Өндірістік шығындар есебі және операциялық аудитті ұйымдастыру
Өндірістік шығындар есебі және операциялық аудитті ұйымдастыру
Мазмұны
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік шығындар түсінігі, құрамы, жіктелуі және шаруашылық қызмет жүргізудегі орны
1.2 Өндіріс түрлері және олардың шығындар мен өнімнің өзіндің құнын калькуляциялауға әсері
1.3 Операциялық аудит түсінігі мен оның ғылыми - теориялық тұжырымдары
2 GOLDEN SERVICE ASTANA ЖШС-ТЕ ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Golden Service Astana ЖШС-тің зерттеу объектісі ретіндегі сипаттамасы мен оның экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 Golden Service Astana ЖШС-те басқару есебін ұйымдастыру
2.3 Өндірістік шығындардың есебі мен құжаттарда рәсімдеу тәртібі
2.4 Шығындарды есепке алуда әлемдік практикадағы әдістерді қолдану арқылы жетілдіру
3 GOLDEN SERVICE ASTANA ЖШС-ТЕ ОПЕРАЦИЯЛЫҚ АУДИТТІ ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Golden Service Astana ЖШС-те операциялық аудитті жүргізудің реттік кезеңдері
3.2 Операциялық аудитте талдамалық процедураны қолдану
3.3 Талдамалық процедура негізінде өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Кез-келген компания өнім өндіруді бастамас бұрын, ол қандай пайда алатынын анықтап алады. Компанияның өнім өндіру шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен өнім өндіру шығындары арқылы анықталады. Жалпы түрде, өнім өндіру шығындары және өткізу өнім өндірісі процесінде қолданылатын табиғи ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек ресурстары және басқа да өнім өндіруге және өткізуге бағалық талдау болып табылады.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар, қызмет көрсету адамдық, материалдық , ақшалай ресурс шығындарын қажет етеді. Бұл қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және көлемде өзіндік құнға негізделеді.
Аталған шығындар өнім және қызмет көрсетуге арналған, өзіндік құнға қосылғандар өткізу бағасында болады. Осылайша, өзіндік құн компанияда өткізу мақсатында өндірілген өнім мен қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.
Өзіндік құн - өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материалдар, электр энергиясы, амортизациялық жарна еңбекақы т.б. жатады. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.
Дипломдық жұмыс барысында қарастырылатын тақырыптар: Өндірістік шығындардың шаруашылық қызмет жүргізудегі орнын анықтау, Golden Service Astana ЖШС-тің зерттеу объектісі ретіндегі сипаттамасы мен оның экономикалық көрсеткіштерін талдау және опреациялық аудитті ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - теориялық білімді бекіту, заманауи әдістерді қолданып қызмет көрсету саласының экономикалық көрсеткіштерін талдау, жұмысты орындау барысында қажетті тәжірибе алу..
Шығындар- бұл компания өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Компания шығындары өнім өндіру белгісіне қарай үш түрге бөлінеді:
oo Өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шығындар.
oo Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын біржолғы ірі күрделі қаржы шығындары.
oo Өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері және ерекшеленген мүліктерімен жауап береді. Салық салу жүйесінің тиісті бөлімімен қамтылатын бүгінгі шағын кәсіпкерлік субъектілері 2001 жылғы маусымның 12-сінде қабылданған ҚР салық кодексіне дейінгі, жалпыға бірдей салық есебіне тұру және салық есебін беру, салық төлеу жүйесін пайдаланып келген болатын.
Шығындарды жүйелі түрде төмендету - кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды. Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
oo Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
oo Өндіріс және еңбек ұйымдастыруды жетілдіру;
oo Экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Өнім құнын бағалау мақсатында өндірістің шығындары туралы мәліметтерді жинаумен өндірістік есеп айналысады. Одан әрі бақылау, сараптау және жоспарлау жұмыстарын іске асыратын да өндірістік есеп болып табылады. Сондықтан, егер өндірістік есептің мәліметтері қате болса, олардың негізінде алынған барлық ақпарат (жоспарлау мен сараптау) қате, әрі пайдасыз болып шығады, соның салдарынан басқару шешімдері дұрыс қабылданбай соңы қиын жағдайларға әкеп соқтыруы мүмкін. Жоғарыда айтылғандарды ескере келе басқару есебі жүйесін ұйымдастыру барысында ең алдымен өндірістік есепке көңіл бөлу қажет деген қорытынды жасауға болады.
Негізінен, өндіріске жұмсалған шығын сомасы мен өнім бірлігінің өзіндік құнын анықтау мақсатында есеп-қисап амалдарын өндірістік есеп жүргізеді.
Өндірістік шығындар мен фирманың табысын бақылаумен қатар, заманауи өндірістік есеп өндірістің рентабельділігін арттыру мүмкіндіктерінің резервін анықтау үшін де қажет.
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік шығындар түсінігі, құрамы, жіктелуі және шаруашылық қызмет жүргізудегі орны
Өндірістік шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары, яғни, өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.
Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. Өндірістік шығындар кәсіпорында өндірістің және өнімді өткізудің қаншаға түсетінін көрсетеді. Ақшалай тұлғада ол өнімнің өзіндік құны, кәсіпорынның ағымдағы жұмсаған шығындары. Тауардың ең төмен бағасы осы шығынның мөлшерімен, ал тауардың ең жоғары бағасы сұраныспен айқындалады. Кәсіпорын тауарға оны өндіруге, бөлуге және өткізуге, жұмсалған күшпен тәуекелділік үшін пайданың әділ нормасын қоса, жұмсалған шығын толығымен өтелетіндей баға белгілеуге тырысады. Кәсіпорынның шығыны екі түрлі: тұрақты шығын мен өзгермелі шығын. Тұрақты шығын (үстеме шығын) өзгермеген күйінде қалады және өндірістің көлеміне тәуелсіз жүзеге асырылады. Өзгермелі шығын өндірістің көлеміне тікелей тәуелді. Өнімнің бір өлшеміне шаққанда шығын әдетте өзгермеген күйінде қалады, ал оның өзгермелі деп аталу себебі, оның жалпы сомасы өндірілген тауардың санына (көлеміне) қарай өзгеріп отырады. Тұрақты және өзгермелі шығындардың қосындысы әрбір нақты өндіріс деңгейінде жалпы шығынды құрайды. Қоршаған ортаға қатысына қарай өндіріс шығыны ішкі және сыртқы шығындар болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады. Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.
Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:
Өнім өндірісінде бір данаға шыққан шығындарды білу үшін орташа шығындар есептелуі:
орташа тұрақты шығындар;
орташа өзгермелі шығындар;
орташа жалпы шығындар.
Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:
Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни РАТС, фирма шығынға қалады.
Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, РАТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.
Өнім өндірудің ең жоғары деңгейін анықтау үшін шекті шығындар МС есептеледі.
Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар: міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғимараттар және жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және т.б. Тұрақты шығындар мен ауыспалы шығындардың арасында елеулі айырмашылық бар. Тұрақты шығындар, жалпы алғанда, өндірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүмкін.
Өндірістік шығындарды есепке алу және тану үшін ХҚЕС қолданатын өндірістік ұйым ХҚЕС (IAS) 2 "Қорлар"басшылыққа алады.
ҚЕХС (IAS) 2-тармағының 10-тармағына сәйкес қорлардың өзіндік құны қорлардың ағымдағы орналасқан жері мен жай-күйін қамтамасыз ету үшін келтірілген сатып алуға арналған барлық шығындарды, қайта өңдеуге арналған шығындарды және өзге де шығындарды қамтуы тиіс.
Айта кету керек, ХҚЕС (IAS) 2-де ұйым қорларды өндіру кезінде туындауы мүмкін барлық шығындардың тізбесі келтірілмеген. Сондықтан кәсіби пайымдауды басшылыққа алу керек, оның ережелерін ХҚЕС (IAS) 2 ережелеріне сәйкес келтіруге болады.
Мұндай шығындарға, мысалы, мыналар жатады: өнім сапасын бақылау шығындары, өндірістік процесті қаржыландыру үшін қарызға алынған қарыздар бойынша сыйақы шығындары, өндірістегі еңбек жағдайлары мен қауіпсіздік техникасын қамтамасыз ету шығындары, өндірістік жұмысшыларды босату шығындары, тоқтап қалу кезеңіндегі шығындар, белгілі бір өнімдерді (мысалы, ірімшіктер, алкоголь өнімдерінің жекелеген түрлері) ұстау шығындары және т. б. Осыған байланысты мысалдар келтріе кетейін:
1-мысал ҚЕХС қолданатын ұйым мамандандырылған жабдық өндіруді жүзеге асырады. Жабдықтың өзіндік құны тапсырыс бойынша есептеу аясында есептеледі. Өндірістік цикл ұзақ және орта есеппен жеті айды құрайды, яғни өндіріс айтарлықтай уақытты қажет етеді.
Ұйым өндірістік шығындарды қаржыландыру мақсатында жылдық 14% - бен банктік қарыз тартты.
Қайтқан қалдықтар деп өнімді өндіру үрдісінде қалыптасқан, бастапқы қасиеттерін толығымен немесе жарым-жартылай жоғалтқан және осыған байланысты жоғары шығынмен пайдаланылатын немесе өз орнында, тіпті, пайдаланылмайтын шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар мен материалдық ресурстардың және тағы басқа түрлерінің қалдықтарын айтады.
Жалақы шығындары элементінде негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оған қоса өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар, ынталандырушы және орын толтырушы төлемдер, сонымен бірге негізгі қызметке қатысатын, кәсіпорынның штатында тіркелмеген жұмысшылардың жалақысының шығындары бейнеленеді.
Еңбекақы шығындарының құрамына мыналар кіреді:
oo Кәсіпорында қабылданған еңбекақы төлеу нышаны мен жүйелеріне сәйкес, кесімді бағалар, тарифтік ставкалар мен лауазымдық жалақы мөлшерлеріне қарай белгіленетін, орындалған жұмыс үшін жалақы төлемдері, жұмыскерлерге еңбектері үшін натуралды түрде берілетін өнімнің құны;
oo Ынталандырушы сипаттағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар, кәсіптік шеберлігі және тағы басқа үшін тарифтік ставкалар мен жалақыға қосылатын үстемелер;
oo Жұмыс тәртібі және еңбек жағдайларымен байланысты орнын толтырушы жұмысты қатар атқарғаны үшін, ауыр, зиянды және ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы жұмыс үшін тарифтік ставкалар мен жалақыларға қосылатын үстемелер мен қосымша төлемдер;
oo Заңға сәйкес тегін көрсетілетін коммуналды қызметтер, тамақтандырудың және кәсіпорын жұмыскерлеріне берілетін тегін үй шығындарының құны;
oo Кезекті және қосымша демалыстар ақысы, сонымен қатар, мемлекеттік міндеттерді орындау мен медициналық байқаудан өтуге байланысты кеткен уақыттың ақысын төлеу.
oo Жеке иелікке тегін берілетін заттардың құны;
oo Жұмыскерлер санының қысқаруымен байланысты төлемдер; көпжылғы еңбегі үшін берілетін біржолғы сыйақылар;
oo Басқа кәсіпорындардан ауысып келген жұмыскерлерге нақты бір мерзім ішінде лауазымдық жалақы мөлшерін сақтауға байланысты төленетін жалақы айырмасы.
Әлеуметтік мұқтаждықтарға, мысалы, әлеуметтік сақтандыру қорына аударымдар белгілі бір мөлшерлер бойынша еңбекақы қорынан жүргізіледі. Бұл мөлшерлемелердің көлемі заң тәртібімен тағайындалады және өзгеріп отыруы мүмкін.
Негізгі қорлар амортизациясына барлық амортизациялық аударымдар жатады. Батсапқы төрт элемент өзінің экономикалық мазмұны жағынан толығымен біртектес болып табылады.
Шығындар элементтері бойынша есептелген өзіндік құн өнімнің қандай нақты түріне пайдаланылғанына байланыссыз өндірістік бағдарламаны орындау үшін тұтынылған ресурстардың жалпы өлемінің құндық өлшемін бейнелеуг мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша жіктеу , сонымен қатар, шығындардың қалыптасуы кезіндегі әр элементтің мәнін анықтауға және өзіндік құнды төмендетудің, айналым құралдарына қажеттіліктерін есептеуге және инвестициялар мен несиелерді экономикалық орналастыру үшін, яғни, бизнес жоспар құру кезінде шығындар сметаларын есептеуге мүмкіндік береді.
Шығындарды қалыптасу орындары бойынша бақылау және нақты бір өнім бірлігіне кеткен шығындарды анықтау мақсатымен оларды калькуляицялық баптар бойынша жіктеу қолданылады. Аталуына байланысты жоспарлы, мөлшерлік және есептік калькуляция түрлері ажыратылады.
Жоспарлы калькуляция компанияның экономикалық бөліміне белгілі бір мерзімге жасалынып, жұмыс уақыты, материалдар, электроэнергия және тағы басқа шығындар мөлшері негізінде құрастырылады. Жоспарлы калькуляция мынадай мақсатпен пайдаланылады:
oo Өнімнің нақыт түрлеріне шығару бағаларын белгілеу, компанияның материалдық, еңбек және қаржы ресурстарына қажеттіліктерін анықтау үшін;
oo Жоспарлы калькуляцияның мәліметтерін салыстыру жолымен.
Мөлшерлік калькуляция компанияның қызмет ету жағдайында нақтылы қол жеткен анағұрлым үдемелі нормалары мен нормативтеріне қарай отырып есептеледі. Өндірісті басқару тәжірибесінде мөлшерлік калькуляция өзгеше элемент ретінде қолданылады, онымен мәліметтерді салыстыру арқылы өнімнің әр түрінің өзіндіік құнын төмендету, шығындарды азайту жолдары мен пайданы көбейту көздерін табуға болады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым бір әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды және шала фабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни, шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты- натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады.
Барлық салаларда өнімнің өзіндік құны жанды еңбек, өткендегі немесе мүліктенген еңбек шығындары болып бөлінеді. Өткендегі мүліктенген еңбек шығындары дегеніміз - өндіріс құралдарын жасауға кеткен еңбек шығындары.
Жанды еңбек шығындары - жұмысшылардың белгілі бір өнімді өндіруге нақтылы жұмсаған шығындары. Мысалы, өнеркәсіпте керекті мүліктенген еңбек шығынына: түрлі станоктар, техникалар, машиналар, жанармай, химикаттар т.б. кірсе, жанды еңбек шығынына: әрбір технологиялық өндірістің жұмыстарына жататын, мысалы, шикізатты қабылдаудан бастап, өнім бұйымдарын шығаруға дейінгі шығындары кіреді. Сонымен, мүліктенген және жанды өндірістік еңбек шығындарының біріккен жиынтығы қоғамның өндіріс шығынын құрайды. Өз кезегімен өндірістің қоғамдық шығынын тауар құнын құрайды. Тауардың өзіндік құнын тауар құнының бір бөлігі деуге болады. Ол құн төмендегідей үш бөлімнен тұрады:баға=C+Y+M.
Мұндағы, С-өндірісте тұтынған, еңбек арқылы өндіріс факторларының өнімге айналған түрінің құны; Ү - өнімнің қажетті еңбек арқылы келген бөлімнің құны. Өнім өндіруге жұмсалған шығынды сол өнімнің әрбір бірлігіне бөлу арқылы өнімнің өзіндік құнын анықтайды. Өнеркәсіпте өзіндік құн динамикасы көп ретте өңделетін шикізаттың сапасына, өндіріс технологиясының қазіргі талапқа сай деңгейіне байланысты.
Әр жерден дайындалған тіпті бір типтес шикізаттарды, материалдарды өңдеуге бірдей шыққан шығынның өзінде де қорытындысы әр түрлі болуы мүмкін. Бұл жағдайда өзіндік құнның мөлшері де әртүрлі болады, яғни, жұмсалған шығынға сәйкес келмейді. Ол өндіріс салаларының бағытына, өндірісті ұйымдастыруына, шикізат, материалдар сапасына, еңбек ресурстарын дұрыс басқару және мамандардың қабілетіне тікелей байланысты болып келеді.
Өнімге жұмсалған шығындардың қалыптасу кезеңдеріне байланысты өзіндік құнды үш түрге бөлуге болады:
oo Технологиялық өзіндік құн;
oo Өндірістік өзіндік құн;
oo Коммерциялық өзіндік құн.
Технологиялық өзіндік құнға өнімнің технологиялық үрдісінде пайда болған шығындар, сонымен қатар, оның құрамына өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға кеткен шығындарп кіреді.
Өндірістік өзіндік құнға өнім өндіруге байланысты жұмсалған барлық шығындары және өнімді сатуға байланысты басқа да шығындар кіреді.
Коммерциялық өзіндік құнға өндірістік өндірістік өзіндік құн, оған қосымша транспорт шығындары және өнімді сатуға байланысты басқа да шығындар кіреді. Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық өндіріс шығындары өзінің әртүрлі белгісімен жіктеледі.
Негізгі белгісі бойынша жіктелу екіге бөлінеді:
1) Шығынның бастапқы элементтері бойынша;
2) Шығынның пайда болу түріне және мақсатына қарай.
Өндіріс үрдісі негізгі және көмекші болып бөлінетіндіктен, көмекші өндіріс шығындары өздерінің негізгі өндірістегі алатын орны бойынша топтастырылады. Өндірістің барлық шығындары өнімнің жеке түрлерінің немесе біртектес өнімдер топтарының өзіндік құнына жатқызу тәсілдеріне байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар - өндірістің өзіндік құнына тура және тікелей өз бетімен кіре алатын, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, өндірістік жұмысшылардың негізгі жалақысы) шығындарды айтады.
Жанама шығындар - өнімнің өзіндік құнына бөлінген соң кіретін, өнімнің бірнеше түрлерінің өндірісімен байланысты шығындарды айтады.
Шығындарды калькуляция баптары бойынша топтастырған кезде тәртіп бойынша тікелей шығындар элементтер тұрғысынан есепке алынады, жанама шығындар кешенді баптарды есептейді.
Кәсіпорын шығындары өнімді дайындау үрдісіне қатысу сипатына байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Негізгі шығындар - өнімді дайындаудың технологиялық үрдісінің жүруімен тікелей байланысты. Оларға өнім дайындайтын шикізат пен материалдар шығындары, технологиялық үрдісте қолданылатын отын, энергия шығындары, негізгі өндірістік жұмысшылардың жалақысы, жабдықтарды күту, ұстау, пайдалану шығындары кіреді.
Қосымша шығындар өнім өндірумен емес, өндірісті ұйымдастыру, басқару және пайдаланумен тікелей байланысты.Оларға әкімшілік басқару персоналының жалақы шығындары, үй-жай, ғимараттарды жылыту мен жарық беру шығындары және олардың амортизациясы жатады.
Өндірістік шығындары есебінің негізгі бөлімдері:
1. Шығындар мен табыс түрлері бойынша есеп, ол есептің кезең ішінде фирмадағы өнім өндіру процесінде шығындардың қандай тобы пайда болғанын және олардың өнімді немесе қызметті сату барысында қалай жабылғанын көрсетеді.
2. Әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша нәтижені анықтау үшін, жауапкершілік орталықтары бойынша жүргізілген шығындар мен табыстардың есебі фирма цехтары мен бөлімшелерінің арасында шығындардың дәл бөлінуіне ықпал етуге тиісті.
3. Өндірістік өнім немесе қызмет бірлігін өндіруге қатысты барлық шығындарды анықтау мақсатында, олардың әрқайсысы бойынша шығындар мен табыстардың есебі бөлек жүргізілуге тиіс.
Тек қана өнім өндіру шығындарының есебі шеңберінде ғана өнім бірлігінің өзіндік құны мен рентабельділігін есептеуге және фирманың өндірістік қызметінің тиімділігін арттырудың резервтерін анықтауға болады.
Өнім өндіру шығындарының есебінің басты мақсаты шығындардың есебін өндіріс түрлері бойынша ұйымдастыру:
1. таңдап алынған есептеу тәсілі бойынша негізгі өнім өндіру шығындардың есебі (фирманың есеп саясатына сәйкес).
2. көмекші өнім өндіру шығындарының есебі.
3. өнім өндіруге қызмет көрсетушілердің шығындар есебі (жүкқұжат шығындары).
4. Басқару бойынша шығыстырдың есебі (жалпы және әкімшілік шығыстар).
5. Тауарларды (жұмысты және қызметті) сату бойынша шығыстар.
Өзіндік құнды есептеудің таңдап алынған тәсілі бойынша, өнім өндіру шығындары жауапкершілік орталықтары мен олардың пайда болған орындарындағы шығындарын есепке ала отырып өнімнің немесе жұмыстың өзіндік құнын есептеп шығарады, ал жұмыс түрлері бойынша шығындар ескеріле отырылып әрқайсының құны есептеледі.
Сумен жабдықтау, жылумен жабдықтау, жөндеу шеберханалары, жүк көліктері көмекші өндірістердің түрлеріне жатады. Көмекші өндірістер негізгі өндіріске қызмет көрсетеді. Көмекші өнім өндіру шығындарының есебіне төмендегілер кіреді:
-- Шығынды жұмсаушылар мен жұмысты, қызметті қолданушылар бойынша шығындардың есебі;
-- Шығындардың пайда болған орындары бойынша есеп;
-- Жұмыс пен қызмет түрлері бойынша шығындардың есебі.
Шығындар есебін негізге ала отырып, орындалған жұмыс, қызмет бойынша өзіндік құн есептеледі, сонымен қатар қолданушылар бойынша қызмет, жұмыс шығындары бөлініп таратылады. Көмекші өндірістің шоттары жабылады, яғни пайдаланылған бір текше метр судың немесе бір текше метр будың өзіндік құны анықталады.
Өндіріске қызмет көрсету мен оны басқаруды ұйымдастыру барысында жүкқұжат пайда болады. Өндіріске қызмет көрсету шығындарының есебіне машиналар мен құрал-жабдықтарды ұстау және пайдалануға жұмсалған шығындар жатқызылады. Өндіріске қызмет көрсетушілердің шығындар есебі жұмыс түрлері мен сол жұмыстарды және қызметтерді пайдаланушылар және олардың пайда болған орындары бойынша жүгізіледі. Осы шығындардың негізінде орындалған жұмыс, машиналар мен механизмдердің қызметтері бойынша өзндік құн есептеледі, сонымен қатар, ол қызметтер мен жұмыстар бөлініп таратылады және пайдаланушылар бойынша бойынша жүкқұжат шығындар есебінің шоттары жабылады.
Басқару бойынша шығыстар есебіне төмендегілер кіреді:
-- жауапкершілік орталықтары бойынша жалпы және әкімшілік шығыстардың есебі;
-- шығыстарды жұмсаушылар бойынша шығыстардың есебі.
Аталған шығыстардың есебіне сәйкес негізгі өндірісте өндірілген өнімдегі жалпы шаруашылықтық шығыстардың үлес салмағы анықталып, өнімсіз шығыстарға бақылау жүргізіледі.
Өнім өндіру шығындарының есебінің ең басты мақсаты шығындар есебін жүргізудің алдыңғы қатарлы тәсілдерін пайдалану арқылы шығындардың мөлшерін үнемдеу болып табылады.
Фирмадағы өнім өндіру шығындары есебінің негізгі мақсаттары:
-- нақты кезеңіндегі өнім өндірудің натуралдық және ақшалай түрдегі шығындарын анықтау;
-- әрбір технологиялық өзгеріс бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеу, сонымен бірге дайын өнімнің толықтай өзіндік құнын есептеп шығару;
-- өндірілген өнім бойыншга нақты шығындармен нормативтік және жоспарлы шығындардың арасындағы айырмасын, олардың пайда болған орыны мен анықталған ауытқулар пайда болу себептерін анықтау;
-- пайда болған орыны, өндірілген өнім түрлері, өнімнің өзіндік құнын анықтау тәсілі бойынша шығындар есебінің шынайылығын қамтамасыз ету;
-- пайдаланылмаған өндірістік резервтерді анықтау және оларды толық пайдалану жолдарын іздестіру;
-- әртүрлі өнімсіз шығындарға қарсы, әсіресе, көмекші өндірістер саласында аяусыз күрес жүргізу.
Өндірістік шығындарының есебін дұрыс ұйымдастырудың нәтижесінде, өндірілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын кемітуге, демек, кәсіпкерліктің табысын арттыруға қол жеткізуге болады. Және ең бастысы, өнім өндіру шығындарының есебі менеджерді басқару шешімдерін қабылдау үшін нәтижелерге сараптама жасап бақылау жүргізуге қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Өндірістік шығындардың жіктелуі. Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процесске қатысады. Дұрыс шешім қабылдау үшін оныңқандай шығындар мен такбысқа жетелейтінін болжау қажет.
Шығындарды жіктеудің мақсаты - жалпы массадан тек релевантты шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты), ал релевантты шығындар деп тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін болашақ шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері немесе бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді болып келеді.
Бірінші бағыт - жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті - өнімді сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімінің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар ( тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу.
Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын (цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Үшінші бағыт - шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру.
Шығындардың жіктемесі
Міндеттері
Шығындардың жіктелуі
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлардың құнын және алынған табыстарды бағалау
Кіретін және шығатын; тікелей және жанама; өзіндік құнға кіретін (өндірістік) және есептік кезең шығындары; бір элементтік және кешенді; ағымдағы және біржолғы.
Шешім қабылдау және бағалау
Тұрақты (шартты тұрақты) және айнымалы; бағалау кезінде есепке алынатын және алынбайтын; қайтарымы жоқ шығындар;ескерілмеген ситауциялық шығындар; шекті және өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу
Реттелетін және реттелмейтін
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған көрініс бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша шаруашылық серіктестіктеріндегі әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) түрлерінің өтеуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды. Көп жағдайда осы мәселелерді шешу - қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын шығындардың жікемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері - өндірістік қызметте есепті ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
1.2 Өндіріс түрлері және олардың шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға әсері
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына (типіне) байланфстф болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топқа бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс - өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанфп отыратын шағын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей саноктар мен турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшеленеді; дайындық-қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда, өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктері тән: шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі;жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең, мамандануы; мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғылардың қолданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуде неғұрлым кең таралған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп қолданылады, бірақ ол бұйымдарды құрастыратын партияларға қолданылмайды. Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), серяилық (мамандану анағұрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандандырылған) , ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған).
Өндірісте шығынды есепке алудың жән еөнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс - ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс тұрпаты(типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп болмағанымен, олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің жұмыс ырғағының жоғары болуы, өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей, өнімнің және оның негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді. Мәселен, ірі сериялық және және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы ауысым ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ сериялық өндірістерді жасалған нарядтарымен үйлесміде көбіне маршруттық парақтарына жазылады.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық шығындарды талдау, есепке алу және жоспарлау мақсатымен, сонымен қатар, әртүрлі кәсіпорындарда өндірілетін өнімнің өзіндік құнын салыстыру үшін бірін-бірі толықтырушы екі жіктеу тәсілі қолданылады.
Элементтер және калькуляциялық баптары бойынша
1. Негізгі шикізаттар және материалдар;
2. Көмекші материалдар;
3. Отын (сырттан әкелінетін);
4. Энергия (сырттан әкелінетін);
5. Өндірістік персонал жалақысының шығындары;
6. Әлеуметтік мұқтаждықтарға аударымдар;
7. Амортизациялық аударымдар.
Материалдық шығындар элементінің құрамына төмендегі құндар кіреді:
Өндірілетін өнімнің құрамына жататын, оның негізін құрайтын шикізат пен материалдардың;
Өндіріс үрдісінде қолданылатын, сатып алынған материалдардың;
Қалыпты технологиялық үрдісті қамтамасыз ету үшін қажетті бұйымдардың;
Материалдық ресурстарды жеткізумен байланысты шығындар құны.
Материалдық шығындарға қайтатын қалдықтардың құны қосылмайды.
Өндірістік шығындар төрт элементтен тұрады:
oo Тікелей материалдық шығындар;
oo Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
oo Аударымдар ( әлеуметтік салық);
oo Қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймадағы материалдар, бітпеген өндіріс, дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті, кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге тиісті. Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды. Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда, көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен мастерлер, қосалқы қызметкерлер өндіріспе нбайланысты. Олардың еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды қосымша еңбек шығындары деп атайды. Жанама қосымша материалдық шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлуге едәуір дәрежеде нақты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де еңбекақысы да тікелей шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы, мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты айтыстар туады. Әдетте, бұл шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметкерлерге қосымша төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке шығатын тікелей шығындар болып саналады. Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып табылады, олардың шамалары өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді. Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл шығындар өндіріспен байланысты, біарқ тура, тікелей және үнемді дайын бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды, сонымен қатар, жанама өндірістік шығыстарда сайма-сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша бөледі.
1.3 Операциялық аудит түсінігі мен оның ғылыми - теориялық тұжырымдары
Операциялық аудит - жүйенің жұмысын жетілдіру мақсатымен басқарудың әртүрлі кезеңдеріндегі ұйымдастыру қызметінің тәуелсіз және жүйелі түрде бағалау. Мұнда басты назар ішкі бақылау жүйесі жұмысының және кәсіпорын қызметтерінің жұмысының сенімділігіне аударылады.
Қаржылық қорытынды есеп аудитімен салыстырғанда жедел аудит бірыңғай емес. Операциялық аудит термині басқару аудиті терминіне ауысады. Мүмкін бұл операциялық аудиттің қандай да бір шаруашылық жүйесінің қандай да бір кіші жүйелерінің өнімділігі мен тиімділігін анықтау үшін қажет етілуінен шығар.
Операциялық аудит тек бухгалтерлік ақпаратты пайдаланумен ғана шектелмейді, өйткені оның шеңберінде кәсіпорынның өндірістік, қаржылық, сатып-өткізу қызметіне, ұйымдық құрылымына, ішкі бақылау жағдайының бағалануы жүзеге асырылады. Операциялық аудит шаруашылық операцияларын, олардың бухгалтерлік есепті стандарттары мен ережелерімен сәйкестігін бағалау процедураларына қарағанда айтарлықтай күрделі. Жедел аудит пен контроллинг байланысының тығыздығы анықталған, өйткені контроллингті кәсіпорын қызметінің қорытынды нәтижелеріне қол жеткізудің арнайы кешенді әдістері ретінде, яғни оның табыстылығын бақылаудың жүйесі ретінде саналады. Операциялық аудитті жүргізген кезде кәсіпорын қызметін басқару жүйесінің және есеп саясатының жүзеге асырылуының дұрыстығын бағалауға көп көңіл бөлінеді. Операциялық аудиттің негізгі мақсаты тұрғысынан қарағанда, яғни тиімділік пен өнімділікті зерттеу тұрғысынан қарағанда, кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесінің және есеп саясатының әсері мен тиімділігін айыра білу қажеттігі туындайды.
Операциялық аудиттің жіктелуі
Жіктеу белгісі
Жедел аудиттің түрлері
ақпаратты пайдаланушыларға қатысты
Ішкі(меншік иелері, әкімшілік, басқару персоналы)
Сыртқы (инвестролар және т.б.)
қолдану саласы бойынша
Жеке меншік секторлар
Мемлекеттік секторлар
аудиторлардың түрлері бойынша
Ішкі шаруашылық аудиторлар
Тәуелсіз аудиторлар
Мемлекеттік аудиторлар
қамту дәрежесі бойынша
Кешенді
Тақырыптық
өткізу режимі бойынша
Ағымдағы
Мерзімді
біржолғы
аудит объектілері бойынша
Функционалды
Ұйымдастырушылық
Бағдарламалар аудиті
арнайы
функционалдық мақсаты бойынша
Консультациялық
Бағалаушы
Көмекші
Басты назарды кешенді сипаттағы қаржылық қорытынды есеп мәліметтеріне аудару қажет, олар сол бір ғана шаруашылық операцияларының әртүрлі аспектілерін бейнелейді. Мысалы, бухгалтерлік баланста келтірілген мәліметтер Шығыстар мен табыстар туралы қорытынды есептегі мәліметтерді толықтырады және керісінше.
Операциялық аудитте қаржылық қорытынды есептерді интерпретациялаудың дамығвн әдістері - коэффциенттерді талдау, көлденіңінен, тігінен, трендтік және факторлық талдау кеңінен қолданылады. Көлденеңінен талдаудың басты ерекшелігі абсолютті баланстық көрсеткіштер олардың өсуі мен кемуінің салыстырмалы қарқындарымен толықтырылатын бір немесе бірнеше таңдамалық кестелерді құруы болып табылады. Көлденеңінен талдау процесінде белгілі бір кезең үшін баланстың әртүрлі баптарының абсолютті және қатысты өзгерістері анықталады және бағаланады. Көлденеңінен талдаудың нұсқасы болып есепті кезеңдегі активтердің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің әрбір ұстанымы өткен кезеңдегілермен салыстырғанда және тренд анықталған, яғни кезеңдердің жеке ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерден тазартылған қаржылық қорытынды есептің осы элементтері көлемінің өзгеру динамикасының негізгі тенденциясы анықталған жағдайдағы даму тенденциясын талдау (трендтік талдау) табылады.
Қаржылық қорытынды есепті салыстырмалы көрсеткіштер түрінде ұсынуға мүмкіндік беретін активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды тігінен (құрылымдық) талдауға басты орын беріледі. Тігінен талдаудың мақсаты - баланстың нәтижесіндегі және оның өзгерісін бағалаудағы жеке баптардың массалық үлесін есептеу. Тігінен талдаудың көмегімен кәсіпорын қызметінің тиімділігіне инфляциялық, аймақтық және басқа да әсерлерді тегістеу мен шаруашылық, салалық салыстыруларды сәйкестендіру жүргізіледі. Есеп саясатының өнімділігі алдағы қойылған мақсаттарға қол жеткізуді сипаттайтынын, ал тиімділігі белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін қолданылатын қаржылық құралдар мен ресурстар екендігін атап айтқан. Компанияның есеп саясатының жедел аудиті тек дебиторлық және кредиторлық борыштардың немесе жалпы қаражат жетіспеушіліктің жағдайын анықтап қана қоймай, сонымен қатар жаңалықтарды енгізу бойынша кепілдемелер ұсынуы керек.
Э.А.Аренс, Дж.К.Лоббек жедел аудит пен қаржылық қорытынды есеп аудиті арасында үш негізгі айырмашылықтарды келтіреді:
аудиттің тағайындалуы;
қорытындылардың ұснылуы;
жедел аудит саласына қаржылық емес салалардың қосылуы.
Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті мен жедел аудиттің арасындағы басты айырмашылық - тексерулерді тағайындау. Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті кезінде аудитор есеп пен қаржылық қорытынды есептегі шаруашылық операциялық аудит кезінде тиімділік пен өнімділік назарға алынады. Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті өткен шаққа, ал операциялық аудит шаруашылық қызметінің болашағына бағытталған.
Қорытындылардың ұсынылуы. Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті кезінде аудитордың қорытындысы араларында акционерлер мен банкирлер кездесетін көптеген пайдаланушыларға жеткізіледі; операциялық аудиттің қорытындысы бірінші кезекте әкімшілікке тапсырылады.
Қаржылық аудиторлық қорытындылар үшін олардың кең түрде таралғанын ескере отырып, дәл анықталған тұжырым қажет. Операциялық қорытындылардың шекті түрде таралуы мен тексерулердің әртүрлі сипаттамаларына байланысты тиімділік пен өнімділікті анықтау үшін жедел аудит бойынша қорытындылар елеулі түрде өзгеруі мүмкін. Қаржылық емес салалардың қосылуы. Операциялық аудит қандай да бір шаруашылық жүйедегі тиімділік пен өнімділіктің аспектілеріне байланысты болып келеді, сондықтан ол кең түрде қолданылады. Қаржылық қортынды есеп беру аудиті қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың объективтілігіне әсер ететін мәселелермен шектелген. Өнімділіктің критерийлерін белгілеуден гөрі тиімділіктің критерийлерін белгілеу оңайырақ, егер тиімділік ретінде өнімділікті төмендетпей шығындарды қысқарту саналса. Сонымен, егер екі түрлі өндірістік процестер кезінде жағыз сапалы өнімнің шығарылуы қамтамасыз етілсе, онда шығындар азырақ кететін процесс тиімді деп саналады. Операциялық аудит кәсіпорын басшылығын сенімді ақпаратпен қамтамасыз етуі керек, сонымен қатар активтердің сақталуын, бухгалтерлік есеп принциптерінің орындалуын қамтамасыз етуі керек және т.б.
Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті үшін ішкі бақылауды бағалау қаржылық қорытынды есептің нақтылығына әсер ететін сұрақтарға жауап ізеумен шектелсе, операциялық аудит кезінде өнімділік пен тиімділікке бақылаудың кез - келген түрінің әсері қарастырылады.
Аудиторлық қызметтің ең озық түрлерінің біріне операциялық аудит жатады. Мұндай аудит кәсіби қызмет көрсетудің ең күрделі түрлерінің бірі әрі ұйымдастырылуы мен әдістерінде, кезендерінде оның өзіндік ерекшелігі болады.
Эккаунтинг және контроллинг сияқты басқа да белгілі аудит түрлерінен жедел аудиттің айырмашылығы: ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің жеке операциялары мен белгілі бір процестерін, кезеңдерін циклдерін бақылау мен талдау, тексеру бойынша өзіндік ерекшелігі бар сала болып табылады. Оның негізгі мақсаты - зерттеу объектілерінің жұмыс істеу тиімділігін арттыру және оңтайландыру бойынша баскарушылық шешімді қабылдау үшін жан-жақты негізделген ұсыныстарды әзірлеу.
Бұл шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нақты салалары мен құрылымдарын, процестерін, ресурстарын басқарудың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу мен сараптап баға беруді мақсат етіп алған аудиттің айрықша түрі. Оны маркетинг, өндіріс, қаржы, құқық, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау, консалтинг және т.б. салаларындағы әр түрлі мәселелерді шешу барысында ішкі (ведомствалық) және сыртқы (тәуелсіз) аудиторлар қолданады.
АҚШ-тың ішкі аудиторлар институты ішкі аудит пен оның мақсаттарына мынадай анықтама берді: Ішкі аудит - ұйым қызметінің тиімділігін тексеру мен анықтаудың сол ұйым ішіндегі тәуелсіз бағасы. Мақсаты ұйым мүшелеріне өз қызметтерін тиімді орындауына көмектесу, Ішкі аудит оларға бұл үшін тексерілген объектілер туралы ақпарат, кеңестер, ұсыныстар, бағалаулар мен талдау деректерін береді. СРА тәуелсіз фирмасы орындайтын операциялық аудитті клиентке өз фирмасының алға қойған мақсаттарына қол жеткізу, ресурстары мен қуаттылығын жақсы пайдалануы үшін көмек көрсету, сондай-ақ оған басқару мәселелері бойынша кеңес беру қызметінің ерекше түрі ретінде арнайы комитет белгілейді. Бұдан шығатын қорытынды: тиімділікті арттыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу және жағдайға объективті тұрғыдан баға беру мақсаттарында бизнестің басқару жүйесіне операциондық аудитті жүргізуге хақымыз болады.
Операциялық аудит теориясы мен іс-тәжірибесі дамыған ақпараттық базаға, әдістердің ауқымды спектріне, бухгалтерлік есептің, бақылаудың экономикалық талдау әдістеріне сүйеніп қалыптасуы керек. Егер бухгалтер қаржылық есептемедегі шаруашылық өмірдің фактілеріне, бастапқы құжаттарға жүгінетін болса, онда аудитор - керісінше: қаржылық есептемесінен бастап нақты операцияларға дейін тексереді және өзі тексерген қызмет операцияларына операциондық аудит жүргізуінің тұжырымдамалық мақсаттарын айғақтайды.
Расында да, теория және іс жүзінде есеп беруші және басқа да есеп деректері кешенді экономикалық талдау мен операциондық аудиттің ақпараттық базасы ретінде қарастырылады. Нақ осы аудит пен талдау есептің мәні мен мазмұнын ашып береді әрі оған мағыналы етеді. Талдамалы процедуралардың салмағы басьтм, процестер мен қүбылыстардың мэнін айқындайды, ондағы өзгерістердің статика мен динамикада шындықка жанасымды, яғни шынайы бағасын алуына мүмкіндік береді. Ақпараттарды алу мен операциондық аудиттің өзіндік ерекшелігі бар тәсілдерінің көмегімен оны зерттеудің жүйелі тәсілдемелері бизнесті ғылыми тұрғыдан басқару мүмкіндіктерін бағалаудың арнайы өлшемдері мен көрсеткіштерін, дұрыс таңдау жасауды және факторларды саралауды жүзеге асыруға мүмкіндік тудырады.
Операциялық аудитгі жүргізудің тәртіптерін ашып көрстеу оның түрлері мен нұсқаларын жіктеуге ықпал етеді, экономикалық әдебиеттерде) операциондық аудиттің оннан көп түрі бөліп көрсетілген: функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік, технологиялық, жүйелі, кешенді, тақырыптық, локальды, процестік, ресурстық, аймақтық, сыртқы экономикалық және т.б. (6.2.-сурет, келесі беттен қараңыз).
Мысалы, функционалдық аудит шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше функцияларын зерттейді. Функционалдық аудиттің бір артықшылығы басқарушылық қызметтің объектілері мен түрлері бойынша, оның ішінде, менеджмент, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік шығындар түсінігі, құрамы, жіктелуі және шаруашылық қызмет жүргізудегі орны
1.2 Өндіріс түрлері және олардың шығындар мен өнімнің өзіндің құнын калькуляциялауға әсері
1.3 Операциялық аудит түсінігі мен оның ғылыми - теориялық тұжырымдары
2 GOLDEN SERVICE ASTANA ЖШС-ТЕ ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Golden Service Astana ЖШС-тің зерттеу объектісі ретіндегі сипаттамасы мен оның экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 Golden Service Astana ЖШС-те басқару есебін ұйымдастыру
2.3 Өндірістік шығындардың есебі мен құжаттарда рәсімдеу тәртібі
2.4 Шығындарды есепке алуда әлемдік практикадағы әдістерді қолдану арқылы жетілдіру
3 GOLDEN SERVICE ASTANA ЖШС-ТЕ ОПЕРАЦИЯЛЫҚ АУДИТТІ ЖҮРГІЗУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Golden Service Astana ЖШС-те операциялық аудитті жүргізудің реттік кезеңдері
3.2 Операциялық аудитте талдамалық процедураны қолдану
3.3 Талдамалық процедура негізінде өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Кез-келген компания өнім өндіруді бастамас бұрын, ол қандай пайда алатынын анықтап алады. Компанияның өнім өндіру шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен өнім өндіру шығындары арқылы анықталады. Жалпы түрде, өнім өндіру шығындары және өткізу өнім өндірісі процесінде қолданылатын табиғи ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек ресурстары және басқа да өнім өндіруге және өткізуге бағалық талдау болып табылады.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар, қызмет көрсету адамдық, материалдық , ақшалай ресурс шығындарын қажет етеді. Бұл қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және көлемде өзіндік құнға негізделеді.
Аталған шығындар өнім және қызмет көрсетуге арналған, өзіндік құнға қосылғандар өткізу бағасында болады. Осылайша, өзіндік құн компанияда өткізу мақсатында өндірілген өнім мен қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.
Өзіндік құн - өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материалдар, электр энергиясы, амортизациялық жарна еңбекақы т.б. жатады. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.
Дипломдық жұмыс барысында қарастырылатын тақырыптар: Өндірістік шығындардың шаруашылық қызмет жүргізудегі орнын анықтау, Golden Service Astana ЖШС-тің зерттеу объектісі ретіндегі сипаттамасы мен оның экономикалық көрсеткіштерін талдау және опреациялық аудитті ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - теориялық білімді бекіту, заманауи әдістерді қолданып қызмет көрсету саласының экономикалық көрсеткіштерін талдау, жұмысты орындау барысында қажетті тәжірибе алу..
Шығындар- бұл компания өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Компания шығындары өнім өндіру белгісіне қарай үш түрге бөлінеді:
oo Өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шығындар.
oo Өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын біржолғы ірі күрделі қаржы шығындары.
oo Өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері және ерекшеленген мүліктерімен жауап береді. Салық салу жүйесінің тиісті бөлімімен қамтылатын бүгінгі шағын кәсіпкерлік субъектілері 2001 жылғы маусымның 12-сінде қабылданған ҚР салық кодексіне дейінгі, жалпыға бірдей салық есебіне тұру және салық есебін беру, салық төлеу жүйесін пайдаланып келген болатын.
Шығындарды жүйелі түрде төмендету - кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды. Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
oo Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
oo Өндіріс және еңбек ұйымдастыруды жетілдіру;
oo Экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Өнім құнын бағалау мақсатында өндірістің шығындары туралы мәліметтерді жинаумен өндірістік есеп айналысады. Одан әрі бақылау, сараптау және жоспарлау жұмыстарын іске асыратын да өндірістік есеп болып табылады. Сондықтан, егер өндірістік есептің мәліметтері қате болса, олардың негізінде алынған барлық ақпарат (жоспарлау мен сараптау) қате, әрі пайдасыз болып шығады, соның салдарынан басқару шешімдері дұрыс қабылданбай соңы қиын жағдайларға әкеп соқтыруы мүмкін. Жоғарыда айтылғандарды ескере келе басқару есебі жүйесін ұйымдастыру барысында ең алдымен өндірістік есепке көңіл бөлу қажет деген қорытынды жасауға болады.
Негізінен, өндіріске жұмсалған шығын сомасы мен өнім бірлігінің өзіндік құнын анықтау мақсатында есеп-қисап амалдарын өндірістік есеп жүргізеді.
Өндірістік шығындар мен фирманың табысын бақылаумен қатар, заманауи өндірістік есеп өндірістің рентабельділігін арттыру мүмкіндіктерінің резервін анықтау үшін де қажет.
1 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Өндірістік шығындар түсінігі, құрамы, жіктелуі және шаруашылық қызмет жүргізудегі орны
Өндірістік шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары, яғни, өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.
Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. Өндірістік шығындар кәсіпорында өндірістің және өнімді өткізудің қаншаға түсетінін көрсетеді. Ақшалай тұлғада ол өнімнің өзіндік құны, кәсіпорынның ағымдағы жұмсаған шығындары. Тауардың ең төмен бағасы осы шығынның мөлшерімен, ал тауардың ең жоғары бағасы сұраныспен айқындалады. Кәсіпорын тауарға оны өндіруге, бөлуге және өткізуге, жұмсалған күшпен тәуекелділік үшін пайданың әділ нормасын қоса, жұмсалған шығын толығымен өтелетіндей баға белгілеуге тырысады. Кәсіпорынның шығыны екі түрлі: тұрақты шығын мен өзгермелі шығын. Тұрақты шығын (үстеме шығын) өзгермеген күйінде қалады және өндірістің көлеміне тәуелсіз жүзеге асырылады. Өзгермелі шығын өндірістің көлеміне тікелей тәуелді. Өнімнің бір өлшеміне шаққанда шығын әдетте өзгермеген күйінде қалады, ал оның өзгермелі деп аталу себебі, оның жалпы сомасы өндірілген тауардың санына (көлеміне) қарай өзгеріп отырады. Тұрақты және өзгермелі шығындардың қосындысы әрбір нақты өндіріс деңгейінде жалпы шығынды құрайды. Қоршаған ортаға қатысына қарай өндіріс шығыны ішкі және сыртқы шығындар болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады. Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.
Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:
Өнім өндірісінде бір данаға шыққан шығындарды білу үшін орташа шығындар есептелуі:
орташа тұрақты шығындар;
орташа өзгермелі шығындар;
орташа жалпы шығындар.
Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:
Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни РАТС, фирма шығынға қалады.
Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, РАТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.
Өнім өндірудің ең жоғары деңгейін анықтау үшін шекті шығындар МС есептеледі.
Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар: міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғимараттар және жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және т.б. Тұрақты шығындар мен ауыспалы шығындардың арасында елеулі айырмашылық бар. Тұрақты шығындар, жалпы алғанда, өндірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүмкін.
Өндірістік шығындарды есепке алу және тану үшін ХҚЕС қолданатын өндірістік ұйым ХҚЕС (IAS) 2 "Қорлар"басшылыққа алады.
ҚЕХС (IAS) 2-тармағының 10-тармағына сәйкес қорлардың өзіндік құны қорлардың ағымдағы орналасқан жері мен жай-күйін қамтамасыз ету үшін келтірілген сатып алуға арналған барлық шығындарды, қайта өңдеуге арналған шығындарды және өзге де шығындарды қамтуы тиіс.
Айта кету керек, ХҚЕС (IAS) 2-де ұйым қорларды өндіру кезінде туындауы мүмкін барлық шығындардың тізбесі келтірілмеген. Сондықтан кәсіби пайымдауды басшылыққа алу керек, оның ережелерін ХҚЕС (IAS) 2 ережелеріне сәйкес келтіруге болады.
Мұндай шығындарға, мысалы, мыналар жатады: өнім сапасын бақылау шығындары, өндірістік процесті қаржыландыру үшін қарызға алынған қарыздар бойынша сыйақы шығындары, өндірістегі еңбек жағдайлары мен қауіпсіздік техникасын қамтамасыз ету шығындары, өндірістік жұмысшыларды босату шығындары, тоқтап қалу кезеңіндегі шығындар, белгілі бір өнімдерді (мысалы, ірімшіктер, алкоголь өнімдерінің жекелеген түрлері) ұстау шығындары және т. б. Осыған байланысты мысалдар келтріе кетейін:
1-мысал ҚЕХС қолданатын ұйым мамандандырылған жабдық өндіруді жүзеге асырады. Жабдықтың өзіндік құны тапсырыс бойынша есептеу аясында есептеледі. Өндірістік цикл ұзақ және орта есеппен жеті айды құрайды, яғни өндіріс айтарлықтай уақытты қажет етеді.
Ұйым өндірістік шығындарды қаржыландыру мақсатында жылдық 14% - бен банктік қарыз тартты.
Қайтқан қалдықтар деп өнімді өндіру үрдісінде қалыптасқан, бастапқы қасиеттерін толығымен немесе жарым-жартылай жоғалтқан және осыған байланысты жоғары шығынмен пайдаланылатын немесе өз орнында, тіпті, пайдаланылмайтын шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар мен материалдық ресурстардың және тағы басқа түрлерінің қалдықтарын айтады.
Жалақы шығындары элементінде негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оған қоса өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар, ынталандырушы және орын толтырушы төлемдер, сонымен бірге негізгі қызметке қатысатын, кәсіпорынның штатында тіркелмеген жұмысшылардың жалақысының шығындары бейнеленеді.
Еңбекақы шығындарының құрамына мыналар кіреді:
oo Кәсіпорында қабылданған еңбекақы төлеу нышаны мен жүйелеріне сәйкес, кесімді бағалар, тарифтік ставкалар мен лауазымдық жалақы мөлшерлеріне қарай белгіленетін, орындалған жұмыс үшін жалақы төлемдері, жұмыскерлерге еңбектері үшін натуралды түрде берілетін өнімнің құны;
oo Ынталандырушы сипаттағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар, кәсіптік шеберлігі және тағы басқа үшін тарифтік ставкалар мен жалақыға қосылатын үстемелер;
oo Жұмыс тәртібі және еңбек жағдайларымен байланысты орнын толтырушы жұмысты қатар атқарғаны үшін, ауыр, зиянды және ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы жұмыс үшін тарифтік ставкалар мен жалақыларға қосылатын үстемелер мен қосымша төлемдер;
oo Заңға сәйкес тегін көрсетілетін коммуналды қызметтер, тамақтандырудың және кәсіпорын жұмыскерлеріне берілетін тегін үй шығындарының құны;
oo Кезекті және қосымша демалыстар ақысы, сонымен қатар, мемлекеттік міндеттерді орындау мен медициналық байқаудан өтуге байланысты кеткен уақыттың ақысын төлеу.
oo Жеке иелікке тегін берілетін заттардың құны;
oo Жұмыскерлер санының қысқаруымен байланысты төлемдер; көпжылғы еңбегі үшін берілетін біржолғы сыйақылар;
oo Басқа кәсіпорындардан ауысып келген жұмыскерлерге нақты бір мерзім ішінде лауазымдық жалақы мөлшерін сақтауға байланысты төленетін жалақы айырмасы.
Әлеуметтік мұқтаждықтарға, мысалы, әлеуметтік сақтандыру қорына аударымдар белгілі бір мөлшерлер бойынша еңбекақы қорынан жүргізіледі. Бұл мөлшерлемелердің көлемі заң тәртібімен тағайындалады және өзгеріп отыруы мүмкін.
Негізгі қорлар амортизациясына барлық амортизациялық аударымдар жатады. Батсапқы төрт элемент өзінің экономикалық мазмұны жағынан толығымен біртектес болып табылады.
Шығындар элементтері бойынша есептелген өзіндік құн өнімнің қандай нақты түріне пайдаланылғанына байланыссыз өндірістік бағдарламаны орындау үшін тұтынылған ресурстардың жалпы өлемінің құндық өлшемін бейнелеуг мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша жіктеу , сонымен қатар, шығындардың қалыптасуы кезіндегі әр элементтің мәнін анықтауға және өзіндік құнды төмендетудің, айналым құралдарына қажеттіліктерін есептеуге және инвестициялар мен несиелерді экономикалық орналастыру үшін, яғни, бизнес жоспар құру кезінде шығындар сметаларын есептеуге мүмкіндік береді.
Шығындарды қалыптасу орындары бойынша бақылау және нақты бір өнім бірлігіне кеткен шығындарды анықтау мақсатымен оларды калькуляицялық баптар бойынша жіктеу қолданылады. Аталуына байланысты жоспарлы, мөлшерлік және есептік калькуляция түрлері ажыратылады.
Жоспарлы калькуляция компанияның экономикалық бөліміне белгілі бір мерзімге жасалынып, жұмыс уақыты, материалдар, электроэнергия және тағы басқа шығындар мөлшері негізінде құрастырылады. Жоспарлы калькуляция мынадай мақсатпен пайдаланылады:
oo Өнімнің нақыт түрлеріне шығару бағаларын белгілеу, компанияның материалдық, еңбек және қаржы ресурстарына қажеттіліктерін анықтау үшін;
oo Жоспарлы калькуляцияның мәліметтерін салыстыру жолымен.
Мөлшерлік калькуляция компанияның қызмет ету жағдайында нақтылы қол жеткен анағұрлым үдемелі нормалары мен нормативтеріне қарай отырып есептеледі. Өндірісті басқару тәжірибесінде мөлшерлік калькуляция өзгеше элемент ретінде қолданылады, онымен мәліметтерді салыстыру арқылы өнімнің әр түрінің өзіндіік құнын төмендету, шығындарды азайту жолдары мен пайданы көбейту көздерін табуға болады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым бір әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды және шала фабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни, шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты- натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады.
Барлық салаларда өнімнің өзіндік құны жанды еңбек, өткендегі немесе мүліктенген еңбек шығындары болып бөлінеді. Өткендегі мүліктенген еңбек шығындары дегеніміз - өндіріс құралдарын жасауға кеткен еңбек шығындары.
Жанды еңбек шығындары - жұмысшылардың белгілі бір өнімді өндіруге нақтылы жұмсаған шығындары. Мысалы, өнеркәсіпте керекті мүліктенген еңбек шығынына: түрлі станоктар, техникалар, машиналар, жанармай, химикаттар т.б. кірсе, жанды еңбек шығынына: әрбір технологиялық өндірістің жұмыстарына жататын, мысалы, шикізатты қабылдаудан бастап, өнім бұйымдарын шығаруға дейінгі шығындары кіреді. Сонымен, мүліктенген және жанды өндірістік еңбек шығындарының біріккен жиынтығы қоғамның өндіріс шығынын құрайды. Өз кезегімен өндірістің қоғамдық шығынын тауар құнын құрайды. Тауардың өзіндік құнын тауар құнының бір бөлігі деуге болады. Ол құн төмендегідей үш бөлімнен тұрады:баға=C+Y+M.
Мұндағы, С-өндірісте тұтынған, еңбек арқылы өндіріс факторларының өнімге айналған түрінің құны; Ү - өнімнің қажетті еңбек арқылы келген бөлімнің құны. Өнім өндіруге жұмсалған шығынды сол өнімнің әрбір бірлігіне бөлу арқылы өнімнің өзіндік құнын анықтайды. Өнеркәсіпте өзіндік құн динамикасы көп ретте өңделетін шикізаттың сапасына, өндіріс технологиясының қазіргі талапқа сай деңгейіне байланысты.
Әр жерден дайындалған тіпті бір типтес шикізаттарды, материалдарды өңдеуге бірдей шыққан шығынның өзінде де қорытындысы әр түрлі болуы мүмкін. Бұл жағдайда өзіндік құнның мөлшері де әртүрлі болады, яғни, жұмсалған шығынға сәйкес келмейді. Ол өндіріс салаларының бағытына, өндірісті ұйымдастыруына, шикізат, материалдар сапасына, еңбек ресурстарын дұрыс басқару және мамандардың қабілетіне тікелей байланысты болып келеді.
Өнімге жұмсалған шығындардың қалыптасу кезеңдеріне байланысты өзіндік құнды үш түрге бөлуге болады:
oo Технологиялық өзіндік құн;
oo Өндірістік өзіндік құн;
oo Коммерциялық өзіндік құн.
Технологиялық өзіндік құнға өнімнің технологиялық үрдісінде пайда болған шығындар, сонымен қатар, оның құрамына өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға кеткен шығындарп кіреді.
Өндірістік өзіндік құнға өнім өндіруге байланысты жұмсалған барлық шығындары және өнімді сатуға байланысты басқа да шығындар кіреді.
Коммерциялық өзіндік құнға өндірістік өндірістік өзіндік құн, оған қосымша транспорт шығындары және өнімді сатуға байланысты басқа да шығындар кіреді. Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық өндіріс шығындары өзінің әртүрлі белгісімен жіктеледі.
Негізгі белгісі бойынша жіктелу екіге бөлінеді:
1) Шығынның бастапқы элементтері бойынша;
2) Шығынның пайда болу түріне және мақсатына қарай.
Өндіріс үрдісі негізгі және көмекші болып бөлінетіндіктен, көмекші өндіріс шығындары өздерінің негізгі өндірістегі алатын орны бойынша топтастырылады. Өндірістің барлық шығындары өнімнің жеке түрлерінің немесе біртектес өнімдер топтарының өзіндік құнына жатқызу тәсілдеріне байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар - өндірістің өзіндік құнына тура және тікелей өз бетімен кіре алатын, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, өндірістік жұмысшылардың негізгі жалақысы) шығындарды айтады.
Жанама шығындар - өнімнің өзіндік құнына бөлінген соң кіретін, өнімнің бірнеше түрлерінің өндірісімен байланысты шығындарды айтады.
Шығындарды калькуляция баптары бойынша топтастырған кезде тәртіп бойынша тікелей шығындар элементтер тұрғысынан есепке алынады, жанама шығындар кешенді баптарды есептейді.
Кәсіпорын шығындары өнімді дайындау үрдісіне қатысу сипатына байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Негізгі шығындар - өнімді дайындаудың технологиялық үрдісінің жүруімен тікелей байланысты. Оларға өнім дайындайтын шикізат пен материалдар шығындары, технологиялық үрдісте қолданылатын отын, энергия шығындары, негізгі өндірістік жұмысшылардың жалақысы, жабдықтарды күту, ұстау, пайдалану шығындары кіреді.
Қосымша шығындар өнім өндірумен емес, өндірісті ұйымдастыру, басқару және пайдаланумен тікелей байланысты.Оларға әкімшілік басқару персоналының жалақы шығындары, үй-жай, ғимараттарды жылыту мен жарық беру шығындары және олардың амортизациясы жатады.
Өндірістік шығындары есебінің негізгі бөлімдері:
1. Шығындар мен табыс түрлері бойынша есеп, ол есептің кезең ішінде фирмадағы өнім өндіру процесінде шығындардың қандай тобы пайда болғанын және олардың өнімді немесе қызметті сату барысында қалай жабылғанын көрсетеді.
2. Әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша нәтижені анықтау үшін, жауапкершілік орталықтары бойынша жүргізілген шығындар мен табыстардың есебі фирма цехтары мен бөлімшелерінің арасында шығындардың дәл бөлінуіне ықпал етуге тиісті.
3. Өндірістік өнім немесе қызмет бірлігін өндіруге қатысты барлық шығындарды анықтау мақсатында, олардың әрқайсысы бойынша шығындар мен табыстардың есебі бөлек жүргізілуге тиіс.
Тек қана өнім өндіру шығындарының есебі шеңберінде ғана өнім бірлігінің өзіндік құны мен рентабельділігін есептеуге және фирманың өндірістік қызметінің тиімділігін арттырудың резервтерін анықтауға болады.
Өнім өндіру шығындарының есебінің басты мақсаты шығындардың есебін өндіріс түрлері бойынша ұйымдастыру:
1. таңдап алынған есептеу тәсілі бойынша негізгі өнім өндіру шығындардың есебі (фирманың есеп саясатына сәйкес).
2. көмекші өнім өндіру шығындарының есебі.
3. өнім өндіруге қызмет көрсетушілердің шығындар есебі (жүкқұжат шығындары).
4. Басқару бойынша шығыстырдың есебі (жалпы және әкімшілік шығыстар).
5. Тауарларды (жұмысты және қызметті) сату бойынша шығыстар.
Өзіндік құнды есептеудің таңдап алынған тәсілі бойынша, өнім өндіру шығындары жауапкершілік орталықтары мен олардың пайда болған орындарындағы шығындарын есепке ала отырып өнімнің немесе жұмыстың өзіндік құнын есептеп шығарады, ал жұмыс түрлері бойынша шығындар ескеріле отырылып әрқайсының құны есептеледі.
Сумен жабдықтау, жылумен жабдықтау, жөндеу шеберханалары, жүк көліктері көмекші өндірістердің түрлеріне жатады. Көмекші өндірістер негізгі өндіріске қызмет көрсетеді. Көмекші өнім өндіру шығындарының есебіне төмендегілер кіреді:
-- Шығынды жұмсаушылар мен жұмысты, қызметті қолданушылар бойынша шығындардың есебі;
-- Шығындардың пайда болған орындары бойынша есеп;
-- Жұмыс пен қызмет түрлері бойынша шығындардың есебі.
Шығындар есебін негізге ала отырып, орындалған жұмыс, қызмет бойынша өзіндік құн есептеледі, сонымен қатар қолданушылар бойынша қызмет, жұмыс шығындары бөлініп таратылады. Көмекші өндірістің шоттары жабылады, яғни пайдаланылған бір текше метр судың немесе бір текше метр будың өзіндік құны анықталады.
Өндіріске қызмет көрсету мен оны басқаруды ұйымдастыру барысында жүкқұжат пайда болады. Өндіріске қызмет көрсету шығындарының есебіне машиналар мен құрал-жабдықтарды ұстау және пайдалануға жұмсалған шығындар жатқызылады. Өндіріске қызмет көрсетушілердің шығындар есебі жұмыс түрлері мен сол жұмыстарды және қызметтерді пайдаланушылар және олардың пайда болған орындары бойынша жүгізіледі. Осы шығындардың негізінде орындалған жұмыс, машиналар мен механизмдердің қызметтері бойынша өзндік құн есептеледі, сонымен қатар, ол қызметтер мен жұмыстар бөлініп таратылады және пайдаланушылар бойынша бойынша жүкқұжат шығындар есебінің шоттары жабылады.
Басқару бойынша шығыстар есебіне төмендегілер кіреді:
-- жауапкершілік орталықтары бойынша жалпы және әкімшілік шығыстардың есебі;
-- шығыстарды жұмсаушылар бойынша шығыстардың есебі.
Аталған шығыстардың есебіне сәйкес негізгі өндірісте өндірілген өнімдегі жалпы шаруашылықтық шығыстардың үлес салмағы анықталып, өнімсіз шығыстарға бақылау жүргізіледі.
Өнім өндіру шығындарының есебінің ең басты мақсаты шығындар есебін жүргізудің алдыңғы қатарлы тәсілдерін пайдалану арқылы шығындардың мөлшерін үнемдеу болып табылады.
Фирмадағы өнім өндіру шығындары есебінің негізгі мақсаттары:
-- нақты кезеңіндегі өнім өндірудің натуралдық және ақшалай түрдегі шығындарын анықтау;
-- әрбір технологиялық өзгеріс бойынша өнімнің өзіндік құнын есептеу, сонымен бірге дайын өнімнің толықтай өзіндік құнын есептеп шығару;
-- өндірілген өнім бойыншга нақты шығындармен нормативтік және жоспарлы шығындардың арасындағы айырмасын, олардың пайда болған орыны мен анықталған ауытқулар пайда болу себептерін анықтау;
-- пайда болған орыны, өндірілген өнім түрлері, өнімнің өзіндік құнын анықтау тәсілі бойынша шығындар есебінің шынайылығын қамтамасыз ету;
-- пайдаланылмаған өндірістік резервтерді анықтау және оларды толық пайдалану жолдарын іздестіру;
-- әртүрлі өнімсіз шығындарға қарсы, әсіресе, көмекші өндірістер саласында аяусыз күрес жүргізу.
Өндірістік шығындарының есебін дұрыс ұйымдастырудың нәтижесінде, өндірілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын кемітуге, демек, кәсіпкерліктің табысын арттыруға қол жеткізуге болады. Және ең бастысы, өнім өндіру шығындарының есебі менеджерді басқару шешімдерін қабылдау үшін нәтижелерге сараптама жасап бақылау жүргізуге қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Өндірістік шығындардың жіктелуі. Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процесске қатысады. Дұрыс шешім қабылдау үшін оныңқандай шығындар мен такбысқа жетелейтінін болжау қажет.
Шығындарды жіктеудің мақсаты - жалпы массадан тек релевантты шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты), ал релевантты шығындар деп тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін болашақ шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері немесе бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді болып келеді.
Бірінші бағыт - жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті - өнімді сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімінің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар ( тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу.
Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын (цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Үшінші бағыт - шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру.
Шығындардың жіктемесі
Міндеттері
Шығындардың жіктелуі
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлардың құнын және алынған табыстарды бағалау
Кіретін және шығатын; тікелей және жанама; өзіндік құнға кіретін (өндірістік) және есептік кезең шығындары; бір элементтік және кешенді; ағымдағы және біржолғы.
Шешім қабылдау және бағалау
Тұрақты (шартты тұрақты) және айнымалы; бағалау кезінде есепке алынатын және алынбайтын; қайтарымы жоқ шығындар;ескерілмеген ситауциялық шығындар; шекті және өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу
Реттелетін және реттелмейтін
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған көрініс бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша шаруашылық серіктестіктеріндегі әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) түрлерінің өтеуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды. Көп жағдайда осы мәселелерді шешу - қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын шығындардың жікемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері - өндірістік қызметте есепті ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
1.2 Өндіріс түрлері және олардың шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға әсері
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына (типіне) байланфстф болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топқа бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс - өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанфп отыратын шағын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей саноктар мен турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшеленеді; дайындық-қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда, өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.
Сериялық өндіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктері тән: шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі;жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең, мамандануы; мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғылардың қолданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуде неғұрлым кең таралған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп қолданылады, бірақ ол бұйымдарды құрастыратын партияларға қолданылмайды. Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), серяилық (мамандану анағұрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандандырылған) , ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған).
Өндірісте шығынды есепке алудың жән еөнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс - ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс тұрпаты(типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп болмағанымен, олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің жұмыс ырғағының жоғары болуы, өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей, өнімнің және оның негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді. Мәселен, ірі сериялық және және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы ауысым ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ сериялық өндірістерді жасалған нарядтарымен үйлесміде көбіне маршруттық парақтарына жазылады.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық шығындарды талдау, есепке алу және жоспарлау мақсатымен, сонымен қатар, әртүрлі кәсіпорындарда өндірілетін өнімнің өзіндік құнын салыстыру үшін бірін-бірі толықтырушы екі жіктеу тәсілі қолданылады.
Элементтер және калькуляциялық баптары бойынша
1. Негізгі шикізаттар және материалдар;
2. Көмекші материалдар;
3. Отын (сырттан әкелінетін);
4. Энергия (сырттан әкелінетін);
5. Өндірістік персонал жалақысының шығындары;
6. Әлеуметтік мұқтаждықтарға аударымдар;
7. Амортизациялық аударымдар.
Материалдық шығындар элементінің құрамына төмендегі құндар кіреді:
Өндірілетін өнімнің құрамына жататын, оның негізін құрайтын шикізат пен материалдардың;
Өндіріс үрдісінде қолданылатын, сатып алынған материалдардың;
Қалыпты технологиялық үрдісті қамтамасыз ету үшін қажетті бұйымдардың;
Материалдық ресурстарды жеткізумен байланысты шығындар құны.
Материалдық шығындарға қайтатын қалдықтардың құны қосылмайды.
Өндірістік шығындар төрт элементтен тұрады:
oo Тікелей материалдық шығындар;
oo Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар;
oo Аударымдар ( әлеуметтік салық);
oo Қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймадағы материалдар, бітпеген өндіріс, дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгенделуге тиісті, кәсіпорын активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге тиісті. Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды. Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда, көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен мастерлер, қосалқы қызметкерлер өндіріспе нбайланысты. Олардың еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл шығындарды дайын бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде жатқызуға болмайды, оларды қосымша еңбек шығындары деп атайды. Жанама қосымша материалдық шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік шығындардың бөлігі ретінде қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлуге едәуір дәрежеде нақты жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де еңбекақысы да тікелей шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы, мерзімнен тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты айтыстар туады. Әдетте, бұл шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметкерлерге қосымша төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке шығатын тікелей шығындар болып саналады. Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып табылады, олардың шамалары өндіріс көлеміне тура сайма-сай өзгереді. Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл шығындар өндіріспен байланысты, біарқ тура, тікелей және үнемді дайын бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды, сонымен қатар, жанама өндірістік шығыстарда сайма-сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша бөледі.
1.3 Операциялық аудит түсінігі мен оның ғылыми - теориялық тұжырымдары
Операциялық аудит - жүйенің жұмысын жетілдіру мақсатымен басқарудың әртүрлі кезеңдеріндегі ұйымдастыру қызметінің тәуелсіз және жүйелі түрде бағалау. Мұнда басты назар ішкі бақылау жүйесі жұмысының және кәсіпорын қызметтерінің жұмысының сенімділігіне аударылады.
Қаржылық қорытынды есеп аудитімен салыстырғанда жедел аудит бірыңғай емес. Операциялық аудит термині басқару аудиті терминіне ауысады. Мүмкін бұл операциялық аудиттің қандай да бір шаруашылық жүйесінің қандай да бір кіші жүйелерінің өнімділігі мен тиімділігін анықтау үшін қажет етілуінен шығар.
Операциялық аудит тек бухгалтерлік ақпаратты пайдаланумен ғана шектелмейді, өйткені оның шеңберінде кәсіпорынның өндірістік, қаржылық, сатып-өткізу қызметіне, ұйымдық құрылымына, ішкі бақылау жағдайының бағалануы жүзеге асырылады. Операциялық аудит шаруашылық операцияларын, олардың бухгалтерлік есепті стандарттары мен ережелерімен сәйкестігін бағалау процедураларына қарағанда айтарлықтай күрделі. Жедел аудит пен контроллинг байланысының тығыздығы анықталған, өйткені контроллингті кәсіпорын қызметінің қорытынды нәтижелеріне қол жеткізудің арнайы кешенді әдістері ретінде, яғни оның табыстылығын бақылаудың жүйесі ретінде саналады. Операциялық аудитті жүргізген кезде кәсіпорын қызметін басқару жүйесінің және есеп саясатының жүзеге асырылуының дұрыстығын бағалауға көп көңіл бөлінеді. Операциялық аудиттің негізгі мақсаты тұрғысынан қарағанда, яғни тиімділік пен өнімділікті зерттеу тұрғысынан қарағанда, кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесінің және есеп саясатының әсері мен тиімділігін айыра білу қажеттігі туындайды.
Операциялық аудиттің жіктелуі
Жіктеу белгісі
Жедел аудиттің түрлері
ақпаратты пайдаланушыларға қатысты
Ішкі(меншік иелері, әкімшілік, басқару персоналы)
Сыртқы (инвестролар және т.б.)
қолдану саласы бойынша
Жеке меншік секторлар
Мемлекеттік секторлар
аудиторлардың түрлері бойынша
Ішкі шаруашылық аудиторлар
Тәуелсіз аудиторлар
Мемлекеттік аудиторлар
қамту дәрежесі бойынша
Кешенді
Тақырыптық
өткізу режимі бойынша
Ағымдағы
Мерзімді
біржолғы
аудит объектілері бойынша
Функционалды
Ұйымдастырушылық
Бағдарламалар аудиті
арнайы
функционалдық мақсаты бойынша
Консультациялық
Бағалаушы
Көмекші
Басты назарды кешенді сипаттағы қаржылық қорытынды есеп мәліметтеріне аудару қажет, олар сол бір ғана шаруашылық операцияларының әртүрлі аспектілерін бейнелейді. Мысалы, бухгалтерлік баланста келтірілген мәліметтер Шығыстар мен табыстар туралы қорытынды есептегі мәліметтерді толықтырады және керісінше.
Операциялық аудитте қаржылық қорытынды есептерді интерпретациялаудың дамығвн әдістері - коэффциенттерді талдау, көлденіңінен, тігінен, трендтік және факторлық талдау кеңінен қолданылады. Көлденеңінен талдаудың басты ерекшелігі абсолютті баланстық көрсеткіштер олардың өсуі мен кемуінің салыстырмалы қарқындарымен толықтырылатын бір немесе бірнеше таңдамалық кестелерді құруы болып табылады. Көлденеңінен талдау процесінде белгілі бір кезең үшін баланстың әртүрлі баптарының абсолютті және қатысты өзгерістері анықталады және бағаланады. Көлденеңінен талдаудың нұсқасы болып есепті кезеңдегі активтердің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің әрбір ұстанымы өткен кезеңдегілермен салыстырғанда және тренд анықталған, яғни кезеңдердің жеке ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерден тазартылған қаржылық қорытынды есептің осы элементтері көлемінің өзгеру динамикасының негізгі тенденциясы анықталған жағдайдағы даму тенденциясын талдау (трендтік талдау) табылады.
Қаржылық қорытынды есепті салыстырмалы көрсеткіштер түрінде ұсынуға мүмкіндік беретін активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды тігінен (құрылымдық) талдауға басты орын беріледі. Тігінен талдаудың мақсаты - баланстың нәтижесіндегі және оның өзгерісін бағалаудағы жеке баптардың массалық үлесін есептеу. Тігінен талдаудың көмегімен кәсіпорын қызметінің тиімділігіне инфляциялық, аймақтық және басқа да әсерлерді тегістеу мен шаруашылық, салалық салыстыруларды сәйкестендіру жүргізіледі. Есеп саясатының өнімділігі алдағы қойылған мақсаттарға қол жеткізуді сипаттайтынын, ал тиімділігі белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін қолданылатын қаржылық құралдар мен ресурстар екендігін атап айтқан. Компанияның есеп саясатының жедел аудиті тек дебиторлық және кредиторлық борыштардың немесе жалпы қаражат жетіспеушіліктің жағдайын анықтап қана қоймай, сонымен қатар жаңалықтарды енгізу бойынша кепілдемелер ұсынуы керек.
Э.А.Аренс, Дж.К.Лоббек жедел аудит пен қаржылық қорытынды есеп аудиті арасында үш негізгі айырмашылықтарды келтіреді:
аудиттің тағайындалуы;
қорытындылардың ұснылуы;
жедел аудит саласына қаржылық емес салалардың қосылуы.
Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті мен жедел аудиттің арасындағы басты айырмашылық - тексерулерді тағайындау. Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті кезінде аудитор есеп пен қаржылық қорытынды есептегі шаруашылық операциялық аудит кезінде тиімділік пен өнімділік назарға алынады. Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті өткен шаққа, ал операциялық аудит шаруашылық қызметінің болашағына бағытталған.
Қорытындылардың ұсынылуы. Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті кезінде аудитордың қорытындысы араларында акционерлер мен банкирлер кездесетін көптеген пайдаланушыларға жеткізіледі; операциялық аудиттің қорытындысы бірінші кезекте әкімшілікке тапсырылады.
Қаржылық аудиторлық қорытындылар үшін олардың кең түрде таралғанын ескере отырып, дәл анықталған тұжырым қажет. Операциялық қорытындылардың шекті түрде таралуы мен тексерулердің әртүрлі сипаттамаларына байланысты тиімділік пен өнімділікті анықтау үшін жедел аудит бойынша қорытындылар елеулі түрде өзгеруі мүмкін. Қаржылық емес салалардың қосылуы. Операциялық аудит қандай да бір шаруашылық жүйедегі тиімділік пен өнімділіктің аспектілеріне байланысты болып келеді, сондықтан ол кең түрде қолданылады. Қаржылық қортынды есеп беру аудиті қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың объективтілігіне әсер ететін мәселелермен шектелген. Өнімділіктің критерийлерін белгілеуден гөрі тиімділіктің критерийлерін белгілеу оңайырақ, егер тиімділік ретінде өнімділікті төмендетпей шығындарды қысқарту саналса. Сонымен, егер екі түрлі өндірістік процестер кезінде жағыз сапалы өнімнің шығарылуы қамтамасыз етілсе, онда шығындар азырақ кететін процесс тиімді деп саналады. Операциялық аудит кәсіпорын басшылығын сенімді ақпаратпен қамтамасыз етуі керек, сонымен қатар активтердің сақталуын, бухгалтерлік есеп принциптерінің орындалуын қамтамасыз етуі керек және т.б.
Қаржылық қорытынды есеп беру аудиті үшін ішкі бақылауды бағалау қаржылық қорытынды есептің нақтылығына әсер ететін сұрақтарға жауап ізеумен шектелсе, операциялық аудит кезінде өнімділік пен тиімділікке бақылаудың кез - келген түрінің әсері қарастырылады.
Аудиторлық қызметтің ең озық түрлерінің біріне операциялық аудит жатады. Мұндай аудит кәсіби қызмет көрсетудің ең күрделі түрлерінің бірі әрі ұйымдастырылуы мен әдістерінде, кезендерінде оның өзіндік ерекшелігі болады.
Эккаунтинг және контроллинг сияқты басқа да белгілі аудит түрлерінен жедел аудиттің айырмашылығы: ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің жеке операциялары мен белгілі бір процестерін, кезеңдерін циклдерін бақылау мен талдау, тексеру бойынша өзіндік ерекшелігі бар сала болып табылады. Оның негізгі мақсаты - зерттеу объектілерінің жұмыс істеу тиімділігін арттыру және оңтайландыру бойынша баскарушылық шешімді қабылдау үшін жан-жақты негізделген ұсыныстарды әзірлеу.
Бұл шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нақты салалары мен құрылымдарын, процестерін, ресурстарын басқарудың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу мен сараптап баға беруді мақсат етіп алған аудиттің айрықша түрі. Оны маркетинг, өндіріс, қаржы, құқық, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау, консалтинг және т.б. салаларындағы әр түрлі мәселелерді шешу барысында ішкі (ведомствалық) және сыртқы (тәуелсіз) аудиторлар қолданады.
АҚШ-тың ішкі аудиторлар институты ішкі аудит пен оның мақсаттарына мынадай анықтама берді: Ішкі аудит - ұйым қызметінің тиімділігін тексеру мен анықтаудың сол ұйым ішіндегі тәуелсіз бағасы. Мақсаты ұйым мүшелеріне өз қызметтерін тиімді орындауына көмектесу, Ішкі аудит оларға бұл үшін тексерілген объектілер туралы ақпарат, кеңестер, ұсыныстар, бағалаулар мен талдау деректерін береді. СРА тәуелсіз фирмасы орындайтын операциялық аудитті клиентке өз фирмасының алға қойған мақсаттарына қол жеткізу, ресурстары мен қуаттылығын жақсы пайдалануы үшін көмек көрсету, сондай-ақ оған басқару мәселелері бойынша кеңес беру қызметінің ерекше түрі ретінде арнайы комитет белгілейді. Бұдан шығатын қорытынды: тиімділікті арттыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу және жағдайға объективті тұрғыдан баға беру мақсаттарында бизнестің басқару жүйесіне операциондық аудитті жүргізуге хақымыз болады.
Операциялық аудит теориясы мен іс-тәжірибесі дамыған ақпараттық базаға, әдістердің ауқымды спектріне, бухгалтерлік есептің, бақылаудың экономикалық талдау әдістеріне сүйеніп қалыптасуы керек. Егер бухгалтер қаржылық есептемедегі шаруашылық өмірдің фактілеріне, бастапқы құжаттарға жүгінетін болса, онда аудитор - керісінше: қаржылық есептемесінен бастап нақты операцияларға дейін тексереді және өзі тексерген қызмет операцияларына операциондық аудит жүргізуінің тұжырымдамалық мақсаттарын айғақтайды.
Расында да, теория және іс жүзінде есеп беруші және басқа да есеп деректері кешенді экономикалық талдау мен операциондық аудиттің ақпараттық базасы ретінде қарастырылады. Нақ осы аудит пен талдау есептің мәні мен мазмұнын ашып береді әрі оған мағыналы етеді. Талдамалы процедуралардың салмағы басьтм, процестер мен қүбылыстардың мэнін айқындайды, ондағы өзгерістердің статика мен динамикада шындықка жанасымды, яғни шынайы бағасын алуына мүмкіндік береді. Ақпараттарды алу мен операциондық аудиттің өзіндік ерекшелігі бар тәсілдерінің көмегімен оны зерттеудің жүйелі тәсілдемелері бизнесті ғылыми тұрғыдан басқару мүмкіндіктерін бағалаудың арнайы өлшемдері мен көрсеткіштерін, дұрыс таңдау жасауды және факторларды саралауды жүзеге асыруға мүмкіндік тудырады.
Операциялық аудитгі жүргізудің тәртіптерін ашып көрстеу оның түрлері мен нұсқаларын жіктеуге ықпал етеді, экономикалық әдебиеттерде) операциондық аудиттің оннан көп түрі бөліп көрсетілген: функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік, технологиялық, жүйелі, кешенді, тақырыптық, локальды, процестік, ресурстық, аймақтық, сыртқы экономикалық және т.б. (6.2.-сурет, келесі беттен қараңыз).
Мысалы, функционалдық аудит шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше функцияларын зерттейді. Функционалдық аудиттің бір артықшылығы басқарушылық қызметтің объектілері мен түрлері бойынша, оның ішінде, менеджмент, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz