыр.
Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзі дәл бүгінгі дамыған дәуірімізге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, энциклопедист ғалым, әлемде Аристотелден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігі анық.
Көпмәдениеттілік - заманауи әлеуметтік мәдени кеңістіктегі, тұлғаның өміp сүpетін және қалыптасатын оpтасындағы мүмкін болатын мәдениеттеpдің көпқыpлылығы. Тұлғаның көпмәдениеттілігі (мультимәдениеттілік) - демокpатиялық гетеpогендік қауым жағдайында түpлі мәдениеттің өкілдеpі pетінде бейбіт қатаp өміp сүpу субъектілеpінің мүмкіндігін қамтамасыз ететін, әлеуметтік психологиялық сипаттамалаpдың жиынтығы.
Д.С.Лихачевтің сөзіне қарағанда тіл әртүрлі мәдени-тілдік одақтардың ұлттық мәдениетінің дәнекері. Ол ұлтаралық мәдениеттің, мәдени байланыстардың жаһандануында, сөздік- семантикалық өзара аудармалар негізінде маңызды рөл атқарады. Әртүрлі мәдениеттердің бір- бірімен байланысы тілдің кірме сөздерінде көрініс табады. Біз С.Г.Минасованың тіл-мәдениеттің айнасы, онда тек қана адам айналасындағы шынайы өмір, оның тұрмысы, сонымен қатар халқының қоғамдық сана сезімі, менталитеті, ұлттың мінезі, болмысы, салт-дәстүрлері, ұлттық құндылықтар мен заңдылықтарды, әлемдегі ұғынуы жатады,-деген сөзімен толық келісеміз.
Әлемнің көптеген елдеpінде көпмәдениеттіліктің оpнатылуы педагогикалық білім бағдаpламалаpына енгізілген. Осы және басқа дәpежеде көпмәдениетті тәpбие саясатын қаpастыpған елдеpді біpнеше топтаpға бөлуге болады:
- ұлттық және мәдени еpекшеліктеpі таpихи тұpғыдан көне және теpең елдеp (Pесей, Испания);
- өз таpихында отаpлық метpополия болғандықтан көпмәдениеттілік жасаған елдеp (Ұлыбpитания, Фpанция, Голландия);
- жаппай еpікті көшіп келушілеpдің нәтижесінде көпмәдениетті болған елдеp (АҚШ, Канада, Австpалия).
Табысты көпмәдени тұлға аралық қатысымға түсу үшін, шетел тілін үйреніп жатқан білім алушылар бойында келесі бірнеше арнайы қасиеттерді қалыптастырып дамыту қажет. Атап айтқанда, оларға эмпатия, ақкөңілділік, шынайылық, айқындылық, жігерлілік, табиғилық, өзін-өзі тану қабілеті жатады [79].
Күні бүгінге дейін мән-мағынасын жоғалтпаған, әлі де қолданыстан түспеген В чужой монастырь со своим уставом не ходят (Бөгденің иііркеуіне өз заңымен бармайды) деген орыс мақалы бар. Оның ағылшын тіліндегі баламасы: When in Rome, do as Romans do (Римге келгенде, римдіктер сияқты бол) сөзбе-сөз болмаса да, сол мағынаны беріп тұр [80].
Үш тілде оқыту бағдарламасы арқылы балаларды мектеп жасынан бастап көп мәдениеттілікке баулиды, көптілді тұлға қалыптасуына ықпал етеді.
Тағы бір жалпы қорытынды: аударма интеллектуалды іс-әрекетінің жанды көрінісіндей өте күрделі, оның күрделілігі мынадай жағдайларға тіреледі:
- экстремальді,стрессалатынжағдаяттар дыңболуынанқашумүмкіндігінің жоқтығы;
- аударма ісінің теория мен әдістемесінің жетіспеушілігінің салдарынан сенімді бірлігінің жоқтығы;
- жинақталған аудармашылық тәжірибенің және есепке алу механизмінің жоқтығы.
Лингвистика және аударма саласында еңбек етіп жүрген профессорлар мен аудармашыларға арналған арнайы сұрақтар:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.3 Аудармашы - мульти мәдениетті тұлға және оның мәдениаралық, кросс мәдениеттік құзыреттіліктері
Заманауи мәдениаралық өзара қарым-қатынас жағдайы мен ақпараттық-коммуникативтік инфрақұрылымның даму нәтижесінде аударма ісі жаңа әлеуметтік шамаға ие болды. [91]
Аударма - бірінші кезекте, бір тіл мен мәдениетте пайда болған мазмұн мен мәнді өзге тіл мен мәдениет арқылы жеткізу, мұндай жеткізу көптеген салдарға тәуелді: лингвистикалық деңгейде - түпнұсқа мен аударма тілдері құрылымдарының жақындығы мен бөтендігіне; шынайлық деңгейінде - түпнұсқа тілінде сипатталынатын заттармен құбылыстардың аударма тілінің мәдениетінде бар не жоқ болуына байланысты. Осыған сәйкес, аударма үдерісінде берілуге тиіс ақпарат пен аударылған ақпарат сәйкес келе бермейді. Дұрысы мәтінді толық түсіну және оны сайма-сай аудару үшін аудармашыға ана тілі мен аударатын тілді жоғары деңгейде меңгеруімен қатар, мемлекет тарихы мен мәдениеті жайлы білімге ие болу қажет. Аудармашы екі халықты, авторлық стиль мен тәсілдердің егжей-тегжейін, сөздердің шығу тегі мен сөзжасамды, тарихи аллюзияларды жетік білуі тиіс [88].
Аударма жетістігі көп жағдайда аудармашының филологиялық және аялық білімдерінің толықтығымен анықталады. Аялық білім - тіл тасымалдаушысында болатын мәдени, материалды-тарихи, географиялық және прагматикалық сипаттағы мәліметтердің жиынтығы. Аялық ақпарат - нақты бір ұлттық қауымның тілінде көрініс тапқан, сол ұлттың басым бөлігі меңгерген, тек соларға ғана тән әлеуметтік-мәдени ерекшеліктер. Мәтін құрастыру барысында автор белгілі бір аялық ақпарат тасушысы ретінде оған біраз әлеуметтік-мәдени мәлімет құяды. Дұрыс түсіну мен аудару үшін аудармашы ақпаратты толық мөлшерде аңғару қажет. Осылайша, аударма тікелей аудармашының аялық біліміне тәуелді. Жоғарыда аталып өткендей, тілде оның мәдениетпен байланысын білдіретін ерекше бірліктер болуы мүмкін [89].
Сонымен, қазіргі заманғы аудармашы - бұл мәдениетаралық байланыста делдалдық миссияны жүзеге асыратын және әр түрлі мәдениеттер мен тілдердің субъектілері-тасымалдаушыларының өзара түсіністігін қамтамасыз ететін мәдениетаралық медиатор. Аудармашылардың жұмысында лингвистикалық, коммуникативті және медиациялық іс-әрекеттер ұштасады. Табысты аудармашы тілдік құрылымдарға (мәтіндерге) қарағанда адамға қарай көбірек бағытталған. Ол үшін мәдени келісім лингвистикалық эквиваленттен гөрі маңызды. [92]
Қазақтың тұңғыш педагог жазушысы Ы. Алтынсарин мен ұлы Абай ақынымыз - аударма ісінің ізін салушылардың мұрасын ХХ ғасырдың басында Алаш зиялылары - А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Әуезов, С. Сәдуақасовтар жалғастырды. Олар аудармашылықпен айналысып ғана қоймай, бұл істегі кемшіліктер мен жетістіктерді саралайтын, осы сала бойынша ғылыми мақалалар мен сын-пікірлер, ұсыныстар жазып, бұл ілімді әрі қарай дамытуға орасан зор үлес қосты.
Ұлттық әдебиетіміздің көрнекті тұлғалары, тіл мамандары - Ғ. Мүсірепов пен І. Кеңесбаев бірігіп жазған еңбектерінде аударма жайлы былай деген: Тіл мәдениеті саласынан ең қиын да күрделі мәселеге нені жатқызуға болар еді? деп сұрақ қойса: Ол - аударма, одан қиын мәселе жоқ дер едік[90, 18б.].
Кез келген туындыны белгілі бір мәдениеттің өкілі, сол мәдениет көрініс тапқан белгілі бір ұлт тілінде жазады. Сондықтан шығармада сол туынды жазылған тіл иесініңде, сол мәдениеттен сусындаған көркем мәтін түзуші ақын-жазушының да ұлттық-мәдени таным-түсінігі мәтін мазмұнынан да, стилі мен сөз қолданысынан да менмұнадалап тұрады. Сол мәдениетті бір елден екінші елге, бір тілден екінші тілге жеткізуші тәржімешілер түпнұсқаны да сақтауға, өзі аударып отырған тіл иесінің мәдениеті мен ұлттық танымын да ескеруге барын салады. Таразының екі басын тең ұстау - нағыз біліктілік пен кәсіби шеберлікті қажет ететін іс. Аударма ісінде мұндай шеберлік шыңына мықтының мықтысы ғана шыға алады. Кейде бір халықта бар ұғым, зат екінші ұлтта болмауы әбден мүмкін. Ондай жағдайда аударылып отырған тілден ол ұғымға ат қою, жаңа сөз жасау немесе сол ұғым атауын тілге қабылдау қажеттілігі туындайды. Жаңа атаулардың жасалуына және кірме сөздердің қабылдануына түрткі болатын да осындай себептер. [90, 172б.]
Жаһандану үдерістерінен туындайтын халықаралық байланыстардың кеңеюімен, бейбітшілік мәдениеті идеяларының таралуымен тілдік ғана емес, сонымен қатар мәдениетаралық қатынастың қажеттілігі туындады. Тіларалық-мәдени функция (тіларалық және мәдениаралық коммуникативті) бүгінде аударма іс-әрекетінің ғаламдық функциясы ретінде қарастырылады (Е. Поршнева).
Аудармашының мәдениаралық қатынас функциясына мыналар жатады:
:: бастапқы мәтіннің мәдени ерекшелігін және мәтін авторының мәдени ерекшеліктерін түсіну,
түпнұсқа мәтін авторының коммуникативті әрекеттерін оның мәдени сипаттамалары аясында түсіну және қабылдау;
аударма мәтінін құру кезінде мәдени ерекшеліктерді ескеру;
аударылған мәтінді қабылдайтын аудиторияның мәдени ерекшелігін ескеру.
Дәл осыдан, мәдениетаралық байланыс кезіндегі аудармашының орны қандай және ол қандай құзыреттіліктерге ие деген сұрақ пайда болады?
Методикалық терминдер сөздігінде Құзыреттілік (латынның competentis - бейім сөзінен шыққан) - қандай да бір оқу пәнін оқыту үрдісінде қалыптасқан білім, білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті орындай алу қабілеттілігіделінген [93].
Лингвистикалық терминология жүйесіне құзыреттілік ұғымының енуі Н.Хомский еңбектерімен тікелей байланысты. Өз ана тілінің грамматикалық құрылымын игеру процестерін талдай отырып, ғалым адамның сөйлеу әрекеті мен коммуникативті іс-әрекетінің негізі - негізгі тілдік категорияларды білу және тілдік ортада қабылданған сөйлемдерді сипаттау ережелерін, яғни грамматиканы білу деген тұжырымға келді. Өз жұмысында Н. Хомский былай деп жазды: Біз тілдік құзыреттілікті мінез-құлықтың негізінде жатқан абстрактілі жүйе ретінде қарастыруымыз керек, олар сөйлемдердің шексіз санының формасы мен ішкі мәнін беру мақсатында өзара әрекеттесетін ережелерден тұратын жүйе. Н. Хомский алғашқы зерттеушілердің бірі болып педагогиканың нәтижелі-мақсатты бірлігі ретінде құзырет пен құзыреттілікті анықтауға тырысты. Ғалымның пікірінше, құзырет - модель (фрейм, сценарий және т.б.), құзыреттілік - модельдің жүзеге асуы. Соңғысы әлеуметтік өзара іс-қимыл кезінде тұлға үшін өзекті болып табылады. [94].
Құзыреттіліктің 3 түрін ерекше атап өтуге болады. Оларға: тілдік, мәдениетаралық және коммуникативтік құзыреттілік жатады.
Осы тұста коммуникативтік құзіреттілік және мәдениетаралық құзіреттілік ұғымдарын жеке - жеке қарастырған жөн. Дегенмен, коммуникацияны зерттеуші ғалымдар арасында коммуникативтік құзіреттілікті консептуалды тұрғыда қарау мен оны өлшеу жөнінде әліде келіспеушіліктер туындайды. Брайн Спитсбергтің берген анықтамасы бойынша коммуникативтік құзіреттілік дегеніміз нақты мақсат- міндеттерді қарым-қатынас орын алған мәнмәтінде тиімді жҽне дұрыс орындауда орын алатын құзіретті қарым-қатынасты айтамыз [100].
Коммуникативтік құзіреттілік тек қана тілді білумен шектелмейді, сондай-ақ не айту, кімге айту, нақты жағдаятта оны қалай дұрыс жеткізуді қамтамасыз етеді. Осы сипатына қарай оны дискурс деп те айтуға болады. Коммуникативтік құзіреттілік дегеніміз жеткізуші ойдың немесе ақпараттың грамматикалық жақтан дұрыс немесе бұрыс екендігін ғана көрсетіп қоймай, қашан жҽне қалай тілді дұрыс қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұран-Астана университетінің
Оқу-әдістемелік кеңес
отырысында бекітіліп
Қорғауға жіберілді
_________________
Карипжанова Г.Т.
_________________
Хаттама №___ ___ ___ 2021 ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: АУДАРМАШЫ - КӨПТІЛДІ ТҰЛҒА. ТІЛДІК ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ КОМПЕТЕНЦИЯСЫ
5B020700 Аударма ісі мамандығы бойынша
Орындаған: Ибаш Назерке Сәдуақасқызы
студенттің қолы
____________________
Ғылыми жетекшісі: Абишева К.М.
Ф.ғ.д., профессор
жетекшінің қолы
____________________
Нұр-Сұлтан
2021
МАЗМҰНЫ
АУДАРМАШЫНЫҢ ҚОСТІЛДІЛІГІ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІЛІГІ, МУЛЬТИ МӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ЖОЛДАРЫ
1.1 Аудармашы - қостілді тұлға және оның қабілеттілігінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Аудармашы - көптілді тұлға және оның көп тілдегі қабілеттілігінің түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Аудармашы - мульти мәдениетті тұлға және оның мәдениетаралық, кросс мәдениеттік құзыреттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ҚОСТІЛДІ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ АУДАРМАШЫНЫҢ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ МӘТІНДІ АУДАРУДАҒЫ КӨРІНІСІ
2.1 Ы. Алтынсарин мен Абайдың қостілділік аудармашылық әрекетінің сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Көптілділік тұлғаның ағылшын тіліндегі мәтінді аударудағы қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
-
-
Мәдениеттер мен тілдер тоғысқанда, міндетті түрде аударма ортаға келеді. Екі мәдениет өкілінің бір-біріне риясыз сеніп, қарым-қатынас жасай алуы мақсатында аудармашылық үдерісі пайда болды. Бұл бір халық мəдениетінің басқа халықтар мəдениетімен, біртілдің басқа елдер тілімен дəнекерлесуі, жақындасуы, ықпалдасуына себепкер болатын процесс. Ал, аудармашы - мəдениетті алға жылжытушы, мəдениетті енгізуші. Аудармашы жеке басының мəдениетін сақтаумен бірге, басқа ұлттың əдебиетіне, тіліне деген мəдениеті биік болуы керек. Нағыз сапалы, баламалы жоғары дəрежелі, құнды, шынайы, сəйкес аударма - халықтар мəдениетінің жоғары жетістігі, олардың өзара рухани жақындасуына негіз қалайды, басқа ұлт тілін меңгеруге, үйренуге, құрметтеуге деген қызығушылык сезімді оятады [1].
Қазіргі заманда өзекті тақырыптардың біріне айналып, зерттеу жұмыстарына негіз болған осы аудармашының тұлғасы болып отыр.
Билингвалды және полилингвалды аудармашы қандай болуы керек, аудармашы кәсібінің қазіргі қоғамдағы рөлі мен функцияларын, мәдениет және мәдениетаралық өзара әрекеттесу ұғымдарын, мәдениетаралық коммуникацияның мәнін, аудармашының мәдениетаралық құзыреттілігінің құрылымы мен мазмұнын, мәдениетаралық байланыстағы рөлі деген мəселелер осы зерттеу жұмысында қарастырылған. Билингвалды және мультимәдениетті аудармашының халықаралық компетенциясының көрінісі сипатталады. Шетелдік жəне ТМД елдері аударма зерттеуші ғалымдарының, аудармашы ақын-жазушылардың ой-пікір, тұжырымдары осы дипломдық жұмыста жинақталып көрсетілетін болады.
Абай мен Ыбырайдың аудармашылық ісіне, билингвалды тұлғасына сипаттама беріп, талдау жасалады. Көптілді аудармашының шет тіліндегі мәтіндерге аударма жасау қабілеттілігі сараланады. Мәдени құзыреттілікті дамытуға ықпал ететін тренингтер әзірленеді, сонымен қатар болашақ аудармашылар арасында мультимәдениетті тұлғаның мәдениетаралық құзыреттілігін қалыптастыру бойынша сұрақ-жауап арқылы сауалнама жүргізіледі.
Қосымшада болашақ аудармашының қостілділік, көптілділік, мәдениетаралық құзыреттіліктерінің даму деңгейін талдауға және зерттеуге пайдалы болатын әдістер, сауалнамалар, диагностикалық карталар қамтылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Аудармашылық - ХХ ғасырда кең етек жайып, дами бастаған жас мамандықтың бірі. Ана тілден өзге тілге аудару барысында аудармашының кәсібилігі, шеберлігі, тілдік және мәдениетаралық құзыреттілігі ерекше орын алады. Түрлі тілдер тасымалдаушылары арасында қабылданған сөйлеу нормалары туралы көзқарастардың бір-біріне сәйкес келмеуі де аудармашы үшін қиынға соғады.
Осыған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі, бәсекеге қабілетті, кәсіби шебер, өз ісінің таптырмас маманы бола алатын аудармашының билингвалды, полилингвалды және мультимәдениетті тұлға ретіндегі моделін жасау болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Бұл зерттеу жұмысында көптілді және қостілді, мультимәдениетті аудармашының және оның халықаралық компетенциясының сипаты, аудармадағы орны мен бейнесі сипатталады. Аудармашының құзыреттілігі және шеберлігі жайлы теориялар мен түсініктер қарастырылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты: Аудармашыны көптілді және мультимәдениетті тұлға ретінде көрсету, және халықаралық компетенцияларын зерделеу.
Бұл мақсатты қолжетімді ету үшін келесі міндеттерді орындауға тура келеді:
Аудармашыны қостілді және көптілді тұлға ретінде сипаттау;
Аудармашының мультимәдениеттілік сипатын көрсету;
Аудармашының халықаралық компетенцияларын зерделеп, оларға назар аудару;
Қостілді тұлғалардың (Ы. Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың аудармашылық іс әрекетін зерттеп, билингвалды компетенцияларын айқындау)
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Зерттеу аудармашыны тек қаған екі тілдегі сөздердің бірліктерін аударушы ғана емес, қоғамда, халықаралық қатынаста ерекше орын алатын мультимәдениетті, полилингвалды тұлға ретінде тануға болатындығын көрсетті.
Зерттеудің практикалық құндылығы.
Жұмыстың практикалық құндылығы, оның ережелерін, аударма теориясының, мәдениетаралық коммуникация теориясының, сондай-ақ дәйекті аударма және көркем аударма теориясының, коммуникация теориясының университеттік курстарында, оқулықта, семинар өткізгенде, аударма теориясы, көркем аударма жасау дәрістерінде қолдануға болатындығымен түйінделеді.
Зерттеуде қолданылатын тәсілдердің сипаты.
Зерттеу жұмысында ғылыми зерттеу әдістерінің теориялық және эмпирикалық әдіс-тәсілдері қолданылады.
Теориялық әдісінде: аудармашы жайлы түсінік, белгілі лингвист-аудармашылардың тұжырымдар мен еңбектерінен алынған мәліметтер, кәсіби әрі шебер аудармашының моделі қарастырылады.
Эмпирикалық әдісінде: Филология ғылымдарының докторы, профессормен сұхбаттасу, аудармашылыққа байланысты сұрақтарға жауап алу, студенттер арасында сауалнама жүргізу қамтылады.
Абай Құнанбаев пен Алтынсарин аударма мәтіндерін талдағанда аударманың бірнеше әдістері пайдаланылды (транскрипция, транслитерация, калькалау, трансформациялау, олардың ішінде семантикалық, лексикалық, синтаксистік тәсілдері, баламаларды табу тәсілдері т.б)
Зерттеудің жаңалығы
Зерттеудің құрылымы.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Аудармашы - қостілді тұлға және оның қабілеттілігінің сипаты
Аудармашының тілдік тұлғасын зерделеу гуманитарлық лингвистиканың жеткілікті зерттелмеген мәселелерінің бірі болып табылады. Қазіргі тіл білімінде тілдік тұлғаны зерттеуге қызығушылық адамзат қызметіндегі тілдің элементтердің рольдері мен функцияларын зерделеу қажеттілігінен туындап отыр, бұл антропоцентристік жолдың өткерілуін талап етеді. Антропоцентристік бағыт адамды тілдік және сөйлеу қызметін жүзеге асыратын субъект ретінде сипаттайды [2].
Тілдік делдалдық екітілді коммуникацияның орталық бөлімі болып табылады. Тілдік делдалдық ұғымын атақты неміс ғалымы Отто Каде (O.Kade) енгізген. Бұл ұғым әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың тілдік қарым-қатынасын қамтамасыз етуші екі тілді де меңгерген адамдардың іс-әрекеті деп анықталады. [3]
Қарым-қатынас құралы болып табылатын көптілділік (полилингвизм) және қостілділік (билингвизм) жайында алыс-жақын шетел ғалымдары болсын, отандық ғалымдарымыз болсын өзекті мәселе ретінде қарастырып, әрқилы пікірлер айтуда. Зерттеуші ғалымдардың бір тобы қостілділік және көптілділіктің ұлттық тілді дамуына кедергі келтіретінін, мемлекеттік тілде сөйлеушінің әлеуметтік белсенділігінің әлсірейтінінайтып дабыл қақса, ғалымдарымыздың енді бірі қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамып жатқан кезеңінде бірнеше тілдерді білудің аса қажет екендігін алға тартады.
Әдетте қостілділік дегеніміз екі тілді бір уақытта еркін меңгеруді білдіреді. Алайда билингвизмнің анықтамасын әр түрлі авторлардың жазған көптеген түсініктемелері бар. Америкалық лингвист У. Вайнрайх: "The practise of alternately using two languages will be called bilingualism, and the person involved, bilingual." Біз екі тілді кезек-кезек қолдануды қостілділік, ал оны жүзеге асырушыларды қостілді деп атаймыз деп жазады [4, 22]. Осыған ұқсас анықтаманы В.Ю. Розенцвейгте берген болатын: Билингвизм дегеніміз - екі тілді білу және қарым-қатынас жағдайына байланысты үнемі бірінен екіншісіне ауысу[5, 67]. Психолингвистика тұрғысынан қостілділік дегеніміз - бұл қарым-қатынас үшін екі тілдік жүйені қолдану мүмкіндігі [6].
Жоғарыда келтірілген тұжырымдар мен ойлар, анықтамалардың түйіні: қостілділік (билингвизм) - бұл екі тілді бір уақытта еркін меңгеру болып табылады.
Қостілділік пен көптілділік жеке тұлғаның әлеуметтік статусына (ресейлік ғалым В.И.Карасиктің термині) әсері зор екені сөзсіз [69] және оны зерттеу қазіргі таңда, үштұғырлы тіл бағытына сай, қажетттілігі өсіп, сұранысқа ие деген ойдамыз . Э.Д. Сүлейменова, Н.Ж. Шәймерденова, Ж.С. Смағұлова, Д.Х. Ақанованың Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігінде қостілділіктің мынадай түрлері берілген:
- жеке қостілділік - белгілі бір халықтың жеке мүшелерінің екі тілді білу әрі қолдануы және жаппай қостілділік ‒ халықтың көпшілігінің екі тілді білуі әрі қолдануы;
- аймақтық қостілділік - елдің белгілі бір аймағындағы тұрғындардың екі тілді білуі әрі қолдануы және ұлттық қостілділік - сол ел халқының екі тілді білуі әрі қолдануы;
- табиғи қостілділік - осы тілдерді қолдаушылардың тікелей өзара әрекетінің салдары ретінде екі тілді білуі әрі қолдануы және жасанды қостілділік - екінші тілді үйренуге арнайы және әдейі жасалған шарттардың салдары ретінде екі тілді білуі әрі қолдануы;
- таза немесе үйлестірілген қостілділік - екі тілдің әрқайсысы билингвте бөлек жүйе ретінде болады, аралас қостілділік - екі тіл бір жүйеде бірігеді, - субординативті қостілділік - екінші тілді меңгерудің бастапқы сатысы, оның бірліктері өзінің мағыналық базасын азайтып, бірінші тілдің бірліктерімен арақатынаста болады.
- қосымша қостілділік - билингв біріншідегі тілдік құзыретті жоғалтпай, екінші тілді қолданады және орнын басатын қостілділік - билингв екінші тілді меңгергеніне қарай біріншідегі құзыретті жоғалтады;
- функционалды (мәдени) қостілділік - екі тілді бір халық қолданады, сонымен бірге біреуі - этностық тіл, басқасы - арнайы қызметтерде немесе қарым-қатынастың ерекше жағдайларында қолданылатын этнос үстіндегі тіл және этникалық қостілділік - бір социумда екі тілдің қолданылуы сол тілдерде сөйлейтін екі халықтың арақатынасымен немесе бір халықтың екі тілді қолдануымен байланысты болады [70].
Б.Хасанұлының 1987 жылы Казахско-русское двуязычие (социолингвистический аспект), 1989 жылы Нациолнальные языки: пойски и перспективы атты еңбектері жарық көрді. Осы еңбектерде қазақ-орыс қостілтілдігінің пайда болу жолдары, қазақтардың екі тілді меңгеру ерекшелігі нақты сөз болады. Сондай-ақ Қазақстандағы этностардың тіл меңгеру деңгейлері мен тәжірибелері нақты статистикалық зерттеулерге сүйене отырып талданды. Мұнда біртілділік, қостілділік, үштілділік, төрттілділік ұғымдарына анықтамалар беріліп, олардың әлеуметтік лингвистикалық сипаттамалары көрсетілді. Қазақстандық тәжірибеде қостілді, үштілді және төрттілді этнос өкілдерін нақты мысалдармен дәлелдеп берді. 1990 жылдары қазақстандық әлеуметтік лингвистиканың біршама кең түрде қарастырған проблемасы - қостілділік, көптілділік және диглоссия мәселелерін жан-жақты талдаған тағы да басқа зертеу еңбектері жарық көре бастады. Олардың қатарына төмендегі еңбектерді жатқызуға болады. 1990 жылы жарық көрген А.Е.Карлинскийдің Основы теории взаимодействие языков деген еңбегінде тілдердің бір-біріне әсер ету мәселесі, қостілділік, оның пайда болуы және қоғамдағы орны, табиғи және жасанды билингвизм, тілдік ұжым, интерференция, оның типтері, интеркаляция типологиясы т.б. мәселелер қамтылған. Қазақстандағы тіл саясаты мәселесіне қатысты 1990 жылы Языковая политика в Казахстане и пути ее реализации атты жинақ жарық көрсе, 1991 жылы қостілділік мәселесін талдаған М.М.Копыленко мен З.К.Ахметжанованың Психолингвистический аспект двуязычия. Проблемы национально-русского двуязычие деген зерттеулері қостілділік теориясына қосылған қомақты еңбек болды.
Отандық ғалым, профессор Хасанұлы Б. Қостілділік - белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық (этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдеріне, бүкіл қоғамның (социумның) әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте, ана тілі мен екінші бір тілді) алма кезек немесе қатар қолдануы, - деген анықтама береді [71,132.].
Е. М. Верещагин билингвизмнің үш деңгейін ажыратып көрсетеді: рецептивті (екінші тілдік жүйеге жататын сөйлеу туындыларын түсіну), репродуктивтік (оқылған және естігенді қайта жасау мүмкіндігі) және өнімді (түсіну және қайта жасау ғана емес, сонымен қатар толық мағыналы пікір құру қабілеті. [14].
Сонымен, билингвизм - бұл жүйелі түрде екі тілдік жүйеге жататын сөйлеу туындыларын қайта жасауға және қалыптастыруға мүмкіндік беретін психикалық механизм, ал билингвизмнің лингвистикалық типтері ... аккультурацияның кейбір түрлеріне сәйкес келеді, алекі тілдік жүйеге сәйкес келетін дұрыс сөйлеу өндірісін қамтамасыз ету толық аккультурациялық үйлестіру билингвизміне сәйкес келеді ... [15].
Бірақ үйлестіруші билингвизмнен басқа аралас тіл де ажыратылады (бір-бірімен қиылыспайтын екі тілдік жүйені бірдей меңгеру), мұнда екінші тіл ана (бірінші) тілдің бұрыннан қалыптасқан жүйесімен қалыптасады. Осыған байланысты Л.В. Щербаның аралас қостілділікте қалыптасқан тіл әрдайым бірінші тілдің ықпалына түседі, демек, ана тілімен тоқтаусыз күресу керек, сол кезде ғана біз барлық зерттелетін тілдердің өзіндік ерекшелігін түсінеміз деп үміттене аламыз [16]. Л.В. Щерба билингвизмнің бұл түрі туралы айтқанда, қостілділер екі тілді емес, тек біреуін білетіндігін, бірақ оны екі түрлі тәсіл арқылы жеткізетінін түсіндіреді [17]. Бұдан анағұрлым кесімді пікір бар: Адам өзінің ана тілін жетік білместен басқа тілдерді игеруге қабілетті бола алмайды[18]. Осы дилемманы шешу үшін тіл дегенді қалай түсінетінімізді және тілдің нақты әлеммен қандай байланысы бар екенін білу керек?
Тіл үйренушінің жеке тұлға ретіндегі келбеті оның тілдік тұлға келбетімен толыға түседі. Тіл үйренуші екінші тілдің табиғатын таныған сайын, тілдік таңба арқылы санасына жинақтай береді, сөйтіп, санасы да, ойлауы да, тілі де дамиды. Толық адам проблемасын көтерген ұлы Абай: Әлдебіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағуасына кіреді, - деп жазады өзінің қарасөздерінде [56]. Атақты ақын М.Жұмабаев та: ...адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында, - деп, толық адамның дара тұлғасын қалыптастырудағы тілдің маңызын баса көрсетеді [57]. Р.Сыздық: Тіл - адамды тұлға ретінде тәрбиелейтін күш, ана тілі - адамды белгілі бір ұлттың, халықтың өкілі етіп шығаратын құрал", - деп жазады [58].
Тілдік тұлға ұғымын алғаш рет орыс тіл біліміне белгілі тілші Ю.Н.Караулов [Караулов: 1981, 1987] енгізген.
Лингвистикада тілдік тұлғаның болу мәртебесі, олардың өз дискурсын қалай актуалды етуіне, қандай тілдерді, қандай құндылық бағдарларды, ұстанымдарды ұстауына, қандай өнерлік тұжырымдарды өткеруіне, қоғамда қандай страттардың өкілі екендігіне, этностық топтардың мүшесі болу-болмауына және басқаларына қарай әр түрлі тұлға түрі анықталады, сондықтан зертеушілер тілдік тұлғаның әр түрлі типтерін зерделейді: тілдік (Ю.Ю. Караулов), коммуникативтік В.П. Конецкая), билингвалды тілдік тұлға (К.М. Әбішева), ұлттық тілдік тұлға (В.В. Воровьев), мемлекеттік қызметшінің тұлғасы (Б.Хасанұлы), кәсіби тұлға (А.Г. Баранов), сөйлеу ойлау қызметінде, мінезінде, дискурста, мінез құлқында байқалатын жеке қасиеттерге ие тұлға. Бұл - сөйлеу мәнері басқалардан өзгеше, жеке қасиетке ие тұлға. Лингвистикада осы көзқарас тұрғысынан Ұлы Петрдің (Н.И. Гайнуллина), В.В. Радловтың (К.Ш. Құсайынов), К.И. Бендердің (Т.В. Кочеткова), Катуллдың (Т.Е. Пшенина), Х.Қ. Жұбановтың (А.А. Жұбанова, Ф.Е. Терекова), М. Олбрайттың, (Н.Т. Қаратаева), саясаткердің (Б.С. Кәрімова) және басқалардың тұлғасы қарастырылады. [32]
Ғалымдар тілдік тұлға ұғымын түрлі аспектілерде зерттейді:
1) лингводидактикалық (мұнда тілдік тұлғаның екінші тілді менгеру, екінші тіл бірліктерін икемді және қарқынды пайдалану) тұрғысында зерделенеді;
2) психолингвистикалық (тілдік тұлғаның екінші тілде сөз тудыру және қабылдау тетіктері зерттеледі),
3) Стилистикалық (тілдік тұлға тілдің бірліктерін шығармашылықпен пайдалану,оларды функционалды стильдерге сәйкес айту, көркем мәтінді тудыру барысында, түрлі композициялық амалдарды үйлестіре білу тұрғысында қарастырылады);
4) лингвистикалық (мұнда тілдік тұлғаның қатынас нормаларын қабылдайтынын не қабылдамайтынын көрсетіп, ой тақырыбына өз бағасын білдіре отырып, мақсатына, ниетіне орай қолданады, сөйлеуші өз дискурсын құрастырады, дискурсын әлеуметтік мәртебесіне, әлеуметтік роліне орай пайдаланады).
Аудармашының тілдік тұлғасы терминін сипаттау барысында біз тек қана нақты тұлға туралы айтпаймыз, себебі аудармашының тілдік тұлғасы ұғымы - жиынтық ұғым, ол аудармашылық қызметпен айналысатын тұлғаға ғана тән бірқатар қасиеттерді сипаттайды. Аудармашы тұлғасының жиынтық бейнесін сипаттайтын мұндай қасиеттерге жататындар: біріншіден, екі-үш тілдік кодты менгеруі; екіншіден, белгілі бір тілдік қабілетінің болуы; үшіншіден, екінші тілдік санаға ие болуы; төртіншіден, әлеуметтік мәдени біліктілігінің деңгейі жоғары болуы; бесіншіден, қостілділіктің мәдени және толық типтерін меңгерген тұлға; алтыншыдан, белгілі бір құрылымның болуы; жетіншіден, басқа мәдениетті түсініп, төзетін, оны меңгеру кезінде нормалары мен құндылықтарын игеруі; сегізіншіден, бірнеше қоғамдардың мүшесі болуы; тоғызыншыдан, аудармашылық кәсіби біліктілікті, шеберлік пен білімді меңгеруі; оныншыдан, мәтінді ұғып, оны басқа тілде жеткізу; он біріншіден, ірі мәтін үзінділеріне байланысты репродукциялық қызметті жүзеге асыра білу.
Ең алдымен аудармашыны бірнеше тілді меңгерген тұлға ретінде қарастыратын болсақ, бұл оны билингвалды немесе үшлингвалды тұлға ретінде сипаттайды. К.М.Әбішева билингвалды тілдік тұлғаға мынадай анықтама береді: Бұл тұлғаның бір көрінісі. Осындай тұлғаның қасиеттері мен мінез-сипаты келесі факторлармен байланысты: а) коммуникативтік-тілдік мұқтаждығымен; б) мәдени-ұлттық және когнитивтік диапазонымен; в) бірінші, екінші коммуникативтік кодтардан дұрыс, жағдаятқа сай тілдік біліктерді таңдай білу қабілеттілігімен [36].
Аудармашы билингвалды тұлға ретінде бір-бірінен мүлде бөлек, әрқайсысында өз ұғымдар жиынтығы бар қостілділіктің координатты түрін меңгеруімен сипатталады. Бұл қостілділік түрінде екі тіл бір-бірінен бөлектенеді, әр тілдің өзінің ұғымдарының терімі бар. Екі тілдің грамматикалық категориялары да байланыссыз. Осындай қостілдікті толық қостілдік деп атауға болады. Е. Д. Сулейменованың пайымдауынша, толық қостілділік екі тілді меңгеруді қажет етеді. Бұндай қостілділік өте сирек кездеседі [72].
Толық қос тілдік кәсіби шеберліктің жоғары деңгейі ретінде белгілі бір адамдар тобына-жазушыларға, аудармашыларға тән, сондықтан С.Талжанов аудармашының толық, координатты қос тілді меңгеруінің қажеттілігіне назар аударады: Дәлін айтқанда, қиындықтың ең зоры-екі халықтың әдет-ғұрыпына, өмір түйген тәжірибесіне, қалыптасқан ұғымына байланысты болады. Солардың арасын білдірмей біріктіріп, тігісін жаттықтыру - аудармашының шеберлігінен туады. Оны істеу үшін аударушы оригиналды оқығанда өз тілін, ал соны аударуға бастағанда оригинал тілін ұмытып отыру керек [73].
Осындай координатты толық қостілдікті меңгеру аудармашының кәсіби біліктілік талаптарына сай, себебі екінші тілді толық білмеу (екінші тілді ана тілінің сүзгісі арқылы қабылданғанда), аралас қос тілділікте екі тіл жүйесін араластырғанда (сөзді талдау мен синтездердің бірыңғай тетігі болғанда, екі тілдің тек қана үстіңгі қабаттың құрылымдары ғана бір-бірінен ерекшеленеді), екінші тілді дұрыс, толық білмегендіктен интерференциялық қателер пайда болады.
Аудармашы-билингвтің ерекше қасиеті - қостілділіктің мәдени типін меңгеру. Қостілділіктің бұл типі - тоғыспайтын билингвизмнің нәтижесі, онда қоғамның жекелеген жіктері мәдени қызығушылығының, кәсіби қажеттіліктің, беделі мен қажеттіліктен туатын екінші тілді саналы таңдаудың салдарынан мәтіндермен екінші тілде танысады, екінші тілді менгереді.
Қостілділіктің осындай типін меңгеру қос тілді коммуникация жағдайында делдалды қажет ететін қоғамның өзекті сұраныстарынан туады, онда жеке адамның қос тілді білуі қоғамның аудармашыларға сұранысын қанағаттандыруға, сол сияқты кітаптарды, ғылыми мақалаларды, басылымдарды, техникалық әдебиетті бір тілден басқасына аудару жолымен басқа халықтардың мәдени жетістіктері жөніндегі қоғамдық сұранысты қанағаттандыруға бағытталған.
Мәдени қостілділік - жазу арналары бойынша жүзеге асырылатын қостілділік. Бұл екі тілдің байланысы арқылы қоғамның мәдени сұраныстарын қанағаттандыратын, перстраттық қатынас жағдайларында өткерілетін қостілділік. Онда перстраттық байланыс екі тілдің әдеби формасының негізінде жүзеге асады. Мұндайда аудармашылар өз қоғамының өкілдерін басқа мәдениеттердің жетістігімен таныстырумен қоса қоғамның жаңа қатынас құралдарына сұранысын қанағаттандырады. Ондай жағдайда олар реинтерпретация тетігін өткереді.
Реинтерпретацияның лингвистикалық тетігі жеке тілдерді тұтас, сонымен бірге объективті ақиқатты мүшелеудің бір-бірін толықтырушы ретінде түсіну мүмкіншілігімен түсіндірілетін тәрізді. В.Ф. Гумбольдт әрбір тілді ауыспалы мағынада тұтастықтың фрагменті деп сипаттауға болады. Бүтін бір-бірімен әрекеттесетін, біркелкі түрде қалыптасқан бөліктерден құралады. Егерде тілдерді туысқандық тұғырынан қарастырмаса олар бірін-бірі толықтырады деп санауға болады, - дейді [74].
Аудармашы бірнеше социумға енуімен сипатталады, себебі түрлі лингвомәдени қауымдастықтардың мүшесі болып табылады, бірнеше тілді меңгеруі оның басқа социумға енуіне, сол немесе басқа лингвомәдени социумнің өзге мүшелерімен ұқсас болуына ықпал етеді. Мұндай жағдайда билингвизм екі және басқа тілдерді меңгерген ұжымдардың арасын біріктіретін коммуникативтік көпірге тәрізді болады [75].
Жоғарыда атап өткеніміздей, бірнеше тілді меңгеру нақты бір жағдайларға байланысты жүзеге асырылады. Л.В. Щерба қостілділікті табиғи және жасанды, таза және аралас қостілділік деп бөліп қарастырады. Таза қостілділік бір-біріне бағынышты болмайды, яғни бұл топтағылар екі тілде де таза, біріне-бірін араластырмай тең дәрежеде сөйлейді. Олар екі тілде де кез келген жағдаятта таза, еркін сөйлейді. Екі тілге тән барлық тілдік ерекшеліктер мен заңдылықтарды, сөйлеу әдебі мен мәнерін, интонациясын қатаң сақтай отырып тілдік қарым-қатынасқа түседі. Екі тілде немесе бірнеше тілде өте жоғары, таза, интерферентсіз дәрежеде сөйлейтіндер қатарына оқытушыларды, ғылыми қызметкерлерді, қостілді жазушылар және т.б. жатқызуға болады. Екі тілде интерференттік дәрежеде сөйлетіндер, жазатындар, яғни екі тілде, тілдің бөлшектерін араластырып сөйлейтіндерді аралас қостілділер тобына жатқызуға болады. Ал өз тілінде сөйлегенде, өзге тілдің сөздерін араластырып сөйлеп немесе өз тіліндегі сөздердің баламасын біле тұра екінші тілдің бөлшектерін қолдана сөйлеу, немесе өз тілінде сөйлеп тұрып, оны бірден өзге тілге аударып сөйлеу-жасанды қостілділіктің көрінісі.
Аударма теориясы ең алдымен аудармашының кəсіби негіздегі жинақталған білімін, қос тілділік жағдайындағы ізденісін, жаңа ой- тұжырымдармен, тəжірибелермен толықтыруға, аудармашылық машықты жетілдіріп, ізденісін, шеберлігін ұштауға көмектеседі. Аудармашылық əдеп нормаларын сақтауға дағдыландырады. Аударма теориясы аударма жасаудың түрлі әдіс-тəсілдерін үйретеді, жаңа ізденістің үлгілерін көрсетеді, тəжірибе жетілдіреді, аударма ісіне қолданылып жүрген жаңа терминдермен таныстырады. [39]
Екі немесе бірнеше тілді жақсы меңгеру аудармашыға жеткіліксіз. Оның кəсіби ой-өрісін дамыту үшін аударма теориясы міндетті түрде қажет. Ең алдымен жалпы тіл білімін, теориялық грамматиканы, лингвистиканы, аударма тілінің стилистикасын, салыстырмалы стилистика, лингвомəдениеттану, лингвоелтану, нейрофизилогия пəндерін жете білу қажет. Ауызша аудармашы шешен де шебер сөйлеуге дағдыланумен бірге, тіл мəдениетін жетік меңгеруі тиіс. Ойды дұрыс, жинақы жеткізу, сөзді жедел есте сақтап, жылдам қайталап айту белсенділігін меңгеруге логика жəне аударма психологиясының ықпалы да бар.
Аударма ойдағыдай шығу үшін оны орындаушы тек қана қостілді маман емес, екі халықтың мәдениетін, тарихын, менталитетін, ұлттық психологиясын жақсы білетін, дикциясы анық, дауысы тартымды, сөйлеу ырғағын мағынамен тікелей байланыстырып өзіне бағындыратын, сөзге шешен болуы міндетті. Сонымен қатараудармашының зор жауапкершілігі мен тапқырлығы, екі тілді бірдей меңгеріп, еркін қолдана білуі, көзқарасының жан - жақты болуы, әңгімелеп отырған тақырыпты терең білуі осы салада қойылатын кәсіби талаптардың бір қатары. [40]
Біз, болашақ аудармашылар кез келген аударма үдерісі кезінде сөздіктерде берілген баламаларды сәтті, орынды қолдану жүзеге аспай жататын жағдайларға жиі ұшырап жүреміз. Себебі контекстінің шарттары қатаң орындалуы тиіс. Мұндай жағдайда аудармашылар аударманың үлгілеріне жүгінуіне мәжбүр болады және бұл мәжбүрлік түпнұсқа мен аударма тілдерінің арақатынасы нәтижесінде туындаған заңдылыққа бағынады [38].
З.Д.Львовскаяның пікірінше аударманың коммуникативті-функционалды теориясының негізгі мәселесі тілдік мағыналар мен сөйлеу мәні ұғымдарының ауқымын шектеу және олардың өзара байланысы болып табылады[42]. Аудармашы қызметінің мәні екітілді коммуникация үдерісінің негізін құрайтын ақпаратты бірнеше рет қайтадан кодтау тізбегіндегі басты орнымен анықталады: мән - мағына - мән - мағына - мән. Аударма сөйлеу қарым-қатынасының нақты сөйлеу жағдаятын құрастыратын объективті және субъективті факторларды ескеру қажет. Сөйлеу жағдаятының форманттары ақпараттық мазмұны тұрғысынан да, коммуникация үрдісінде орындайтын қызметі тұрғысынан да бір мағыналы емес. Айтылым авторының мақсаты мен себебінің өзара байланысын автордың коммуникативті міндеттері анықтайды. Себеп пен мақсат өз кезегінде сөйлеу жағдаятының барлық форманттарының өзара қатынасының нәтижесі болып табылады: мәтін авторының тұлғасы, сөйлеу пәні, қарым-қатынастың орны мен уақыты, коммуникациядағы серіктестің тұлғасы. Дегенмен, сөйлеу жағдаятын, коммуникативті міндетін құрастыратын факторлар әсерінен пайда болып, айтылымда материалды бола отырып, алдағы дамуын болжай отырып, өзі сөйлеу жағдаятының формантына айналады.
Д.Селескович тұжырымдамасының негізінде адамдардың қатынасы кезінде тіл мен ойлаудың байланысын ашатын, дау тудырмайтын лингвистикалық және психологиялық факторлар жатыр.
Д.Селескович айтылымның тілдік мазмұны (тілдік бірліктердің мағынасынан шығатын) тыңдаушының қажетті білімімен үйлескен кезде, белгілі бір жағдайларда сөйлеу сәтінде пайда болатын аударылып жатқан айтылымның мағынасын басқа тілге жеткізу - аудармашының міндеті деген қорытындыға келеді. Мұндай мағына немесе сөз мазмұны айтылымның тілдік мазмұнымен сәйкес келмейді, себебі коммуникация контексінен тыс фраза, бір адам басқа адаммен қатынас құру кезінде қолданатын мағынадан бөлек мағына білдіреді. Д.Селесковичтің пікірінше, мағынаны түсіну оның интерпретациясын, яғни тілдік жағын, яғни мағынаны түсінуді білдіреді. Бұл лезде әрі ішкі сезім негізінде болады және аудармашының жадында түсінген мағына ғана сақталады. Тілдік мазмұнға, түпнұсқаның тілдік бірліктерінің мағыналарына жүгіну түсінікті, сондай-ақ аударманы да қиындатады әрі бұрмалайды.
Сөйтіп, Д.Селесковичтің ойынша, аудармашы тілдік қарым-қатынастың қатысушысы ретінде көрінетіндіктен, аудармашылық процестің мәнісі ауызша аудармада толығырақ ашылады. Нақтырақ айтсақ, аудармашы екі рөлді кезегімен атқарады: айтылған сөздің мағынасын ішкі сезімінің негізінде түсініп, оны кез келген сөйлеуші тәрізді табиғи түрде басқа тілде жеткізеді.
Сонымен, қостілділік жеке тұлғаның санасында әлемнің адекватты бейнесініңқұрылуына ықпал етеді деген қорытынды жасауға болады. Айта кету керек, біріншіден, қостілділік, қоғамдық және саяси өмірде қарым-қатынасқа, ынтымақтастыққа, жақындасуға және өзара түсінісуге көмектеседі; екіншіден, бұл халықтар арасындағы мәдени алмасуға ықпал етеді; үшіншіден, бұл халықтардың өзара оқшаулану мүмкіндігін жоққа шығаратын құрал ретінде әрекет ете отырып, әртүрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас кезіндегі тілдік кедергілерді барынша азайта алады; төртіншіден, бұл ұлтаралық қатынас тілінің кең таралуына ықпал етеді; бесіншіден, ортақ және біртұтас процеске қатысатын тілдердің әрқайсысының лексикалық қорын өзара байытуға және өзара әсер етуге, толықтыруға және кеңейтуге ықпал етеді.
Ал қостілділік процесіндегі аударма үдерісі бірауыздан шығармашылықтың бір саласы ретінде қарастырылады. Демек, аудармашы қос тілдің қыр-сырын меңгерген, жазушылық қабілет пен жан-жақты білімге ие, ұдайы ізденіс пен тәжірибенің арқасында шыңдалатын шығармашылық тұлға екендігін ескерсек, аудармада аудармашының шығармашылық даралығы, өзіндік қайталанбас стилі көрініс табады.
1.2 Аудармашы - көптілді тұлға және оның көп тілдегі қабілеттілігінің түрі
Көптілділік теpмині (ағылшын тілінде - multilingualism, mehrsprachigeit) қоғамда әpтүpлі тілдеpдің таpалуы, жеке тұлғалаpдың біpнеше тілдік құpалдаp аpқылы сөйлесу мүмкіндігі pетінде түсіндіpіледі [77]. Көп тілді тұлға қалыптастыру- біp мезгілде біpнеше тілді меңгеpіп, адамзат тәжіpибесінің әлеуметтік маңызды фpагменті pетінде тіл білімі мен оны үйpену дағдысын, сөйлеу әpекетін нақты көpсете алатын, сондай-ақ тіл мен мәдениетке деген құндылықты тұpғыдағы қатынасына деpбес тәpбиеленуі мен дамуы.
Полилингвалды тұлғаны қалыптастыpу - көпмәдениетті білім кеңістігін дамытудың негізгі бағыттаpының біpі. Ю.Н. Каpауловтың пікіpі бойынша тілдік тұлға - дұрыс идея, ол тілді үйpенудің баpлық аспектілеpін тесіп өтеді және адамның тіл үйpену баpысында пән аpасындағы шекаpалаpды бұзып өтеді. Тілдік тұлға толыққанды тұлға болып табылады, оның бойында өзінің тілі, дискуpсы аpқылы икемделген психикалық, әлеуметтік, әдептілік және басқа да компоненттеp жинақталған [78].
Көптілді тұлға-бұл бірнеше тілді қатар меңгерген белсенді тұлға, бірнеше тілде бір мезетте сөйлеу қызметінде қолдана алатын тілдесу шебері, басқа лингвосоциум өкілімен ауызекі тілде тілдесу үшін бірнеше тілді қатынас құралы ретінде психофизикалық қасиеттер жиынында қолдана біледі.
Көптілділіктің әлемдегі өркениет пен білім жүйесіне сәйкес тыңдаушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын, әлемнің сансыз құпияларын тануға, өз ой-пікірін дұрыс, сауатты жеткізуге ықпал ететіндігі жасырын емес.
Қоғамдағы көптілділіктің қалыптасуына бірнеше факторлардың ықпалы бар. Кейбір ғалымдар көптілділік ауызекі сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады дейді. Өз отбасында ана тілінде сөйлейтін бала балабақша, аула, мектепте жүріп басқа тілдерді үйреніп алады. Көптілділіктің қалыптасуына интернационалдық некенің де әсері болады. Сонымен бірге қазіргі жаппай жаһандану кезеңінде ақпарат құралдары, ғаламтор желілері, компьютерлік бағдарламалар, ойындар т.б көптілділіктің белең алуына ықпал етіп отыр.
Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзі дәл бүгінгі дамыған дәуірімізге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, энциклопедист ғалым, әлемде Аристотелден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігі анық.
Көпмәдениеттілік - заманауи әлеуметтік мәдени кеңістіктегі, тұлғаның өміp сүpетін және қалыптасатын оpтасындағы мүмкін болатын мәдениеттеpдің көпқыpлылығы. Тұлғаның көпмәдениеттілігі (мультимәдениеттілік) - демокpатиялық гетеpогендік қауым жағдайында түpлі мәдениеттің өкілдеpі pетінде бейбіт қатаp өміp сүpу субъектілеpінің мүмкіндігін қамтамасыз ететін, әлеуметтік психологиялық сипаттамалаpдың жиынтығы.
Д.С.Лихачевтің сөзіне қарағанда тіл әртүрлі мәдени-тілдік одақтардың ұлттық мәдениетінің дәнекері. Ол ұлтаралық мәдениеттің, мәдени байланыстардың жаһандануында, сөздік- семантикалық өзара аудармалар негізінде маңызды рөл атқарады. Әртүрлі мәдениеттердің бір- бірімен байланысы тілдің кірме сөздерінде көрініс табады. Біз С.Г.Минасованың тіл-мәдениеттің айнасы, онда тек қана адам айналасындағы шынайы өмір, оның тұрмысы, сонымен қатар халқының қоғамдық сана сезімі, менталитеті, ұлттың мінезі, болмысы, салт-дәстүрлері, ұлттық құндылықтар мен заңдылықтарды, әлемдегі ұғынуы жатады,-деген сөзімен толық келісеміз.
Әлемнің көптеген елдеpінде көпмәдениеттіліктің оpнатылуы педагогикалық білім бағдаpламалаpына енгізілген. Осы және басқа дәpежеде көпмәдениетті тәpбие саясатын қаpастыpған елдеpді біpнеше топтаpға бөлуге болады:
- ұлттық және мәдени еpекшеліктеpі таpихи тұpғыдан көне және теpең елдеp (Pесей, Испания);
- өз таpихында отаpлық метpополия болғандықтан көпмәдениеттілік жасаған елдеp (Ұлыбpитания, Фpанция, Голландия);
- жаппай еpікті көшіп келушілеpдің нәтижесінде көпмәдениетті болған елдеp (АҚШ, Канада, Австpалия).
Табысты көпмәдени тұлға аралық қатысымға түсу үшін, шетел тілін үйреніп жатқан білім алушылар бойында келесі бірнеше арнайы қасиеттерді қалыптастырып дамыту қажет. Атап айтқанда, оларға эмпатия, ақкөңілділік, шынайылық, айқындылық, жігерлілік, табиғилық, өзін-өзі тану қабілеті жатады [79].
Күні бүгінге дейін мән-мағынасын жоғалтпаған, әлі де қолданыстан түспеген В чужой монастырь со своим уставом не ходят (Бөгденің иііркеуіне өз заңымен бармайды) деген орыс мақалы бар. Оның ағылшын тіліндегі баламасы: When in Rome, do as Romans do (Римге келгенде, римдіктер сияқты бол) сөзбе-сөз болмаса да, сол мағынаны беріп тұр [80].
Үш тілде оқыту бағдарламасы арқылы балаларды мектеп жасынан бастап көп мәдениеттілікке баулиды, көптілді тұлға қалыптасуына ықпал етеді.
Тағы бір жалпы қорытынды: аударма интеллектуалды іс-әрекетінің жанды көрінісіндей өте күрделі, оның күрделілігі мынадай жағдайларға тіреледі:
- экстремальді,стрессалатынжағдаяттар дыңболуынанқашумүмкіндігінің жоқтығы;
- аударма ісінің теория мен әдістемесінің жетіспеушілігінің салдарынан сенімді бірлігінің жоқтығы;
- жинақталған аудармашылық тәжірибенің және есепке алу механизмінің жоқтығы.
Лингвистика және аударма саласында еңбек етіп жүрген профессорлар мен аудармашыларға арналған арнайы сұрақтар:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.3 Аудармашы - мульти мәдениетті тұлға және оның мәдениаралық, кросс мәдениеттік құзыреттіліктері
Заманауи мәдениаралық өзара қарым-қатынас жағдайы мен ақпараттық-коммуникативтік инфрақұрылымның даму нәтижесінде аударма ісі жаңа әлеуметтік шамаға ие болды. [91]
Аударма - бірінші кезекте, бір тіл мен мәдениетте пайда болған мазмұн мен мәнді өзге тіл мен мәдениет арқылы жеткізу, мұндай жеткізу көптеген салдарға тәуелді: лингвистикалық деңгейде - түпнұсқа мен аударма тілдері құрылымдарының жақындығы мен бөтендігіне; шынайлық деңгейінде - түпнұсқа тілінде сипатталынатын заттармен құбылыстардың аударма тілінің мәдениетінде бар не жоқ болуына байланысты. Осыған сәйкес, аударма үдерісінде берілуге тиіс ақпарат пен аударылған ақпарат сәйкес келе бермейді. Дұрысы мәтінді толық түсіну және оны сайма-сай аудару үшін аудармашыға ана тілі мен аударатын тілді жоғары деңгейде меңгеруімен қатар, мемлекет тарихы мен мәдениеті жайлы білімге ие болу қажет. Аудармашы екі халықты, авторлық стиль мен тәсілдердің егжей-тегжейін, сөздердің шығу тегі мен сөзжасамды, тарихи аллюзияларды жетік білуі тиіс [88].
Аударма жетістігі көп жағдайда аудармашының филологиялық және аялық білімдерінің толықтығымен анықталады. Аялық білім - тіл тасымалдаушысында болатын мәдени, материалды-тарихи, географиялық және прагматикалық сипаттағы мәліметтердің жиынтығы. Аялық ақпарат - нақты бір ұлттық қауымның тілінде көрініс тапқан, сол ұлттың басым бөлігі меңгерген, тек соларға ғана тән әлеуметтік-мәдени ерекшеліктер. Мәтін құрастыру барысында автор белгілі бір аялық ақпарат тасушысы ретінде оған біраз әлеуметтік-мәдени мәлімет құяды. Дұрыс түсіну мен аудару үшін аудармашы ақпаратты толық мөлшерде аңғару қажет. Осылайша, аударма тікелей аудармашының аялық біліміне тәуелді. Жоғарыда аталып өткендей, тілде оның мәдениетпен байланысын білдіретін ерекше бірліктер болуы мүмкін [89].
Сонымен, қазіргі заманғы аудармашы - бұл мәдениетаралық байланыста делдалдық миссияны жүзеге асыратын және әр түрлі мәдениеттер мен тілдердің субъектілері-тасымалдаушыларының өзара түсіністігін қамтамасыз ететін мәдениетаралық медиатор. Аудармашылардың жұмысында лингвистикалық, коммуникативті және медиациялық іс-әрекеттер ұштасады. Табысты аудармашы тілдік құрылымдарға (мәтіндерге) қарағанда адамға қарай көбірек бағытталған. Ол үшін мәдени келісім лингвистикалық эквиваленттен гөрі маңызды. [92]
Қазақтың тұңғыш педагог жазушысы Ы. Алтынсарин мен ұлы Абай ақынымыз - аударма ісінің ізін салушылардың мұрасын ХХ ғасырдың басында Алаш зиялылары - А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Әуезов, С. Сәдуақасовтар жалғастырды. Олар аудармашылықпен айналысып ғана қоймай, бұл істегі кемшіліктер мен жетістіктерді саралайтын, осы сала бойынша ғылыми мақалалар мен сын-пікірлер, ұсыныстар жазып, бұл ілімді әрі қарай дамытуға орасан зор үлес қосты.
Ұлттық әдебиетіміздің көрнекті тұлғалары, тіл мамандары - Ғ. Мүсірепов пен І. Кеңесбаев бірігіп жазған еңбектерінде аударма жайлы былай деген: Тіл мәдениеті саласынан ең қиын да күрделі мәселеге нені жатқызуға болар еді? деп сұрақ қойса: Ол - аударма, одан қиын мәселе жоқ дер едік[90, 18б.].
Кез келген туындыны белгілі бір мәдениеттің өкілі, сол мәдениет көрініс тапқан белгілі бір ұлт тілінде жазады. Сондықтан шығармада сол туынды жазылған тіл иесініңде, сол мәдениеттен сусындаған көркем мәтін түзуші ақын-жазушының да ұлттық-мәдени таным-түсінігі мәтін мазмұнынан да, стилі мен сөз қолданысынан да менмұнадалап тұрады. Сол мәдениетті бір елден екінші елге, бір тілден екінші тілге жеткізуші тәржімешілер түпнұсқаны да сақтауға, өзі аударып отырған тіл иесінің мәдениеті мен ұлттық танымын да ескеруге барын салады. Таразының екі басын тең ұстау - нағыз біліктілік пен кәсіби шеберлікті қажет ететін іс. Аударма ісінде мұндай шеберлік шыңына мықтының мықтысы ғана шыға алады. Кейде бір халықта бар ұғым, зат екінші ұлтта болмауы әбден мүмкін. Ондай жағдайда аударылып отырған тілден ол ұғымға ат қою, жаңа сөз жасау немесе сол ұғым атауын тілге қабылдау қажеттілігі туындайды. Жаңа атаулардың жасалуына және кірме сөздердің қабылдануына түрткі болатын да осындай себептер. [90, 172б.]
Жаһандану үдерістерінен туындайтын халықаралық байланыстардың кеңеюімен, бейбітшілік мәдениеті идеяларының таралуымен тілдік ғана емес, сонымен қатар мәдениетаралық қатынастың қажеттілігі туындады. Тіларалық-мәдени функция (тіларалық және мәдениаралық коммуникативті) бүгінде аударма іс-әрекетінің ғаламдық функциясы ретінде қарастырылады (Е. Поршнева).
Аудармашының мәдениаралық қатынас функциясына мыналар жатады:
:: бастапқы мәтіннің мәдени ерекшелігін және мәтін авторының мәдени ерекшеліктерін түсіну,
түпнұсқа мәтін авторының коммуникативті әрекеттерін оның мәдени сипаттамалары аясында түсіну және қабылдау;
аударма мәтінін құру кезінде мәдени ерекшеліктерді ескеру;
аударылған мәтінді қабылдайтын аудиторияның мәдени ерекшелігін ескеру.
Дәл осыдан, мәдениетаралық байланыс кезіндегі аудармашының орны қандай және ол қандай құзыреттіліктерге ие деген сұрақ пайда болады?
Методикалық терминдер сөздігінде Құзыреттілік (латынның competentis - бейім сөзінен шыққан) - қандай да бір оқу пәнін оқыту үрдісінде қалыптасқан білім, білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті орындай алу қабілеттілігіделінген [93].
Лингвистикалық терминология жүйесіне құзыреттілік ұғымының енуі Н.Хомский еңбектерімен тікелей байланысты. Өз ана тілінің грамматикалық құрылымын игеру процестерін талдай отырып, ғалым адамның сөйлеу әрекеті мен коммуникативті іс-әрекетінің негізі - негізгі тілдік категорияларды білу және тілдік ортада қабылданған сөйлемдерді сипаттау ережелерін, яғни грамматиканы білу деген тұжырымға келді. Өз жұмысында Н. Хомский былай деп жазды: Біз тілдік құзыреттілікті мінез-құлықтың негізінде жатқан абстрактілі жүйе ретінде қарастыруымыз керек, олар сөйлемдердің шексіз санының формасы мен ішкі мәнін беру мақсатында өзара әрекеттесетін ережелерден тұратын жүйе. Н. Хомский алғашқы зерттеушілердің бірі болып педагогиканың нәтижелі-мақсатты бірлігі ретінде құзырет пен құзыреттілікті анықтауға тырысты. Ғалымның пікірінше, құзырет - модель (фрейм, сценарий және т.б.), құзыреттілік - модельдің жүзеге асуы. Соңғысы әлеуметтік өзара іс-қимыл кезінде тұлға үшін өзекті болып табылады. [94].
Құзыреттіліктің 3 түрін ерекше атап өтуге болады. Оларға: тілдік, мәдениетаралық және коммуникативтік құзыреттілік жатады.
Осы тұста коммуникативтік құзіреттілік және мәдениетаралық құзіреттілік ұғымдарын жеке - жеке қарастырған жөн. Дегенмен, коммуникацияны зерттеуші ғалымдар арасында коммуникативтік құзіреттілікті консептуалды тұрғыда қарау мен оны өлшеу жөнінде әліде келіспеушіліктер туындайды. Брайн Спитсбергтің берген анықтамасы бойынша коммуникативтік құзіреттілік дегеніміз нақты мақсат- міндеттерді қарым-қатынас орын алған мәнмәтінде тиімді жҽне дұрыс орындауда орын алатын құзіретті қарым-қатынасты айтамыз [100].
Коммуникативтік құзіреттілік тек қана тілді білумен шектелмейді, сондай-ақ не айту, кімге айту, нақты жағдаятта оны қалай дұрыс жеткізуді қамтамасыз етеді. Осы сипатына қарай оны дискурс деп те айтуға болады. Коммуникативтік құзіреттілік дегеніміз жеткізуші ойдың немесе ақпараттың грамматикалық жақтан дұрыс немесе бұрыс екендігін ғана көрсетіп қоймай, қашан жҽне қалай тілді дұрыс қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz