Сауда - экономикалық қатынастар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І-ТАРАУ. АБЫЛАЙ ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ 6
1.1 Абылай ханның жорықтары. 6
1.2. Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастары. 8
1.3. Сауда-экономикалық қатынастар. 12
2.1. ХІХ ғ. Орталық Азиядағы геосаяси жағдай. Ресей саяси ықпалының өсуі. Қытай ықпалының әлсіреуі. 19
2.2. ХІХ ғ. қазақ-қытай байланыстары. 26
ҚОРЫТЫНДЫ 37
Пайдаланылған әдебиеттер 39
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Отан тарихында методологиялық және фактілік тұрғыдан жаңа талдауға алуға лайық тақырыптар аз емес. Мұндай қатынасқа әсіресе көршілес елдермен саяси байланыстар тарихы жатады. Сондай-ақ бүгінгі зерттеу жұмыстарының ерекшелігі осы уақытқа дейін біршама зерттелген тарихи процестер мен фактілік материалдарды қайталау емес, мәселенің төменгі, астыңғы астарларына бойлап енуде. Сондай ғылыми мәселенің бірі қазақ-қытай қарым-қатынастары және Орталық Азиядағы геосаяси жағдай кезеңі, яғни ХVІІІ-ХІХ ғғ. қазақ-қытай қатынастары барысын анықтау болып табылады. Қазақстан аумағын мекендеген ежелгі және ортағасырлардағы түркі тілдес тайпалар мен Қытай мемлекеті арасындағы қарым-қатынастар өте ерте замандардан бастау алатыны белгілі. Ертедегі ғұндар, Үйсін, Қаңлы мемлекеттері, ортағасырлық Батыс Түрік, Түркеш қағанаттары көршілес қытай билеушілерімен тығыз саяси-дипломатиялық және сауда-экономикалық байланыстар орнатқан болатын.
Тікелей қазақ-қытай қарым-қатынастары Абылай заманында, XVIII ғ. екінші жартысында қалыптаса бастады. Бұған бірқатар факторлар, соның ішінде Жоңғария мемлекетіндегі ішкі-сыртқы жағдайлар тікелей себеп болған еді. XVIII ғ. ортасында Жоңғарияда орын алған жағдайлар маньчжур-қытайлық Цин империясының жаулап алушылық саясатының жүзеге асырылуына жақсы мүмкіндіктер сыйлады. 1745 ж. жоңғардың мықты билеушісі болған Галдан Церен өлген соң оның мұрагерлері арасында тақ үшін талас-тартыстар басталады. Тақтан үміткерлер қолдауды тек ішкі рулардан ғана емес, сырт мемлекеттерден де іздейді. Осы кезде қазақтың бірқатар билеушілері, әсіресе Абылай сұлтан Жоңғарияның ішкі істеріне белсене араласады. Олар көрші мемлекеттегі тұрақсыз жағдайларды пайдаланып жоңғарлар иелігінде болған шығыс өңірлерді өздеріне қаратуға тырысқан еді.
Зерттеу жұмысың нысаны - жаңа деректер негізінде қазақ-қытай қарым-қатынастарының ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдағы даму үрдісін қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда патшалық қазақ-қытай қатынастарына байланысты зерттеулер біршама бар болғанымен, оның кейбір қырларына көп көңіл бөлінбеген. Оның басты себебі қазақ жерін отарлап алғаннан кейін қытай мен арадағы байланыстарды Ресей империясы тек өз мүддесі тұрғысынан шешті. Патша өкіметі өзінің империялық саясатының көлеңкелі тұстарын көпшілікке жария етпеуге тырысып бақты. Қазақ-қытай қатынастарына байланысты жазылған еңбектер революцияға дейінгі кезеңдерде жарық көрді. Қазақ елінің көршілес елдермен саяси және сауда қатынастарының тарихнамасы өзінің даму барысында ұзақ және күрделі жолдардан өтті. Соған қарамастан, осы күрделі мәселеге қызығушылық пен ықылас білдіру Қазақстан азаттық алғаннан бері күшейе түсті.
ХІХ ғасырда отарлық шет аймақтардың байлықтарын игеру, олардың ресурстарын анықтау және түбегейлі зерттеу мәселелері қойылды. Мұнда Орыс географиялық қоғамына едәуір мән берілді. Отаршылдық пиғылды көздеген патша өкіметі ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында көптеген жергілікті өлкетану қоғамдарының алдарына бодан болған елдерге ғылыми экспедицияларды жарақтандырып, олар туралы географиялық, статистикалық, этнографиялық және жаратылыс - тарихи материалдар жинап, оларды өндеу және тарату міндеттерін қояды.
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде алынған материалдарды бірнеше топтарға жіктеуге болады. XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихын талдауда осы кезеңге жататын орыс тіліндегі құжаттары - Ресей әкімшілігі шенеуніктерінің күнделіктері, есептері, хаттары және т.б. құжаттар болып табылады. Міне, осы деректер тақырыбымызға қатысты жазба деректердің бірінші тобын құрайды. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках [1], Казахско-русские отношения в XVIII-ХІХ веках [2], Цинская империя и Казахские ханства. Вторая половина XVIII-первая треть XIX в. [3], 1998 жылы Қытай деректері негізінде жарияланған 100 құжат [4] және соңғы кездегі Қазақстан Республикасы үкіметінің Мәдени мұра бағдарламасы аясында 2005 жылы жарияланған Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері [5], Абылай хан өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдар [6] атты еңбектерде қазақ-қытай қатынастарының саяси және әлеуметтік, елшілік қызметтері жөнініде нақты деректер топтастырылған.
Зерттеу барысында қазақ-қытай қарым-қатынастарына қатысты мәліметтерді басылым беттерінен кездестіреміз. Мысалға: Военный сборник, Вестник Европы, Русская старина, Русский архив, Туркестанские ведомости, Вопросы колонизаций сияқты баспасөз басылымдарында қазақ-қытай қатынастарына қатысты аса маңызды деректер келтірілген. Бұлардан басқа ХІХ ғасырда орыс мерзімдік басылымдардағы деректердің Царское колонизация в Казахстане атты еңбекте біршама жинақталған түрі келтірілген. Онда Руский вестник, Отечественные записки және басқа да журналдар. Осы мерзімді басылымдарда Шығыс Түркістандағы 1864 жылы көтеріліс жайлы және Жақыпбек құрған Жетішар мемлекетіндегі қазақтар туралы мәліметтер көтерілген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихын жарық көрген құжаттар жинағының материалдарымен және осы бағыттағы зерттеу еңбектерінің тұжырымдарын дерек ретінде кеңінен ғылыми айналымға тарта отырып зерттеу, оны объективті түрде ашып көрсету зерттеу жұмысына басты мақсат етіліп қойылды. Осыған орай мынадай міндеттерді шешу назарға алынды:
- қазақ-қытай қарым-қатынастарының ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырда өрбуінің тарихнамасын және теориялық-методологиялық мәселелері мен деректік негіздерін қарастыру;
- Жоңғар хандығы құлағаннан соң қалыптасқан геосаяси ахуал жағдайында қазақ-қытай байланыстарының өрбу ерекшеліктерін, Абылай ханның қытайларға байланысты ұстанған саясатын айқындау;
- Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастарын ашып көрсету;
- сауда-экономикалық қатынастарын зерделеу;
- ХІХ ғ. Орталық Азиядағы геосаяси жағдайды, Ресей саяси ықпалының өсуін және Қытай ықпалының әлсіреуін нақтылы мәліметтер негізінде баяндау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі ХVІІІ - ХІХ ғасырларды қамтиды. Осы аралықтағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихын ХVІІІ ғ. жоңғар шапқыншылығы кезіндегі және ХІХ ғ. патшалық Ресейдің экспансиялық саясаты тұсындағы кезең деп екіге бөліп қарастыруға болады Алғашқы кезеңде екі халықтың өзара байланыстары шиеленісті жүруімен ерекшеленсе, одан кейінгі кезеңдерде қазақтар мен қытайдың қатынастары тек Ресей империясының мүдде тұрғысынан жүргізіліп, екі арадағы шекара сызығын белгілеуде жергілікті ұлт ерекшеліктері ескерілмеді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кең көлемдегі деректік материалдар негізінде ХVІІІ - ХІХ ғасырдағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихы тұтастай қарастырылуы зерттеу жұмысының негізгі жаңалығы болып табылады. Нақтылай айтқанда, төмендегідей жаңалықтар бар:
- ХVІІІ-ХІХ ғғ. қазақ-қытай саяси қарым-қатынастарының тарихнамасы сараланып, мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі мен деректік негізіне талдау жасалынған;
- ХVІІІ ғ. қазақ-қытай саяси байланыстарының шиеленісті жүруінің себептері айқындалып, Абылай ханның қытайларға байланысты ұстанған саясатына объективті ғылыми баға берілген;
- патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына ХІХ ғ. 60-70 жж. қарсыластық барысында орын алған қазақтардың Шығыс Түркістандағы Жақыпбек Бадаулет мемлекетімен байланысы талданып, осы байланыстағы Тазабек Пұсырманұлы секілді т.б. қазақ қайраткерлерінің орны ғылыми тұрғыдан сараланған;
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер, деректер тізімінен тұрады.
І-ТАРАУ. АБЫЛАЙ ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
Абылай ханның жорықтары.
Қазақстан аумағын мекендеген ежелгі және ортағасырлардағы түркі тілдес тайпалар мен Қытай мемлекеті арасындағы қарым-қатынастар өте ерте замандардан бастау алатыны белгілі. Ертедегі ғұндар, Үйсін, Қаңлы мемлекеттері, ортағасырлық Батыс Түрік, Түркеш қағанаттары көршілес қытай билеушілерімен тығыз саяси-дипломатиялық және сауда-экономикалық байланыстар орнатқан болатын.
Тікелей қазақ-қытай қарым-қатынастары Абылай заманында, XVIII ғ. екінші жартысында қалыптаса бастады. Бұған бірқатар факторлар, соның ішінде Жоңғария мемлекетіндегі ішкі-сыртқы жағдайлар тікелей себеп болған еді. Қытайдың Цин патшалығы (1644-1912) жоңғарлармен үздіксіз соғыстар жүргізе отырып, бастапқыда осы күресте қазақтарды өз тараптарына тартуға тырысқан болатын. XVIII ғ. ортасында Жоңғарияда орын алған жағдайлар маньчжур-қытайлық Цин империясының жаулап алушылық саясатының жүзеге асырылуына жақсы мүмкіндіктер сыйлайды. 1745 ж. жоңғардың мықты билеушісі болған Галдан Церен өлген соң оның мұрагерлері арасында тақ үшін талас-тартыстар басталады. Тақтан үміткерлер қолдауды тек ішкі рулардан ғана емес, сырт мемлекеттерден де іздейді. Осы кезде қазақтың бірқатар билеушілері, әсіресе Абылай сұлтан Жоңғарияның ішкі істеріне белсене араласады. Олар көрші мемлекеттегі тұрақсыз жағдайларды пайдаланып жоңғарлар иелігінде болған шығыс өңірлерді өздеріне қаратуға тырысқан еді.
Орта жүздің белгілі сұлтаны болған Абылайдың ата қоныстары Орталық Қазақстан аумағында орналасқан болатын. Алайда, өз билігін шығыс, оңтүстік-шығыс өңірлерге де таратуға талпынған ол көшіп-қону аймақтары Қазақстанның шығыс өңірімен шектесетін жоңғар ұлыстарының ішкі-сыртқы істеріне, ондағы оқиғаларға бел шеше кіріседі. Абылай бұл саясатында жоңғар тағынан үміткерлер - Даваци (Дауаши) мен оның одақтасы Әмірсананы қолдайды. Ішкі ойрат мәселелеріндегі өз ықпалын күшейту үшін Абылай сұлтан 1751 ж. Давациге және билік үшін таласта басқа үміткер Лама-Доржиден жеңіліс тауып Жоңғариядан қашқан Әмірсанаға өз ауыл-аймақтарынан пана береді. Ортақ қарсыластары Лама-Доржи өлтірілген соң Әмірсана кенеттен Давациге қарсы шығады, Абылай бұл жағдайда алдыңғысын қолдайды. Тек Абылай бастаған қазақ феодалдары ғана емес, бұл кезде Моңғолиядағы Цин империясының уәкілдері де Жоңғарияда болып жатқан оқиғаларды, олардың ортаазиялық елдермен байланыстарын мұқият бақылап отырған болатын.
1754 ж. Әмірсана Давациден жеңіліп Қытайға қашып барып, Цин үкіметінен көмек сұрайды. Әмірсананың келуі Қытай үкіметіне Жоңғарияға басып кіріп, оларды біржолата бағындыруға жақсы себеп болып табылады. 1754 ж. жазында император Цяньлун: Әмірсана өте қажетті адам. Егер ол бізге келсе, бұл келесі жылы жорыққа шығуға үлкен пайда әкеледі деп жазған [3, 18]. Император Әмірсананың келуінің түпкі мақсатын бастапқыдан білетін. Оның мақсаты қытайлықтарға бағыну емес, билікке қол жеткізу үшін солардың қолдауын алу еді. 1754 ж. Цин империясы Жоңғарияға өз әскерін енгізіп, осы мақсатта Әмірсананы пайдалану туралы жоспар құрады.
1755 ж. ақпан айында Цин үкіметі Жоңғарияға өз әскерлерін енгізеді. Маньчжур-қытай әскерлерінің алдында Әмірсананың жасағы орналасады. Оның туын көрген ойраттар көп жағдайда ұрыссыз-ақ беріліп отырған. Цин әскери басшылығы Жоңғарияға ішкерілеп енген сайын Әмірсанаға одақтас қазақ жасақтарының Давациге қарсы іс-әрекеттері туралы барлау мәліметтерін алып отырады. Мысалы, Еміл өзенінің бойындағы Цибахан есімді адамның ұлысындағы 10 мың түтіннен қазақ жасақтарының шабуылынан соң 6-7 мың түтін қалған [3, 55, 11-құжат]. Іле өзенінің бойындағы ұлыстардағы жағдай бұдан да ауыр болған, қытай деректері бойынша мұнда Давацидің жақтастары бір күн де тыныштық көрмеген. 1755 ж. наурыз айында, жоңғар жорығының басында-ақ император Цяньлун әскери кеңеске әскерлерді тез жылжыту туралы берген жарлығында: Батма-Церен қазақтармен бірігіп Давацидің ұлысын шабуда. Давацидің күші мүлдем сарқылды, жоңғар істері толық күйзеліске ұшырауда. Егер әскерді тез жүргізбесек, бүкіл пайда қазақтардың қолында қалады. Егер Даваци қазақтардың немесе Әмірсананың, не Батма-Цереннің қолына түссе бұл жақсы болмайды, одан да оның қолға түспегенінің өзі жақсы деп хабарлаған [3, 50, 7-құжат].
Цин империясының Жоңғарияға екі бағытпен аттандырылған 200 мың әскері Баркөл мен Улиастайдан аттанып, сәуір айында Бұратала алқабында қосылған еді. Деректерге қарағанда, цин әскері Тянь-Шань өңіріндегі жоңғарларды толығымен құртып, артында арамза тұқым қалдырмау ниетімен шығарылған [5, 7]. Қытай үкіметі Жоңғарияға жорық жасардан бұрын, осы жорық барысында қазақтардың өздеріне қандай позиция ұстайтынына байланысты біраз ойланған. Оларды өздеріне пайдалану мәселесі де күн тәртібінде тұрған.
Цин әскері 1755 ж. маусым айында Давациді Іле бойындағы Моңғолкүре деген жерде қолға түсіріп, Жоңғар хандығын біржолата жояды. Жоңғар ұлысының аман қалған тұрғындарын төрт тайшының басқаруына бөліп беріп, оларды жоғарыдан өздері басқаратын қылады. Тайшыларды да Цин үкіметі өздері тағайындайтын басқару жүйесі енгізіледі. Бұл Әмірсананың тұтас жоңғар ханы болу мақсатының іске аспағанын көрсететін. Сол себепті ол Цин патшалығына қарсы жасырын түрде даярлық жасай бастайды. Ол астыртын қазақтарға жаушылар жіберіп байланыс жасаумен бірге, Іле бойында әскер жинайды. Өзінің бұл әрекетін ол қытайлықтарға қазақтардан қорғану үшін жасап жатқан шаралары ретінде түсіндіреді. Бірақ қазақтардың оларға шабуыл жасау ниеттерінің жоқ екендігін білетін Цин ордасы оның бұл сөзіне сенбеген. Сол себепті де 1755 ж. маусым айында Цин үкіметі қазақтармен тікелей өздері байланыс орнату үшін Абылай сұлтан ордасына жоғарыда аталған ресми елшілік жіберген еді.
Қытай тарапы елшілікке: сендер қазақ шекарасына барғанда талас-тартыс шығаруларыңа болмайды. Бірақ өздерің сақ болыңдар. Ол жақтың әскерлері сендерге шабуыл жасаған жағдайда да сендер оларға жөн айтып кері қайтарыңдар. Егер олар сөзге көнбесе ғана оларды тұтқындап жойсаңдар болады, - деген тәртіп белгілеген [1, 49]. Іс жүзінде қазақтарға Шуньдэна бастап барған елшілік жол үстінде ешқандай қарсылық шабуылға тап болмаған. Олар аман-есен Абылай сұлтанның қабылдауында болып қайтады. Бұл елшілік қазақтарға Жоңғар хандығының Қытай империясының құрамына енгені туралы хабарлауы тиіс болатын. Осыған орай қазақтардан ойраттардың істеріне араласуды тоқтату талап етіледі. Абылай Цин патшалығының жіберген елшісін жылы қарсы алады. Ол шығыста Әмірсанадан гөрі Цин патшалығымен байланыс жасаудың пайдалы екенін түсінген. Сонымен қатар, Абылай өзінің Бөлебай бастаған елшілерін Цин елшілерімен бірге Іле бойындағы олардың әскери шебімен байланыс жасап, барлап қайтуға жібереді. Бұл қазақтар мен Цин үкіметі арасындағы ресми қарым-қатынастардың басталуы болатын.
Қорыта келгенде, XVIII ғ. ортасында қазақтардың, әсіресе Абылай сұлтанның тікелей қатысуымен Орталық Азиядағы ірі геосаяси іс-әрекеттер орын алды. Абылайдың жүргізген саясаты мен ұйымдастырған жорықтары алып көрші мемлекеттердің ықпалына түсе бастаған қазақ елі үшін маңызы зор болды. Абылай сұлтанның қатысуымен және жорықтарының нәтижесінде ғасырлар бойы қазақтар үшін мазасыз әрі қауіпті көрші болып табылған Жоңғария мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. Оның әскери іс-қимылдары қазақ жерін шығыста кеңейтіп қана қоймай, Қытай елімен дипломатиялық байланыстардың негізін қалады.
1.2. Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастары.
Абылайдың саяси және дипломатиялық қызметінде Қытай мемлекетімен қарым-қатынастары ерекше орын алады. Оның Цин империясымен қарым-қатынастары, дипломатиялық тактикалары мен ұстанған саясаты соңғы жылдары біршама зерттелу үстінде. Көрші Қытай мемлекетімен қазіргі таңда да тығыз саяси-дипломатиялық және сауда қарым-қатынастарын орнатқан Қазақстан елі үшін де сонау XVIII ғ. негізі қалана бастаған екі ел арасындағы байланыстарды зерттеп, талдау бүгінгі күнде де маңызын жойған жоқ. Екі ел арасындағы дипломатиялық байланыстардың жолға қойылуы Абылай заманында орын алып, оның бастауында осы аталған билеуші тұрған еді.
1755 ж. Цин империясының Жоңғар хандығын жоюына байланысты Абылай Қытаймен дипломатиялық байланыс орнатып, өмірінің соңына дейін олармен қарым-қатынаста болды. Әрине, Абылай солтүстіктегі Ресей империясымен де, оңтүстіктегі ортаазиялық хандықтармен де күрделі байланыстар жасады. Дегенмен, оның саяси қызметінің айтарлықтай бөлігі шығыстағы Қытай мемлекетімен қарым-қатынастарға арналған болатын.
Абылай билікке келісімен қазақтардың бастапқы жер аумағын қалпына келтіруге тырысқан еді. 1745 ж. Жоңғарияда Галдан Церен өліп, ойрат билеушілері өз іштерінен бөлініп, бір-бірімен билікке таласа бастаған кезде ол жоңғардың өзара жауласқан топтарын кезек-кезек қолдап, оларды әлсірету арқылы кезінде жау қолында қалып кеткен қазақтың біраз жерін қайтаруға әрекет жасайды. Бұл саясаттың кейіннен Цин империясының жоңғарларды толықтай жер бетінен жойып, Абылай және басқа билеушілер бастаған қазақтармен саяси-дипломатиялық байланыстар орнатуымен аяқталғаны белгілі. Бұл байланыстар әлбетте бірден бейбіт жолмен келген жоқ, екі ел арасындағы қарым-қатынастар алдымен біраз қақтығыстар, саяси оқиғалар арқылы орнады. Абылайға қатысуымен орын алған екі ел арасындағы біраз оқиғалар алдыңғы тараушада атап өтілді.
Цин патшалығы 1755 ж. ақпан айында жоңғарларға қарсы 200 мың әскерін аттандыра отырып, өздерінің қазақтар жөнінде қабылдаған саясаттық принциптерін де жариялаған еді. Онда: Бан Ди мен Әмірсанаға айтылсын, ұлы іс орындалған соң, қазақтар өздері келіп бізге ел боламыз десе, олардың басшыларын лайығымен астанаға ертіп келіп, патшамен кездестіріп, оларға шен беру керек. Ал олардың қол астындағы халық сол бұрынғы орындарында отыра берулері керек. Оларды көшірудің қажеті жоқ. Егер олардың бізге ел болғылары келмесе, оларды әскери күшпен бағындыруға болмайды.... Ал Цин империясы Жоңғарияны жойған соң, 1755 ж. 17 маусымда Абылай сұлтанға хат жолдап: Жоңғарлар ежелден қазақтарға өш еді, патша оларды тыныштандырған соң, оларға жарлық түсіріп, жоңғарлардың өз бетімен қазақтарды барымталауына тиым салды. Ал сен қазақтардың бізге ел болу-болмау еріктерің өздеріңде, бірақ шекараны тыныш сақтауларың керек. Өз беттеріңмен шекарадан өтіп жоңғарларды тонауларыңа болмайды. Егер осы жарлыққа бой ұсынбасаңдар, сендерге сөзсіз қалың қол аттандырып шабуыл жасаймыз, сонда өкініп жүрмеңдер, - делінген [5, 33].
Бірақ сәл кейіннен Қытай тарапы қазақтармен тым қатаңдыққа бармауды ойластырып, Абылайға тағы бір хат жолдаған. Онда жоңғарлардың тыныштандырылғаны, егер ел болуды қаласа қазақтардың еселенген сый-құрметтерге бөленетіндігі, шекараны тыныш ұстау, шабуыл жасап оларды әуре-сарсаңға салмау туралы айтылған болатын. Осы хаттардан Цин үкіметінің қазақтарға бірде сес көрсетіп, бірде майда саясат ұстау арқылы тыныштықты сақтауға міндеттеу мақсаттарын іске асырмақ болғандықтары байқалады. Абылай олардың іс-әрекетін, ниеттерін байқау үшін бірден жауаптар бермеген, үнсіздік әдісін қолданған.
Қытай империясы Абылайға Шуньдэна бастаған алғашқы елшілігін 1755 ж. маусым айында жібергені жоғарыда аталды. Өз кезегінде Абылай да өз елшілерін цин тарапына аттандырған еді. Бұл елшілік цин сарайында ілтипатпен қарсы алынып, император қабылдауында болады. Цин билеушісі Цяньлун Абылай бастаған қазақтарға ойраттардың сөзіне толық сенуге болмайтындығын, Әмірсананы ұстауға бұйрық берілгенін, егер ол қазақтар жеріне қашып барса, оны ұстап әкеліп берулерін, бұлай болған жағдайда олардың мол сыйлықпен жарылқанатындықтарын мәлімдеген. Осымен қатар Абылайға күміс тиындардан сыйлық та жолданған. Бұл сыйлықты қазақ жеріне ала келген цин елшісі Шуньдэна Абылайдың оларға риза екендігін айтқан. Бірақ Абылай Әмірсананы ұстап беруге асықпаған еді. Ол тек Әмірсанаға бұрынғыдай ашық көмектеспейді, осы арқылы екі жаққа да бірдей мәмілегерлік саясат ұстанады.
Абылайдың Цин патшалығымен тікелей қарым-қатынастары төмендегідей жағдайда басталған еді. 1757 ж. жазында ол қытай-маньчжур әскерінен жеңіліс тауып шегінеді. Қытай әскербасы Фу Дэ оған бірнеше адамын жібереді. 22 шілде күні олар Абылаймен кездеседі. Сұлтан қытайлық елшілермен бүкіл Орта жүз атынан сөйлесуден бас тартып, бұл мәселені талқылау үшін билер кеңесін шақыру қажеттігін алға тартады. Бұл оның келіссөздерді созу, кейінге қалдыру тіпті болдырмау мақсаттарынан туындаған болатын. Абылайдың келіссөздерді созбауы үшін маньчжур-қытай әскері оның көштеріне жақындайды. Абылай болса әлі де цин әскерінің ордасына өзі барудан жалтарып, қытайлықтарға сыйға беруге төрт атты қосып өзінің адамдарын жібереді. Қазақ сұлтанының бұл әрекеті Фу Дэнің ашу-ызасын туғызғаны алдыңғы тараушада айтылды. Туындаған мәселені түсіне білген генерал Чжао Хой болса оны тыныштандырып, келген қазақтарды Орта жүздің ресми елшілері ретінде Пекинге император сарайына аттандырады. Сонымен қатар Чжао Хой Абылайға сыйлықтармен қоса өзінің Нусан және Эркешала тайшы бастаған елшілерін жіберген еді [15, 47].
Абылай ордасына тамыздың ортасында жіберілген Нусан мен Эркешала сұлтанның ауыл-аймағына жетіп, 5 қыркүйекте олардың алғашқы кездесуі болады. Кездесулер бір айға жуық уақытқа созылады. Келіссөздер күрделі жағдайларда өтеді, ол көбіне Абылай тарапынан созыла түседі. Нусан одан Цин тарапынан лауазымдар мен сыйлықтар алуға ниет ететін билер мен белгілі адамдардың тізімін жасауды ұсынады. Абылай өзінің науқастанып тұрғанын желеу етіп келіссөздерді келесі күнге қалдырады. Одан соң да ол әртүрлі себептермен уақытты соза түседі, алайда цин елшілері қорқыту, арандату әдістерімен оны келіссөздерді жалғастыруға мәжбүр етеді.
Келіссөздердің екінші кезеңі 31 қыркүйекте басталып он шақты күнге созылады. Осы кездесулерде Абылай Орта және Кіші жүздердің Ресей бодандығында екенін хабарлағанға ұқсайды. Ол қазақтардың бас ханы ретінде Кіші жүздің ханы Нұралыны атайды, оның Ресей үкіметі бекіткен билеуші екенін жеткізеді. Абылай Нұралы ханмен кеңеспей сыртқы саяси мәселелерді шеше алмайтынын айтады. Бұл да оның дипломатиялық тәсілі болып табылатын, себебі іс жүзінде Абылай Нұралыға бағынбайтын. Қытай елшілері кетісімен Абылай Ресей тарапына өзінің қытайлықтармен келісімге келгенін хабарлап, Ресейге өз елшілерін жіберу ниетін білдіреді. Ол Цин патшалығының өзін қаншалықты өздеріне тартуға тырысса да ресейліктерге адалдығынан айнымайтынын жазған еді.
Дегенмен, Цин әскерімен соғыстың салдарын түсінген Абылай қытай әскербасыларымен кездесіп, империя ордасына хат жолдайды. Бұл хатта ол өзінің Цин империясына сырттай тәуелді болатындығын білдіреді. Абылай бұдан былай шығыстағы империямен қарым-қатынас орнатпай сыртқы саясат жүргізе алмайтынын түсінген. Оларға сөз жүзінде тәуелді бола отырып, өзінің дербес хандығын жалғастыра беруді көздеген. Осылайша, Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының Цин патшалығымен қарым-қатынастары 1757-1758 жж. орнатылады. Қазақ елшілері Пекинге император қабылдауына барғанда, Цин билеушісі қазақ хандарын мойындап, оларды хандыққа тағайындаған жарлық хаттарын жібереді. Бұл хаттарда өздерінің қазақтар жөніндегі саясаттарын ашық аңғартады. Хаттарда: Патша сендердің жайлы тіршілік етулеріңе тілектес. Сендер бұрынғы салттарыңда бола беріңдер. Алым-салық беру-бермеу еркі өздеріңде. Тыныштық сақтасаңдар болғаны. Егер елші жіберіп жатсаңдар, патшаның ерекше ықыласына бөленесіңдер, - деген сыңайлы түсініктер болған [4, 77; 5, 8]. Аталған 1757 ж. Абылай өзінің Шағыр, Өміртай бастаған құрамында 11 адам бар елшілер делегациясын Пекинге жіберіп, Цин патшалығына өзінің сәлемін жолдап, тарту-таралғылар ұсынған болатын.
Абылайдың Цин империясымен тікелей байланыс орнатуы патшалық Ресей үкіметін қатты алаңдатады. Қытай тарапына жіберілген ресми хаттарда Ресей жағы Орта жүздің өздерінің қол астында екендігін білдіреді. Цин үкіметі өздерінің жауап хатында жоңғарларды тыныштандырғандарын, қазақтардың өз еріктерімен өздеріне арқа сүйегендерін, өздерінің оларға қару жұмсап, қысым жасап, алым-салық төлеуді міндеттемей отырғандарын жазған. Қытай билеушілері қазақтарды басқа мемлекеттерге бағынышты болудан шектемейтіндерін, Ресеймен де қарым-қатынас жасауға тиым салмайтындарын білдірген еді. Цин үкіметі өздерінің осы саясатын табанды ұстанып, қазақ-орыс қарым-қатынастарына баса назар аударған жоқ. Іс жүзінде олар қазақтардан шекараны тыныш сақтау талабымен шектеліп, сол тұста қазақтардың басқа ішкі-сыртқы істеріне араласқан жоқ. Нәтижесінде, Абылай қазақ халқының ұлттық қоғамдық дәстүріндегі хандық жүйенің сақталуын қамтамасыз ету негізінде Цин империясымен тікелей дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.
Қорыта келгенде, Абылай XVIII ғ. екінші жартысында Цин империясымен саяси-дипломатиялық тығыз қарым-қатынастар жүргізді, осы арқылы шығыстағы алып көрші мемлекетпен ғасырларға созылған байланыстардың негізін қалады. Қазақ-қытай қарым-қатынастары тиімді жолға қойылып, елдің тыныштығы мен тұтастығын сақтауда маңызды істер атқарылды. 1755-1758 жж. Цин империясымен арадағы қатынастар соғыс қимылдары арқылы да іске асырылған еді. Абылай елдің бірігуі мен сыртқы жауларға қарсы күресті шеберлікпен ұйымдастыра білген саясаткер, шебер дипломат, қолбасшы бола алды. Ол елдің ішкі жағдайын реттеу мен сыртқы саясатта нәтижелі табыстарға қол жеткізді. Ресей мен Қытай империяларының белгілі бір қысымында болған Абылай екі жақты бодандықтан тиімді пайда тауып, күштердің саяси тепе-теңдігін сақтай алды, қазақ мемлекетінің мүддесімен оңтайлы геосаясат жүргізді.
Төңкеріске дейінгі және кеңестік тарихнамада Абылайдың Қытай боданы болғандығы туралы пікірлер басым болды. Қытай деректеріне жасалған мұқият талдаулар мұндай пікірлерді жоққа шығарады. Цин үкіметінің жолдаған хаттары арнайы саясатты ұстанса, Абылай да өзінің жауап хаттарында дипломатиялық сыпайылықты сақтап, оларға оң көзбен қарайтынын білдірді. Бірақ іс жүзінде Абылай өзінің ішкі және сыртқы саясатында тәуелсіз еді.
Абылайдың Цин орласымен белсенді елшілік және сауда қатынастары, қазақ мемлекеттілігінің бекітілуі Қазақстанның халықаралық аренадағы беделін де арттырды. Дипломатия саласында оның алыстан болжайтын саясаткер ретіндегі қабілеттері айқын көрінді. Қазақ сұлтанымен Орталық Азия елдері де санасатын болды. Шығыс Түркістан, Қоқан иеліктерінің билеушілері Абылаймен байланыс жасауға ұмтылды. Көрші мемлекеттер Қазақ хандығымен елшілік және сауда-экономикалық байланыстарға түсе отырып, қазақ сұлтанын өз қарсыластарымен күресте одақтасуға да ұмтылды. Абылай сол тұста қазақ елінің халықаралық беделінің беки түсуінде маңызды роль атқарды.
Азаттық үшін күрес кезеңі ретінде тарихта қалған XVIII ғасыр ортасындағы қазақ елінің сыртқы саясаттағы қуатты Цин патшалығына қарсы дипломатиялық әскери әрекеттері арқылы Абылай өз есімін қазақ тарихында алтын әріптермен жазды. Оның бірнеше рет күші басым қытай әскеріне тойтарыс беруі ел ішінде және көрші халықтар, тіпті жаулары тарапынан Қазақ хандығының қуаттылығын, Абылайдың елі таныған мемлекеттік қайраткер, дарынды әрі ержүрек әскери қолбасшы ретіндегі орнын айқындады. Оның осындай беделі қазақ елін қоршай жатқан қос империя арасында өсе түсті. Ресей де, Қытай да Абылайды өз жақтарына тартуға шаралар жасады. Нәтижесінде екі империя арасындағы қазақ елінде халықтың бірлігі, жердің тұтастығы, сонымен қатар далалық басқару жүйесі сақталып келді.
1.3. Сауда-экономикалық қатынастар.
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының Цин империясымен қарым-қатынастарында сауда-экономикалық байланыстарға айрықша маңыз берілетін. Көшпелілер қай кезеңде болсын көрші отырықшы халықтармен айырбас сауда-саттық жасауға қашан да мүдделі еді. Егіншілік өнімдері мен өндіріс тауарларына деген қажеттілік Орталық Азия халықтарын Қытаймен сауда-саттық байланыстар жасауына итермеледі. XVIII ғ. ортасында Орта жүз қазақтары Ресеймен олардың көштерінен алыс Орынбор қаласында, ал аталған ғасырдың екінші жартысында Троицк және Семей бекіністерінде ғана сауда жасай алды. Сол себепті Қытаймен экнонмикалық сауда жасау Абылай сұлтанның Қытаймен дипломатиялық қарым-қатынасының маңызды саласы болып табылды.
Абылай 1756 ж. өзінде Цин империясы өкілдеріне өзінің олармен айырбас сауда жасау ойының бар екенін айтқан болатын. 1757 ж. қазақ жеріне басып кірген Цин әскербасылары Чжао Хой мен Фу Дэ ордасына Абылай тарапынан жіберілген алғашқы қазақ елшілері де келіссөздер барысында олармен сауда жасау ниеттерінің барын білдірген [4, 77]. Қытай тарапы бұл ұсыныстарды қабыл алған соң екі ел арасындағы экономикалық сауда істері тез қанат жая бастайды.
Цин патшалығы сол тұста қазақтармен жылқыларға жібек маталар айырбастауға мүдделі еді. 1757 ж. империяның ресми адамдары келесі жылдан бастап Үрімшіде айырбас сауда жасауды бастауға келіседі. Бұл туралы 1757 ж. желтоқсан айымен мерзімделетін қытай дерегі айғақтайды. Онда: Қазақтармен Үрімшіде сауда жасауды Абылаймен келіскенбіз, патша өз жарлығымен бекіткен, - деп жазылған [5, 42]. Цин патшалығының қазақтармен жасаған саудасы үкімет басқаруымен жүргізілді. Олар қазақтармен жасайтын сауда істерін басқаратын чиновниктерінің дәрежесін және олардың басқаруында болатын сарбаздардың санын кеңесіп бекітті. Сауданы басқаруға аймақ әкімі немесе аудан әкімі дәрежелі мансапты тағайындауды жарлық етті. Бұл деңгейдегі адамдар ішінен аз санды ұлттар арасында көп болған, олардың тұрмыс-тіршілігін жақсы білетін адамды қою қажет болатын. Сондықтан қытай үкіметі қазақтармен болған сауданы басқаруды генерал шені бар, көшпелілер тұрмысымен жақсы таныс Ну Сан есімді адамды тағайындайды. Ол ойрат, моңғол тілдерін жетік білетін, шыққан тегі маньчжур болатын. Сонымен бірге қазақтармен айырбастайтын тауарларын базарға тасымалдап жеткізуге және басқадай жұмыстарын істеуге жүз әскер мен бір генералдың орынбасары дәрежелі адамның жұмыс істеуі бұйырылады. Қазақтармен болатын сауданы басқаратын Ну Санды Цин императорының өзі ордаға шақырып қабылдап, оған алдағы уақытта басталатын сауданы ойдағыдай басқаруды ерекше табыстайды.
Император қазақтармен болатын сауда-саттық мәселесінде: Сауда сөзсіз әділ болуы шарт. Олар патшаның ықыласын сезіне алатын болулары керек - деген бағдарлама жасап онда: Олар ішке қарағандықтан оларға өздерінде жоқ нәрселерді жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізу. Оларда жылқы көп өседі. Олардың жылқысын айырбастап алу арқылы ішкері өлкелердің қажетін қамтамасыз ету. Бұл оларды баурап алу емес, олардың бәрінен пайда көріп, олардың малдарын арзанға айырбастап алуда емес. Жасалғалы отырған саудада өте пайдакүнемдік істеуге де, тым еркіне қоя беруге де болмайды. Десе де екі жақтың тең пайда көруі керек, - делінген [3, 57]. Бұл Цин империясының қазақтармен жасайтын сауда-саттық істері жөнінде түбірлі сауда саясаты болып табылды.
Абылай да өз тарапынан сауданы жақсы ұйымдасқан түрде жүргізуді жолға қойып, ең алғашқы сауда рәсімін ашуға өзінің сенімді адамы атақты Қабанбай батырды жібереді. Оның Қабанбай сынды ірі қайраткерді тұңғыш сауданы ашу рәсіміне жіберуі тегін емес еді. Өйткені Цин ордасы сауданы басқаруға аймақ әкімі дәрежелі чиновникті, генералдың орынбасары дәрежелі сардарды тағайындықтан әрі бұл сауда әскери адамдардың араласуы арқылы жүргізілгендіктен Абылай да соған сай Қабанбайды аттандырған сияқты.
1758 ж. күзде Цин империясы Үрімшіден тек қазақтармен айырбас сауда жасайтын арнаулы базар ашады. Оған Қабанбай бастаған қазақ сауда өкілдігі жылқыларын айдап барады. Бұл туралы да қытай деректерінде айтылған. Сол жылы Абылайдың басқа да адамдары аталған шаһарға келіп сауда жасайтындарын білдірген. Аталған жылы қазақтар мен қытайлар арасында екі рет зор көлемде айырбас сауда жасалған. Қытай тарапы қазақтарға 292 тең торғын, 54 тең жұқа жібек мата, көптеген жіп және біраз мөлшерде күміс айырбастаған. Цин патшалығы мен қазақтар арасындағы сауда істері негізінен сауданың өз заңдылықтары бойынша жүргізіліп отырды. Айырбасқа әкелінген тауардың саны, сапасы, түр-түсі және олардың айырбастағы салыстырмалы бағасы, басқа да мәселелердің барлығы екі жақтың сол кездегі қажеттілігі бойынша келісім арқылы белгіленіп отырған.
Қазақтардың Цин тарапымен сауда байланыстары екі жақтың бір-біріне мүдделі болуының себебінен туындағаны сөзсіз. Қытайдың Тянь-Шань өңіріндегі әскерлеріне қажетті мініс аттары, азық-түліктері, тіпті егістік көліктердің барлығы тек қазақтардан мал айырбастап алу арқылы ғана шешім таба алатын. Ал қазақтар өз кезегінде қытайдың тоқыма, ыдыстар, шай сияқты әралуан тауарларына мұқтаж болды, сондықтан да екі жақ та бір-бірінде аз нәрселерді өзара айырбастауы олардың арасындағы сауда-саттықтың баянды дамуына негіз болып қаланды.
Цин патшалығы қазақтарға айырбастайтын бұйымдарын шығыс, оңтүстік өлкелерден, Тянь-Шань тауының шығысындағы қазіргі Баркөл қазақ автнонмиялы ауданына қамбаға сақтай тұрып, сол жерден Үрімші және басқа қалаларға жеткізетін. 1758 ж. бұрын Баркөлге әкелінген заттар - түрлі-түсті атластар 3000 тең, тоқыма маталар 3000 тең, алтын ұнтағы жалатылған жібек және басқа түрлі маталар 477 тең, торғын 1000 тең, жұқа жібектер 1000 тең, ақ мата 530 тең, қызыл мысқал 400 кг, инелер 30 000 дана, түймелер 3000 дана болған [3, 59].
Қазақ саудагерлерінің қытай сауда базарларына баруы, онда сауда делегация басшыларына көрсетілген сый-құрметтер, саудагерлердің қытай жеріндегі бас амандығы мен тауарларының сақталуы сияқты істердің барлығы сауда заңының ережелері бойынша қамтамасыз етіліп отырды. Бұған қоса Цин үкіметі қазақтардан сауда салығын алмау саясатын қолданды, бұл қазақтар тарапына ғана жасалған айрықша сауда саясаты еді. Бұдан Қытай жағының қазақтарды жарылқау үшін өзара саудаға бару емес, қазақ жылқыларына деген сұранысынан туындаған, екі жақ та тең пайда көру мақсатында саналы түрде сауда істерін өркендеткен саясаты байқалады. Қазақ жылқылары Цин армиясына аса қажет еді. Оларға әскери мініс аттарынан бөлек егістікке жегетін аттар да қажет болатын. Бұл қажеттерін олар тек қазақтармен айырбас сауда жасау арқылы ғана өтей алатын. Сол себепті Цин ордасы Абылаймен келісу арқылы 1760 ж. Іледен, 1763 ж. Тарбағатайдан қазақтармен сауда жасайтын арнаулы базарлар ашады. Осылайша екі жақты сауда-саттықтың көлемі кеңейе түседі. Іле және Тарбағатай базарларының ашылу тарихтарына төменде тоқталамыз.
1759 ж. Цин үкіметі Тянь-Шанның оңтүстігіндегі қожалар бастаған ұйғырлар көтерілісін басуға қалың әскер аттандырады. Осы арқылы империяның қазақтардың жылқыларына деген қажеттілігі арта түседі. Олар қазақтардан көп жылқы сатып алу үшін баға заңдылығына сүйенеді, бағаны жоғарылату арқылы қазақтардан сәйгүліктерді көптеп сатып ала бастайды. Сол кездегі Цин патшасы жарлығында: қазір ұйғыр бүлікшілерін аластаудамыз, бұл іс жыл соңына дейін аяқтала қоятын емес. Келер жылы ат тіпті көп керек болады. Қазақтармен жылқы саудасын жасауда атты көбірек сатып алу керек. Бағасы жоғарылау болса да болады, - делінген [3, 61].
Жылқы бағасының көтерілуі базарға қазақ саудагерлерінің көптеп келуін туғызды. 1759 ж. шілде айына дейін Қазбек есімді адам бастаған саудагерлер тобы төрт дүркін Үрімшіге барып сауда жасайды. Қытай саудагерлері өздерінің сол саудада жалпы 1 мыңнан астам жылқы айырбастап алғандарын мәлімдеген. Сол жылы қазақ саудагерлері іздерін суытпай екі рет Үрімшіге барып, тауарларға жылқы айырбастап қайтады. Көрсетілген жылы Цин империясының қазақтардан айырбастап алған жылқыларының жалпы саны 10 мыңнан асқан. Ал қазақ саудагерлері өз кезегінде 900 теңнен аса атлас маталар, 400 теңнен аса жібек маталар, басқа да көптеген тауарлар алып қайтқан.
Келтірілген фактілерден саудадағы екі тараптың мүдделестігін және баға заңдылығының ролін байқауға болады. Цин патшалығы қазақтармен жасаған саудаларының ойдағыдай өрістеуіне риза болатын. Олар сауданың одан әрі өрістеуі үшін патша сарайы шонжарларының бірі Ан Кайды 1759 ж. Үрімшідегі тың жер игеру және сауда істерін басқаруға жібереді. Мұны естіген Абылай 1760 ж. қаңтарда Үрімшіге арнаулы елші жіберіп, жаңа қызметке келген Ан Кайға үш ат тарту етеді. Сұлтан өздерінің сауда жайымен таныстырып, өздерінің саудаға үздіксіз келіп тұрғандарын мәлімдеген болатын.
Қазақ-қытай сауда қатынасында келіспеушіліктер де орын алып қалып отырған. Қазақ саудагерлері Цин үкіметіне олардың саудагерлерінің саудаға салатаны тауарларының сапасы нашар, бағасы қымбат екеніне наразылық білдірген. Цин үкіметі осы мәселе бойынша қазақтарға берген жауабында өз тауарларының сапасы жақсы дей алмайтындықтарын, алушылар өздері таңдап алулары тиіс екендігін, ал баға мәселесі сауда жасаушылардың өз еркінде тауарға қарай кесілетінін айтқан. Дегенмен, Қытай патшалығы бұл мәселені тексеруге жарлық шығарып, саудаға қатаң тексеру жасалуын талап еткен. Бұдан тауарлардың сапасы жақсарып, екі жақты сауда қайта жандана түскен. Сауданың жандануы қашан да тауар өндірісінің дамуына түрткі болатын. Қазақтар мен Цин ордасы арасындағы айырбас сауданың кең өрістеуі қазақтардың шаруашылық өндірісінің дамуына себепші болды. Олардың алатын тауарларға деген талғамдары да бұрынғыдан жоғарылап, жекелеген талаптарын да қоя бастады. Мысалы, деректердің бірінде қазақтардың қызыл түсті кездемелерді көптеп сатып алғысы келетіндері айтылған. Бірақ мұндай тауарлар базарда жеткіліксіз болатын. Қытайлық сауда басқарушылары оларға басқа түсті тауарларды алуға көндіруге тырысқан. Цин басшылығы бұлай істеудің дұрыс еместігін, қызыл маталардың қымбат бұйым болып табылмайтындығын айта отырып, қазақтарға қанша көлемде қажет болса, сонша жеткізіп беруді міндеттеген [1, 58]. Бұл бір жағынан жабайы және құла дүздегі халықтардың аспан әулетінің мейірімділігін есте ұстауы және ризашылық сезімде болуы үшін де жасалатын. Осыған байланысты кей кездерде қазақтардың тауарларына да баға көтеріліп отыратын [15, 76].
Қазақ елшіліктеріне Цин империясының олардың өмір сүруіне көмектесуі үшін сауда-саттық жасап отырғандары туралы көп айтылып отырды. Әскери аттарға деген қажеттілік және жалпы саудадан түсіп отыратын барлық табыстар бұрынғыша мұқият жасырылатын. Қазақтардың айырбас саудаға кешігіп жетулері немесе олардың белгіленген орындардан басқа жерлерге келулері Цин үкіметінің мүдделері үшін пайдаланылып отырды. Жергілікті әкімшілік кейіннен алыстан келгендерге жандары ашығандықтан ғана сауда жасауға рұқсат берген кейіп танытатын, бірақ жылқы бағаларын едәуір төмендететін.
Қазақтармен жеке сауда жасаған қытай адамдары қатаң жазаланып отырған. Кінәлілер түрмелерге жабылып, үш айдан бір жылға дейін кісен тағып жүруге, таяқтармен дүре соғылуға жазаланатын. Шекарадағы цин әскерилері де қатаң жазаланатын болған. Мысалы, 1779 ж. император Іле басшысының бір шекара бекетіне кескен жазасын жеңіл деп тауып, үш ай кісенмен жүруге кесілген жандардың жазасын алты айға, алты айға кесілген адамдарды бір жыл бойына кісенмен жүруге бұйрық берген. Осындай шаралары арқылы Цин үкіметі Шынжаңда кең тараған сатып алулар мен паралардың алдын алумен қатар, мал өнімдерінің арзан бағасын ұстап отыруды көздеген. Әскери аттар әсіресе империяны үнемі мазалап отыратын Шынжаң мен Моңғолиядағы көтерілістерді басуда айрықша бағаланатын.
XVIII ғ. 60-жылдарының ортасынан кейін қазақтар мен Цин империясы арасындағы сауда-саттық айтарлықтай дами түсті. Бұл саудаға патша ордасынан бастап қарапайым халыққа дейін араласты. Алайда, бұл тұста Қытай жағының қазақтарға айырбастайтын бұйымдарының көбі - ақ торғын, торқа, жібек сияқты қымбат тауарлар болып табылатын. Мұндай қымбат тауарларды айырбастап ала беруге жай халықтың жағдайы келе бермейтін. Сондықтан қазақ саудагерлері көбіне жылқыларын қымбатқа айырбастап алатын, матаны арзанырақ беретін ұйғыр саудагерлерімен сауда жасасып, Қашқар сияқты шаһарлардағы базарларға да баратын болды. Сол кездегі базарларда қазақ жылқыларының бағасы үш дәрежеде болған. Іледе екі жақ саудасындағы қазақ жылқыларының бағасы үш-төрт сәрі күміске бағаланса, ұйғыр өңірлерінде одан бір еседен артық жоғары болған.
Қазақтар мен ұйғырлар арасындағы сауда-саттыққа тиым салынғаннан кейін Цин үкіметінің Іледегі базары қайта жанданып, қазақтардан сатып алынатын малдары көбейе түседі. Үкіметтің Іледегі басшылары император ордасына жолдаған мәліметтерінде базарда қазақтардан сатып алынған жылқылардың көбейгені, олардан сұрыптап алынған 2000 жылқыны Үрімші, Баркөл және Құмыл маңында тұрған әскрлердің шығын болған аттарының орындарын толтыруға жібергендері айтылған. Бұл деректен қазақтар мен Цин патшалығы арасындағы сауданың қайта гүлденгені көрінеді.
Келтірілген бірнеше фактілерден Цин патшалығы мен қазақтар арасындағы экономикалық сауданың зор көлемде дамығандығын көруге болады. Империяның қазақтардан сатып алынған малдары олардың Іле өңіріндегі, тіпті бүкіл Тянь-Шань ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І-ТАРАУ. АБЫЛАЙ ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ 6
1.1 Абылай ханның жорықтары. 6
1.2. Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастары. 8
1.3. Сауда-экономикалық қатынастар. 12
2.1. ХІХ ғ. Орталық Азиядағы геосаяси жағдай. Ресей саяси ықпалының өсуі. Қытай ықпалының әлсіреуі. 19
2.2. ХІХ ғ. қазақ-қытай байланыстары. 26
ҚОРЫТЫНДЫ 37
Пайдаланылған әдебиеттер 39
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Отан тарихында методологиялық және фактілік тұрғыдан жаңа талдауға алуға лайық тақырыптар аз емес. Мұндай қатынасқа әсіресе көршілес елдермен саяси байланыстар тарихы жатады. Сондай-ақ бүгінгі зерттеу жұмыстарының ерекшелігі осы уақытқа дейін біршама зерттелген тарихи процестер мен фактілік материалдарды қайталау емес, мәселенің төменгі, астыңғы астарларына бойлап енуде. Сондай ғылыми мәселенің бірі қазақ-қытай қарым-қатынастары және Орталық Азиядағы геосаяси жағдай кезеңі, яғни ХVІІІ-ХІХ ғғ. қазақ-қытай қатынастары барысын анықтау болып табылады. Қазақстан аумағын мекендеген ежелгі және ортағасырлардағы түркі тілдес тайпалар мен Қытай мемлекеті арасындағы қарым-қатынастар өте ерте замандардан бастау алатыны белгілі. Ертедегі ғұндар, Үйсін, Қаңлы мемлекеттері, ортағасырлық Батыс Түрік, Түркеш қағанаттары көршілес қытай билеушілерімен тығыз саяси-дипломатиялық және сауда-экономикалық байланыстар орнатқан болатын.
Тікелей қазақ-қытай қарым-қатынастары Абылай заманында, XVIII ғ. екінші жартысында қалыптаса бастады. Бұған бірқатар факторлар, соның ішінде Жоңғария мемлекетіндегі ішкі-сыртқы жағдайлар тікелей себеп болған еді. XVIII ғ. ортасында Жоңғарияда орын алған жағдайлар маньчжур-қытайлық Цин империясының жаулап алушылық саясатының жүзеге асырылуына жақсы мүмкіндіктер сыйлады. 1745 ж. жоңғардың мықты билеушісі болған Галдан Церен өлген соң оның мұрагерлері арасында тақ үшін талас-тартыстар басталады. Тақтан үміткерлер қолдауды тек ішкі рулардан ғана емес, сырт мемлекеттерден де іздейді. Осы кезде қазақтың бірқатар билеушілері, әсіресе Абылай сұлтан Жоңғарияның ішкі істеріне белсене араласады. Олар көрші мемлекеттегі тұрақсыз жағдайларды пайдаланып жоңғарлар иелігінде болған шығыс өңірлерді өздеріне қаратуға тырысқан еді.
Зерттеу жұмысың нысаны - жаңа деректер негізінде қазақ-қытай қарым-қатынастарының ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдағы даму үрдісін қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда патшалық қазақ-қытай қатынастарына байланысты зерттеулер біршама бар болғанымен, оның кейбір қырларына көп көңіл бөлінбеген. Оның басты себебі қазақ жерін отарлап алғаннан кейін қытай мен арадағы байланыстарды Ресей империясы тек өз мүддесі тұрғысынан шешті. Патша өкіметі өзінің империялық саясатының көлеңкелі тұстарын көпшілікке жария етпеуге тырысып бақты. Қазақ-қытай қатынастарына байланысты жазылған еңбектер революцияға дейінгі кезеңдерде жарық көрді. Қазақ елінің көршілес елдермен саяси және сауда қатынастарының тарихнамасы өзінің даму барысында ұзақ және күрделі жолдардан өтті. Соған қарамастан, осы күрделі мәселеге қызығушылық пен ықылас білдіру Қазақстан азаттық алғаннан бері күшейе түсті.
ХІХ ғасырда отарлық шет аймақтардың байлықтарын игеру, олардың ресурстарын анықтау және түбегейлі зерттеу мәселелері қойылды. Мұнда Орыс географиялық қоғамына едәуір мән берілді. Отаршылдық пиғылды көздеген патша өкіметі ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында көптеген жергілікті өлкетану қоғамдарының алдарына бодан болған елдерге ғылыми экспедицияларды жарақтандырып, олар туралы географиялық, статистикалық, этнографиялық және жаратылыс - тарихи материалдар жинап, оларды өндеу және тарату міндеттерін қояды.
Зерттеу жұмысының деректік көзі ретінде алынған материалдарды бірнеше топтарға жіктеуге болады. XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихын талдауда осы кезеңге жататын орыс тіліндегі құжаттары - Ресей әкімшілігі шенеуніктерінің күнделіктері, есептері, хаттары және т.б. құжаттар болып табылады. Міне, осы деректер тақырыбымызға қатысты жазба деректердің бірінші тобын құрайды. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках [1], Казахско-русские отношения в XVIII-ХІХ веках [2], Цинская империя и Казахские ханства. Вторая половина XVIII-первая треть XIX в. [3], 1998 жылы Қытай деректері негізінде жарияланған 100 құжат [4] және соңғы кездегі Қазақстан Республикасы үкіметінің Мәдени мұра бағдарламасы аясында 2005 жылы жарияланған Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері [5], Абылай хан өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдар [6] атты еңбектерде қазақ-қытай қатынастарының саяси және әлеуметтік, елшілік қызметтері жөнініде нақты деректер топтастырылған.
Зерттеу барысында қазақ-қытай қарым-қатынастарына қатысты мәліметтерді басылым беттерінен кездестіреміз. Мысалға: Военный сборник, Вестник Европы, Русская старина, Русский архив, Туркестанские ведомости, Вопросы колонизаций сияқты баспасөз басылымдарында қазақ-қытай қатынастарына қатысты аса маңызды деректер келтірілген. Бұлардан басқа ХІХ ғасырда орыс мерзімдік басылымдардағы деректердің Царское колонизация в Казахстане атты еңбекте біршама жинақталған түрі келтірілген. Онда Руский вестник, Отечественные записки және басқа да журналдар. Осы мерзімді басылымдарда Шығыс Түркістандағы 1864 жылы көтеріліс жайлы және Жақыпбек құрған Жетішар мемлекетіндегі қазақтар туралы мәліметтер көтерілген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихын жарық көрген құжаттар жинағының материалдарымен және осы бағыттағы зерттеу еңбектерінің тұжырымдарын дерек ретінде кеңінен ғылыми айналымға тарта отырып зерттеу, оны объективті түрде ашып көрсету зерттеу жұмысына басты мақсат етіліп қойылды. Осыған орай мынадай міндеттерді шешу назарға алынды:
- қазақ-қытай қарым-қатынастарының ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырда өрбуінің тарихнамасын және теориялық-методологиялық мәселелері мен деректік негіздерін қарастыру;
- Жоңғар хандығы құлағаннан соң қалыптасқан геосаяси ахуал жағдайында қазақ-қытай байланыстарының өрбу ерекшеліктерін, Абылай ханның қытайларға байланысты ұстанған саясатын айқындау;
- Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастарын ашып көрсету;
- сауда-экономикалық қатынастарын зерделеу;
- ХІХ ғ. Орталық Азиядағы геосаяси жағдайды, Ресей саяси ықпалының өсуін және Қытай ықпалының әлсіреуін нақтылы мәліметтер негізінде баяндау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі ХVІІІ - ХІХ ғасырларды қамтиды. Осы аралықтағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихын ХVІІІ ғ. жоңғар шапқыншылығы кезіндегі және ХІХ ғ. патшалық Ресейдің экспансиялық саясаты тұсындағы кезең деп екіге бөліп қарастыруға болады Алғашқы кезеңде екі халықтың өзара байланыстары шиеленісті жүруімен ерекшеленсе, одан кейінгі кезеңдерде қазақтар мен қытайдың қатынастары тек Ресей империясының мүдде тұрғысынан жүргізіліп, екі арадағы шекара сызығын белгілеуде жергілікті ұлт ерекшеліктері ескерілмеді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кең көлемдегі деректік материалдар негізінде ХVІІІ - ХІХ ғасырдағы қазақ-қытай қарым-қатынастарының тарихы тұтастай қарастырылуы зерттеу жұмысының негізгі жаңалығы болып табылады. Нақтылай айтқанда, төмендегідей жаңалықтар бар:
- ХVІІІ-ХІХ ғғ. қазақ-қытай саяси қарым-қатынастарының тарихнамасы сараланып, мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі мен деректік негізіне талдау жасалынған;
- ХVІІІ ғ. қазақ-қытай саяси байланыстарының шиеленісті жүруінің себептері айқындалып, Абылай ханның қытайларға байланысты ұстанған саясатына объективті ғылыми баға берілген;
- патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына ХІХ ғ. 60-70 жж. қарсыластық барысында орын алған қазақтардың Шығыс Түркістандағы Жақыпбек Бадаулет мемлекетімен байланысы талданып, осы байланыстағы Тазабек Пұсырманұлы секілді т.б. қазақ қайраткерлерінің орны ғылыми тұрғыдан сараланған;
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер, деректер тізімінен тұрады.
І-ТАРАУ. АБЫЛАЙ ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
Абылай ханның жорықтары.
Қазақстан аумағын мекендеген ежелгі және ортағасырлардағы түркі тілдес тайпалар мен Қытай мемлекеті арасындағы қарым-қатынастар өте ерте замандардан бастау алатыны белгілі. Ертедегі ғұндар, Үйсін, Қаңлы мемлекеттері, ортағасырлық Батыс Түрік, Түркеш қағанаттары көршілес қытай билеушілерімен тығыз саяси-дипломатиялық және сауда-экономикалық байланыстар орнатқан болатын.
Тікелей қазақ-қытай қарым-қатынастары Абылай заманында, XVIII ғ. екінші жартысында қалыптаса бастады. Бұған бірқатар факторлар, соның ішінде Жоңғария мемлекетіндегі ішкі-сыртқы жағдайлар тікелей себеп болған еді. Қытайдың Цин патшалығы (1644-1912) жоңғарлармен үздіксіз соғыстар жүргізе отырып, бастапқыда осы күресте қазақтарды өз тараптарына тартуға тырысқан болатын. XVIII ғ. ортасында Жоңғарияда орын алған жағдайлар маньчжур-қытайлық Цин империясының жаулап алушылық саясатының жүзеге асырылуына жақсы мүмкіндіктер сыйлайды. 1745 ж. жоңғардың мықты билеушісі болған Галдан Церен өлген соң оның мұрагерлері арасында тақ үшін талас-тартыстар басталады. Тақтан үміткерлер қолдауды тек ішкі рулардан ғана емес, сырт мемлекеттерден де іздейді. Осы кезде қазақтың бірқатар билеушілері, әсіресе Абылай сұлтан Жоңғарияның ішкі істеріне белсене араласады. Олар көрші мемлекеттегі тұрақсыз жағдайларды пайдаланып жоңғарлар иелігінде болған шығыс өңірлерді өздеріне қаратуға тырысқан еді.
Орта жүздің белгілі сұлтаны болған Абылайдың ата қоныстары Орталық Қазақстан аумағында орналасқан болатын. Алайда, өз билігін шығыс, оңтүстік-шығыс өңірлерге де таратуға талпынған ол көшіп-қону аймақтары Қазақстанның шығыс өңірімен шектесетін жоңғар ұлыстарының ішкі-сыртқы істеріне, ондағы оқиғаларға бел шеше кіріседі. Абылай бұл саясатында жоңғар тағынан үміткерлер - Даваци (Дауаши) мен оның одақтасы Әмірсананы қолдайды. Ішкі ойрат мәселелеріндегі өз ықпалын күшейту үшін Абылай сұлтан 1751 ж. Давациге және билік үшін таласта басқа үміткер Лама-Доржиден жеңіліс тауып Жоңғариядан қашқан Әмірсанаға өз ауыл-аймақтарынан пана береді. Ортақ қарсыластары Лама-Доржи өлтірілген соң Әмірсана кенеттен Давациге қарсы шығады, Абылай бұл жағдайда алдыңғысын қолдайды. Тек Абылай бастаған қазақ феодалдары ғана емес, бұл кезде Моңғолиядағы Цин империясының уәкілдері де Жоңғарияда болып жатқан оқиғаларды, олардың ортаазиялық елдермен байланыстарын мұқият бақылап отырған болатын.
1754 ж. Әмірсана Давациден жеңіліп Қытайға қашып барып, Цин үкіметінен көмек сұрайды. Әмірсананың келуі Қытай үкіметіне Жоңғарияға басып кіріп, оларды біржолата бағындыруға жақсы себеп болып табылады. 1754 ж. жазында император Цяньлун: Әмірсана өте қажетті адам. Егер ол бізге келсе, бұл келесі жылы жорыққа шығуға үлкен пайда әкеледі деп жазған [3, 18]. Император Әмірсананың келуінің түпкі мақсатын бастапқыдан білетін. Оның мақсаты қытайлықтарға бағыну емес, билікке қол жеткізу үшін солардың қолдауын алу еді. 1754 ж. Цин империясы Жоңғарияға өз әскерін енгізіп, осы мақсатта Әмірсананы пайдалану туралы жоспар құрады.
1755 ж. ақпан айында Цин үкіметі Жоңғарияға өз әскерлерін енгізеді. Маньчжур-қытай әскерлерінің алдында Әмірсананың жасағы орналасады. Оның туын көрген ойраттар көп жағдайда ұрыссыз-ақ беріліп отырған. Цин әскери басшылығы Жоңғарияға ішкерілеп енген сайын Әмірсанаға одақтас қазақ жасақтарының Давациге қарсы іс-әрекеттері туралы барлау мәліметтерін алып отырады. Мысалы, Еміл өзенінің бойындағы Цибахан есімді адамның ұлысындағы 10 мың түтіннен қазақ жасақтарының шабуылынан соң 6-7 мың түтін қалған [3, 55, 11-құжат]. Іле өзенінің бойындағы ұлыстардағы жағдай бұдан да ауыр болған, қытай деректері бойынша мұнда Давацидің жақтастары бір күн де тыныштық көрмеген. 1755 ж. наурыз айында, жоңғар жорығының басында-ақ император Цяньлун әскери кеңеске әскерлерді тез жылжыту туралы берген жарлығында: Батма-Церен қазақтармен бірігіп Давацидің ұлысын шабуда. Давацидің күші мүлдем сарқылды, жоңғар істері толық күйзеліске ұшырауда. Егер әскерді тез жүргізбесек, бүкіл пайда қазақтардың қолында қалады. Егер Даваци қазақтардың немесе Әмірсананың, не Батма-Цереннің қолына түссе бұл жақсы болмайды, одан да оның қолға түспегенінің өзі жақсы деп хабарлаған [3, 50, 7-құжат].
Цин империясының Жоңғарияға екі бағытпен аттандырылған 200 мың әскері Баркөл мен Улиастайдан аттанып, сәуір айында Бұратала алқабында қосылған еді. Деректерге қарағанда, цин әскері Тянь-Шань өңіріндегі жоңғарларды толығымен құртып, артында арамза тұқым қалдырмау ниетімен шығарылған [5, 7]. Қытай үкіметі Жоңғарияға жорық жасардан бұрын, осы жорық барысында қазақтардың өздеріне қандай позиция ұстайтынына байланысты біраз ойланған. Оларды өздеріне пайдалану мәселесі де күн тәртібінде тұрған.
Цин әскері 1755 ж. маусым айында Давациді Іле бойындағы Моңғолкүре деген жерде қолға түсіріп, Жоңғар хандығын біржолата жояды. Жоңғар ұлысының аман қалған тұрғындарын төрт тайшының басқаруына бөліп беріп, оларды жоғарыдан өздері басқаратын қылады. Тайшыларды да Цин үкіметі өздері тағайындайтын басқару жүйесі енгізіледі. Бұл Әмірсананың тұтас жоңғар ханы болу мақсатының іске аспағанын көрсететін. Сол себепті ол Цин патшалығына қарсы жасырын түрде даярлық жасай бастайды. Ол астыртын қазақтарға жаушылар жіберіп байланыс жасаумен бірге, Іле бойында әскер жинайды. Өзінің бұл әрекетін ол қытайлықтарға қазақтардан қорғану үшін жасап жатқан шаралары ретінде түсіндіреді. Бірақ қазақтардың оларға шабуыл жасау ниеттерінің жоқ екендігін білетін Цин ордасы оның бұл сөзіне сенбеген. Сол себепті де 1755 ж. маусым айында Цин үкіметі қазақтармен тікелей өздері байланыс орнату үшін Абылай сұлтан ордасына жоғарыда аталған ресми елшілік жіберген еді.
Қытай тарапы елшілікке: сендер қазақ шекарасына барғанда талас-тартыс шығаруларыңа болмайды. Бірақ өздерің сақ болыңдар. Ол жақтың әскерлері сендерге шабуыл жасаған жағдайда да сендер оларға жөн айтып кері қайтарыңдар. Егер олар сөзге көнбесе ғана оларды тұтқындап жойсаңдар болады, - деген тәртіп белгілеген [1, 49]. Іс жүзінде қазақтарға Шуньдэна бастап барған елшілік жол үстінде ешқандай қарсылық шабуылға тап болмаған. Олар аман-есен Абылай сұлтанның қабылдауында болып қайтады. Бұл елшілік қазақтарға Жоңғар хандығының Қытай империясының құрамына енгені туралы хабарлауы тиіс болатын. Осыған орай қазақтардан ойраттардың істеріне араласуды тоқтату талап етіледі. Абылай Цин патшалығының жіберген елшісін жылы қарсы алады. Ол шығыста Әмірсанадан гөрі Цин патшалығымен байланыс жасаудың пайдалы екенін түсінген. Сонымен қатар, Абылай өзінің Бөлебай бастаған елшілерін Цин елшілерімен бірге Іле бойындағы олардың әскери шебімен байланыс жасап, барлап қайтуға жібереді. Бұл қазақтар мен Цин үкіметі арасындағы ресми қарым-қатынастардың басталуы болатын.
Қорыта келгенде, XVIII ғ. ортасында қазақтардың, әсіресе Абылай сұлтанның тікелей қатысуымен Орталық Азиядағы ірі геосаяси іс-әрекеттер орын алды. Абылайдың жүргізген саясаты мен ұйымдастырған жорықтары алып көрші мемлекеттердің ықпалына түсе бастаған қазақ елі үшін маңызы зор болды. Абылай сұлтанның қатысуымен және жорықтарының нәтижесінде ғасырлар бойы қазақтар үшін мазасыз әрі қауіпті көрші болып табылған Жоңғария мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. Оның әскери іс-қимылдары қазақ жерін шығыста кеңейтіп қана қоймай, Қытай елімен дипломатиялық байланыстардың негізін қалады.
1.2. Абылайдың Қытаймен саяси-дипломатиялық қарым-қатынастары.
Абылайдың саяси және дипломатиялық қызметінде Қытай мемлекетімен қарым-қатынастары ерекше орын алады. Оның Цин империясымен қарым-қатынастары, дипломатиялық тактикалары мен ұстанған саясаты соңғы жылдары біршама зерттелу үстінде. Көрші Қытай мемлекетімен қазіргі таңда да тығыз саяси-дипломатиялық және сауда қарым-қатынастарын орнатқан Қазақстан елі үшін де сонау XVIII ғ. негізі қалана бастаған екі ел арасындағы байланыстарды зерттеп, талдау бүгінгі күнде де маңызын жойған жоқ. Екі ел арасындағы дипломатиялық байланыстардың жолға қойылуы Абылай заманында орын алып, оның бастауында осы аталған билеуші тұрған еді.
1755 ж. Цин империясының Жоңғар хандығын жоюына байланысты Абылай Қытаймен дипломатиялық байланыс орнатып, өмірінің соңына дейін олармен қарым-қатынаста болды. Әрине, Абылай солтүстіктегі Ресей империясымен де, оңтүстіктегі ортаазиялық хандықтармен де күрделі байланыстар жасады. Дегенмен, оның саяси қызметінің айтарлықтай бөлігі шығыстағы Қытай мемлекетімен қарым-қатынастарға арналған болатын.
Абылай билікке келісімен қазақтардың бастапқы жер аумағын қалпына келтіруге тырысқан еді. 1745 ж. Жоңғарияда Галдан Церен өліп, ойрат билеушілері өз іштерінен бөлініп, бір-бірімен билікке таласа бастаған кезде ол жоңғардың өзара жауласқан топтарын кезек-кезек қолдап, оларды әлсірету арқылы кезінде жау қолында қалып кеткен қазақтың біраз жерін қайтаруға әрекет жасайды. Бұл саясаттың кейіннен Цин империясының жоңғарларды толықтай жер бетінен жойып, Абылай және басқа билеушілер бастаған қазақтармен саяси-дипломатиялық байланыстар орнатуымен аяқталғаны белгілі. Бұл байланыстар әлбетте бірден бейбіт жолмен келген жоқ, екі ел арасындағы қарым-қатынастар алдымен біраз қақтығыстар, саяси оқиғалар арқылы орнады. Абылайға қатысуымен орын алған екі ел арасындағы біраз оқиғалар алдыңғы тараушада атап өтілді.
Цин патшалығы 1755 ж. ақпан айында жоңғарларға қарсы 200 мың әскерін аттандыра отырып, өздерінің қазақтар жөнінде қабылдаған саясаттық принциптерін де жариялаған еді. Онда: Бан Ди мен Әмірсанаға айтылсын, ұлы іс орындалған соң, қазақтар өздері келіп бізге ел боламыз десе, олардың басшыларын лайығымен астанаға ертіп келіп, патшамен кездестіріп, оларға шен беру керек. Ал олардың қол астындағы халық сол бұрынғы орындарында отыра берулері керек. Оларды көшірудің қажеті жоқ. Егер олардың бізге ел болғылары келмесе, оларды әскери күшпен бағындыруға болмайды.... Ал Цин империясы Жоңғарияны жойған соң, 1755 ж. 17 маусымда Абылай сұлтанға хат жолдап: Жоңғарлар ежелден қазақтарға өш еді, патша оларды тыныштандырған соң, оларға жарлық түсіріп, жоңғарлардың өз бетімен қазақтарды барымталауына тиым салды. Ал сен қазақтардың бізге ел болу-болмау еріктерің өздеріңде, бірақ шекараны тыныш сақтауларың керек. Өз беттеріңмен шекарадан өтіп жоңғарларды тонауларыңа болмайды. Егер осы жарлыққа бой ұсынбасаңдар, сендерге сөзсіз қалың қол аттандырып шабуыл жасаймыз, сонда өкініп жүрмеңдер, - делінген [5, 33].
Бірақ сәл кейіннен Қытай тарапы қазақтармен тым қатаңдыққа бармауды ойластырып, Абылайға тағы бір хат жолдаған. Онда жоңғарлардың тыныштандырылғаны, егер ел болуды қаласа қазақтардың еселенген сый-құрметтерге бөленетіндігі, шекараны тыныш ұстау, шабуыл жасап оларды әуре-сарсаңға салмау туралы айтылған болатын. Осы хаттардан Цин үкіметінің қазақтарға бірде сес көрсетіп, бірде майда саясат ұстау арқылы тыныштықты сақтауға міндеттеу мақсаттарын іске асырмақ болғандықтары байқалады. Абылай олардың іс-әрекетін, ниеттерін байқау үшін бірден жауаптар бермеген, үнсіздік әдісін қолданған.
Қытай империясы Абылайға Шуньдэна бастаған алғашқы елшілігін 1755 ж. маусым айында жібергені жоғарыда аталды. Өз кезегінде Абылай да өз елшілерін цин тарапына аттандырған еді. Бұл елшілік цин сарайында ілтипатпен қарсы алынып, император қабылдауында болады. Цин билеушісі Цяньлун Абылай бастаған қазақтарға ойраттардың сөзіне толық сенуге болмайтындығын, Әмірсананы ұстауға бұйрық берілгенін, егер ол қазақтар жеріне қашып барса, оны ұстап әкеліп берулерін, бұлай болған жағдайда олардың мол сыйлықпен жарылқанатындықтарын мәлімдеген. Осымен қатар Абылайға күміс тиындардан сыйлық та жолданған. Бұл сыйлықты қазақ жеріне ала келген цин елшісі Шуньдэна Абылайдың оларға риза екендігін айтқан. Бірақ Абылай Әмірсананы ұстап беруге асықпаған еді. Ол тек Әмірсанаға бұрынғыдай ашық көмектеспейді, осы арқылы екі жаққа да бірдей мәмілегерлік саясат ұстанады.
Абылайдың Цин патшалығымен тікелей қарым-қатынастары төмендегідей жағдайда басталған еді. 1757 ж. жазында ол қытай-маньчжур әскерінен жеңіліс тауып шегінеді. Қытай әскербасы Фу Дэ оған бірнеше адамын жібереді. 22 шілде күні олар Абылаймен кездеседі. Сұлтан қытайлық елшілермен бүкіл Орта жүз атынан сөйлесуден бас тартып, бұл мәселені талқылау үшін билер кеңесін шақыру қажеттігін алға тартады. Бұл оның келіссөздерді созу, кейінге қалдыру тіпті болдырмау мақсаттарынан туындаған болатын. Абылайдың келіссөздерді созбауы үшін маньчжур-қытай әскері оның көштеріне жақындайды. Абылай болса әлі де цин әскерінің ордасына өзі барудан жалтарып, қытайлықтарға сыйға беруге төрт атты қосып өзінің адамдарын жібереді. Қазақ сұлтанының бұл әрекеті Фу Дэнің ашу-ызасын туғызғаны алдыңғы тараушада айтылды. Туындаған мәселені түсіне білген генерал Чжао Хой болса оны тыныштандырып, келген қазақтарды Орта жүздің ресми елшілері ретінде Пекинге император сарайына аттандырады. Сонымен қатар Чжао Хой Абылайға сыйлықтармен қоса өзінің Нусан және Эркешала тайшы бастаған елшілерін жіберген еді [15, 47].
Абылай ордасына тамыздың ортасында жіберілген Нусан мен Эркешала сұлтанның ауыл-аймағына жетіп, 5 қыркүйекте олардың алғашқы кездесуі болады. Кездесулер бір айға жуық уақытқа созылады. Келіссөздер күрделі жағдайларда өтеді, ол көбіне Абылай тарапынан созыла түседі. Нусан одан Цин тарапынан лауазымдар мен сыйлықтар алуға ниет ететін билер мен белгілі адамдардың тізімін жасауды ұсынады. Абылай өзінің науқастанып тұрғанын желеу етіп келіссөздерді келесі күнге қалдырады. Одан соң да ол әртүрлі себептермен уақытты соза түседі, алайда цин елшілері қорқыту, арандату әдістерімен оны келіссөздерді жалғастыруға мәжбүр етеді.
Келіссөздердің екінші кезеңі 31 қыркүйекте басталып он шақты күнге созылады. Осы кездесулерде Абылай Орта және Кіші жүздердің Ресей бодандығында екенін хабарлағанға ұқсайды. Ол қазақтардың бас ханы ретінде Кіші жүздің ханы Нұралыны атайды, оның Ресей үкіметі бекіткен билеуші екенін жеткізеді. Абылай Нұралы ханмен кеңеспей сыртқы саяси мәселелерді шеше алмайтынын айтады. Бұл да оның дипломатиялық тәсілі болып табылатын, себебі іс жүзінде Абылай Нұралыға бағынбайтын. Қытай елшілері кетісімен Абылай Ресей тарапына өзінің қытайлықтармен келісімге келгенін хабарлап, Ресейге өз елшілерін жіберу ниетін білдіреді. Ол Цин патшалығының өзін қаншалықты өздеріне тартуға тырысса да ресейліктерге адалдығынан айнымайтынын жазған еді.
Дегенмен, Цин әскерімен соғыстың салдарын түсінген Абылай қытай әскербасыларымен кездесіп, империя ордасына хат жолдайды. Бұл хатта ол өзінің Цин империясына сырттай тәуелді болатындығын білдіреді. Абылай бұдан былай шығыстағы империямен қарым-қатынас орнатпай сыртқы саясат жүргізе алмайтынын түсінген. Оларға сөз жүзінде тәуелді бола отырып, өзінің дербес хандығын жалғастыра беруді көздеген. Осылайша, Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының Цин патшалығымен қарым-қатынастары 1757-1758 жж. орнатылады. Қазақ елшілері Пекинге император қабылдауына барғанда, Цин билеушісі қазақ хандарын мойындап, оларды хандыққа тағайындаған жарлық хаттарын жібереді. Бұл хаттарда өздерінің қазақтар жөніндегі саясаттарын ашық аңғартады. Хаттарда: Патша сендердің жайлы тіршілік етулеріңе тілектес. Сендер бұрынғы салттарыңда бола беріңдер. Алым-салық беру-бермеу еркі өздеріңде. Тыныштық сақтасаңдар болғаны. Егер елші жіберіп жатсаңдар, патшаның ерекше ықыласына бөленесіңдер, - деген сыңайлы түсініктер болған [4, 77; 5, 8]. Аталған 1757 ж. Абылай өзінің Шағыр, Өміртай бастаған құрамында 11 адам бар елшілер делегациясын Пекинге жіберіп, Цин патшалығына өзінің сәлемін жолдап, тарту-таралғылар ұсынған болатын.
Абылайдың Цин империясымен тікелей байланыс орнатуы патшалық Ресей үкіметін қатты алаңдатады. Қытай тарапына жіберілген ресми хаттарда Ресей жағы Орта жүздің өздерінің қол астында екендігін білдіреді. Цин үкіметі өздерінің жауап хатында жоңғарларды тыныштандырғандарын, қазақтардың өз еріктерімен өздеріне арқа сүйегендерін, өздерінің оларға қару жұмсап, қысым жасап, алым-салық төлеуді міндеттемей отырғандарын жазған. Қытай билеушілері қазақтарды басқа мемлекеттерге бағынышты болудан шектемейтіндерін, Ресеймен де қарым-қатынас жасауға тиым салмайтындарын білдірген еді. Цин үкіметі өздерінің осы саясатын табанды ұстанып, қазақ-орыс қарым-қатынастарына баса назар аударған жоқ. Іс жүзінде олар қазақтардан шекараны тыныш сақтау талабымен шектеліп, сол тұста қазақтардың басқа ішкі-сыртқы істеріне араласқан жоқ. Нәтижесінде, Абылай қазақ халқының ұлттық қоғамдық дәстүріндегі хандық жүйенің сақталуын қамтамасыз ету негізінде Цин империясымен тікелей дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.
Қорыта келгенде, Абылай XVIII ғ. екінші жартысында Цин империясымен саяси-дипломатиялық тығыз қарым-қатынастар жүргізді, осы арқылы шығыстағы алып көрші мемлекетпен ғасырларға созылған байланыстардың негізін қалады. Қазақ-қытай қарым-қатынастары тиімді жолға қойылып, елдің тыныштығы мен тұтастығын сақтауда маңызды істер атқарылды. 1755-1758 жж. Цин империясымен арадағы қатынастар соғыс қимылдары арқылы да іске асырылған еді. Абылай елдің бірігуі мен сыртқы жауларға қарсы күресті шеберлікпен ұйымдастыра білген саясаткер, шебер дипломат, қолбасшы бола алды. Ол елдің ішкі жағдайын реттеу мен сыртқы саясатта нәтижелі табыстарға қол жеткізді. Ресей мен Қытай империяларының белгілі бір қысымында болған Абылай екі жақты бодандықтан тиімді пайда тауып, күштердің саяси тепе-теңдігін сақтай алды, қазақ мемлекетінің мүддесімен оңтайлы геосаясат жүргізді.
Төңкеріске дейінгі және кеңестік тарихнамада Абылайдың Қытай боданы болғандығы туралы пікірлер басым болды. Қытай деректеріне жасалған мұқият талдаулар мұндай пікірлерді жоққа шығарады. Цин үкіметінің жолдаған хаттары арнайы саясатты ұстанса, Абылай да өзінің жауап хаттарында дипломатиялық сыпайылықты сақтап, оларға оң көзбен қарайтынын білдірді. Бірақ іс жүзінде Абылай өзінің ішкі және сыртқы саясатында тәуелсіз еді.
Абылайдың Цин орласымен белсенді елшілік және сауда қатынастары, қазақ мемлекеттілігінің бекітілуі Қазақстанның халықаралық аренадағы беделін де арттырды. Дипломатия саласында оның алыстан болжайтын саясаткер ретіндегі қабілеттері айқын көрінді. Қазақ сұлтанымен Орталық Азия елдері де санасатын болды. Шығыс Түркістан, Қоқан иеліктерінің билеушілері Абылаймен байланыс жасауға ұмтылды. Көрші мемлекеттер Қазақ хандығымен елшілік және сауда-экономикалық байланыстарға түсе отырып, қазақ сұлтанын өз қарсыластарымен күресте одақтасуға да ұмтылды. Абылай сол тұста қазақ елінің халықаралық беделінің беки түсуінде маңызды роль атқарды.
Азаттық үшін күрес кезеңі ретінде тарихта қалған XVIII ғасыр ортасындағы қазақ елінің сыртқы саясаттағы қуатты Цин патшалығына қарсы дипломатиялық әскери әрекеттері арқылы Абылай өз есімін қазақ тарихында алтын әріптермен жазды. Оның бірнеше рет күші басым қытай әскеріне тойтарыс беруі ел ішінде және көрші халықтар, тіпті жаулары тарапынан Қазақ хандығының қуаттылығын, Абылайдың елі таныған мемлекеттік қайраткер, дарынды әрі ержүрек әскери қолбасшы ретіндегі орнын айқындады. Оның осындай беделі қазақ елін қоршай жатқан қос империя арасында өсе түсті. Ресей де, Қытай да Абылайды өз жақтарына тартуға шаралар жасады. Нәтижесінде екі империя арасындағы қазақ елінде халықтың бірлігі, жердің тұтастығы, сонымен қатар далалық басқару жүйесі сақталып келді.
1.3. Сауда-экономикалық қатынастар.
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының Цин империясымен қарым-қатынастарында сауда-экономикалық байланыстарға айрықша маңыз берілетін. Көшпелілер қай кезеңде болсын көрші отырықшы халықтармен айырбас сауда-саттық жасауға қашан да мүдделі еді. Егіншілік өнімдері мен өндіріс тауарларына деген қажеттілік Орталық Азия халықтарын Қытаймен сауда-саттық байланыстар жасауына итермеледі. XVIII ғ. ортасында Орта жүз қазақтары Ресеймен олардың көштерінен алыс Орынбор қаласында, ал аталған ғасырдың екінші жартысында Троицк және Семей бекіністерінде ғана сауда жасай алды. Сол себепті Қытаймен экнонмикалық сауда жасау Абылай сұлтанның Қытаймен дипломатиялық қарым-қатынасының маңызды саласы болып табылды.
Абылай 1756 ж. өзінде Цин империясы өкілдеріне өзінің олармен айырбас сауда жасау ойының бар екенін айтқан болатын. 1757 ж. қазақ жеріне басып кірген Цин әскербасылары Чжао Хой мен Фу Дэ ордасына Абылай тарапынан жіберілген алғашқы қазақ елшілері де келіссөздер барысында олармен сауда жасау ниеттерінің барын білдірген [4, 77]. Қытай тарапы бұл ұсыныстарды қабыл алған соң екі ел арасындағы экономикалық сауда істері тез қанат жая бастайды.
Цин патшалығы сол тұста қазақтармен жылқыларға жібек маталар айырбастауға мүдделі еді. 1757 ж. империяның ресми адамдары келесі жылдан бастап Үрімшіде айырбас сауда жасауды бастауға келіседі. Бұл туралы 1757 ж. желтоқсан айымен мерзімделетін қытай дерегі айғақтайды. Онда: Қазақтармен Үрімшіде сауда жасауды Абылаймен келіскенбіз, патша өз жарлығымен бекіткен, - деп жазылған [5, 42]. Цин патшалығының қазақтармен жасаған саудасы үкімет басқаруымен жүргізілді. Олар қазақтармен жасайтын сауда істерін басқаратын чиновниктерінің дәрежесін және олардың басқаруында болатын сарбаздардың санын кеңесіп бекітті. Сауданы басқаруға аймақ әкімі немесе аудан әкімі дәрежелі мансапты тағайындауды жарлық етті. Бұл деңгейдегі адамдар ішінен аз санды ұлттар арасында көп болған, олардың тұрмыс-тіршілігін жақсы білетін адамды қою қажет болатын. Сондықтан қытай үкіметі қазақтармен болған сауданы басқаруды генерал шені бар, көшпелілер тұрмысымен жақсы таныс Ну Сан есімді адамды тағайындайды. Ол ойрат, моңғол тілдерін жетік білетін, шыққан тегі маньчжур болатын. Сонымен бірге қазақтармен айырбастайтын тауарларын базарға тасымалдап жеткізуге және басқадай жұмыстарын істеуге жүз әскер мен бір генералдың орынбасары дәрежелі адамның жұмыс істеуі бұйырылады. Қазақтармен болатын сауданы басқаратын Ну Санды Цин императорының өзі ордаға шақырып қабылдап, оған алдағы уақытта басталатын сауданы ойдағыдай басқаруды ерекше табыстайды.
Император қазақтармен болатын сауда-саттық мәселесінде: Сауда сөзсіз әділ болуы шарт. Олар патшаның ықыласын сезіне алатын болулары керек - деген бағдарлама жасап онда: Олар ішке қарағандықтан оларға өздерінде жоқ нәрселерді жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізу. Оларда жылқы көп өседі. Олардың жылқысын айырбастап алу арқылы ішкері өлкелердің қажетін қамтамасыз ету. Бұл оларды баурап алу емес, олардың бәрінен пайда көріп, олардың малдарын арзанға айырбастап алуда емес. Жасалғалы отырған саудада өте пайдакүнемдік істеуге де, тым еркіне қоя беруге де болмайды. Десе де екі жақтың тең пайда көруі керек, - делінген [3, 57]. Бұл Цин империясының қазақтармен жасайтын сауда-саттық істері жөнінде түбірлі сауда саясаты болып табылды.
Абылай да өз тарапынан сауданы жақсы ұйымдасқан түрде жүргізуді жолға қойып, ең алғашқы сауда рәсімін ашуға өзінің сенімді адамы атақты Қабанбай батырды жібереді. Оның Қабанбай сынды ірі қайраткерді тұңғыш сауданы ашу рәсіміне жіберуі тегін емес еді. Өйткені Цин ордасы сауданы басқаруға аймақ әкімі дәрежелі чиновникті, генералдың орынбасары дәрежелі сардарды тағайындықтан әрі бұл сауда әскери адамдардың араласуы арқылы жүргізілгендіктен Абылай да соған сай Қабанбайды аттандырған сияқты.
1758 ж. күзде Цин империясы Үрімшіден тек қазақтармен айырбас сауда жасайтын арнаулы базар ашады. Оған Қабанбай бастаған қазақ сауда өкілдігі жылқыларын айдап барады. Бұл туралы да қытай деректерінде айтылған. Сол жылы Абылайдың басқа да адамдары аталған шаһарға келіп сауда жасайтындарын білдірген. Аталған жылы қазақтар мен қытайлар арасында екі рет зор көлемде айырбас сауда жасалған. Қытай тарапы қазақтарға 292 тең торғын, 54 тең жұқа жібек мата, көптеген жіп және біраз мөлшерде күміс айырбастаған. Цин патшалығы мен қазақтар арасындағы сауда істері негізінен сауданың өз заңдылықтары бойынша жүргізіліп отырды. Айырбасқа әкелінген тауардың саны, сапасы, түр-түсі және олардың айырбастағы салыстырмалы бағасы, басқа да мәселелердің барлығы екі жақтың сол кездегі қажеттілігі бойынша келісім арқылы белгіленіп отырған.
Қазақтардың Цин тарапымен сауда байланыстары екі жақтың бір-біріне мүдделі болуының себебінен туындағаны сөзсіз. Қытайдың Тянь-Шань өңіріндегі әскерлеріне қажетті мініс аттары, азық-түліктері, тіпті егістік көліктердің барлығы тек қазақтардан мал айырбастап алу арқылы ғана шешім таба алатын. Ал қазақтар өз кезегінде қытайдың тоқыма, ыдыстар, шай сияқты әралуан тауарларына мұқтаж болды, сондықтан да екі жақ та бір-бірінде аз нәрселерді өзара айырбастауы олардың арасындағы сауда-саттықтың баянды дамуына негіз болып қаланды.
Цин патшалығы қазақтарға айырбастайтын бұйымдарын шығыс, оңтүстік өлкелерден, Тянь-Шань тауының шығысындағы қазіргі Баркөл қазақ автнонмиялы ауданына қамбаға сақтай тұрып, сол жерден Үрімші және басқа қалаларға жеткізетін. 1758 ж. бұрын Баркөлге әкелінген заттар - түрлі-түсті атластар 3000 тең, тоқыма маталар 3000 тең, алтын ұнтағы жалатылған жібек және басқа түрлі маталар 477 тең, торғын 1000 тең, жұқа жібектер 1000 тең, ақ мата 530 тең, қызыл мысқал 400 кг, инелер 30 000 дана, түймелер 3000 дана болған [3, 59].
Қазақ саудагерлерінің қытай сауда базарларына баруы, онда сауда делегация басшыларына көрсетілген сый-құрметтер, саудагерлердің қытай жеріндегі бас амандығы мен тауарларының сақталуы сияқты істердің барлығы сауда заңының ережелері бойынша қамтамасыз етіліп отырды. Бұған қоса Цин үкіметі қазақтардан сауда салығын алмау саясатын қолданды, бұл қазақтар тарапына ғана жасалған айрықша сауда саясаты еді. Бұдан Қытай жағының қазақтарды жарылқау үшін өзара саудаға бару емес, қазақ жылқыларына деген сұранысынан туындаған, екі жақ та тең пайда көру мақсатында саналы түрде сауда істерін өркендеткен саясаты байқалады. Қазақ жылқылары Цин армиясына аса қажет еді. Оларға әскери мініс аттарынан бөлек егістікке жегетін аттар да қажет болатын. Бұл қажеттерін олар тек қазақтармен айырбас сауда жасау арқылы ғана өтей алатын. Сол себепті Цин ордасы Абылаймен келісу арқылы 1760 ж. Іледен, 1763 ж. Тарбағатайдан қазақтармен сауда жасайтын арнаулы базарлар ашады. Осылайша екі жақты сауда-саттықтың көлемі кеңейе түседі. Іле және Тарбағатай базарларының ашылу тарихтарына төменде тоқталамыз.
1759 ж. Цин үкіметі Тянь-Шанның оңтүстігіндегі қожалар бастаған ұйғырлар көтерілісін басуға қалың әскер аттандырады. Осы арқылы империяның қазақтардың жылқыларына деген қажеттілігі арта түседі. Олар қазақтардан көп жылқы сатып алу үшін баға заңдылығына сүйенеді, бағаны жоғарылату арқылы қазақтардан сәйгүліктерді көптеп сатып ала бастайды. Сол кездегі Цин патшасы жарлығында: қазір ұйғыр бүлікшілерін аластаудамыз, бұл іс жыл соңына дейін аяқтала қоятын емес. Келер жылы ат тіпті көп керек болады. Қазақтармен жылқы саудасын жасауда атты көбірек сатып алу керек. Бағасы жоғарылау болса да болады, - делінген [3, 61].
Жылқы бағасының көтерілуі базарға қазақ саудагерлерінің көптеп келуін туғызды. 1759 ж. шілде айына дейін Қазбек есімді адам бастаған саудагерлер тобы төрт дүркін Үрімшіге барып сауда жасайды. Қытай саудагерлері өздерінің сол саудада жалпы 1 мыңнан астам жылқы айырбастап алғандарын мәлімдеген. Сол жылы қазақ саудагерлері іздерін суытпай екі рет Үрімшіге барып, тауарларға жылқы айырбастап қайтады. Көрсетілген жылы Цин империясының қазақтардан айырбастап алған жылқыларының жалпы саны 10 мыңнан асқан. Ал қазақ саудагерлері өз кезегінде 900 теңнен аса атлас маталар, 400 теңнен аса жібек маталар, басқа да көптеген тауарлар алып қайтқан.
Келтірілген фактілерден саудадағы екі тараптың мүдделестігін және баға заңдылығының ролін байқауға болады. Цин патшалығы қазақтармен жасаған саудаларының ойдағыдай өрістеуіне риза болатын. Олар сауданың одан әрі өрістеуі үшін патша сарайы шонжарларының бірі Ан Кайды 1759 ж. Үрімшідегі тың жер игеру және сауда істерін басқаруға жібереді. Мұны естіген Абылай 1760 ж. қаңтарда Үрімшіге арнаулы елші жіберіп, жаңа қызметке келген Ан Кайға үш ат тарту етеді. Сұлтан өздерінің сауда жайымен таныстырып, өздерінің саудаға үздіксіз келіп тұрғандарын мәлімдеген болатын.
Қазақ-қытай сауда қатынасында келіспеушіліктер де орын алып қалып отырған. Қазақ саудагерлері Цин үкіметіне олардың саудагерлерінің саудаға салатаны тауарларының сапасы нашар, бағасы қымбат екеніне наразылық білдірген. Цин үкіметі осы мәселе бойынша қазақтарға берген жауабында өз тауарларының сапасы жақсы дей алмайтындықтарын, алушылар өздері таңдап алулары тиіс екендігін, ал баға мәселесі сауда жасаушылардың өз еркінде тауарға қарай кесілетінін айтқан. Дегенмен, Қытай патшалығы бұл мәселені тексеруге жарлық шығарып, саудаға қатаң тексеру жасалуын талап еткен. Бұдан тауарлардың сапасы жақсарып, екі жақты сауда қайта жандана түскен. Сауданың жандануы қашан да тауар өндірісінің дамуына түрткі болатын. Қазақтар мен Цин ордасы арасындағы айырбас сауданың кең өрістеуі қазақтардың шаруашылық өндірісінің дамуына себепші болды. Олардың алатын тауарларға деген талғамдары да бұрынғыдан жоғарылап, жекелеген талаптарын да қоя бастады. Мысалы, деректердің бірінде қазақтардың қызыл түсті кездемелерді көптеп сатып алғысы келетіндері айтылған. Бірақ мұндай тауарлар базарда жеткіліксіз болатын. Қытайлық сауда басқарушылары оларға басқа түсті тауарларды алуға көндіруге тырысқан. Цин басшылығы бұлай істеудің дұрыс еместігін, қызыл маталардың қымбат бұйым болып табылмайтындығын айта отырып, қазақтарға қанша көлемде қажет болса, сонша жеткізіп беруді міндеттеген [1, 58]. Бұл бір жағынан жабайы және құла дүздегі халықтардың аспан әулетінің мейірімділігін есте ұстауы және ризашылық сезімде болуы үшін де жасалатын. Осыған байланысты кей кездерде қазақтардың тауарларына да баға көтеріліп отыратын [15, 76].
Қазақ елшіліктеріне Цин империясының олардың өмір сүруіне көмектесуі үшін сауда-саттық жасап отырғандары туралы көп айтылып отырды. Әскери аттарға деген қажеттілік және жалпы саудадан түсіп отыратын барлық табыстар бұрынғыша мұқият жасырылатын. Қазақтардың айырбас саудаға кешігіп жетулері немесе олардың белгіленген орындардан басқа жерлерге келулері Цин үкіметінің мүдделері үшін пайдаланылып отырды. Жергілікті әкімшілік кейіннен алыстан келгендерге жандары ашығандықтан ғана сауда жасауға рұқсат берген кейіп танытатын, бірақ жылқы бағаларын едәуір төмендететін.
Қазақтармен жеке сауда жасаған қытай адамдары қатаң жазаланып отырған. Кінәлілер түрмелерге жабылып, үш айдан бір жылға дейін кісен тағып жүруге, таяқтармен дүре соғылуға жазаланатын. Шекарадағы цин әскерилері де қатаң жазаланатын болған. Мысалы, 1779 ж. император Іле басшысының бір шекара бекетіне кескен жазасын жеңіл деп тауып, үш ай кісенмен жүруге кесілген жандардың жазасын алты айға, алты айға кесілген адамдарды бір жыл бойына кісенмен жүруге бұйрық берген. Осындай шаралары арқылы Цин үкіметі Шынжаңда кең тараған сатып алулар мен паралардың алдын алумен қатар, мал өнімдерінің арзан бағасын ұстап отыруды көздеген. Әскери аттар әсіресе империяны үнемі мазалап отыратын Шынжаң мен Моңғолиядағы көтерілістерді басуда айрықша бағаланатын.
XVIII ғ. 60-жылдарының ортасынан кейін қазақтар мен Цин империясы арасындағы сауда-саттық айтарлықтай дами түсті. Бұл саудаға патша ордасынан бастап қарапайым халыққа дейін араласты. Алайда, бұл тұста Қытай жағының қазақтарға айырбастайтын бұйымдарының көбі - ақ торғын, торқа, жібек сияқты қымбат тауарлар болып табылатын. Мұндай қымбат тауарларды айырбастап ала беруге жай халықтың жағдайы келе бермейтін. Сондықтан қазақ саудагерлері көбіне жылқыларын қымбатқа айырбастап алатын, матаны арзанырақ беретін ұйғыр саудагерлерімен сауда жасасып, Қашқар сияқты шаһарлардағы базарларға да баратын болды. Сол кездегі базарларда қазақ жылқыларының бағасы үш дәрежеде болған. Іледе екі жақ саудасындағы қазақ жылқыларының бағасы үш-төрт сәрі күміске бағаланса, ұйғыр өңірлерінде одан бір еседен артық жоғары болған.
Қазақтар мен ұйғырлар арасындағы сауда-саттыққа тиым салынғаннан кейін Цин үкіметінің Іледегі базары қайта жанданып, қазақтардан сатып алынатын малдары көбейе түседі. Үкіметтің Іледегі басшылары император ордасына жолдаған мәліметтерінде базарда қазақтардан сатып алынған жылқылардың көбейгені, олардан сұрыптап алынған 2000 жылқыны Үрімші, Баркөл және Құмыл маңында тұрған әскрлердің шығын болған аттарының орындарын толтыруға жібергендері айтылған. Бұл деректен қазақтар мен Цин патшалығы арасындағы сауданың қайта гүлденгені көрінеді.
Келтірілген бірнеше фактілерден Цин патшалығы мен қазақтар арасындағы экономикалық сауданың зор көлемде дамығандығын көруге болады. Империяның қазақтардан сатып алынған малдары олардың Іле өңіріндегі, тіпті бүкіл Тянь-Шань ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz