Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі
Әдістемелік құрал
Астана
2017
Ғылыми кеңесімен басуға ұсынылған (2017 жылғы № 1хаттама).
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі. Әдістемелік құрал. - , 2017. -
бет.
Әдістемелік құралда Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың дидактикалық, тәрбиелік және әдістемелік мәселелері қарастырылды. Болашақта кең арнада сөз етілетін дидактикалық мәселелер мен қазақ драматургиясының жаңа кезеңдегі туындыларының тәрбиелік қуаты әдістемелік негіздермен бір арнада жүйеленіп берілді.
Әдістемелік құрал қазақ драматургиясын оқыту мәселелерін зерттеуші ғалым-әдіскерлерге, оқытушыдерге, магистранттарға, докторанттарға, студенттерге арналады.
Дүниеге тәуелсіздік көзімен қарайтын драмалық шығарма керек.
Нұрсұлтан Назарбаев
Драматургия -- қабырғасының бәрі айналы үй сияқты,
өзіңді де, басқаны да, жан-жағынды көріп отырасың,
сондықтан да көрермен құмарта, ынтыға зер салып көреді.
М.Б. Бүйімбаев.
Кіріспе
Әдістемелік құрал тақырыбының өзектілігі. Қазақ драматургиясын жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесінде Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі мәселелерінің терең талдаулар негізінде жүйеленуі маңызды болып табылады.
Тәуелсіздік - ғасырлар бойы аңсап келген ата-бабамыздың мұң-шері болып қазақ драматургиясында таңбаланып қалса, ендігі кезекте сол арман болған уақытты драматургтер мақтанышпен сөз етсе, ол мазмұн жас ұрпақтың рухани дүниесінде дер кезінде өз орнын алуы керек.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Сонымен біз тәуелсіз мемлекет құрдық. Өз тарихымызда тұңғыш рет осындай қалыпта, осындай аумақта құрдық. Біздің уақытымыздың бұлжымас фактісі, міне, осы! [1], - деген сөздері ғалам кеңістігінде уақыт бейнесінде таңбаланып қалған тарихи сөздер. Осылай паш етілген Тәуелсіздіктің бейнесі қазақ драматургиясында суреттеліп, ол құндылық дүние өз кезегінде әрбір қазақтың, оның ішінде жас ұрпақтың рухани қазынасына айналуы - тек ақын-жазушылар мен драматургтердің ғана міндеті емес, көп ретте, драманы жастарға оқытатын оқытушылар мен оқытуды ұйымдастырушыларға да тікелей байланысты.
Қазақ драматургиясының қазіргі дамыған болмысында тарихи тақырыптар да, қазіргі уақытта өзекті болып отырған тақырыптар да, дүние жүзіне тереземізді тең еткен Елбасымыз Н.Назарбаевтың тұлғасы да, Ата Заңымыз, қазақ деген ұлттың мәдени формуласына айналған Мемлекеттік рәміздеріміз, Астана, Бәйтерек бейнелері де жақсы дәрежеде өз орнын алып келеді.
Отаншылдық сезім, атамекенді қастерлеу - қазақтың тарихты сүю (историясофизм) ерекшелігінен туындайтын қасиет. Тарихты сүю (историясофизм) - белгілі бір дүниетанымдық негіздегі тарихтың тұтастық тұжырымдамасы [2. ? б].
Өз Отанының, туған елінің тарихы мен мәдениетін, дәстүрін, ұлттық құндылықтарын, қуанышы мен қасіретін бейнелейтін драматургтердің ерен еңбектері назар аударуға лайық.
Қазақ драматургиясындағы еркін, тәуелсіз елде өмір сүріп отырған азаматтың, адамның бейнесі суреттелуін қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінде сол еркіндікті танытатын әдістермен оқыту жүйесін анықтау керек.
Тәуелсіздік жылдарында дүниеге келіп жатқан көркем драмалық туындылар қазіргі заман келбетін бейнелеп, замандастарымыздың жасампаздық ерлігін паш етуде деп бағалаймыз. Жоғары оқу орындарының студенттеріне қазақ драматургиясының қазіргі кезеңдегі қазынасын меңгерту үшін қолда бар әдістемелік құралдарды және жаңашыл бағыттағы инновациялық технологияларды танып-талдап, мектептегі білім мазмұнына енгізу жолдарын айқындау керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі атты әдістемелік құралы - болашақта үлкен монографиялық зерттеулерге ұласатын күрделі тақырып. Бұл тақырыптың сан қырлы мәселелері драмалық шығармаларды оқыту әдістемесі саласындағы әдіскер-ғалымдардың, профессор-оқытушылардың, болашақ жас ғалымдардың етене араласуымен шешілетіні белгілі. Сондықтан тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінің болашағы зор деп санаймыз.
Әдістемелік құралды әзірлеудің мақсаты - Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінің өзекті мәселелерін анықтап, қазіргі қазақ драматургиясын ЖОО-да оқытудың негізгі ұстанымдарын айқындау;
Әдістемелік құралды әзірлеудің міндеттері:
oo Қазақстанның Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың дидактикалық негіздерін сипаттау;
oo тәрбиелік аспектісін сипаттау;
oo әдістемелік жүйесін сипаттау.
Әдістемелік құрал кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әдістемелік құрал жоғары оқу орындарының оқытушыларына, қазақ драматургиясын оқыту мәселелерін зерттеуші ғалым-әдіскерлерге, магистранттарға, докторанттарға, студенттерге арналады.
1 ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДРАМАТУРГИЯСЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 1991 жылдан бергі тарихын, қазақ драматургиясының дамуы мен кемелденуінің ширек ғасырға жуық кезеңін ЖОО білім алушыларына меңгертудің жаңа әдістемесінің қалыптастырылуы - уақыт талабы. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесін зерделеуде, ең алдымен, бұл үдерістің жалпыпедагогикалық және жеке әдістемелік негіздерін жаңа инновациялық оқыту талаптары негізінде жүйелеп қалыптастыру керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың сапалы негіздемесін анықтау жалпыдидактикалық және әдістемелік заңдылықтарына сүйене отырып жүйеленеді. Дидактикалық және әдістемелік заңдылықтар тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының қалыптасу және даму бағыттарын, қазіргі қазақ драматургиясы, драмалық сын салаларындағы жетістіктерді ЖОО білім алушыларына меңгертудің тиімді жолдарын жүйелейді.
1991 жылдан бергі кезеңде қазақ драматургиясын оқытудың жаңа технологиялары қалыптасып келеді. Дегенмен, осы практикалық қордың теориялық тұрғыдан жүйеленіп қарастырылуы кешеуілдеп, Жоғары оқу орындарының оқытушыларына қазақ драматургиясын оқытуда Тәуелсіз Қазақстанның жаңа келбетін танытатын драмалық туындыларды студенттерге сабақтастықпен, бірізділікпен жинақталған әдістемесін қолдана алмай келе жатқаны белгілі.
Бұл олқылықтың орнын толтыру және Қазақстанның жаңа дәуірі драматургиясын ЖОО-да оқытудың толыққанды болмысын қалыптастыру - кезек күттірмейтін және уақыты озыңқырап бара жатқан маңызды мәселе болып табылады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінің дидактикалық негіздерін анықтауда жалпыдидактикалық мына ұстанымдар басшылыққа алынады:
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың ғылымилылық ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың жүйелілігі және жоспарлылығы ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың білім алушылардың саналылығы мен белсенділігі ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың қолжетімділік ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың пәнаралық байланысы ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың көрнекілілігі ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың инновациялылығы ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың тәрбиелік ұстанымы.
Бұл жалпыдидактикалық ұстанымдар - тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын жоғары оқу орындарында т.б. оқу орындарында оқыту үдерісінің басты қағидалары ретінде танылады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың жалпыдидактикалық ұстанымдарына қоса, драмалық шығармалардың жоғары оқу орындарында оқытудың жеке ұстанымдары да басшылыққа алынады:
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драмалық туындыларын Қазақстанның жаңғыруы, ата-бабалар аңсаған еркіндік пен бостандық, патриоттық идея бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын қазақ ұлттық сөз өнері мен оның дамуының, қарыштап қанат қағуының жаңа дәуірі бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясынТәуелсіздік орнағаннан бергі кезең тарихы және тұтас Тәуелсіздік идеясымен тығыз байланыстылығы бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі тарихы мен елдің мәдени даму барысы туралы ақпараттарды бірлікте ұстана отырып оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын қазақ ұлттық және жалпыадамзаттық адамгершілік-эстетикалық құндылықтар бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын нақты бір драматургтің шығармашылығындағы дәстүрлілік пен жаңашылдықты меңгерту бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын пән ішіндегі проза, поэзия, драматургия, сын салаларының өзара тығыз байланыстылығын сақтау бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын пән тарихы мен теориясына байланысты негізгі ұғымдарды меңгерту бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын жаңа оқыту технологияларын кең арнада қолдана отырып оқыту ұстанымы.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту мазмұны қазақ драматургиясын ЖОО-да оқыту бағдарламасымен анықталады. Ол бағдарлама оқытушылардың Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясынан білім берудің жетекші құралы болып табылады.
Осы ретте әдіскерлер шешуі тиіс маңызды мәселе бой көтереді. Ол - қазақ драматургиясынан берілетін білім мазмұнын түбегейлі жаңа Тұжырымдамалық негізде қайта жүйелеу. Осы кезге дейін мұндай маңызды мәселе шешімін таппай келе жатыр.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын, оның ішкі қалыптасу үрдістері мен даму үдерістері тәуелсіздік идеясына қалай негізделгендігі де жеткілікті деңгейде зерттелмей келеді. Бұл мәселенің алдағы уақытта қарастырылуы тиіс.
Дидактиканың үлкен саласы - білім мазмұнын іріктеу мен сұрыптау.
Сондықтан, қазақ драматургиясының тәуелсіздік жылдарындағы жинақталып келе жатқан қазынасын меңгерту, сұрыптау, ЖОО бағдарламасына енгізу, талдау - әдіскерлік шеберлікті, мол тәжірибені қажет етеді.
Бұл мәселені драматанушы ғалымдардың өздері де баса атап көрсеткені белгілі. Әрине, жаңа кезең көркем кітабының бәрі бірдей қалам ұшына іліккен жоқ. Кейбір татымды туынды әртүрлі себеппен назарға түспей қалды да. Түспей қалуының бір себебі, драмалық туындылардың тарихы баспа жүзін көрген шығарманың құнын айырмай, шетінен тықпалай беруді көтермейді. Қазір не көп - қағаз топаны көп.
Драматургиямен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын шалажансар шимайлардың бүгіндері қаптап кеткені жасырын емес. Қара нөпірім басылым арасынан ауыз тұшырлық кісі қызығарлық дүниені айырып алудың өзі бірталай жұмыс.
Дәмі жоқ, татуы жоқ сүреңсіздіктің насихатталуы бос әурешілдік. Сондықтан кітапта бүгінгі тәуелсіздік драматургиясының әжетке жарайтыны, жілігі татиды дегендері ғана іріктеліп талданды [3].
Мемлекет білім беру орындарына өзіне керекті азамат тұлғасын қалыптастыруға тапсырыс береді. Пәннің оқу бағдарламасы мемлекеттің сол тапсырысына сүйене отырып қажетті білім мазмұнын сұрыптайды. Осы бағдарлама негізінде іріктелген драмалық туындыларды оқыту арқылы студентлардың саналы азаматтық тұлғасы мен эстетикалық талғамын қалыптастырып дамыту - қазақ драматургиясын оқыту әдіскерлері мен оқытушыларының басты міндеті.
Әдебиеттанушы ғалымдардың қазақ халқының тарихындағы ең бақытты дәуірден, маңдайы жарқырап, тәуелсіздік туын желбіретіп, мерейі үстем болған және елімізді демократиялық жолға түсірген 1991 жылдың 16 желтоқсанынан басталған[4] деп анықтаған тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын ЖОО-да оқыту осындай биік пафосты, қазақ халқының терең де нәзік әрі шиыршық атқан иірімдері мол көркем қазынасын меңгерту деген жоғары рухтағы әдістемелік тіректен тұруы тиіс.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының салаларынан берілетін білім мазмұнын анықтау және оны оқыту әдістемесі бойынша алда тұрған екі міндет бар:
oo біріншіден, қазақ драматургиясының 1991 жылдан бергі кезеңде дүниеге келген озық идеялық және эстетикалық құндылығы мен тілдік-танымдық қуаты зор көркем туындыларды сұрыптау; сол арқылы студенттерге Тәуелсіз Қазақстанның айқын бейнесі мен болмысын таныту, тәуелсіздік мазмұндағы таңбаланған қазақтық әлеуметтік мәдени кодтарды меңгерту;
oo екіншіден, тәуелсіздік мазмұнындағы қазақ драматургиясын меңгерту арқылы білім алушыларға көркем драмалық талдаудың жаңа тұжырымдамасын, драмалық шығармаларды талдаудың жаңа ұғымдық аппараттарын қалыптастыру.
Кеңестік дәуірдегі қазақ драмалық туындылары сол кездегі негізгі әдіс - социалистиік реализм әдісі арқылы талданып келгені белгілі. Жағымды және жағымсыз кейіпкерлердің оппозициялық талдануы арқылы кеңес заманының геройы туындап шығатын әдіс сол кездегі ең тиімді әдіс болып саналды. Ал қазіргі барынша шынайы, мүмкіндігінше өмірдің өзі алға қойып отырған тұрмыс күрмеулерінен шыға алатындай амал-тәсілдердің мектептегі қазақ драматургиясын оқыту әдістемесіне кешеуілдеп келуі - әдіскерлер тарапынан уақыт оздырып алып жатқаны айқын да ашынарлық жағдай.
Қазіргі қазақ драмалық туындылары мен оқырман арасында кеңес дәуіріндегідей авторитарлық пікір орын алмауы керек.
Сондықтан студентның оқырман ретіндегі өзіндік көзқарасы, білім алушы субъект ретіндегі өзіндік ізденіс арқылы білім алу әдістері, жеке тұлға ретіндегі дүниетанымдық ұстанымдары қалыптасуына және олардың адамгершілік, патриоттық, эстетикалық тұрғыдан Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін ардақ тұтатын болмысына лайық болуын қамтамасыз ету - қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі әдіскерлері мен ғалымдардың парызы болып табылады.
Бұл ретте драма теориясы бойынша меңгертілетін ғылыми аппараттар - терминдердің де жүйесі айқындалуы керек. Өйткені социалистік реализм әдісі арқылы талданып келген М.Әуезовтің Хан-Кенедрамасын ендігі ретте қалай талдау керек? Бұл жерде М.Қаратаевтан бастап барлық ғалымдардың талдауына сүйенетін болсақ, Тәуелсіз Қазақстан тарихында жаңа қырынан танылып жатқан Хан-Кене т.б. бейнелері студентларға қалай меңгертілгені дұрыс?
Белгілі драматургтер Дулат Исабеков, Әкім Тарази, Серік Асылбекұлы, Қалихан Ысқақов, Иранбек Оразбаев, Роза Мұқанова, Исраил Сапарбай, Жолтай Әлмашұлы сынды қаламгерлер соңғы кездегі қазақ драма жанрының дамуына үлкен үлес қосып, көрерменнің көңілінен шығатын, ой салатын, жақсылыққа тәрбиелейтін драмалық шығармаларын ұсынды.
Қалихан Ысқақовтың Қазақтар, Қараша қаздар қайтқанда, Есеней - Ұлпан, Сайқының тұқымдары, Жан қимақ, Сабатаж!, Ерліктің екі сағаты, Мазар, Апатай, Жәке-Жәкетай, Қылкөпір, Таңғы жаңғырық (Шахимарденмен бірлесіп жазған) барлығы жиырмаға жуық пьесасы бар.
Дулат Исабековтің пьесалары да әдебиетіміздің драматургия саласының даму қорын байытты. Драматургтің Тор, Ректордың қабылдау күндері, Ертеңді күту, Әпке, Мұрагерлер, Кішкентай ауыл, Алыстан келген ананас, Анасын аңсаған қыз, Ескі үйдегі екі кездесу, Ескерткіш операциясы, Алтын тордағы тоты пьесалары театрлар сахналарында үлкен жетістіктермен қойылуда.
Иранбек Оразбаевтың (Иранғайып) Былыққа батқан қала, Хайуандық комедия, Естайдың Қорланы, Махамбет, Алтын адам, Мауглидің оралуы, Қорқыттың көрі, Шоқан, Мен ішпеген у бар ма?.. пьесалары бар.
Нұрлан Оразалиннің Қара қазан ғасыры, Шырақ жанған түн, Ақ құс туралы аңыз, Тас киіктер пьесалары лирикалық, психологиялық сарындылығымен ерекшеленеді.
Молдахмет Қаназдың еліміз егемендігін алғаннан кейінгі шығармашылығы халық батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өнегелі өмірі мен өшпес ерлігіне арналды. Жанқожа атты үш актілі тарихи драмасы, сондай-ақ, Ел қорғаны - Ер Жәкем атты іргелі еңбегі (С.Қалауовпен бірге) жарияланған.
Думан Рамазанның Кенесары-Күнімжан, Абылай ханның арманы, Керей-Жәнібек, Бала Қазыбек пьесалары көпшілік көңілінен шығып өз бағасын алды.
Қазіргі казақ әдебиетіндегі көрнекті драматург-қаламгер Сұлтанәлі Балғабаевтың қаламынан туындаған Біз де ғашық болғанбыз, Ғашықсыз ғасыр, Ең әдемі келіншек, Қазақша күрес, Қыз жиырмаға толғанда, Ғашықсыз ғасыр, Әйелдер әлемі, Жамбала, Мико және қасқыр, Тойдан қайтқан қазақтар пьесаларында өмірдің сан түрлі мәселелері мен шындығы қамтылған.
Жолтай Әлмашұлы - қазіргі кезде драматургия саласында табысты пьесалар жазып жүрген қаламгерлердің бірі. Жазушының 2012 жылы жарық көрген Жеті жебе атты жинағында жеті драмалық хикаяты топтастырылған. Ай астындағы алтын шаһар, Мұңмен алысқан адам, Жеңіс мерекесіндегі жеңіліс, Жапон аруының арманы, Күзгі бақтағы кездесу, Дос-жүрек дос, Қайраткердің құпиясы пьесалары жазушының драматургия саласына қосқан үлкен үлесі болды. Драматургтің бұл көркем дүниелеріңде әртүрлі тақырыпта тіршіліктің әрқилы сәттері әңгімеленеді. Дос-жүрек дос пьесасында қазақтың кемеңгер жазушысы М.Әуезовтің күреске толы өмірінің бір сәті көрсетілсе, ал Қайраткердің құпиясы пьесасы - халқымыздың біртуар ұлы Ілияс Омаров өмірінен алынып жазылған тарихи-философиялық пьеса. Қаламгер Жапон аруының арманы драмасында жаңа заман мен жаңа адамдар өмірін арқау етсе, Ай астындағы алтын шаһар пьесасында бүгінгі Ана бейнесін жан-жақты сомдаған, келін мен ене арасындағы сыйластық пен тайталасты әдемі бере білген. Мұңмен алысқан адам атты философиялық драмада адамдар арасындағы алауыздық пен түсініспеушілік секілді жат мінездер сынға алынады. Драматургтің 2008 жылы жарық көрген Тірі жан кітабына енген драмалық шығармаларының ішінде ерекше аталып өтетін Сана дерті, Абақты - ғұмыр пьесалары ерекше аталып өтетін дүниелер. Себебі, драматургтің бұл шығармаларында белгілі Алаш қайраткерлері Мағжан Жұмабаев, Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұловтардың өмірінің ең соңғы шешуші сәттері баяндалады. Қазіргі қазақ драматургиясы өсіп-өркендеген ұлттық әдебиетіміздің ең негізгі жанрларының бірі деп айтуға болады. Ал драматургияның дамуы, өсіп-өркендеуі, ең алдымен, театрларға тікелей байланысты. Театр және өнер зерттеушісі, Қр Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Әшірбек Сығай қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуының негізін ашып көрсетіп, драма - театр - әдебиет байланысын былайша суреттейді: Қазақ драматургиясын қалыптастырып, оны сара сүрлеуге түсіру үшін эпос сюжетіне, ел арасына кең тараған аңыз-хикаялар төркінінен үңіліп, бүгінгі тәуелсіздік кезеңіндегі шығармаларымыз қай бағытта өрбіп, ол қандай мәселелер көтеру керек деген орынды сауалға кезігеріміз табиғи заңдылық. Драма жоқ жерде театр өнерінің ғұмыры ұзаққа бармасы - аксиома. Драматургия театр өміріндегі ең басты және шешуші құрал. Яғни, театр негізі - әдебиет. Драматургия - әдебиет жанры [5, 137 б]. Сондай-ақ, ұлттық театр - ла - ры - мыздың өсіп-өркендеуіне қазақ қаламгерлерінің, яғни, драматургтердің еңбегі зор.Бұл ретте қаламгерлеріміздің арасында ерекше көзге түсіп жүрген - Дулат Исабеков. Дулат Исабековтың Өкпек жолаушы атты пьесасы қазақ әдебиетінің қазіргі жоғары деңгейін сырт жер - лерге жеткізіп, насихаттайтын дүние ре - тінде жақсы танымал болып отыр. Яғни пьеса Санкт-Петербургтың Эксперимент театрында сәтті сахналанып, көрермендердің үлкен ризашылығына бөленді. Сонымен бірге, жақында бұл шығарма Лондон қаласының театрларының бірінде сахналанды. Өкпек жолаушы пьесасының ағылшын елінің астанасында қойылуы біздің бәріміз үшін ерекше жаңалық. Жалпы, бұл туынды - тек қазақ қана емес, бүкіл Орта Азия халықтарының әде - биетінің арасынан ағылшын сахнасына шыққан тұңғыш шығарма. Яғни, Дулат Исабеков қазақ драматургиясының Еуропаға шығуына тыңнан түрен салып, жаңа жол ашты деп нық сеніммен айта аламыз. - деп атап көрсетті Қазақстан Жазушылар одағы драматургия кеңесінің төрағасы Сұлтанәлі Балғабаев [6, 3 б].
Қазақтың көрнекті жазушысы Әкім таразидың Тыныш көшедегі көгілдір үй, Жақсы кісі, Жолы болғыш жігіт , Қыз махаббаты немесе қуыршақ бөпенің жоқтауы, Індет немесе жаңа адам жасаймыз, Лайнер, Люстра, Муза, Қос боздақ, Күнә, Ақын, періште, махаббат, Үкілі жұлдыз пьесалары биік адамгершілік, тұнық адалдық, кіршіксіз махаббат секілді мәңгілік тақырыптарды өзек етіп алған философиялық толғамға толы шығармалар. Оқиғалары қызғылықты, тағылымдық мәні зор, шынайы шыншылдық пен ұлттық рухтың отты лебі сезіліп тұратын шығармалар деп айтуға болады.
Өмірбек Боранбаевтың Әңгүдік, Далабезер, Махшар, Жеті түнде желігіп, Сотанайдың соңғы үйленуі және балаларға арналған бірнеше пьесалары бар. Драматургтің аталған жаңа пьесаларында қазіргі қазақ қоғамындағы өткір мәселелер көтерілген. Бұл шығармалардың өн бойында жаңа заманға бейімделген еңбек адамдары арасындағы қарым-қатынастар сахналық тартыстар арқылы нанымды бейнеленеді. Адам тағдыры мен мінез-құлықтары, адамдық қасиеттері уақыттың талабы мен қоғамның өзгерістеріне қаншама тәуелді болғанымен, қандай қоғамда қай уақытта болса да, қасиет-құнын жоғалтпайтын асыл құндылықтар екені шығармада паш етіледі.
Төлен Әбдікұлының Ұлы мен ұры, Өліара, Біз үшеу едік, Қайырсыз жұма психологиялық драмасы мен пьесалары республикалық театр сахналарында қойылып жүр. Ардагер пьесасы Ел тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған драматургиялық шығармалар байқауында бас жүлдені жеңіп алды.
Қаламгер Талаптан Ахметжанның Пейіштен түскен періште, Қараторғай, Сұлу мен суретші, Тазша бала, Екі жүрек сияқты пьесаларын жазды. Қараторғай пьесасы көп жылдан бері Орал театрының сахнасында қойылып келеді.
Драматургия саласында өнімді еңбектерімен танылып жүрген тағы бір қаламгердің бірі - Жұмагүл Солтиева. Оның Сағым қуғандар, Дариға дәурен, Жынды көбелек пьесалары бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерін көтере білген шығармалар қатарынан танылды. Сондай-ақ, Жұмагүл Солтиеваның Әйел махаббаты атты пьесасы республикалық корей театрының қойылымында Оңтүстік Корея елінде сахналанды. Пьеса Ақын Мағжан Жұма - баевтың жан жары Зылиха туралы. Бұл пьеса қазақ әдебиетінің бүгінгі же - тістіктерін сырт елдерге жеткізуге өзінің лайықты үлесін қосқан шығарма болды.
Танымал драматургтер Шерхан Мұртазаның Әзиза, Әкім Таразидың Қыл көпір, Дулат Исабековтің Қар адамы, Енді қайттік?!, Данияр Саламаттың Дауа, Сұлтанәлі Балғабаевтың Мен сізді түсімде көрдім, Тынымбай Нұрмағанбетовтің Көкектің үні, Қожанасыр тірі екен ғой!, Өтірік айтпайтын адам, Елен Әлімжанның Ақ періште - арманым, Исраил Сапарбайдың Мәжнүн, Арғынбай Бекбосынның Домалақ ене немесе Әмір Темірдің ақырғы жорығы, атты пьесалары қоғамның шындығын айта алған зерделі дүниелер деп айтуға тұрарлық шығармалар қатарын толықтырды. Рахымжан Отарбаевтың Бейбарыс Сұлтан, Иран-Ғайыптың Мен ішпеген у бар ма?!, Жабал Ер - ға - лиев - тың Қас қағым, Роза Мұқанованың Шатыр астындағы Мен, Серік Тұрғынбековтің Кейкі батыр, Нұрқан атты драмалық шығар - ма - лары қазақ дра - - ма - тургиясының соңғы жылдардағы жақсы жаңалықтары деп есептеуге болады. Замана жүгін арқалаған өзекті шығармалар болғандықтан да, еліміздің театрларында сәтті сахналанып, көрермен көңілінен шықты.
Драматургия театрмен тығыз байланысты, себебі драмалық шығарма сахнаға қойылу үшін жазылады. Қоғамды жаңартуда театрдың атқарар рөлі зор екені белгілі. Сол себепті де театр репертуарын жақсартып, жаңартып отыру мақсатында драматургия саласының өркендеуіне елеулі үлес қосып жүрген драматургтердің еңбегі ерекше десе болады. Себебі, театр өнері мен оның репертуары туралы сөз қозғалса, мәселенің бір ұшы міндетті түрде қаламгерлерге келіп тіреледі. Қазақстан Жазушылар одағында өткен Бүгінгі күн: Қазақ драматургиясы және театр репертуары атты кезекті пленумда: Қоғамды жаңартуда театрдың атқарар рөлі зор. Театр - қоғамның ұстазы, ақылшысы, жақсылыққа жол бастаушы. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ театрларының қазіргі өмірімізге жасар ықпалы өте зор. Театрдың дамуы - көркемдік сапасы жоғары драматургияға тікелей байланысты [7, 3 б] - делінген болатын.
Жоғарыда аталған жаңа болмыста қалыптасып келе жатқан тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудағы жаңашыл әдістемелік ізденістер орын алуы керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын шолу түрінде өту көзделгендіктен, оқытушының өз бетімен студенттерге кең арналы білім беруіне қазіргі ақпараттық мүмкіндіктер мол екенін атап көрсеткіміз келеді. Сондықтан оқу бағдарламасында аталып көрсетілген авторлармен шектелмей, кеңірек білім мазмұнын беруге ұмтылыс жасау ләзім.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы бойынша лайықты әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, көркем шығармаларды студенттерге таныстыру және өз бетімен оқып-білуге ұсыну керек.
Қазіргі қазақ драматургтерінің заман талабына сай, сәтті шыққан шығармалары шетелдердің, сырт жерлердің театрларында қойылуда. Мысалы, Дулат Исабековтің Ескі үйдегі екі кездесу шығармасы Омбыда, Тор атты пьесасы Санкт-Петербургте, Алматыдағы корей театры сахналаған Мұрагерлер пьесасы Сеул қаласында көрсетіліп, жоғары бағасын алды. Сондай-ақ, Дулат Исабековтің Құстар фестивлі пьесасы Санкт-Петербургтің Василевский театрында, ал Әпке пьесасы Башқұртстанның мемлекеттік театрында сахналанса, Актриса пьесасы Ресейдің Омбы облыстық театр - ында көрермендермен жүздесті. Сұлтанәлі Балғабаевтың Біз де ғашық болғанбыз, Ғашықсыз ғасыр атты пьесалары қырғыз, қарақалпақ театрларында, Ең әдемі келіншек пьесасы Ташкенттегі өзбек ұлттық академиялық драма театрында бірнеше рет сахналанды. Жазу - шы-драматург Сәбит Досановтың Жанұран пье - сасы қырғыз елінде сахналанды. Бұл пьесаның бас кейіпкері - Қазақс - танн - ың Халық Қаһарманы Қайрат Рысқұл - бе - ков. Серік Асылбекұлының Күзгі ро - манс атты пьесасы қыр - ғыз ұлттық драма театрында қойылды. Серік Асылбекұлының Империядағы кеш атты пьесасы заман талабына жауап бере алатын драмалық шығарма ретінде көрермен жүрегіне жол таба білді.
Бұл көрсеткіш - қазақ драматургиясының қазіргі деңгейі - жоғары, мүмкіндігі - мол екендігінің дәлелі болса керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы бойынша білім алушыларға бағдарлама бойынша және өз бетімен оқуға осы драмалық шығармалары ұсынылады.
Дидактиканың тағы маңызды саласы - білім беру формасы, оқыту әдістері мен амал-тәсілдері болып табылады.
Таптық драма болмысынан енді ұлттық драма болмысына ауысқан қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі енді өзінің жаңа инновациялық жүйесін қалыптастыруы - күн тәртібіндегі аса өзекті тақырып болып саналады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драмасы дегенде, жаңа дәуірдің желісін 1991 жылдың 16 желтоқсанынан ғана емес, 1986 жылдан бастауға да болады деп есептейміз. Өйткені қазақ жастарының 1986 жылдың желтоқсанындағы дүниені дүр сілкіндірген қозғалысы - әрбір қазақтың ұлттық санасынан, болашақ ұрпаққа тәуелсіздік аманаты болып кететін тарихи дерек болып қалғаны белгілі.
Сондықтан ғасырлар бойғы жинақталған, жырланған тәуелсіздік идеясының нақты құбылыс ретіндегі көрінісі - 1986 жылдың желтоқсанындағы көтеріліс десек, ол - Қазақстанның бір тарихи керуенінің соңы болғанымен, жаңа тарихи дәуірінің нұрлы қуатты бастауы еді.
Осымен де байланысты, Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драмасы дегенде хронологиялық желінің бастапқы кезеңін 1985 немесе 1986 жыл деп қосуға да болатын сияқты.
Оқу бағдарламасында Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы шолу түрінде берілген.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі үшін жаңа дәуірдің басталғанын ескеру - ақпараттық технологияның, ғаламтордың интернеттің қарыштап дамуын ескеру міндеттілігінен басталады. Жаңа оқыту технологияларының, негізінен, ақпараттық технологиямен байланысты екені белгілі.
Шолу түрінде оқылатын Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын меңгерту үшін жаңа жеке бағдарлы кеңейту деген дидактикалық форманы қолданған дұрыс болады. Бұл форманың ерекшелігі - студенттерге өз бетімен іздену, оқу, талдау жолдары әдістемелік тұрғыдан түсіндіріліп беріліп, Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының өзіндік болмысы деген тақырып бойынша студенттің өзінің танымдық-ізденіс желісі қалыптастырылады.
Бұл әдісті қолданғанда оқытушы білім алушыларға бірнеше бағдардағы жоба тапсырады:
oo Жоғары курс студентіне Төменгі курстарда тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясынан қандай шығармаларды оқытуға болады? деген әдістемелік-ізденіс формасындағы жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының библиографиясы деген тақырыптағы жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ тарихи драматургиясын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының комедия саласын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының трагедия саласын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының сын саласын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Ерекше жоба формасында белгілі бір драматургтің өмірін, шығармашылығын, интернеттегі қазақ әдбеи туындыларының орналастырылуы, жастар шығармашылығы т.б. тақырыптағы жобаны ұсыну.
Ұсынылып отырған форманың кері байланыс ретіндегі формасы - студенттің өзіндік ізденісінен туындайтын Мен ұсынатын тамаша драмалық шығармаатты тақырыппен жүргізілетін жұмыс.
Мұндай жұмыс түрінің ерекшелігі оқу бағдарламасының да, мектеп оқытушыінің де, оқыту үдерісінің де қатып қалған догмалық сипаттан аулақ, субъект - субъектілік жүйедегі гуманистік дидактикалық қатынасқа негізделген жаңа оқыту технологиясының қағидаларын басшылыққа алатындығымен танылады.
Сабақ - драмалық туындыны оқытудың негізгі формасы болып табылады. Десек те, драманы оқыту сабағын қазақ тілі немесе математика, алгебра, физика пәні сабақтарынан өзге етіп құру керек. Өйткені драманы оқыту сабағы - студенттің жан-дүниесін қазыналы ететін ерекше дидактикалық үдеріс.
Бұл ретте Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы бөлімін меңгертуде диалог-сабақ формасын тиімді оқыту формасы ретінде ұсынамыз. Сабақтың бұл формасында, көп ретте, эвристикалық әдіс орын алады. Оқытушы өз студенттерімен біріге отырып, сабақтың негізгі лейтмотиві болып алынған өзекті сұрақ-проблеманың шешімін көркем драмалық шығарманың өн бойынан іздеп табады. Сол үдеріс барысында түрлі іс-әрекеттер арқылы кейіпкердің бейнесі танылады. Сомдалып тұрған драмалық бейненің болмысындағы ерекше тілдік суреттеу құралдары анықталып, тілтаным арқылы көркем-эстетикалық талғамы қалыптастырылады.
Әдіс - драманы оқыту сабақтарындағы оқытушы мен білім алушының бірігіп атқаратын оқу-танымдық іс-әрекеті. Сабақ тақырыбына лайық дұрыс таңдалған әдіс арқылы студент жаңа блім мазмұнын игереді, жаңа білік-дағдыларға ие болады, қабілеті жетілдіріліп, белгілі бір дүниетанымдық көзқарасы қалптасады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістерінің жіктемесін тануда сюжеттік-композициялық талдау, бейне, стильдік талдау, шығарманың тарихи талдануы, шығарманы драматургтің шығармашылық қызметі аясында және басқа жазушылар шығармашылығымен салыстыра қарастыру сияқты тағы басқа әдіс-тәсілдер алдынғы орында тұратыны белгілі.
Қазақ драматургиясын оқытуда қолданылатын сапалы әдістер осы әдістің кішкене құраушы элементтері болып табылатын амал-тәсілдердің алгоритмдік қолданысы арқылы жүзеге асырылып қолданылады. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытуда қолданылатын әдістерді былайша жіктеуге болады:
oo эвристикалық әдіс;
oo ізденіс әдісі;
oo репродуктивтік әдіс;
oo продуктивтік әдіс;
oo шығармашылық әдіс.
Эвристикалық әдіс - орта ЖОО студенттеріне Тәуелсіздік жылдарындағы қазақдраматургиясы саласын меңгерту барысындағы негізгі әдістің бірі болуы дұрыс болады. Өйткені бұл тақырыптағы қазақ драмасы - білім алушылардың осыған дейінгі меңгерген драмалық білімінің кеңейтілген, жоғарылаған, ғасырлар бойғы ата-бабаның мұрат етіп аңсаған арманының жүзеге асырылған кезеңінің бейнесін сомдаған драмалық туындылар болып табылады.
Эвристикалық әдіс арқылы көркем драмалық шығармаларды танып-талдау барысында студенттердің сезімдік көркемдік қабылдауы санада терең иірімдерге бойлай түседі-дағы, олардың интеллектуалдық дамуы қарқындай түседі.
Осы ретте Думан Рамазанның Керей - Жәнібек атты тарихи драмасын таныстыруда эвристикалық әдісті қолданудың беретін пайдасы мол екенін көрсетейік.
Думан Рамазанның ел бірлігі туралы Керей - Жәнібек атты тарихи драмасында Асан қайғының бейнесі шынайылықпен сомдалған. Керей мен Жәнібек хандардың ақылшысы, кеңесшісі болған Асан қайғының ерлік рухқа толы жырларынан еңсең көтеріліп, жаныңа ерлік рух келері анық: Ата жұрты бұқара, өз қолында болмаса, Қанша жақсы болса да, Қайраты туған ер ғаріп. Ой түбіндегі асыл сөзді шер толқыта шығарған заманда көңілге мұң ұялатпай, адам жанына ұмтылыс әкеледі. Ел намысына қозғау салар бұл жырлар халықты ұлт боп ұйысуға шақырады. Қаламгер Керей - Жәнібек атты тарихи драмасында ұлттық идеяны көтергенде Асан қайғының өршіл рухтағы жырларын шебер пайдалана білген.
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтып күн көрер?
Аяғы жоқ, қолы жоқ
жылан қайтып күн көрер!?
Көк темір көсеу арқалап
Ерім қайтып күн көрер?
Қиыр қонып, шөл жайлап,
Елім қайтып күн көрер!? [8, 29 б]
Асан қайғы жырлары - туған жер, туған ел, оны қорғау, ел басшысы, ел ері тәрізді, олардың бүгінгісі, кешегісі, ертеңгісі жайлы кең ойланудың нәтижесі.
Керей - Жәнібек атты тарихи драмасын ғалымдар идеялық-көркемдік өрісі кең шығарма деп бағалайды. Бұл дилогияда Адам-Қоғам-Тарих өрістерінің өзара алмасып отыратын керемет байланысы мен қатынасы гармониялық тізбек пен желіде суреттелген. Думан Рамазанның драмасында оқырманына жеткіземін деген мақсатын анықтау үшін оқытушы мынадай проблемалық-эвристикалық сұрақтарды алдын ала студентларға таратып береді:
1. Драмадағы проблеманың деңгейі қандай деп ойлайсыз?
А) жеке проблема,
Ә) аймақтық проблема,
Б)ұлттық проблема,
В) жалпыадамзаттық проблема.
2. Керей-Жәнібек драмасында көтерілетін негізгі мәселе:
А) Қазақ хандығының құрылуы
Ә) Әбілқайыр Шайбанимен шайқас
Б) Керей мен Жәнібектің хандыққа таласуы
В) Қазақ-қалмақ соғысы
3. Жәдігер сөзінің мағынасын сөздіктерден анықтап келіңіздер.
Осындай және оған қоса жүргізілетін даярлықтардан соң, эвристикалық әдіс арқылы оқытушы студенттермен пьесаның түпкі проблемасын талқылау-талдау жүргізе алады. Мұндай әдістің тиімділігі туралы, әрине, көп айтуға болады.
Эвристикалық әдісті қолданған оқытушы алдына қойылған бірнеше міндет тұтастырылып бір мақсаттың көп қыры ретінде шешіліп жатады. Бұл әдіс жекелеген проблемалардың бір арнаға тоғыстырылып, үлкен мәселе ретінде қарастырылып, студенттердің түрлі сұрақтардың шешімін тауып, оларды тұтастырып, жинақтап отыратын қабілетін қалыптастырады.
Ізденіс әдісі - білім беру үдерісінде ерекше мақсатты көздейтін әдіс түрі. Ізденіс әдісін қолданушы оқытушы тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының болмысындағы өзіндік белгілер мен жаңа қырларын ашатын және осы кезеңге дейінгі қазақ драматургиясында болмаған жаңаша құбылыстар мен өзгешеліктерді танытатын амал-тәсілдерді қолдану екендігін жақсы түсінуі керек.
Қазақ драматургиясының тарихының осы кезеңге дейінгі даму барысындағы көркем туындылардағы еркіндік пен тәуелсіздік деген идеяның қолға бақыт құсындай қонғандығы студентерге ашық та еркін әңгіме барысында түсіндіріледі.
Ендігі кезекте осы тәу етіп отырған Тәуелсіздігіміздің болашағы мәңгі болуы үшін осы Тәуелсіздіктің ішкі-сыртқы болмысын танып-білу, қазақты, елді дамытатын, алға жетелейтін күш-қуатын анықтау - көркем драмалық туындылардың өмірлік сабақ беру мүмкіндігі қолынан әбден келетін зор құрал екендігі тұрғысынан меңгертіледі.
Білім алушының көркем драманы жаңаша тұрғыдан терең талдауы арқылы тәуелсіздік идеясының көркем шығарма бойында тұнып тұрған қуатын көре білуі - ізденіс әдісі арқылы ғана мүмкін болады.
Өзінің ізденіс жолы арқылы тауып алған қазынасы студентке санасының әрбір қалтарысы мен ойының әрбір иіріміне орнығып қалады. Сондықтан ізденіс әдісі - студенттің жас болса да ғылыми талдаулар жасауға ұмтылысын және оның жемісін татуға қолын жеткізуі арқылы оның білімге деген құлшынысын ғана емес, шабытын да оятатын ерекше күші бар әдіс деп бағаланады.
Ізденіс әдісін оқытушы студенттің көркем шығарманы өз бетімен талдауға үйрету мақсатында қолданып, эвристикалық әдісті қолданғанда студентті өзімен бірге жетелеп алып жүретін болса, бұл әдісті қолдануда студенттің өзінің ізденіс жасауына жол береді. Әрине, оқытушы кеңес беру, бағытын айқындау, түзетіп отыру арқылы жетекшілік ролін еш кемітпейді.
Ізденіс әдісін бірқалыпты қолдана отырып, оқытушы студенттердің өзара пікірталас, семинарлар өткізуге, конференцияларда ғылыми баяндамалар оқып, ғылыми бәйгелерге қатысуға даярлай бастайды.
Ізденіс әдісін қолданар алдында оқытушы студенттердің драма теориясынан жеткілікті дәрежедегі білімі болуын, терминологиялық аппаратты керекті деңгейде меңгеруін байыппен назарда ұстағаны жөн.
Сөз жоқ, эвристикалық әдіс пен ізденіс әдісі - студенттің интеллектуалдық дамуын, ойлау және сөйлеу, жазу шеберлігін қалыптастыруда үлкен орын алатын әдістер.
Бірақ драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінде бұл екі әдісті көп қолдану - студенттердің оқырмандық, оқытушының әңгімелеу, баяндау әдістерін шетке шығарып тастауы мүмкін екенін де естен шығармау дұрыс болады. Осымен де байланысты ол әдістердің де тиімді тұстарына тоқталып өту керек.
Ізденіс әдісін қолданудың бір үлгісі ретінде Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасын таныту үдерісін алуға болады.
Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасында Абылай хан бейнесі суреттеледі.
Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасы екi актiден тұрады. Бірінші актіде Абылай ханның жоңғар хонтайшысы Қалдан Сереннiң тұтқынында болуы баяндалады. Абылай ханның екі жылдай жоңғардың тұтқынында болғаны тарихи шындық. Бiрiн - шi акті Қаз дауысты Қазыбектiң Абылайды босатып алып, қазақ даласына аттануымен аяқталады. Ал екiншi актiде Абылай хан өзiнiң туған елінде. Өзінің керемет кемеңгерлігінің арқасында Қытай мен де, Ресеймен де елінің терезесін тең ұстаған парасатты да, байсалды ханға, халқы құрметтер тұлғасына айналған тұлғасын көреміз. Драмадағы барлық жағдайдың басы (экспозиция), әрине, пьесаның алғашқы актысында жатады. Мұнда оқырмандар мен көрермендер пьесаға қатынасатын кейіпкерлермен (персонаждармен) таныстырылады. Рамазан Думанның драмашылық шығармаларында пьесаларының оқиға барысы, негiзгi мазмұны, бiрiншi актіде толық ашылуы, яғни, экспозициясы (лат. expositio-түсiндiру) айқын, анық түсіндіріледі. Оқиға өтетін орын, оқиғаға қатысатын кейiпкерлердi сипаттап алғаш студентға таныстыруы жинақы. Абылай хан аң аулап жүріп, қапылыста жаулары, яғни, жоңғарлардың қолына түседі. Қамысты аймақтағы қаракүңгірт даланы елестететін бұл көріністе жоңғардың батыры Жалбының құлаққа түрпідей тиетін тау жаңғыртқан дарақы даусы - осы драмадағы түп-түгел байланыс (завязка). Себебі Жалбы Абылайды кім ұстап алдыма әкелсе, соған қызымды беремін! - деген Қалдан Сереннің жарлығымен Абылайды қапияда қолға түсіреді. Абылайды Қалдан Серенге әкеліп тапсырып, Топыш сұлуды алмақшы болып масаттанған Жалбының бейнесімен драма желісі шиыршық атып ширыға түседі. Оқырман мен көрерменге кейіпкерлер арасындағы болашақ тартыстың себебін білдіретін драмадағы байланыс (завязка) бар пәленің басты себебі - осы. Сондай-ақ, драматургия жанрының ең негiзгi өзегі болып табылатын тартыс пен мінез Рамазан Думанның драмалық шығармаларында ерекше қалыпта деп айтуымызға болады. Драматургтің Абылай ханның арманы атты тарихи драмасының оқиғасы шиеленiскен тартысқа құрылған, кейіпкерлерді сомдауда да мықты шеберлiк байқалады. Қаламгердің драмалық шығармаларында тартыс пен мінездің атқаратын қызметi жоғары. Мәселен: Абылай мен Жалбы ноян араларындағы тартыс шебер сомдалған. Пьесадағы негізгі кейіпкерлердің бірі - Жалбы ноян. Жалбы ноян - Абылай хан жекпе-жекте өлтірген жоңғардың батыры Шарыштың бауыры. Абылайдың парасаттылығы мен батырлығына тәнті болған Қалдан Серен: Мұндай ерді өлтірген күнә болады деп райынан қайтады. Абылайдың жеке басына бостандық беріп, оған сұлу қызы Топышты қосқан Қалдан Серен: Сені ажалдан құтқарған мен емес, өзіңнің ақыл-парасатың мен даналығың! дейді. Қалдан Серен Абылайдан қорыққан жоқ. Дала заңы бойынша, ол кезде ердің құнын бір ауыз сөз шешкен, кім болса да аталы сөзге тоқтаған, жүйелі ойға жүгінген, жөн сөзге тоқтаған. Жоңғар қонтайшысының Абылайға арқа сүйеп, қазақтардың қолдауына ие болып, қытай сияқты жауларына қарсы одақтасып күресу мақсаты болған. Жалбы ноян: Аяулы ағам Шарыш батырды өлтірген қанішерді босатып жібердің, оның үстіне уәдеңнен тайқып, қызыңды маған емес, оған қосып бердің! Сөйтіп, менің еркектік намысымды қорладың, бүкіл жоңғар елінің абыройын аяқасты еттің! [9, 15 б] - деп ашумен кектенеді. Міне, драмадағы тартыс осыдан басталады. Ақыры Жалбы Қалдан Серенге у беріп өлтіреді. Қалдан Серендей басшысынан айырылған қалмақтардың басынан бақ таяды. Таққа талас күшейіп, мұның ақыры жоңғарлар үшін үлкен трагедиямен аяқталады. Жалбы кек алу мақсатымен Абылай ханды да ордасына іздеп келеді. Дегенмен, ханға жетпе алмаған Жалбы: Маған емес, ағамды өлтірген қанішерге қатын болдың! Жоңғар елінің түбіне Абылай жетті! - деп Топыш сұлуды өлтіреді. Осылай драма желісі Абылай ханның Топыш пен Әмірсанаға кездесуінен басталып, соңы Топыш пен Әмірсана екеуінің өлімімен аяқталады.
М.Әуезов: Драматургиядағы конфликт мәселесi - пьесаның жанрлық белгiсiн көрсететiн шешушi элементтердiң бiрi, драматургияның негiзгi компонентi. Драматургиялық шығарманы нықтап, проза, поэзиядан бөлектеп тұратын шартты белгi жалғыз осы конфликт - деп атап өткен болатын [10, 102 б]. Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасының басты кейіпкері - Абылай мен Әмірсана. Пьесада Абылай ханның 1741 жылдан бастап, 1757 жылға дейінгі өмірі ғана суреттелген. Тарихи деректер бойынша Әмірсана 1722-57 жылдары өмір сүрген ойрат ақсүйегінің тұқымы. Абылай жоңғарларда тұтқында болған уақытта Абылай мен Әмірсана ежелгі дәстүр бойынша, анда дос болған. Екеуі қандай жағдай болмасын бір-бірімізді сатпаймыз, біріміз үшін біріміз отқа күйіп, суға түсеміз - деп анттасады. Абылай хан антында тұрады. Абылай мықты саясаткерлігі мен ақылдылығының арқасында қазақ халқының тұтастығын, бірлігін сақтап қалған хан болды. Ал, Әмірсана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі
Әдістемелік құрал
Астана
2017
Ғылыми кеңесімен басуға ұсынылған (2017 жылғы № 1хаттама).
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі. Әдістемелік құрал. - , 2017. -
бет.
Әдістемелік құралда Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың дидактикалық, тәрбиелік және әдістемелік мәселелері қарастырылды. Болашақта кең арнада сөз етілетін дидактикалық мәселелер мен қазақ драматургиясының жаңа кезеңдегі туындыларының тәрбиелік қуаты әдістемелік негіздермен бір арнада жүйеленіп берілді.
Әдістемелік құрал қазақ драматургиясын оқыту мәселелерін зерттеуші ғалым-әдіскерлерге, оқытушыдерге, магистранттарға, докторанттарға, студенттерге арналады.
Дүниеге тәуелсіздік көзімен қарайтын драмалық шығарма керек.
Нұрсұлтан Назарбаев
Драматургия -- қабырғасының бәрі айналы үй сияқты,
өзіңді де, басқаны да, жан-жағынды көріп отырасың,
сондықтан да көрермен құмарта, ынтыға зер салып көреді.
М.Б. Бүйімбаев.
Кіріспе
Әдістемелік құрал тақырыбының өзектілігі. Қазақ драматургиясын жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесінде Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі мәселелерінің терең талдаулар негізінде жүйеленуі маңызды болып табылады.
Тәуелсіздік - ғасырлар бойы аңсап келген ата-бабамыздың мұң-шері болып қазақ драматургиясында таңбаланып қалса, ендігі кезекте сол арман болған уақытты драматургтер мақтанышпен сөз етсе, ол мазмұн жас ұрпақтың рухани дүниесінде дер кезінде өз орнын алуы керек.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Сонымен біз тәуелсіз мемлекет құрдық. Өз тарихымызда тұңғыш рет осындай қалыпта, осындай аумақта құрдық. Біздің уақытымыздың бұлжымас фактісі, міне, осы! [1], - деген сөздері ғалам кеңістігінде уақыт бейнесінде таңбаланып қалған тарихи сөздер. Осылай паш етілген Тәуелсіздіктің бейнесі қазақ драматургиясында суреттеліп, ол құндылық дүние өз кезегінде әрбір қазақтың, оның ішінде жас ұрпақтың рухани қазынасына айналуы - тек ақын-жазушылар мен драматургтердің ғана міндеті емес, көп ретте, драманы жастарға оқытатын оқытушылар мен оқытуды ұйымдастырушыларға да тікелей байланысты.
Қазақ драматургиясының қазіргі дамыған болмысында тарихи тақырыптар да, қазіргі уақытта өзекті болып отырған тақырыптар да, дүние жүзіне тереземізді тең еткен Елбасымыз Н.Назарбаевтың тұлғасы да, Ата Заңымыз, қазақ деген ұлттың мәдени формуласына айналған Мемлекеттік рәміздеріміз, Астана, Бәйтерек бейнелері де жақсы дәрежеде өз орнын алып келеді.
Отаншылдық сезім, атамекенді қастерлеу - қазақтың тарихты сүю (историясофизм) ерекшелігінен туындайтын қасиет. Тарихты сүю (историясофизм) - белгілі бір дүниетанымдық негіздегі тарихтың тұтастық тұжырымдамасы [2. ? б].
Өз Отанының, туған елінің тарихы мен мәдениетін, дәстүрін, ұлттық құндылықтарын, қуанышы мен қасіретін бейнелейтін драматургтердің ерен еңбектері назар аударуға лайық.
Қазақ драматургиясындағы еркін, тәуелсіз елде өмір сүріп отырған азаматтың, адамның бейнесі суреттелуін қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінде сол еркіндікті танытатын әдістермен оқыту жүйесін анықтау керек.
Тәуелсіздік жылдарында дүниеге келіп жатқан көркем драмалық туындылар қазіргі заман келбетін бейнелеп, замандастарымыздың жасампаздық ерлігін паш етуде деп бағалаймыз. Жоғары оқу орындарының студенттеріне қазақ драматургиясының қазіргі кезеңдегі қазынасын меңгерту үшін қолда бар әдістемелік құралдарды және жаңашыл бағыттағы инновациялық технологияларды танып-талдап, мектептегі білім мазмұнына енгізу жолдарын айқындау керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі атты әдістемелік құралы - болашақта үлкен монографиялық зерттеулерге ұласатын күрделі тақырып. Бұл тақырыптың сан қырлы мәселелері драмалық шығармаларды оқыту әдістемесі саласындағы әдіскер-ғалымдардың, профессор-оқытушылардың, болашақ жас ғалымдардың етене араласуымен шешілетіні белгілі. Сондықтан тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінің болашағы зор деп санаймыз.
Әдістемелік құралды әзірлеудің мақсаты - Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінің өзекті мәселелерін анықтап, қазіргі қазақ драматургиясын ЖОО-да оқытудың негізгі ұстанымдарын айқындау;
Әдістемелік құралды әзірлеудің міндеттері:
oo Қазақстанның Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың дидактикалық негіздерін сипаттау;
oo тәрбиелік аспектісін сипаттау;
oo әдістемелік жүйесін сипаттау.
Әдістемелік құрал кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әдістемелік құрал жоғары оқу орындарының оқытушыларына, қазақ драматургиясын оқыту мәселелерін зерттеуші ғалым-әдіскерлерге, магистранттарға, докторанттарға, студенттерге арналады.
1 ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДРАМАТУРГИЯСЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 1991 жылдан бергі тарихын, қазақ драматургиясының дамуы мен кемелденуінің ширек ғасырға жуық кезеңін ЖОО білім алушыларына меңгертудің жаңа әдістемесінің қалыптастырылуы - уақыт талабы. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесін зерделеуде, ең алдымен, бұл үдерістің жалпыпедагогикалық және жеке әдістемелік негіздерін жаңа инновациялық оқыту талаптары негізінде жүйелеп қалыптастыру керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың сапалы негіздемесін анықтау жалпыдидактикалық және әдістемелік заңдылықтарына сүйене отырып жүйеленеді. Дидактикалық және әдістемелік заңдылықтар тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының қалыптасу және даму бағыттарын, қазіргі қазақ драматургиясы, драмалық сын салаларындағы жетістіктерді ЖОО білім алушыларына меңгертудің тиімді жолдарын жүйелейді.
1991 жылдан бергі кезеңде қазақ драматургиясын оқытудың жаңа технологиялары қалыптасып келеді. Дегенмен, осы практикалық қордың теориялық тұрғыдан жүйеленіп қарастырылуы кешеуілдеп, Жоғары оқу орындарының оқытушыларына қазақ драматургиясын оқытуда Тәуелсіз Қазақстанның жаңа келбетін танытатын драмалық туындыларды студенттерге сабақтастықпен, бірізділікпен жинақталған әдістемесін қолдана алмай келе жатқаны белгілі.
Бұл олқылықтың орнын толтыру және Қазақстанның жаңа дәуірі драматургиясын ЖОО-да оқытудың толыққанды болмысын қалыптастыру - кезек күттірмейтін және уақыты озыңқырап бара жатқан маңызды мәселе болып табылады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесінің дидактикалық негіздерін анықтауда жалпыдидактикалық мына ұстанымдар басшылыққа алынады:
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың ғылымилылық ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың жүйелілігі және жоспарлылығы ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың білім алушылардың саналылығы мен белсенділігі ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың қолжетімділік ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың пәнаралық байланысы ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың көрнекілілігі ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың инновациялылығы ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың тәрбиелік ұстанымы.
Бұл жалпыдидактикалық ұстанымдар - тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын жоғары оқу орындарында т.б. оқу орындарында оқыту үдерісінің басты қағидалары ретінде танылады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудың жалпыдидактикалық ұстанымдарына қоса, драмалық шығармалардың жоғары оқу орындарында оқытудың жеке ұстанымдары да басшылыққа алынады:
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драмалық туындыларын Қазақстанның жаңғыруы, ата-бабалар аңсаған еркіндік пен бостандық, патриоттық идея бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын қазақ ұлттық сөз өнері мен оның дамуының, қарыштап қанат қағуының жаңа дәуірі бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясынТәуелсіздік орнағаннан бергі кезең тарихы және тұтас Тәуелсіздік идеясымен тығыз байланыстылығы бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі тарихы мен елдің мәдени даму барысы туралы ақпараттарды бірлікте ұстана отырып оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын қазақ ұлттық және жалпыадамзаттық адамгершілік-эстетикалық құндылықтар бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын нақты бір драматургтің шығармашылығындағы дәстүрлілік пен жаңашылдықты меңгерту бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын пән ішіндегі проза, поэзия, драматургия, сын салаларының өзара тығыз байланыстылығын сақтау бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын пән тарихы мен теориясына байланысты негізгі ұғымдарды меңгерту бағытында оқыту ұстанымы;
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын жаңа оқыту технологияларын кең арнада қолдана отырып оқыту ұстанымы.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту мазмұны қазақ драматургиясын ЖОО-да оқыту бағдарламасымен анықталады. Ол бағдарлама оқытушылардың Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясынан білім берудің жетекші құралы болып табылады.
Осы ретте әдіскерлер шешуі тиіс маңызды мәселе бой көтереді. Ол - қазақ драматургиясынан берілетін білім мазмұнын түбегейлі жаңа Тұжырымдамалық негізде қайта жүйелеу. Осы кезге дейін мұндай маңызды мәселе шешімін таппай келе жатыр.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын, оның ішкі қалыптасу үрдістері мен даму үдерістері тәуелсіздік идеясына қалай негізделгендігі де жеткілікті деңгейде зерттелмей келеді. Бұл мәселенің алдағы уақытта қарастырылуы тиіс.
Дидактиканың үлкен саласы - білім мазмұнын іріктеу мен сұрыптау.
Сондықтан, қазақ драматургиясының тәуелсіздік жылдарындағы жинақталып келе жатқан қазынасын меңгерту, сұрыптау, ЖОО бағдарламасына енгізу, талдау - әдіскерлік шеберлікті, мол тәжірибені қажет етеді.
Бұл мәселені драматанушы ғалымдардың өздері де баса атап көрсеткені белгілі. Әрине, жаңа кезең көркем кітабының бәрі бірдей қалам ұшына іліккен жоқ. Кейбір татымды туынды әртүрлі себеппен назарға түспей қалды да. Түспей қалуының бір себебі, драмалық туындылардың тарихы баспа жүзін көрген шығарманың құнын айырмай, шетінен тықпалай беруді көтермейді. Қазір не көп - қағаз топаны көп.
Драматургиямен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын шалажансар шимайлардың бүгіндері қаптап кеткені жасырын емес. Қара нөпірім басылым арасынан ауыз тұшырлық кісі қызығарлық дүниені айырып алудың өзі бірталай жұмыс.
Дәмі жоқ, татуы жоқ сүреңсіздіктің насихатталуы бос әурешілдік. Сондықтан кітапта бүгінгі тәуелсіздік драматургиясының әжетке жарайтыны, жілігі татиды дегендері ғана іріктеліп талданды [3].
Мемлекет білім беру орындарына өзіне керекті азамат тұлғасын қалыптастыруға тапсырыс береді. Пәннің оқу бағдарламасы мемлекеттің сол тапсырысына сүйене отырып қажетті білім мазмұнын сұрыптайды. Осы бағдарлама негізінде іріктелген драмалық туындыларды оқыту арқылы студентлардың саналы азаматтық тұлғасы мен эстетикалық талғамын қалыптастырып дамыту - қазақ драматургиясын оқыту әдіскерлері мен оқытушыларының басты міндеті.
Әдебиеттанушы ғалымдардың қазақ халқының тарихындағы ең бақытты дәуірден, маңдайы жарқырап, тәуелсіздік туын желбіретіп, мерейі үстем болған және елімізді демократиялық жолға түсірген 1991 жылдың 16 желтоқсанынан басталған[4] деп анықтаған тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын ЖОО-да оқыту осындай биік пафосты, қазақ халқының терең де нәзік әрі шиыршық атқан иірімдері мол көркем қазынасын меңгерту деген жоғары рухтағы әдістемелік тіректен тұруы тиіс.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының салаларынан берілетін білім мазмұнын анықтау және оны оқыту әдістемесі бойынша алда тұрған екі міндет бар:
oo біріншіден, қазақ драматургиясының 1991 жылдан бергі кезеңде дүниеге келген озық идеялық және эстетикалық құндылығы мен тілдік-танымдық қуаты зор көркем туындыларды сұрыптау; сол арқылы студенттерге Тәуелсіз Қазақстанның айқын бейнесі мен болмысын таныту, тәуелсіздік мазмұндағы таңбаланған қазақтық әлеуметтік мәдени кодтарды меңгерту;
oo екіншіден, тәуелсіздік мазмұнындағы қазақ драматургиясын меңгерту арқылы білім алушыларға көркем драмалық талдаудың жаңа тұжырымдамасын, драмалық шығармаларды талдаудың жаңа ұғымдық аппараттарын қалыптастыру.
Кеңестік дәуірдегі қазақ драмалық туындылары сол кездегі негізгі әдіс - социалистиік реализм әдісі арқылы талданып келгені белгілі. Жағымды және жағымсыз кейіпкерлердің оппозициялық талдануы арқылы кеңес заманының геройы туындап шығатын әдіс сол кездегі ең тиімді әдіс болып саналды. Ал қазіргі барынша шынайы, мүмкіндігінше өмірдің өзі алға қойып отырған тұрмыс күрмеулерінен шыға алатындай амал-тәсілдердің мектептегі қазақ драматургиясын оқыту әдістемесіне кешеуілдеп келуі - әдіскерлер тарапынан уақыт оздырып алып жатқаны айқын да ашынарлық жағдай.
Қазіргі қазақ драмалық туындылары мен оқырман арасында кеңес дәуіріндегідей авторитарлық пікір орын алмауы керек.
Сондықтан студентның оқырман ретіндегі өзіндік көзқарасы, білім алушы субъект ретіндегі өзіндік ізденіс арқылы білім алу әдістері, жеке тұлға ретіндегі дүниетанымдық ұстанымдары қалыптасуына және олардың адамгершілік, патриоттық, эстетикалық тұрғыдан Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін ардақ тұтатын болмысына лайық болуын қамтамасыз ету - қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі әдіскерлері мен ғалымдардың парызы болып табылады.
Бұл ретте драма теориясы бойынша меңгертілетін ғылыми аппараттар - терминдердің де жүйесі айқындалуы керек. Өйткені социалистік реализм әдісі арқылы талданып келген М.Әуезовтің Хан-Кенедрамасын ендігі ретте қалай талдау керек? Бұл жерде М.Қаратаевтан бастап барлық ғалымдардың талдауына сүйенетін болсақ, Тәуелсіз Қазақстан тарихында жаңа қырынан танылып жатқан Хан-Кене т.б. бейнелері студентларға қалай меңгертілгені дұрыс?
Белгілі драматургтер Дулат Исабеков, Әкім Тарази, Серік Асылбекұлы, Қалихан Ысқақов, Иранбек Оразбаев, Роза Мұқанова, Исраил Сапарбай, Жолтай Әлмашұлы сынды қаламгерлер соңғы кездегі қазақ драма жанрының дамуына үлкен үлес қосып, көрерменнің көңілінен шығатын, ой салатын, жақсылыққа тәрбиелейтін драмалық шығармаларын ұсынды.
Қалихан Ысқақовтың Қазақтар, Қараша қаздар қайтқанда, Есеней - Ұлпан, Сайқының тұқымдары, Жан қимақ, Сабатаж!, Ерліктің екі сағаты, Мазар, Апатай, Жәке-Жәкетай, Қылкөпір, Таңғы жаңғырық (Шахимарденмен бірлесіп жазған) барлығы жиырмаға жуық пьесасы бар.
Дулат Исабековтің пьесалары да әдебиетіміздің драматургия саласының даму қорын байытты. Драматургтің Тор, Ректордың қабылдау күндері, Ертеңді күту, Әпке, Мұрагерлер, Кішкентай ауыл, Алыстан келген ананас, Анасын аңсаған қыз, Ескі үйдегі екі кездесу, Ескерткіш операциясы, Алтын тордағы тоты пьесалары театрлар сахналарында үлкен жетістіктермен қойылуда.
Иранбек Оразбаевтың (Иранғайып) Былыққа батқан қала, Хайуандық комедия, Естайдың Қорланы, Махамбет, Алтын адам, Мауглидің оралуы, Қорқыттың көрі, Шоқан, Мен ішпеген у бар ма?.. пьесалары бар.
Нұрлан Оразалиннің Қара қазан ғасыры, Шырақ жанған түн, Ақ құс туралы аңыз, Тас киіктер пьесалары лирикалық, психологиялық сарындылығымен ерекшеленеді.
Молдахмет Қаназдың еліміз егемендігін алғаннан кейінгі шығармашылығы халық батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өнегелі өмірі мен өшпес ерлігіне арналды. Жанқожа атты үш актілі тарихи драмасы, сондай-ақ, Ел қорғаны - Ер Жәкем атты іргелі еңбегі (С.Қалауовпен бірге) жарияланған.
Думан Рамазанның Кенесары-Күнімжан, Абылай ханның арманы, Керей-Жәнібек, Бала Қазыбек пьесалары көпшілік көңілінен шығып өз бағасын алды.
Қазіргі казақ әдебиетіндегі көрнекті драматург-қаламгер Сұлтанәлі Балғабаевтың қаламынан туындаған Біз де ғашық болғанбыз, Ғашықсыз ғасыр, Ең әдемі келіншек, Қазақша күрес, Қыз жиырмаға толғанда, Ғашықсыз ғасыр, Әйелдер әлемі, Жамбала, Мико және қасқыр, Тойдан қайтқан қазақтар пьесаларында өмірдің сан түрлі мәселелері мен шындығы қамтылған.
Жолтай Әлмашұлы - қазіргі кезде драматургия саласында табысты пьесалар жазып жүрген қаламгерлердің бірі. Жазушының 2012 жылы жарық көрген Жеті жебе атты жинағында жеті драмалық хикаяты топтастырылған. Ай астындағы алтын шаһар, Мұңмен алысқан адам, Жеңіс мерекесіндегі жеңіліс, Жапон аруының арманы, Күзгі бақтағы кездесу, Дос-жүрек дос, Қайраткердің құпиясы пьесалары жазушының драматургия саласына қосқан үлкен үлесі болды. Драматургтің бұл көркем дүниелеріңде әртүрлі тақырыпта тіршіліктің әрқилы сәттері әңгімеленеді. Дос-жүрек дос пьесасында қазақтың кемеңгер жазушысы М.Әуезовтің күреске толы өмірінің бір сәті көрсетілсе, ал Қайраткердің құпиясы пьесасы - халқымыздың біртуар ұлы Ілияс Омаров өмірінен алынып жазылған тарихи-философиялық пьеса. Қаламгер Жапон аруының арманы драмасында жаңа заман мен жаңа адамдар өмірін арқау етсе, Ай астындағы алтын шаһар пьесасында бүгінгі Ана бейнесін жан-жақты сомдаған, келін мен ене арасындағы сыйластық пен тайталасты әдемі бере білген. Мұңмен алысқан адам атты философиялық драмада адамдар арасындағы алауыздық пен түсініспеушілік секілді жат мінездер сынға алынады. Драматургтің 2008 жылы жарық көрген Тірі жан кітабына енген драмалық шығармаларының ішінде ерекше аталып өтетін Сана дерті, Абақты - ғұмыр пьесалары ерекше аталып өтетін дүниелер. Себебі, драматургтің бұл шығармаларында белгілі Алаш қайраткерлері Мағжан Жұмабаев, Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұловтардың өмірінің ең соңғы шешуші сәттері баяндалады. Қазіргі қазақ драматургиясы өсіп-өркендеген ұлттық әдебиетіміздің ең негізгі жанрларының бірі деп айтуға болады. Ал драматургияның дамуы, өсіп-өркендеуі, ең алдымен, театрларға тікелей байланысты. Театр және өнер зерттеушісі, Қр Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Әшірбек Сығай қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуының негізін ашып көрсетіп, драма - театр - әдебиет байланысын былайша суреттейді: Қазақ драматургиясын қалыптастырып, оны сара сүрлеуге түсіру үшін эпос сюжетіне, ел арасына кең тараған аңыз-хикаялар төркінінен үңіліп, бүгінгі тәуелсіздік кезеңіндегі шығармаларымыз қай бағытта өрбіп, ол қандай мәселелер көтеру керек деген орынды сауалға кезігеріміз табиғи заңдылық. Драма жоқ жерде театр өнерінің ғұмыры ұзаққа бармасы - аксиома. Драматургия театр өміріндегі ең басты және шешуші құрал. Яғни, театр негізі - әдебиет. Драматургия - әдебиет жанры [5, 137 б]. Сондай-ақ, ұлттық театр - ла - ры - мыздың өсіп-өркендеуіне қазақ қаламгерлерінің, яғни, драматургтердің еңбегі зор.Бұл ретте қаламгерлеріміздің арасында ерекше көзге түсіп жүрген - Дулат Исабеков. Дулат Исабековтың Өкпек жолаушы атты пьесасы қазақ әдебиетінің қазіргі жоғары деңгейін сырт жер - лерге жеткізіп, насихаттайтын дүние ре - тінде жақсы танымал болып отыр. Яғни пьеса Санкт-Петербургтың Эксперимент театрында сәтті сахналанып, көрермендердің үлкен ризашылығына бөленді. Сонымен бірге, жақында бұл шығарма Лондон қаласының театрларының бірінде сахналанды. Өкпек жолаушы пьесасының ағылшын елінің астанасында қойылуы біздің бәріміз үшін ерекше жаңалық. Жалпы, бұл туынды - тек қазақ қана емес, бүкіл Орта Азия халықтарының әде - биетінің арасынан ағылшын сахнасына шыққан тұңғыш шығарма. Яғни, Дулат Исабеков қазақ драматургиясының Еуропаға шығуына тыңнан түрен салып, жаңа жол ашты деп нық сеніммен айта аламыз. - деп атап көрсетті Қазақстан Жазушылар одағы драматургия кеңесінің төрағасы Сұлтанәлі Балғабаев [6, 3 б].
Қазақтың көрнекті жазушысы Әкім таразидың Тыныш көшедегі көгілдір үй, Жақсы кісі, Жолы болғыш жігіт , Қыз махаббаты немесе қуыршақ бөпенің жоқтауы, Індет немесе жаңа адам жасаймыз, Лайнер, Люстра, Муза, Қос боздақ, Күнә, Ақын, періште, махаббат, Үкілі жұлдыз пьесалары биік адамгершілік, тұнық адалдық, кіршіксіз махаббат секілді мәңгілік тақырыптарды өзек етіп алған философиялық толғамға толы шығармалар. Оқиғалары қызғылықты, тағылымдық мәні зор, шынайы шыншылдық пен ұлттық рухтың отты лебі сезіліп тұратын шығармалар деп айтуға болады.
Өмірбек Боранбаевтың Әңгүдік, Далабезер, Махшар, Жеті түнде желігіп, Сотанайдың соңғы үйленуі және балаларға арналған бірнеше пьесалары бар. Драматургтің аталған жаңа пьесаларында қазіргі қазақ қоғамындағы өткір мәселелер көтерілген. Бұл шығармалардың өн бойында жаңа заманға бейімделген еңбек адамдары арасындағы қарым-қатынастар сахналық тартыстар арқылы нанымды бейнеленеді. Адам тағдыры мен мінез-құлықтары, адамдық қасиеттері уақыттың талабы мен қоғамның өзгерістеріне қаншама тәуелді болғанымен, қандай қоғамда қай уақытта болса да, қасиет-құнын жоғалтпайтын асыл құндылықтар екені шығармада паш етіледі.
Төлен Әбдікұлының Ұлы мен ұры, Өліара, Біз үшеу едік, Қайырсыз жұма психологиялық драмасы мен пьесалары республикалық театр сахналарында қойылып жүр. Ардагер пьесасы Ел тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған драматургиялық шығармалар байқауында бас жүлдені жеңіп алды.
Қаламгер Талаптан Ахметжанның Пейіштен түскен періште, Қараторғай, Сұлу мен суретші, Тазша бала, Екі жүрек сияқты пьесаларын жазды. Қараторғай пьесасы көп жылдан бері Орал театрының сахнасында қойылып келеді.
Драматургия саласында өнімді еңбектерімен танылып жүрген тағы бір қаламгердің бірі - Жұмагүл Солтиева. Оның Сағым қуғандар, Дариға дәурен, Жынды көбелек пьесалары бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерін көтере білген шығармалар қатарынан танылды. Сондай-ақ, Жұмагүл Солтиеваның Әйел махаббаты атты пьесасы республикалық корей театрының қойылымында Оңтүстік Корея елінде сахналанды. Пьеса Ақын Мағжан Жұма - баевтың жан жары Зылиха туралы. Бұл пьеса қазақ әдебиетінің бүгінгі же - тістіктерін сырт елдерге жеткізуге өзінің лайықты үлесін қосқан шығарма болды.
Танымал драматургтер Шерхан Мұртазаның Әзиза, Әкім Таразидың Қыл көпір, Дулат Исабековтің Қар адамы, Енді қайттік?!, Данияр Саламаттың Дауа, Сұлтанәлі Балғабаевтың Мен сізді түсімде көрдім, Тынымбай Нұрмағанбетовтің Көкектің үні, Қожанасыр тірі екен ғой!, Өтірік айтпайтын адам, Елен Әлімжанның Ақ періште - арманым, Исраил Сапарбайдың Мәжнүн, Арғынбай Бекбосынның Домалақ ене немесе Әмір Темірдің ақырғы жорығы, атты пьесалары қоғамның шындығын айта алған зерделі дүниелер деп айтуға тұрарлық шығармалар қатарын толықтырды. Рахымжан Отарбаевтың Бейбарыс Сұлтан, Иран-Ғайыптың Мен ішпеген у бар ма?!, Жабал Ер - ға - лиев - тың Қас қағым, Роза Мұқанованың Шатыр астындағы Мен, Серік Тұрғынбековтің Кейкі батыр, Нұрқан атты драмалық шығар - ма - лары қазақ дра - - ма - тургиясының соңғы жылдардағы жақсы жаңалықтары деп есептеуге болады. Замана жүгін арқалаған өзекті шығармалар болғандықтан да, еліміздің театрларында сәтті сахналанып, көрермен көңілінен шықты.
Драматургия театрмен тығыз байланысты, себебі драмалық шығарма сахнаға қойылу үшін жазылады. Қоғамды жаңартуда театрдың атқарар рөлі зор екені белгілі. Сол себепті де театр репертуарын жақсартып, жаңартып отыру мақсатында драматургия саласының өркендеуіне елеулі үлес қосып жүрген драматургтердің еңбегі ерекше десе болады. Себебі, театр өнері мен оның репертуары туралы сөз қозғалса, мәселенің бір ұшы міндетті түрде қаламгерлерге келіп тіреледі. Қазақстан Жазушылар одағында өткен Бүгінгі күн: Қазақ драматургиясы және театр репертуары атты кезекті пленумда: Қоғамды жаңартуда театрдың атқарар рөлі зор. Театр - қоғамның ұстазы, ақылшысы, жақсылыққа жол бастаушы. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ театрларының қазіргі өмірімізге жасар ықпалы өте зор. Театрдың дамуы - көркемдік сапасы жоғары драматургияға тікелей байланысты [7, 3 б] - делінген болатын.
Жоғарыда аталған жаңа болмыста қалыптасып келе жатқан тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытудағы жаңашыл әдістемелік ізденістер орын алуы керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын шолу түрінде өту көзделгендіктен, оқытушының өз бетімен студенттерге кең арналы білім беруіне қазіргі ақпараттық мүмкіндіктер мол екенін атап көрсеткіміз келеді. Сондықтан оқу бағдарламасында аталып көрсетілген авторлармен шектелмей, кеңірек білім мазмұнын беруге ұмтылыс жасау ләзім.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы бойынша лайықты әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, көркем шығармаларды студенттерге таныстыру және өз бетімен оқып-білуге ұсыну керек.
Қазіргі қазақ драматургтерінің заман талабына сай, сәтті шыққан шығармалары шетелдердің, сырт жерлердің театрларында қойылуда. Мысалы, Дулат Исабековтің Ескі үйдегі екі кездесу шығармасы Омбыда, Тор атты пьесасы Санкт-Петербургте, Алматыдағы корей театры сахналаған Мұрагерлер пьесасы Сеул қаласында көрсетіліп, жоғары бағасын алды. Сондай-ақ, Дулат Исабековтің Құстар фестивлі пьесасы Санкт-Петербургтің Василевский театрында, ал Әпке пьесасы Башқұртстанның мемлекеттік театрында сахналанса, Актриса пьесасы Ресейдің Омбы облыстық театр - ында көрермендермен жүздесті. Сұлтанәлі Балғабаевтың Біз де ғашық болғанбыз, Ғашықсыз ғасыр атты пьесалары қырғыз, қарақалпақ театрларында, Ең әдемі келіншек пьесасы Ташкенттегі өзбек ұлттық академиялық драма театрында бірнеше рет сахналанды. Жазу - шы-драматург Сәбит Досановтың Жанұран пье - сасы қырғыз елінде сахналанды. Бұл пьесаның бас кейіпкері - Қазақс - танн - ың Халық Қаһарманы Қайрат Рысқұл - бе - ков. Серік Асылбекұлының Күзгі ро - манс атты пьесасы қыр - ғыз ұлттық драма театрында қойылды. Серік Асылбекұлының Империядағы кеш атты пьесасы заман талабына жауап бере алатын драмалық шығарма ретінде көрермен жүрегіне жол таба білді.
Бұл көрсеткіш - қазақ драматургиясының қазіргі деңгейі - жоғары, мүмкіндігі - мол екендігінің дәлелі болса керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы бойынша білім алушыларға бағдарлама бойынша және өз бетімен оқуға осы драмалық шығармалары ұсынылады.
Дидактиканың тағы маңызды саласы - білім беру формасы, оқыту әдістері мен амал-тәсілдері болып табылады.
Таптық драма болмысынан енді ұлттық драма болмысына ауысқан қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі енді өзінің жаңа инновациялық жүйесін қалыптастыруы - күн тәртібіндегі аса өзекті тақырып болып саналады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драмасы дегенде, жаңа дәуірдің желісін 1991 жылдың 16 желтоқсанынан ғана емес, 1986 жылдан бастауға да болады деп есептейміз. Өйткені қазақ жастарының 1986 жылдың желтоқсанындағы дүниені дүр сілкіндірген қозғалысы - әрбір қазақтың ұлттық санасынан, болашақ ұрпаққа тәуелсіздік аманаты болып кететін тарихи дерек болып қалғаны белгілі.
Сондықтан ғасырлар бойғы жинақталған, жырланған тәуелсіздік идеясының нақты құбылыс ретіндегі көрінісі - 1986 жылдың желтоқсанындағы көтеріліс десек, ол - Қазақстанның бір тарихи керуенінің соңы болғанымен, жаңа тарихи дәуірінің нұрлы қуатты бастауы еді.
Осымен де байланысты, Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драмасы дегенде хронологиялық желінің бастапқы кезеңін 1985 немесе 1986 жыл деп қосуға да болатын сияқты.
Оқу бағдарламасында Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы шолу түрінде берілген.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістемесі үшін жаңа дәуірдің басталғанын ескеру - ақпараттық технологияның, ғаламтордың интернеттің қарыштап дамуын ескеру міндеттілігінен басталады. Жаңа оқыту технологияларының, негізінен, ақпараттық технологиямен байланысты екені белгілі.
Шолу түрінде оқылатын Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын меңгерту үшін жаңа жеке бағдарлы кеңейту деген дидактикалық форманы қолданған дұрыс болады. Бұл форманың ерекшелігі - студенттерге өз бетімен іздену, оқу, талдау жолдары әдістемелік тұрғыдан түсіндіріліп беріліп, Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының өзіндік болмысы деген тақырып бойынша студенттің өзінің танымдық-ізденіс желісі қалыптастырылады.
Бұл әдісті қолданғанда оқытушы білім алушыларға бірнеше бағдардағы жоба тапсырады:
oo Жоғары курс студентіне Төменгі курстарда тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясынан қандай шығармаларды оқытуға болады? деген әдістемелік-ізденіс формасындағы жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының библиографиясы деген тақырыптағы жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ тарихи драматургиясын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының комедия саласын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының трагедия саласын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының сын саласын талдау әдістері атты аналитикалық жобаны ұсыну.
oo Ерекше жоба формасында белгілі бір драматургтің өмірін, шығармашылығын, интернеттегі қазақ әдбеи туындыларының орналастырылуы, жастар шығармашылығы т.б. тақырыптағы жобаны ұсыну.
Ұсынылып отырған форманың кері байланыс ретіндегі формасы - студенттің өзіндік ізденісінен туындайтын Мен ұсынатын тамаша драмалық шығармаатты тақырыппен жүргізілетін жұмыс.
Мұндай жұмыс түрінің ерекшелігі оқу бағдарламасының да, мектеп оқытушыінің де, оқыту үдерісінің де қатып қалған догмалық сипаттан аулақ, субъект - субъектілік жүйедегі гуманистік дидактикалық қатынасқа негізделген жаңа оқыту технологиясының қағидаларын басшылыққа алатындығымен танылады.
Сабақ - драмалық туындыны оқытудың негізгі формасы болып табылады. Десек те, драманы оқыту сабағын қазақ тілі немесе математика, алгебра, физика пәні сабақтарынан өзге етіп құру керек. Өйткені драманы оқыту сабағы - студенттің жан-дүниесін қазыналы ететін ерекше дидактикалық үдеріс.
Бұл ретте Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясы бөлімін меңгертуде диалог-сабақ формасын тиімді оқыту формасы ретінде ұсынамыз. Сабақтың бұл формасында, көп ретте, эвристикалық әдіс орын алады. Оқытушы өз студенттерімен біріге отырып, сабақтың негізгі лейтмотиві болып алынған өзекті сұрақ-проблеманың шешімін көркем драмалық шығарманың өн бойынан іздеп табады. Сол үдеріс барысында түрлі іс-әрекеттер арқылы кейіпкердің бейнесі танылады. Сомдалып тұрған драмалық бейненің болмысындағы ерекше тілдік суреттеу құралдары анықталып, тілтаным арқылы көркем-эстетикалық талғамы қалыптастырылады.
Әдіс - драманы оқыту сабақтарындағы оқытушы мен білім алушының бірігіп атқаратын оқу-танымдық іс-әрекеті. Сабақ тақырыбына лайық дұрыс таңдалған әдіс арқылы студент жаңа блім мазмұнын игереді, жаңа білік-дағдыларға ие болады, қабілеті жетілдіріліп, белгілі бір дүниетанымдық көзқарасы қалптасады.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқыту әдістерінің жіктемесін тануда сюжеттік-композициялық талдау, бейне, стильдік талдау, шығарманың тарихи талдануы, шығарманы драматургтің шығармашылық қызметі аясында және басқа жазушылар шығармашылығымен салыстыра қарастыру сияқты тағы басқа әдіс-тәсілдер алдынғы орында тұратыны белгілі.
Қазақ драматургиясын оқытуда қолданылатын сапалы әдістер осы әдістің кішкене құраушы элементтері болып табылатын амал-тәсілдердің алгоритмдік қолданысы арқылы жүзеге асырылып қолданылады. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясын оқытуда қолданылатын әдістерді былайша жіктеуге болады:
oo эвристикалық әдіс;
oo ізденіс әдісі;
oo репродуктивтік әдіс;
oo продуктивтік әдіс;
oo шығармашылық әдіс.
Эвристикалық әдіс - орта ЖОО студенттеріне Тәуелсіздік жылдарындағы қазақдраматургиясы саласын меңгерту барысындағы негізгі әдістің бірі болуы дұрыс болады. Өйткені бұл тақырыптағы қазақ драмасы - білім алушылардың осыған дейінгі меңгерген драмалық білімінің кеңейтілген, жоғарылаған, ғасырлар бойғы ата-бабаның мұрат етіп аңсаған арманының жүзеге асырылған кезеңінің бейнесін сомдаған драмалық туындылар болып табылады.
Эвристикалық әдіс арқылы көркем драмалық шығармаларды танып-талдау барысында студенттердің сезімдік көркемдік қабылдауы санада терең иірімдерге бойлай түседі-дағы, олардың интеллектуалдық дамуы қарқындай түседі.
Осы ретте Думан Рамазанның Керей - Жәнібек атты тарихи драмасын таныстыруда эвристикалық әдісті қолданудың беретін пайдасы мол екенін көрсетейік.
Думан Рамазанның ел бірлігі туралы Керей - Жәнібек атты тарихи драмасында Асан қайғының бейнесі шынайылықпен сомдалған. Керей мен Жәнібек хандардың ақылшысы, кеңесшісі болған Асан қайғының ерлік рухқа толы жырларынан еңсең көтеріліп, жаныңа ерлік рух келері анық: Ата жұрты бұқара, өз қолында болмаса, Қанша жақсы болса да, Қайраты туған ер ғаріп. Ой түбіндегі асыл сөзді шер толқыта шығарған заманда көңілге мұң ұялатпай, адам жанына ұмтылыс әкеледі. Ел намысына қозғау салар бұл жырлар халықты ұлт боп ұйысуға шақырады. Қаламгер Керей - Жәнібек атты тарихи драмасында ұлттық идеяны көтергенде Асан қайғының өршіл рухтағы жырларын шебер пайдалана білген.
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтып күн көрер?
Аяғы жоқ, қолы жоқ
жылан қайтып күн көрер!?
Көк темір көсеу арқалап
Ерім қайтып күн көрер?
Қиыр қонып, шөл жайлап,
Елім қайтып күн көрер!? [8, 29 б]
Асан қайғы жырлары - туған жер, туған ел, оны қорғау, ел басшысы, ел ері тәрізді, олардың бүгінгісі, кешегісі, ертеңгісі жайлы кең ойланудың нәтижесі.
Керей - Жәнібек атты тарихи драмасын ғалымдар идеялық-көркемдік өрісі кең шығарма деп бағалайды. Бұл дилогияда Адам-Қоғам-Тарих өрістерінің өзара алмасып отыратын керемет байланысы мен қатынасы гармониялық тізбек пен желіде суреттелген. Думан Рамазанның драмасында оқырманына жеткіземін деген мақсатын анықтау үшін оқытушы мынадай проблемалық-эвристикалық сұрақтарды алдын ала студентларға таратып береді:
1. Драмадағы проблеманың деңгейі қандай деп ойлайсыз?
А) жеке проблема,
Ә) аймақтық проблема,
Б)ұлттық проблема,
В) жалпыадамзаттық проблема.
2. Керей-Жәнібек драмасында көтерілетін негізгі мәселе:
А) Қазақ хандығының құрылуы
Ә) Әбілқайыр Шайбанимен шайқас
Б) Керей мен Жәнібектің хандыққа таласуы
В) Қазақ-қалмақ соғысы
3. Жәдігер сөзінің мағынасын сөздіктерден анықтап келіңіздер.
Осындай және оған қоса жүргізілетін даярлықтардан соң, эвристикалық әдіс арқылы оқытушы студенттермен пьесаның түпкі проблемасын талқылау-талдау жүргізе алады. Мұндай әдістің тиімділігі туралы, әрине, көп айтуға болады.
Эвристикалық әдісті қолданған оқытушы алдына қойылған бірнеше міндет тұтастырылып бір мақсаттың көп қыры ретінде шешіліп жатады. Бұл әдіс жекелеген проблемалардың бір арнаға тоғыстырылып, үлкен мәселе ретінде қарастырылып, студенттердің түрлі сұрақтардың шешімін тауып, оларды тұтастырып, жинақтап отыратын қабілетін қалыптастырады.
Ізденіс әдісі - білім беру үдерісінде ерекше мақсатты көздейтін әдіс түрі. Ізденіс әдісін қолданушы оқытушы тәуелсіздік жылдарындағы қазақ драматургиясының болмысындағы өзіндік белгілер мен жаңа қырларын ашатын және осы кезеңге дейінгі қазақ драматургиясында болмаған жаңаша құбылыстар мен өзгешеліктерді танытатын амал-тәсілдерді қолдану екендігін жақсы түсінуі керек.
Қазақ драматургиясының тарихының осы кезеңге дейінгі даму барысындағы көркем туындылардағы еркіндік пен тәуелсіздік деген идеяның қолға бақыт құсындай қонғандығы студентерге ашық та еркін әңгіме барысында түсіндіріледі.
Ендігі кезекте осы тәу етіп отырған Тәуелсіздігіміздің болашағы мәңгі болуы үшін осы Тәуелсіздіктің ішкі-сыртқы болмысын танып-білу, қазақты, елді дамытатын, алға жетелейтін күш-қуатын анықтау - көркем драмалық туындылардың өмірлік сабақ беру мүмкіндігі қолынан әбден келетін зор құрал екендігі тұрғысынан меңгертіледі.
Білім алушының көркем драманы жаңаша тұрғыдан терең талдауы арқылы тәуелсіздік идеясының көркем шығарма бойында тұнып тұрған қуатын көре білуі - ізденіс әдісі арқылы ғана мүмкін болады.
Өзінің ізденіс жолы арқылы тауып алған қазынасы студентке санасының әрбір қалтарысы мен ойының әрбір иіріміне орнығып қалады. Сондықтан ізденіс әдісі - студенттің жас болса да ғылыми талдаулар жасауға ұмтылысын және оның жемісін татуға қолын жеткізуі арқылы оның білімге деген құлшынысын ғана емес, шабытын да оятатын ерекше күші бар әдіс деп бағаланады.
Ізденіс әдісін оқытушы студенттің көркем шығарманы өз бетімен талдауға үйрету мақсатында қолданып, эвристикалық әдісті қолданғанда студентті өзімен бірге жетелеп алып жүретін болса, бұл әдісті қолдануда студенттің өзінің ізденіс жасауына жол береді. Әрине, оқытушы кеңес беру, бағытын айқындау, түзетіп отыру арқылы жетекшілік ролін еш кемітпейді.
Ізденіс әдісін бірқалыпты қолдана отырып, оқытушы студенттердің өзара пікірталас, семинарлар өткізуге, конференцияларда ғылыми баяндамалар оқып, ғылыми бәйгелерге қатысуға даярлай бастайды.
Ізденіс әдісін қолданар алдында оқытушы студенттердің драма теориясынан жеткілікті дәрежедегі білімі болуын, терминологиялық аппаратты керекті деңгейде меңгеруін байыппен назарда ұстағаны жөн.
Сөз жоқ, эвристикалық әдіс пен ізденіс әдісі - студенттің интеллектуалдық дамуын, ойлау және сөйлеу, жазу шеберлігін қалыптастыруда үлкен орын алатын әдістер.
Бірақ драмалық шығармаларды оқыту әдістемесінде бұл екі әдісті көп қолдану - студенттердің оқырмандық, оқытушының әңгімелеу, баяндау әдістерін шетке шығарып тастауы мүмкін екенін де естен шығармау дұрыс болады. Осымен де байланысты ол әдістердің де тиімді тұстарына тоқталып өту керек.
Ізденіс әдісін қолданудың бір үлгісі ретінде Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасын таныту үдерісін алуға болады.
Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасында Абылай хан бейнесі суреттеледі.
Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасы екi актiден тұрады. Бірінші актіде Абылай ханның жоңғар хонтайшысы Қалдан Сереннiң тұтқынында болуы баяндалады. Абылай ханның екі жылдай жоңғардың тұтқынында болғаны тарихи шындық. Бiрiн - шi акті Қаз дауысты Қазыбектiң Абылайды босатып алып, қазақ даласына аттануымен аяқталады. Ал екiншi актiде Абылай хан өзiнiң туған елінде. Өзінің керемет кемеңгерлігінің арқасында Қытай мен де, Ресеймен де елінің терезесін тең ұстаған парасатты да, байсалды ханға, халқы құрметтер тұлғасына айналған тұлғасын көреміз. Драмадағы барлық жағдайдың басы (экспозиция), әрине, пьесаның алғашқы актысында жатады. Мұнда оқырмандар мен көрермендер пьесаға қатынасатын кейіпкерлермен (персонаждармен) таныстырылады. Рамазан Думанның драмашылық шығармаларында пьесаларының оқиға барысы, негiзгi мазмұны, бiрiншi актіде толық ашылуы, яғни, экспозициясы (лат. expositio-түсiндiру) айқын, анық түсіндіріледі. Оқиға өтетін орын, оқиғаға қатысатын кейiпкерлердi сипаттап алғаш студентға таныстыруы жинақы. Абылай хан аң аулап жүріп, қапылыста жаулары, яғни, жоңғарлардың қолына түседі. Қамысты аймақтағы қаракүңгірт даланы елестететін бұл көріністе жоңғардың батыры Жалбының құлаққа түрпідей тиетін тау жаңғыртқан дарақы даусы - осы драмадағы түп-түгел байланыс (завязка). Себебі Жалбы Абылайды кім ұстап алдыма әкелсе, соған қызымды беремін! - деген Қалдан Сереннің жарлығымен Абылайды қапияда қолға түсіреді. Абылайды Қалдан Серенге әкеліп тапсырып, Топыш сұлуды алмақшы болып масаттанған Жалбының бейнесімен драма желісі шиыршық атып ширыға түседі. Оқырман мен көрерменге кейіпкерлер арасындағы болашақ тартыстың себебін білдіретін драмадағы байланыс (завязка) бар пәленің басты себебі - осы. Сондай-ақ, драматургия жанрының ең негiзгi өзегі болып табылатын тартыс пен мінез Рамазан Думанның драмалық шығармаларында ерекше қалыпта деп айтуымызға болады. Драматургтің Абылай ханның арманы атты тарихи драмасының оқиғасы шиеленiскен тартысқа құрылған, кейіпкерлерді сомдауда да мықты шеберлiк байқалады. Қаламгердің драмалық шығармаларында тартыс пен мінездің атқаратын қызметi жоғары. Мәселен: Абылай мен Жалбы ноян араларындағы тартыс шебер сомдалған. Пьесадағы негізгі кейіпкерлердің бірі - Жалбы ноян. Жалбы ноян - Абылай хан жекпе-жекте өлтірген жоңғардың батыры Шарыштың бауыры. Абылайдың парасаттылығы мен батырлығына тәнті болған Қалдан Серен: Мұндай ерді өлтірген күнә болады деп райынан қайтады. Абылайдың жеке басына бостандық беріп, оған сұлу қызы Топышты қосқан Қалдан Серен: Сені ажалдан құтқарған мен емес, өзіңнің ақыл-парасатың мен даналығың! дейді. Қалдан Серен Абылайдан қорыққан жоқ. Дала заңы бойынша, ол кезде ердің құнын бір ауыз сөз шешкен, кім болса да аталы сөзге тоқтаған, жүйелі ойға жүгінген, жөн сөзге тоқтаған. Жоңғар қонтайшысының Абылайға арқа сүйеп, қазақтардың қолдауына ие болып, қытай сияқты жауларына қарсы одақтасып күресу мақсаты болған. Жалбы ноян: Аяулы ағам Шарыш батырды өлтірген қанішерді босатып жібердің, оның үстіне уәдеңнен тайқып, қызыңды маған емес, оған қосып бердің! Сөйтіп, менің еркектік намысымды қорладың, бүкіл жоңғар елінің абыройын аяқасты еттің! [9, 15 б] - деп ашумен кектенеді. Міне, драмадағы тартыс осыдан басталады. Ақыры Жалбы Қалдан Серенге у беріп өлтіреді. Қалдан Серендей басшысынан айырылған қалмақтардың басынан бақ таяды. Таққа талас күшейіп, мұның ақыры жоңғарлар үшін үлкен трагедиямен аяқталады. Жалбы кек алу мақсатымен Абылай ханды да ордасына іздеп келеді. Дегенмен, ханға жетпе алмаған Жалбы: Маған емес, ағамды өлтірген қанішерге қатын болдың! Жоңғар елінің түбіне Абылай жетті! - деп Топыш сұлуды өлтіреді. Осылай драма желісі Абылай ханның Топыш пен Әмірсанаға кездесуінен басталып, соңы Топыш пен Әмірсана екеуінің өлімімен аяқталады.
М.Әуезов: Драматургиядағы конфликт мәселесi - пьесаның жанрлық белгiсiн көрсететiн шешушi элементтердiң бiрi, драматургияның негiзгi компонентi. Драматургиялық шығарманы нықтап, проза, поэзиядан бөлектеп тұратын шартты белгi жалғыз осы конфликт - деп атап өткен болатын [10, 102 б]. Рамазан Думанның Абылай ханның арманы атты тарихи драмасының басты кейіпкері - Абылай мен Әмірсана. Пьесада Абылай ханның 1741 жылдан бастап, 1757 жылға дейінгі өмірі ғана суреттелген. Тарихи деректер бойынша Әмірсана 1722-57 жылдары өмір сүрген ойрат ақсүйегінің тұқымы. Абылай жоңғарларда тұтқында болған уақытта Абылай мен Әмірсана ежелгі дәстүр бойынша, анда дос болған. Екеуі қандай жағдай болмасын бір-бірімізді сатпаймыз, біріміз үшін біріміз отқа күйіп, суға түсеміз - деп анттасады. Абылай хан антында тұрады. Абылай мықты саясаткерлігі мен ақылдылығының арқасында қазақ халқының тұтастығын, бірлігін сақтап қалған хан болды. Ал, Әмірсана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz