ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР КЕҢІСТІКТІК МӘЛІМЕТТЕР МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
КІРІСПЕ
Қай кезде болмасын адамдар үшін объектілердің географиялық орналасуы мен кеңістіктегі орнын анықтап, білу маңызды болған. Мысалы, алғашқы адамдар үшін өздерінің аулайтын жан-жануарларының қай жерде мекен ететін білуі немесе алғашқы зерттеушілердің өмірі олардың географиялық білімдеріне байланысты болды. Сол секілді заманауи қоғам да кез келген объектінің кеңістіктегі орнын білу негізінде өмір сүруде. Карталар мен кеңістік туралы мәліметтер арқылы жаңа ашулар болып, сауда-саттықтың дамуына минималды 3000 жылдың көлемінде өз септігін тигізуде. Карталар қоғамның даму тарихын бейнелі түрде көрсететін аса құнды құжаттың бірі болып табылады.
География туралы білімдерімізді жиі күнделікті өмірде керек көшені іздегенде немесе төте жолды есептегенде қолданамыз. Кеңістіктік мәліметтер бізге ауылшаруашылық өнімдер мен өндірістік тауарларды пайдалануда, электрэнергиясы мен жылуды өндіруде пайдасын тигізеді.
Соңғы 30 жылдың көлемінде адамзат үшін геоақпараттық жүйе (ГАЖ) атты құралдың интенсивті дамуы географиялық білімді терең дамытуға мүмкіндік берді. Геоақпараттық жүйелер кеңістіктік мәліметтерді жинау мен өңдеуде таптырмас ыңғайлы құрал болып табылады. Геоақпараттық жүйелердің компоненттері кеңістіктік мәліметтерді заманауи сақтауды, алдыңғы қатарлы телекоммуникациялық желілерді, жақсартылған есептеуіш техниканы қамтиды.
Өміріміздің басқа да аспектілері секілді, соңғы 50 жылда кеңістіктік мәліметтерді жинау мен пайдалану процесі өте қатты трансформацияға ұшырады. Оның себебі ретінде микроэлектрониканың дамуын қарастыра аламыз. Бағдарламалық қамтамасыздандыру мен геоақпараттық жүйенің аппраттық платформасы - бұл соңғы үш онжылдықта болған аса қатты қарқынмен дамып, тоқтаусыз дами түсетін технологияның нәтижесі.
Геоақпараттық жүйелер мен кеңістіктік зерттеулер жергілікті аймақтың рельефінің ерекшелігі мен өзіне тән қасиеттеріне тікелей байланысты. Алайда географиялық объектілердің тек локалды деректері ғана емес, сонымен қоса, оның көлемі, судың сапасы мен балықтар түрі, оның ағу жылдамдығы секілді қасиеттері қоса тіркеледі. Шынымен де бұл қасиеттер объектінің кеңістіктік орналасуына тікелей қатысты. Сол себепті де геоақпараттық жүйелер осы ерекшеліктерді талдап, оны бейнелеуде таптырмас құрал болып табылады.
Бүгінгі күні, ХХІ ғасыр- ақпараттық технологиялардың ғасыры. Сол себепті біздің өміріміздегі кез келген оқиға, кез келген процесс автоматты жағдайға көшіріліп, дерек көзіне айналып, белгілі бір жүйеге келтіріліп, компьютер деген машинаның өңделуіне түсуде. Бүгінгі күннің өткен күннен ерекшелігі шикізат пен материалды ресурстарды пайдалануға негізделген индустриалды экономикадан, басты ресурс ақпарат болып табылатын информациялық экономикаға өтуінде болып отыр. Ғалымдар, информатика мамандары, коғамдағы ақпарат рөлінің алатын орны ерекше екендігін бір ауыздан мойындап отыр. Ақпарат қоғамдағы қоғамдағы кез келген орны алып жатқан жағдайларды анықтайтын шешуші факторға айналуда. Ол экономиканың, бизнестің стратегиялық ресурсы болып қалыптасып келеді.
Қоршаған ортада әрдайым ақпараттар легі сарқылмай, белгілі бір жүйеде орын алады. Уақыт ағымының өтуіне байланысты сәйкесінше өзгеріп отырады. Сондықтан кез келген ұйымда, кіші немесе үлкен, нәтижелі жұмысты қамтамасыз ету мақсатында мәліметтерді басқару мәселесі туындайды. Кейбір ұйымдарда қағазбастылыққа байланысты деректер папкалар мен файлдарда сақталады, көпшілік ұйымдар компьютерленген, автоматтандырылған мүмкіншіліктерге сүйенеді. Қазірге кезде қаржы ұйымдары, сауда-саттық, қаржы ұйымдары және т.с.с. ұйымдардың деректер қорынсыз жұмыс атқаруы мүмкін емес.
Жерге қатысты ғылым салаларында жиі өтетін өзгерістерге байланысты ақпараттар қорының ауқымы өте кең болып табылады. Осыған дейін зерттеушілердің жинаған деректері мен құжаттарға қол жеткізуі қиынға түсті, оған көптеген қаржылық, арақашықтық, жеке тұлғалық және т.б. себептер әсер етті.
Алайда, ұлттық ақпараттық торларды тиімді және ұтымды пайдалануы үшін белгілі бір жүйе жасалды. Ол жүйеде жерге қатысты барлық мәліметтер жиналып, уақыт өтуіне байланысты өзгеріске ұшырап, қайта өңдеуге, тұжырым жасай отырып, өңделген материалдарды шығаруға мүмкін болды. Яғни қоршаған ортада болып жатқан, жерге қатысты мәліметтерге анализ жасап, мониторинг жүргізуге мүмкіндік туды.
Осыған байланысты осындай жүйе ретінде, техниканы және өндірісті қамттын геоинформатика ғылымы пайда болды. Бұл ғылым саласында геоақпараттық жүйелер құрылып, сақталып, таратылып отырды. Ол жүйе геоақпараттық жүйе(ГАЖ) деп аталды.
Диплом жұмысының мақсаты: Геоақпараттық технологиялардың мемлекеттік жер кадастрын жүргізу барысындағы тиімділігін көрсету.
Тақырыптың өзектілігі: ХХІ ғасыр техника мен жасанды интеллектінің дамыған кезеңі. Сол себепті көптеген салаларда жұмысты автоматтандыру маңызды болып отыр. Атқарылатын жұмыстар ретін автоматтандыру мақсатында геоақпараттық жүйелер мен геоақпараттық технологияларды әр салаға енгізу маңызды болып табылады. Әсіресе, табиғи ресурстарды зерттеп, болжап, мониторинг жүргізуде геоақпараттық технологиялардың тигізетін әсері зор. Диплодық жұмыста Мемлекеттік Жер Кадастрын (МЖК) жүргізуде геоақпараттық технологияларды пайдалану тиімділігі ашып көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, 7 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ЖЕР КАДАСТРЫ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастрын жүргізу
ережесі
Қазақстан Республикасының жер кадастрлық заңнамаларына сәйкес, мемлекеттік жер кадастры жүзеге асырылатын ортақ қабылданған принциптер бар.
Біріншіден, Мемлекеттік жер кадастрының (МЖК) бүкіл Қазақстан Республикасының аймағында бірегей жүйе мен технологиялар негізінде жүргізіледі. Ол бүкіл ел аумағындағы жер телімдерінің ғана емес, сонымен қатар субъектілердің де бірегей әдіс пен келісімдердің, жер кадастры жүйесінің ақпараттары мен құжаттарының да бірыңғай негізде жүргізіледі. Бұр принцип жер кадастрын жүргізуде ерекше аймақтарда қолданылады.
Екіншіден, Мемлекеттік жер кадастрынына жер телімдерінің өзгерістерін үздіксіз енгізіп, тіркейді. Жер қорында үнемі болатын жер қатынастарын қайта ұйымдастыру, жеке меншікті қалыптастыру, жерді пайдалану мен иелену, мемлекеттік жер қорындағы жер телімдерінің сапалық және сандық өзгеруі, сондай-ақ оның санатының өзгеруі секілді өзегрістерді үнемі жүйеге енгізуді қамтиды. Сол себепті де жер кадастрын жүргізуде оның үздіксіздігін, жүйелілігін, периодтылығын қамтамасыз ету қажет.
Үшіншіден, Мемлекеттік жер кадастры деректерінің қолжетімідлігі. Жер кадастрының мәліметтері заңды және жеке тұлғалар үшін максималды түрде қолжетімді болуы тиіс( мемлекеттік құпиядан басқа). Ол заманауи есептеуіш техника мен компьютерлік технологияларды пайдалана отырып, көпке түсінікті түрде болуы тиіс. Жер кадастры мәліметтерін жер кадастры мәліметтер базасын қалыптастыратын ұйымдар мен ведомствалар да қолдана алады. Кейбір деректер жабық түрде болуы мүмкін. Осындай сақтық шараларының негізінде жер-кадастрлық ақпаратты пайдаланушылар мен жер кадастры мәліметтерін санкцияланбаған қолданыстан, жойылып кетуден, өзгерістен сақтайды.
Төртіншіден, Мемлекеттік жер кадастры мәліметтерінің басқа да мемлекеттік және өзге де кадастрлармен реестрлермен ақпараттық ресурстармен сәйкестігі. Бұл принцип әр түрлі кадастрлардан табиғи ресурстар туралы ақпараттарды жинауда бір әдіспен бір қалыпты толықтығымен, детальділігімен өтуін қамтамасыз етеді. Осының негізінде кадастрлық деректерді бір жүйеге келтіруге болады[1].
Жоғарыда аталған ұстанымар( принциптер) Мемлекеттік жер кадастрын жүргізудегі бастыларының бірі болып табылады. А ймақтық деңгейлерде бұл ұстанымдарды жеке ұстанымдарымен толыруына болады:
-Мемлекеттік жер кадатстрын жүргізуде деректер базасында(ДБ) қалыптасқан мәліметтерді пайдалану;
-деректер базасын жүргізуде әдісінің дәйекті болуы;
-жер кадастры мәліметтерін электронды тасығыштарда, қағазда құжаттарын жүргізу;
-жер-кадастрлық құжаттарды (жер-кадастрлық карта, жер-кадастрлық істер және т.б.) үнемі сақтау(мәңгілік).
Кадастрлық жұмыстар
Ақпараттық жүйені құру және жүргізу
Деректерді жинау және өңдеу
Дайындық жұмыстар
1-сурет. Кадастрлық жұмыстар реті ( автор құрған)
Кадастрдың картографиялық негізі болып - жер-кадастрлық карталар табылады, олар жер телімдеріне қатысты барлық өзгерістер мен деректерді қамтуы тиіс. Жер-кадастрлық картаның масштабы Кадастрдың жүргізілу деңгейіне сәйкес жүзеге асырылады. Кадастрды автоматты жүргізу барысында картографиялық негізі геоақпараттық технологияларды пайдалана отырып, электронды түрде жүргізіледі және қағазда көшірмелері болуы тиіс.
Жер телімдеріне қатысты өзгерістер жергеорналастрыру жұмысы барысында алынған деректер негізінде жүзеге асады және шекарасының өзгеруі немесе жер пайдаланулардың аудандары өзгеруі жүйелі түрде жаңартылып отырады.
Жер телімінің шекарасы мен жер-кадастрлық іс қозғалса заңды түрде қалыптасқан болып табылады. Жер-кадастрлық іс - жер телімінің қалыптастырылғандығын дәлелдейтін, жер теліміне қатысты мәліметтерді қамтитын іс.
Жер телімін жеке меншікке беру барысында, бірінші реттік жер-кадастрлық істі қалыптастыруда осыған дейін жеке меншікке немесе пайдалануға жеке және заңды тұлғаларда болған жағдайда, аймақтық жер ресурстарын басқару органдарына өтініш жазу негізінде жүзеге асырады. Өтінішке жеке басын куәландыратын құжат, жер теліміне құқығын дәлелдейтін құжат немесе атқарушы органдардың шешемі негізінде алынған жер телімінің сызбасы болуы тиіс. Жер ресурстарын басқару органдары аталған құжаттарды тексеріп, арнайы мамандандырылған ұйымға тексеріске жібереді. Ол мамандар, яғни кадастр, осы құжат негізінде жер телімінің осы аймаққа тиесілілігін тексереді. Тексеріс барысында қандай да бір өзгеріс болған жағдайда, шекарасының өзгеруі, ауданының өзгеруі, мақсатты пайдалануының өзгеруі секілді өзгерістер анықатлса, жергілікті атқарушы органдар осы элементтерді құжатта көрсетуі тиіс[2].
Өзге жеке тұлғада немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың иелігіндегі жер телімдерінен жер телімін қалыптастыру екі жақты келісім негізінде ғана жүзеге асырылады.
Жеке және заңды тұлғалардың иелігіндегі жер телімін мемлекеттік қажеттілік үшін қалыптастыру барысында соттың шешімі мен жер - кадастрлық іске өзгеріс енгізіле отырып, жаңа жер телімін қалыптастыру жұмысы жүзеге асырылады. Мемлекеттік қажеттілік үшін жер телімі алынғанда немесе азаматтар арасында келісім негізінде қалыптасқан жер теліміне жаңа жер-кадастрлық іс қалыптастырылмайды. Жаңа жер телімін қалыптастыру негізіндегі барлық құжаттар және жаңа кадасрлық іс осыған дейін қалыптасқан жер-кадастрлық іске қосылады.
Мәжбүрлі түрде алынған немесе тәркілеу барысында алынған жер телімдерінің құжаттары заңды-атқарушылық өндірістік құжатқа енгізіледі.
Қалыптасқан жер-кадастрлық істер жер телімінің жер-кадастрлық кітабын қалыптастырады.
Жер-кадастрлық кітап - жер теліміне қатысты дәйекті деректерді қамтитын (кеңістіктік мәліметтер, табиғи және шаруашылық жағдайы туралы мәліметтер) құжат болып табылады. Жер-кадастрлық кітабы бар жер телімінің өзіне ғана тән, қайталанбайтын, индивидуалды кадастрлық номер беріледі. Осы номер негізінде жер-кадастрлық іс, жер-кадастрлық құжаттар қалыптастырылады. Кадастрлық номерды қалыптастыру арнайы ережерлер мен нормативтерге сәйкес жүзеге асады.
Жер-кадастрлық карта жер телімінің орналасқан орны мен көлемін, шекарасын, біріктіріліп немесе бөлінгендігін визуалды түрде бейнелеуге негізделген. Жер-кадастрлық карталарды жүргізу арнайы қалыптасқан ережелерге сәйкес жүзеге асады.
Кадастр қағаз тасығыштарда ғана емес, сондай-ақ электронды жинау, өңдеу, сақтау негізінде де жүргізіледі. Кадастрдың автоматтандырылған ақпараттық жүйесі арнайы мамандандырылған техникалық-бағдарламалық кешенде жүргізіледі. Оның функционалды қызмет етуі арнайы орталықтандырылған жер ресурстарын басқару органдарының басқаруымен жұмыс жасайды.
Жер-кадастрлық құжаттар мына талаптарға сай болуы тиіс:
-реквизиттары бар арнайы бекітілген бланкілерде жүргізілуі тиіс (органның, ұйымның, мекеменің атауы, күні, құжаттың номері, адресат) көрсетілуі тиіс;
-жер телімдерінің планын (сызбасын) дайындау арнайы бекітілген жер ресурстарын басқару бойынша құзырлы органдардың техникалық талаптарына сай жүргізілуі тиіс;
-жер телімінің планында (сызбасында) көрсетілген мемлекеттік құпияға жататын объектілер арнайы бекітілген шарттар негізінде құпия болып қалуы тиіс.
Кадастрлық есепке алынатын жер телімдеріне Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан барлық жер телімдері ( жер теліміне меншік формасына, мақсатты пайдалануына қарамастан) жатады. Жер телімдерін кадастрлық есепке алу олардың орналасқан орны бойынша бір тәсілмен жүзеге асады.
Жер телімінің сапасы мен санын есепке алу оның жағдайы мен пайдаланылуына сәйкес болады. Барлық өзгерістер болғаннан кейін ғана, есепке алынады. Әр жер телімінің деректері жер-кадастрлық кітапта сәйкесінше есепке алынады.
Есепке алу деректері жер телімдеріне, жергілікті аймаққа, аудандарға, облыстарға, астанаға, республикалық маңыщы бар қалаға, жалпы республика аймағына сәйкес жүзеге асады. Соның ішінде ерекше қорғалатын табиғи-тарихи объектілері ерекшеленеді.
Есепке барлық жер телімінің категориялары алынады және жер пайдаланудың барлық түрі боойынша жүзеге асады. Көлемі, мөлшері, орналасқан орны туралы деректер бірінші реттік есепке алу жұмысы барысында анықталады, ал өзгерістер ағымдағы есепке алу жұмыстарында анықталып, көрсетіледі.
Кадастрлық мәліметтерді жаңарту және анықтау мақсатында:
1) жер телімдерінің иелері, жер пайдаланушылар, жергілікті атқарушы органдар жыл сайын жер ресурстарын басқару бойынша құзырлы органға жер телімінің жағдайы мен пайдалануы бойыншадеректкерді, жер теліміне қатысты орын алған барлық өзгерістерді 1 қарашаға жылдық есеп береді;
2) жер ресурстарын басқаруы бойынша құзырлы органдар аймақтық жер телімдері бойынша есеп дайындайды. Ол жылдық қорытынды есепте мына мәліметтер көрсетіледі:
-ауылшаруашылық жер телімдерінің бар-жоғы, орын алған өзгерістер, жер телімдерінің санаттар бойынша бөлінуі, сондай-ақ жер телімдерінің сатылуы туралы деректер көрсетіледі;
- 5 жылда бір рет жер телімдеріне қатысты алымдардың жүргіщілуі, жер санаттары юойынша категорияларына сай бөлінуі, аудандарының өзгеріуі секілді деректер көрсетіледі.
Жер телімінің сапасын есепке алу мен кадастрлық құнын анықтау мына мақсаттар үшін жүргізіледі:
-жер телімінің мақсатты пайадаланылуы мен оның өнімділігін анықтау үшін;
-жер телімін жеке меншікке сату барысында құнын анықтау үшін;
-салық салу көлемін анықтау үшін;
-мемлекеттік мұқтаж үшін жер телімін жеке меншік иелерінен сатып алу кезінде құнын анықтау үшін.
Жер телімінің сапасы мен кадастрлық құны жер-кадастрлық кітапа әр жер теліміне сәйкес көрсетіледі.
Жер телімін есепке алу мен оның үстінде орналасқан жылжымайтын мүлік объектілері де міндетті түрде тіркелуі тиіс. Жер телімін есепке алу кезінде мына мәліметтер міндетті түрде көрсетілуі тиіс:
-жер телімінің иесі немесе пайдаланушының аты-жөні;
-жер телімінің ауданы;
-жер телімінін пайдалану мақсаты;
-жер теліміне қатысты ауырпалықтар мен сервитуттар;
-жер телімінің бөлінетіндігі немесе бөлінбейтіндігі;
-жер телімінің кадастрлық номері;
-жер телімінде орналасқан жылжымайтын мүлік объектісі.
Әр жер теліміне жер және құқықтық кадастрға сәйкес өзіне тиесілі кадастрлық номер беріледі. Жеке және заңды тұлғалар жер теліміне кадастрлық номерді алу үшін немесе жер телімінде орналасқан жылжымайтын мүлік объектісі үшін кадастрлық номер алу үшін жергілікті жер ресурстарын басқару бойынша органдарға өтініш жазуы тиіс[3].
Өтінішке жер теліміне құқығы, жер телімінде орналасқан объектіге құқығы, жер телімінің планы секілді құжаттар көшірмелерімен бірге берілуі тиіс.
Жер теліміне идентификациялық жұмыстар жүргізу барысында оның жер телімін анықтап алуы тиіс, ауыртпалықтар көрсетіліп, пайдалану мақсаты анықталады. Сонда й-ақ, жер-кадастрлық кітапта жер теліміне кадастрлық номер беру бойынша жазбалар көрсетіледі.
Кадастрлық номер облыс немесе республикалық маңызы бар қаланың коды, аудан немесе облыстық маңызы бар қаланың коды, квартал коды мен жер телімінің кварталдағы реттік номері бойынша анықталады. Ол 11 саннан тұрады. Егер квартал ішіндегі жер телімінің реттік номері 999 болса, онда келесі жер телімінің номері 4 санды номер болады.
Жер телімі біріктіріліп немесе бөлінген жағдайда еске кадастрлық номер жайылып, жаңа кадастрлық номер беріледі. Жер телімінің иесі өзгерген жағдайда кадастрлық номер өзгертілмейді.
Жер кадастрының пайдаланушылар болып мыналар табылады:
-мемлекеттік басқару органдары - территорияны жоспарлау бойынша мәселелерді, жерді зоналау, табиғи ресурстарын рационалды пайдалану бойынша және басқа да жер ресурстарына қатысты мәселелерді қарастырады;
-жылжымайтын мүлік объектілері мен онымен жасалатын келісімдерді тіркеуді жүзеге асыратын құзырлы облыстық мемлекеттік органдар;
-мемлекеттік статистика саласындағы органдар;
-жобалық, ізденіс, ғылыми-зерттеу ұйымдары - жобалық-ізденіс және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру үшін ағымдағы деректерді алу бойынша мәселелер;
-архитектуралық-қала құрылысы саласындағы құзырлы органдар - мемлекеттік қала құрылысын жүргізу бойынша мәселелер мен қала құрылысын жүзеге асыру үшін құжаттарды дайындау;
-қоршаған ортаны қорғау бойынша құзырлы органдар - табиғи ресурстарды пайдалану бойынша, қоршаған ортаның қазіргі жағдайы туралы деректерді алу;
-салық салу органдары - жерге салық салу бойынша мәселелерді қарастырады;
-басқа да жеке және заңды тұлғалар.
Белгілі бір жер телімінің кадастрлық мәліметтерін қағаз немесе магнитті тасығыштарда берілуі мүмкін, сондай-ақ кадастрдың санкцияланған деректер банкінен техникалық немесе телекоммуникациялық құралдар арқылы тіркелген жерінен ала алады.
Жер телімі туралы мәліметтер жер-кадастрлық картамен сәйкестендіріледі. Мемлекеттік құпия болып табылмайтын жер телімінің кадастрлық мәліметтері, жалпыға қол жетімді, яғни кез келген жеке және заңды тұлғалар сұраныс жасау арқылы пайдалана алады. Мемлекеттік органдар кадастрлық мәліметтерді арнайы сұраныс жасау немесе рұқсатнама жазуды қажет етпейді.
Кадастрлық мәліметтерді алу режимі немесе мәліметтерді дұрыс болмаған жағдайда заңды актлерге сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Жер учаскелерiне кадастрлық нөмiр беру жер учаскесiне меншiк құқына және тұрақты жер пайдалану құқына акт жасау кезiндегi жұмыстардың барысында жүргiзiледi.
Жергiлiктi атқарушы органның уақытша жер пайдалануға бөлiнген жер учаскесi нақты түрде белгiленедi және жалдау шартын жасау жөнiнде жұмыстардың барысында кадастрлық нөмiр берiледi [3].
Барлық жер учаскелерiне меншiк құқығы, жердi тұрақты немесе уақытша (бiр жылдан аса мерзiмге) пайдалану құқығы басқа меншiк иесiне ауысқан жағдайда жер учаскесiнiң кадастрлық номерi ауыстырылмайды.
Азаматтарға немесе заңды тұлғаларға аталған құқықтарда бұрын берiлген жер учаскесiнiң шекарасын айқындау жаңа жер учаскесiнiң пайда болуы ретiнде қаралмайды және оның кадастрлық нөмiрi ауыстырылмайды.
Егер есептегi кварталға жедел код беру объективтi себептер бойынша мүмкiн болмаған жағдайда, осы кварталдың iшiндегi жер учаскелерiне уақытша кадастрлық нөмiрлер берiледi. Бұл жағдайда мұндай кварталдың коды кадастрлық нөмiрдiң нақты есептi кварталдың шартты берiлуiн көрсетуге тиiс "9" санымен басталады. Есептi кварталдық заңды статусын одан кейiнгi анықтау кезiнде бұрын берiлген шартты нөмiрдi көрсету арқылы оған нағыз код берiледi.
1-кесте. Алматы облысының кадастрлық номерлері (Алматы облысы әкімінің арнайы ресми сайтынан алынған)
Әкімшілік-аймақтық бірлік
Код
Алматы облысы - 03
Балқаш
043
Еңбекшіқазақ
044
Жамбыл
045
Іле
046
Қарасай
047
Райымбек
050
Талғар
051
Ұйғыр
052
1-кестенің жалғасы
Есік қаласы
054
Қапшағай қаласы
055
Қаскелең қаласы
056
Талғар қаласы
057
Ақсу
254
Алакөл
255
Қаратал
259
Кербұлақ
260
Көксу
261
Панфилов
262
Сарқанд
263
Ескелді
264
Жаркент қаласы
266
Сарқанд қаласы
267
Талдықорған қаласы
268
Текелі қаласы
269
Үштөбе қаласы
270
Үшарал қаласы
271
Жер учаскесiнiң кадастрлық нөмiрi Мемлекеттiк кадастрлық кiтапқа енгiзiледi және ол есептi кварталдың кадастр картасына қойылады.
Жер учаскесiнiң орнын көлемiн және шекараларын көрсетудiң көрнектiлiгiн және олардың шұғыл түрде есебiн алуды қамтамасыз ету мақсатында кадастрлық карталар (сызбалар) сериясы бақылау жағдайында құрылады.
1.2 Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу тәртібі
Жер телімдеріне жеке меншік жобалық экономикадан нарыққа өткен кезде жер кадастрын жүргізу тәртібінің де өзгергені белгілі.
Нарықтық жағдайға байланысты дер кадастрын жүргізу актуалды мәселеге айналды. Себебі, табиғатты пайдалану саласында, жер үшін төлем жасау және одан да басқа жаңа жұмыстарды арнайы бір жүйесіз жүргізу мүмкін емес болып табылды. Замануи шарттарда жер кадастры жеке меншік формасын бейнелеу тиіс. Сондай-ақ, жер тек табиғи ресурс қана емес, жылжымайтын мүлік объектісі болып табылады. Жер ауылшаруашылығының өндіріс құралы, әр түрлі шаруашылықтың орналасу базисі мен басқа да табиғи ресурстардың түрлері тығыз байланысты болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастры табиғи және шаруашылық жер ресурстарының жағдайын, орналасу орнын, пайдалану мақсатын, көлемі мен шекараларын, оның сапалық жағдайын айқвндай отырып, жер пайдалану мен жер телімдерінің кадастрлық құнын анықтауға мүмкіндік береді.Мемлекеттік жер кадастрына сонымен қатар жер теліміне құқылары бар субъектілер туралы ақпарат та қамтылады.
Жер кадастрының қосымша мәліметтеріне мелиоративті кадастр мәліметтері, ол егістік алқаптарының мелирациялық жұмыстарының жағдайын, оны пайдалану жағдайы туралы мәліметтер ретін қамтиды.
Жер кадастрын жүргізу орталық құзырлы органның басшылығымен жүргізіледі. Мемлекеттік жер кадастры Қазақстан Республикасының барлық аймағында бірыңғай жүйеде жүргізіледі. Мемлекеттік жер кадастрының мәліметтері мемлекетік ақпараттық ресурс болып табылады[4].
Мемлекеттік кадастрық есепке алу объектісі болып Қазақстан Респубилкасынла орналасқан барлық жер телімдері табылады. Мемлекеттік жер кадастрлық жұмыстар мынаны қамтиды:
1. жер телімінің кадастрлық ісін қалыптастыру;
2. жер телімінің саны мен сапасын есепке алу;
3. жер телімінің мемлекеттік кадастрлық құны мен топырақ бонитировкасы;
4. жер телімі туралы деректер банкін жүргізу, жинау және өңдеу;
5. жер телімінің иелері мен пайдаланушылары туралы ақпарат жинау;
6. автоматтандырылған ақпараттық жүйені жүргізу;
7. жер-кадастрлық картаны дайындау және жүргізу;
8. сандық картаны дайындау және жүргізу;
9. жер-кадастрлық кітапты жүргізу;
10. бірыңғай мемлекеттік жер реестрін жүргізу;
11. жер телімінің идентификациялық құжаттарын дайындау;
12. жер телімінің құжаттарын дайындау;
13. жер теліміне кадастрлық номерді беру.
Жер теліміне кадастрлық номерді беру арнайы аймаққа бөлу негізінде жүзеге асырылады. Кадастрлық бөлудің бірлігі болып кадастрлық кварталдар табылады.
Жер-кадастрлық құжаттарға базалық құжаттар, периодты жаңартылып отыратын құжаттар және жыл сайын құралатын құжаттар болып бөлінеді.
Базалық жер-кадастрлық құжат
жер-кадастрлық карта
жер-кадастрлық кітап
мемлекеттік бірыңғай жер реестрі
жер-кадастрлық іс
2-сурет. Базалық жер-кадастрлық құжаттың құрамы (автор құрастырған)
Жер-кадастрлық құжаттардың құрылымын, формасын, жүргізілуін орталық жер ресурстарын басқару бойынша құзырлы органдар бекітеді. Мемлекеттік жер кадастрының жүргізілуін Қазақстан Республикасының арнайы заңнамалар мен актілерге сәйкес жүзеге асырады. Белгілі бір жер телімі туралы ақпарат мемлекеттік жер кадастрының арнайы жүйесінен беріледі.
Жер кадастры туралы мәліметтер жер-кадастрлық құжатпен сәйкестендіру арқылы жүзеге асады. Жер телімі туралы ақпарат беретін мемлекеттік органдар мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер және және жауапты тұлғалар мәліметтердің анық, дәйекті, тиянақты, әрі жаңа болуына жауапты болып табылады.
Осының негізінде мемлекеттік бағалау, яғни жер телімдерінің құны да сәйкесінше болады. Жер телімін мемлекеттік кадастрлық бағалау - жылжымайтын мүлік объектілерін бүгінгі күнгі арнайы стандарттарды пайдалана отырып, бағалау болып табылады. Жердің кадастрлық құнын анықтау арқылы арнайы мемлекет орнатқан шарттардың негізінде салық салу жүзеге асырылады[4].
Жер телімін мемлекеттік бағалау мына санаттағы жер телімдері бойынша жүргізіледі:
1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер телімдері
2. Бау-бақшалық жер телімдер
3. Тұрғын аймақ жерлері
4. Өндірістік және басқа мақсаттағы жерлер
5. Арнайы қорғалатын объектілер мен жерлер
6. Су қорындағы жерлер
7. Орман қорындағы жерлер.
Жер телімдерін кадастрлық бағалау мына рет бойынша жүзеге асырылады:
1. Шешімді Қазақстан Республикасының атқарушы органы қабылдайды немесе заңды рұқсат етілген Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару органы қабылдайды.
- жергілікті жерден жер телімдерін қалыптастыру бойынша қарарды қаыптастырады;
-жер телімдері туралы деректер толық қамтылуы тиіс.
2. Жер телімінің кадастрлық құнын анықтау және кадастрлық құнын қалыптастыру бойынша құжатты дайындау.
- жер телімінің құнын анықтайтын маман болып бағалаушы (оценщик) табылады.
3. Жер телімінің кадастрлық құны бойынша экспертиза жасау.
- бағалаушылардан құралған арнайы ұйым жүзеге асырады.
4. Кадастрлық құнын бекіту.
- жер телімінің кадастрлық құнын Қазақстан Республикасының арнайы органдары бекітеді.
5. Жер телімінің кадастрлық құнын мемлекеттік жылжымайтын мүлік кадастрына енгізу.
- мемлекеттік жылжымайтын мүлік кадастрына нәтижені мемлекеттік бюджеттік мекеме енгізеді.
6. Жер телімінің кадастрлық құнына қатысты дауларды қарастыру.
- жер телімінің кадастрлық құнына қатысты дауды арнайы комиссия қарастырады немесе Әділет сот (Арбитражный суд) қарастырады.
Жер телімдерінің жеке меншікке беру немесе пайдалану үшін мәмілелер жасалады. Мәмілелер ретінде жеке және заңды тұлғалардың жер теліміне құқықты орнату, өзгерту және тоқтату бойынша азаматтық құқық пен міндеттер қарастырылады.
Жер теліміне жеке меншік құқығы бар азаматтар өзіне тиесілі жер телімін сатуға, сыйлауға, жалға беруге және басқа да істерді жүзеге асыруға құқылы. (3-сурет)
3-сурет. Жер телімімен жасалатын мәмілелер тізімі(автор құрастырған)
Ол мынандай жұмыстардың кешеніне тұрады:
-дайындық жұмыстар;
-техникалық объектіні құрау. Техникалық жобада мақсат, негізі, реті мен жұмысты орындау уақыты, сондай-ақ сызбалар көрсетіледі. Техникалық жоба тапсырыс берушімен бекітіледі;
-жұмысты жүргізу барысында осы жер теліміне қатысы бар деп табылған барлық тұлғаларға ескертпе жіберіледі. Ол тұлғалар жұмыс жүргізілетін жер мен уақытта 7 жұмыс күнінен аспай болуы тиіс;
-жер телімінің жергілікті аймақта бекіту мен келісу және оны белгілермен анықтау жұмыстары жүргізіледі;
-белгілердің координаттарын анықтау;
-жер телімінің ауданын өлшеу;
-жер телімінің картада немесе планда шекарасын айқындау;
-жергеорналастыру жобасын қалыптастыру;
-жергеорналастыру ісін арнайы шартта бекіту. Жергеорналастыру жобасында көрсетілген материалдар, карталар мен пландар арнайы құзырлы органдармен бекітілуі тиіс. Бекітілген жергеорналастыру ісі мемлекеттік қорға беріледі[5].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастрын жүргізу жөніндегі қызмет мемлекеттік монополияға жатады және оны Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша құрылған, шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорындар жүзеге асырады.
Жерге орналастыру ісіне мына материалдар(4-сурет) кіреді :
4-сурет. Жергеорналастыру ісінің құрамы(автор құрастырған)
Мемлекеттік жер кадастрының мәліметтерін қалыптастыру топографиялық-геодезиялық, аэроғарыштық, картографиялық, жерге орналастыру жұмыстарын, топырақ зерттеу, геоботаникалық зерттеулер мен іздестірулер, жер мониторингі бойынша жұмыстарды, жерді сандық және сапалық есепке алуды жүргізумен, нақты жер учаскесіне жер-кадастр ісін жасаумен, жер-кадастр карталары мен жер учаскесіне сәйкестендіру құжатын дайындаумен қамтамасыз етіледі.
1.3 Мемлекеттік жер кадастры мәліметтерін беру және кадастр ақпаратын пайдалану
Жер кaдaстрын жүзеге aсыру процесінде, еліміздің біріңғaй жер қорының құқыктық жaйын, тaбиғи және шaруaшылық жaғдaйлaры мен жер пaйдaлaнудың әр түрлі aқпaрaттaрын жинaйды, үйренеді және тaлдaйды. Бұл aқпaрaттaрдың дұрыстығы мен толыктығы, оны aлу тәсілдеріне бaйлaнысты.
Бұл мaқсaттaр үшін, хaлықшaруaшылық есебіне белгілі aмaлдaр, сондaйaқ жер кaдaстрынa ғaнa тән және бірінші кезекте грaфикaлық ерекше тәсілдер қолдaнылaды. Соңғысы, дұрыс aқпaрaттaрдың aлынуы үшін негіз болaды. Оның мәні мынaдaй, жер кaдaстрдың объектісі ретінде жер қоры, бәрінен бұрын, кеңістік өлшемдері және жaғдaйлaрымен сипaттaлaды. Оның сaндық және сaпaлық көрінісін, кеңістіктегі белгілерін aнықтaу үшін тиісті өлшемдерді жүзеге aсыру укерек, ол үшін aрнaйы түсірістер мен тексерулер жүргізу тaлaп етіледі. Aлынғaн нәтижелер негізінде қaғaздa тиісті мaсштaбтa, сол жердің ұқсaсты бейнесі немесе кеңістіктегі көлемімен, орнымен сипaттaлaды. Бұл жоспaрлы-кaртогрaфиялық құжaт - жоспaр, кaртa. Жердің кеңістікте орнaлaсуы оның пішіні, үйлесімі (конфигурaция), тұстaрының aрaқaтынaсы, көршілес орнaлaсқaн жер учaскесімен нобaйы (очертaния) және т.б. сипaттaлaды. Жоспaрдa немесе кaртaдa қaндaй мәліметтер көрсетіледі немесе бейнеленеді, соғaн бaйлaнысты, олaр, мысaлы, топырaқ, геоботaникaлық және т.б. түрлерге бөлінеді[6].
Сонымен қaтaр кешенді жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлдaр ретінде де болуы мүмкін, ондa жер кaдaстрынa қaжетті деректердің жинaғы бейнеленеді - жер-кaдaстрлық кaртa. Жер-кaдaстрлық кaртaсы оның мaзмұны, тaпсырмaсы және кaдaстрлaтын aумaқтың (жер пaйдaлaну, облыс, aудaн территориясы және с.с) көлеміне қaрaй мaсштaбы әртүрлі болaды. Мысaлы, ұсaқ контурлы жaғдaйлaр мaсштaбы 1: 10000 болғaны дұрыс. Қaзaқстaнның тың игерілген aудaндaрындa 1: 50000 мaсштaбы қолдaнылaды. Суaрмaлы жерлерде және көпжылдық екпелерде 1: 5000, aл елді мекендер жерлерінде, қaлaлaрдa және aуылды жерлерде жер кaдaстры 1: 2000 және 1: 500 мaсштaбындa жүргізіледі. Бұл деректер жер кaдaстрынa көрнектілігін қaмтaмaсыз етеді, бос жер 39 қaлмaуын, немесе қaйтaлaнбaуын aлдын aлa ескертеді. Былaйшaaйтқaндa жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлсыз жер кaдaстрының қaй құрaмы бөлігінен болсын деректер aлу мүмкін емес. Жер кaдaстрының мaқсaттaры үшін aумaқты кaртaғa түсіру, кaртогрaфияның және геодезияның тиісті әдістеріне сүйінеді.
Жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлдaр қaшaндa, қaзіргі зaмaн дәрежесіне лaйықты болуы керек. Бұл мaқсaттaр үшін, олaрғa түзету жүргізіледі, яғни бұл жер жaғдaйындa болып жaтқaн өзгерістерді жергілікті жерде aныктaйды және жоспaрғa немесе кaртaғa енгізеді. Жер кaдaстрының жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлдaрынa нaқты тaлaптaр ұсынaды. Олaр жердік кеңістік жaғдaйын, сaпaлық жaғдaйын және пaйдaлaнуын сипaттaйтын жергілікті жердің бaрлық элементтерін қaмтaмaсыз етуі керек. Жергілікті жердің бaрлық элементтері жоспaрлaрдa тaлaптaғы дәлдікпен және толықтықпен бейнеленеді. Кaдaстр және жерді ұтымды пaйдaлaну мaқсaттaры үшін суретке түсірулер мен тексерулер жүргізіледі. Суретке түсірулер мынa түрлерге: жердегі (жер бетіндегі), aэрофототүсіріс, aэрокосмостық немесе aэроғaрыштық болып бөлінеді. Жер бетіндегі түсіріс теодолиттік, мензулдық және т.б. aтқaрылaды және aудaны оншa үлкен емес, aэрофототүсіріс мaтериaлдaры жоқ aлaңдaрдa қолдaнылaды. Ол, жердің құрaмы мен пaйдaлaнуындaғы күнделікті өзгерістерді есепке aлу бaрысындa қолдaнылaды.
Қaзіргі кезде жер кaдaстрындaaэрофототүсірістер кеңінен қолдaнылaды. Ол біршaмa қысқa уaқыт ішінде еліміздің бaрлық территориясынaн жaғдaйы мен пaйдaлaнуын сипaттaйтын, жергілікті жердің бaрлық элементтерін егжей-тегжейлі бейнелейтін қaжетті жоспaрлы мaтериaл aлуғa мүмкүндік береді. Кaдaстрдaaэрофототүсірістің әртүрлі түрдегі (aэрофотосуреттер, фотоплaндaр және т.с.с.) жоспaрлы мaтериaлдaры қолдaнылaды. Aэрофототүсіріс мaтериaлдaры aумaғы бойыншa үлкен емес жер пaйдaнушылaрды, соның ішінде үй іргесіндегі учaскелерді есепке aлу бaрысындa дa қолдaнылaды. Жеке жер пaйдaнушылaр жерін есепке aлу бaрысындa фотоплaндaр (жоспaрлaр) және фотоплaншеттер қолдaнылaды. Олaрдың мaсштaбтaры жер пaйдaлaну өлшемдеріне, aлқaптaр контурлылығынa және бaсқa дa бaйлaнысты түрліше болуы мүмкін.
Қaзіргі уaкыттa жaсaнды спутниктер, aвтомaттaндырылғaн космостық стaнциялaр, лaборaториялaр пaйдa болғaннaн кейін, енді жер бедерін aэрокосмостық әдістермен зерттеуге жaғдaй жaсaлды, оның ішінде жерді қaшықтықтa түтік тәріздес құрaлдaр aтaуы (дистaнционный метод зондировaния) aрқылы зерттеу. Космостық aппaрaттaр aрқылы жер ресурстaрын зерттеуде ең көп тaрaғaн әдістер оптикaлық және инфрaқызыл диaпaзондa көпспектрлі және рaдиолaкaциялық түсірістер. Бірінші әдіс әр түрлі жер учaскелерінің, жер бедері мен т.б. ылғaлдaну 40 және тұздaлуы дәрежелері, топырaқ және өсімдік жaмылғылaры турaлы мәліметтер aлу үшін қолдaнылуы мүмкін. Екінші немесе рaдиолокaциондық түсіріс әдісі aрқылы жердің топогрaфиялық кaртaсын жaсaйды, тереңде жaткaн жер aсты сулaрын және су тұтқыш қaбaттaрды aнықтaйды, топырaқтың ылғaлдaну дәрежесін бaғaлaйды, қaр жaмылғысының қaлыңдығы мен оңдaғы су қорлaрын aнықгaйды[7].
Сонымен қaтaр, ол тaбиғи мaл aзықтық aлқaптaрдың өсімдіктері және егістіктің жaғдaйы турaлы aқпaрaт aлуғa мүмкіндік береді. Aэрокосмостық түсіріс, әсірісе үлкен aудaндaрдa жер кaдaстырын жүргізу және жер ресурстaрын зерттеу кеңінен қолдaнылaды. Жерлерді тексеру - жер кaдaстрлық мәліметтерді aлу үшін зор мәні бaр. Олaр жер aлқaптaрының нaқты жaғдaйлaрын aнықтaуғa мүмкіндік береді және олaрды ұтымды, интенсивті пaйдaлaну мүмкіндігін aныктaйды. Жерлерді тексеру екі негізгі түрге бөлінеді: aгрошaруaшылық және aрнaйы. Aгрошaруaшылық тексерулер бaрысындa жер aлқaптaрының, олaрдың сыртқы белгілері бойыншa сaпaлық жaғдaйлaры турaлы керекті мәліметтер aлынaды. Бірaқ, бұл белгілері бойыншa жер aлқaптaры сaпaсының жaн-жaқгы сипaттaмaсын aлуғa болмaйды.
Осыған бaйлaнысты aрнaйы: топырaқ, геоботaникaлық және мелиорaтивтік тексерулер жүргізіледі. Топырaқты тексеру бaрысындa, топырaқты жaн-жaқты сипaттaйтын, олaрдың негізгі тaбиғи қaсиеттері бойыншa мәліметтер мен мaтериaлдaр aлынaды. Геоботaниклық тексерулер тaбиғи мaл aзықтық aлқaптaрдa (шaбындықтaр, жaйылым) өсіп жетілетін өсімдік топтaрының құрaмы мен сaпaсы турaлы мәлімет береді. Олaр мaл aзықтық aлкaптaрдың типтерін aнықтaуғa және олaрдың өнімділіктерінен сипaттaмaaлуғa мүмкіндік береді. Мелиорaтивтік тексерулер бaрысындa жер aлқaптaрының мәденитехникaлық жaғдaйлaры, ылғaлдaну дәрежесі, жер aсты сулaрының орны және т.с.с. aнықтaлaды. Сонымен қaтaр бaрлық мaтериaлдaр мaзмұны, дұрыстығы және толықтығы жaғынaн тaлдaнaды, жер кaдaстрлық мaтериaлдaрды aлу үшін өнделеді және кейін пaйдaлaнылaды. Ертеде жүргізілген іздестіру және тексеру мaтериaлдaры мерзімімен жaңaлaнып тұруы керек. Жер кaдaстры хaлық шaруaшылығындa есеп жүргізудің бір бөлігі ретінде жердің құқықтық, тaбиғaттық және шaруaшылық жaй-күйі турaлы деректер aлудa стaтистикaлық әдістерге сүйенеді.
Мaтемaтикaлықстaтистикaлық әдістер жер кaдaстрлық көрсеткіштерді, бәрінен бұрын бaғaлaу көрсеткіштерді есептеп шығaру бaрысындa қолдaнылaды. Жерді бaғaлaу бaрысындa жер aлқaптaрының кұрaлы мен пaйдaлaнуы, дaқылдaрдың өнімділігі, өндірістік шығындaры, жaлпы өнімділік, тaбыстылығы және т.б. турaлы көптеген мөліметтерді жинaу және жүйелеу жүргізіледі. Стaтистикaдa белгілі объектерді зерттеуде aлғaшқы мәліметтерді aлуды бaқылaу деп aтaлaды. Бaқылaудың мәні жоспaрлы ғылыми-ұйымдaстырылғaн көп көлемді деректер жинaу. Мысaлы, жерді экономикaлық тұрғыдaн бaғaлaудaғы деректер: жер пaйдaлaнушылaр aрaсындaғы жерді бөлу, aуыл шaруaшылылық жерлер түрлері немесе aлқaптaр, топырaқ жaмылғысы, егіс көлемі, өнім, еңбек шығыны, осылaрғa сүйене отырып түрлі сaпaлы жерлерде тaбыс, шығын қaйтымдылығы жaйындa қортынды шығaру.
Стaтистикaлық зерттеулер келесі кезендерден тұрaды: дaйындық жұмыстaры, мaтериaлдaрды тікелей aлу, aлынғaн мәліметтерге бaқылaу жaсaу, мaтериaлдaрды дaйындaу және жүйелеу, олaрды өндеу. Стaтистикaлық зерттеудің негізгі формaлaры есеп беру және сынaқ. Есеп беру - бұл бaқылaу жaсaудың бір түрі, бұндa стaтистикaлык оргaндaр белгілі мерзімде кәсіпорындaрдaн, ұйымдaрдaн белгілі зaңды құжaттaр түріндегі керекті мaтериaлдaрды aлaды. Сынaқ - бaқылaу түрі, бұндa стaтистикaлық оргaндaр тексеруді белгілі бір күнге aрнaйы ұйымдaстыру жолымен мaтериaлдaрды жинaйды. Жер кaдaстрындa жылдық есеп беру қaрaстырылғaн. Кәсіпорындaр, ұйымдaр және мекемелер жыл сaйын 15-қaрaшaдaн кешіктірмей тиісті aудaнның (қaлaның) aтқaрушы оргaндaрынa бірыңғaй бекітілген формaсы, олaрдың пaйдaлaнуындaғы жерлер құрaмының жыл бойындa болғaн өзгерістер турaлы 1-қaрaшaдaғы жaғдaйы бойыншa есептер береді. Тиісті мемлекеттік жерге орнaлaстыру оргaндaры Республикa, облыстaр, aудaндaр бойыншa жерлердің қолдa бaр және бөлу турaлы, 1-қaңтaрғa есептер жaсaйды[8].
Жыл сaйын бұл есеп беруге aуыл-шaруaшылық aлқaптaрының бaр болуы, (соның ішінде суaрылaтын және құрғaтылaтын жерлер турaлы бөлек мәліметтер), олaрдың түрлері және жер пaйдaлaнушылaр бойыншa үлестіру турaлы мәліметтер мен өткен жылы жеке және зaнды тұлғaлaрғa бөлінген жерлер турaлы мәліметтер кіргізіледі. Стaтистикaлық бaқылaу жүргізу уaқытынa бaйлaнысты күнделікті (үздіксіз) және үздікті (үзілмелі) деп aйырылaды. Күнделікті бaқылaу бaрысындa объект жaғдaйындaғы өзгерістер мүмкіндігінше олaрдың пaйдa болуымен жүйелі түрде тіркеледі. Оғaн жер пaйдaлaну құрaмындaғы және жер aлқaптaрындaғы өзгерістерді де есепке aлу жaтaды.
Үзілмелі бaқылaу бaрысындaғы өзгерістер белгілі aзды-көпті ұзaқ мерзімнен кейін жүргізіледі. Олaр өз кезегінде мерзімді (бірдей уaқыт aрaлығынaн кейін үнемі жүргізіледі) және бір уaқыттa (қaжеттілігіне қaрaй орындaлaды) болып бөлінеді. Үзілмелі бaқылaуғa жерді бaғaлaу жaтaды, оның мәліметтері бес жылдa бір рет aнықгaлaды, aл бір уaқыттaғығa - көп жылдық екпелердің сынaғы, жерді түгендеу, топырaктық, геоботaникaлық, мелиорaтивтік тексерулер, жердің және жер пaйдaлaнудың түсірістері жaтaды. Олaр кaжеттігіне қaрaй жүзеге aсырылaды.
Объектіні қaмтуынa қaрaй бaкылaу жaппaй және жaппaй емес болып бөлінеді. Жaппaй қaмтудa - объект бірліктері түгел тіркеледі. Бұғaн: жердің бaстaпқы есебі, бaғaлaнaтын территориялaрдың бaрлық шaруaшылыктaрының aқпaрaттaрын пaйдaлaну aрқылы жер бaғaлaу көрсеткіштерін aнықтaудың жaппaй әдісі жaтaды. Жaппaй емес қaмтудa - объект бірлігінің бір бөлігі ғaнa белгіленеді. Стaтистикaлық бaқылaудың негізгі тәсілдері: тікелей бaқылaу, құжaттық тәсіл және сұрaу сaлу деп бөлінеді[9].
Тікелей бaқылaу бaрысындa керекті жеркaдaстрлық мәліметтер мен құжaттaрды толтыру, түсірістерді жеке қaрaп шығу және жергілікті жерде тексеру негізінде жер кaдaстрлық жұмыстaрды жүзеге aсырaтын aрнaйы мaмaндaр жүргізеді. Бұл тәсіл тым жетілдірілген және ең aнық болaды. Бaқылaудың құжaттық тәсілі бaрысындaғы керекті мәліметтерді бірінше кезекте есеп беру және әр түрлі түрдегі құжaттaр болaды. Мысaлы, aудaнның (қaлaның) жер кaдaстрлық құжaттaрын толтыру бaрысындa кәсіпорындaрдың, ұйымдaрдың және мекемелердің есептері, aл жерді бaғaлaу бaрысындaaуыл шaруaшылық кәсіпорындaрдың есепке aлу және есеп беру құжaттaры қолдaнылaды. Сұрaу сaлу - aрнaулы тұлғaлaрдaн сұрaу сaлу aрқылы, мысaлы өте aз кездесетін дaқылдaрдың өнімін, aгрономдaрдaн.
Жер кaдaстырындa есепке aлу және бaқылaу жүргізу нәтижесінде көптеген aқпaрaттaр aлынaды, олaрды өңдеу және жинaктaп қорыту керек, сондықгaн жұмыстың келесі кезеңі жинaлғaн мәліметтерді жинaу және өндеу болaды. Жинaқ (жинaу-сводкa) - қaншaмa көп мәліметтерді бір жүйеге келтіру, біріктіру, сипaттaмa жaсaу, қорытынды шығaру, aл тыңғылықты тaлдaу үшін топтaстыру жaсaлaды немесе тексерілетін жиынтықтaрдың әртүрлі түрлерін бөлу (топтaр мен топшaлaрғa). Стaтистикaлық мәліметтердің жинaғы мен топтaстырылуы стaтистикaлық кесте ретінде рәсімдейді.
2 ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР КЕҢІСТІКТІК МӘЛІМЕТТЕР МЕН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
2.1 Геоақпараттық жүйеге сипаттама және атқаратын қызметі
Геоақпараттық зерттеу жүргізу нәтижесінде ғылымдар жүйесінде геоинформатика саласы ерекше орын алып отыр. Оны географиялық зерттеулерді ақпараттаудың мақсаты мен міндеттерінен көруге болады. ГАЖ әлеуметтік және экономикалық саясатта, шаруашылықты және табиғи қорларды басқару, табиғатты және экологияны қорғау, жерлерді бағалау және тіркеу, кадастр салаларында елеулі орын алады.
ГАЖ дегеніміз - табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді, олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы тіршілік етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде компьютерлік белгілеудің көмегімен зерттейтін жүйе.
ХХ ғасырдың 2-жартысында Канада мен Швеция елдерінде әскери мақсатта Пентагон қойнауында географиялық деректерді өңдеу қажеттілігінен Географиялық Ақпараттық Жүйелер (ГАЖ) деп аталған бағыт пайда болды. Ол кеңістіктік ақпараттарды өзінде сақтай алатын, өзгеріс болған жағдайда өңдеуге болатын, қолданушыға барлық деректерлі мониторға көрсете алатын және тарата алатын болды. Осы жүйенің негізінде, осы қасиеттерінің негізінде сандық картография және автоматтандырылған картография пайда болды.
70- жылдардан бастап геоақпараттық жүйелер тек әскери мақсатта ғана емес, білім және ғылым салаларында пайдаланыла бастады. Ал 80-90 жылдары электронды есептеуіш машинаның (ЭЕМ) пайда болуына байланысты, ГАЖ кең таралып, нарыққа шықты. Осының негізінде геоақпараттық жүйелер КСРО елдері мен Ресейде де қолданыс тапты. Бүгінгі күні ГАЖ-дың сатылым көлемі жылына бес жүз миллиард долларды қамтиды. Геоақпараттық технологиялар өздерінің дамуын өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастауын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қай кезде болмасын адамдар үшін объектілердің географиялық орналасуы мен кеңістіктегі орнын анықтап, білу маңызды болған. Мысалы, алғашқы адамдар үшін өздерінің аулайтын жан-жануарларының қай жерде мекен ететін білуі немесе алғашқы зерттеушілердің өмірі олардың географиялық білімдеріне байланысты болды. Сол секілді заманауи қоғам да кез келген объектінің кеңістіктегі орнын білу негізінде өмір сүруде. Карталар мен кеңістік туралы мәліметтер арқылы жаңа ашулар болып, сауда-саттықтың дамуына минималды 3000 жылдың көлемінде өз септігін тигізуде. Карталар қоғамның даму тарихын бейнелі түрде көрсететін аса құнды құжаттың бірі болып табылады.
География туралы білімдерімізді жиі күнделікті өмірде керек көшені іздегенде немесе төте жолды есептегенде қолданамыз. Кеңістіктік мәліметтер бізге ауылшаруашылық өнімдер мен өндірістік тауарларды пайдалануда, электрэнергиясы мен жылуды өндіруде пайдасын тигізеді.
Соңғы 30 жылдың көлемінде адамзат үшін геоақпараттық жүйе (ГАЖ) атты құралдың интенсивті дамуы географиялық білімді терең дамытуға мүмкіндік берді. Геоақпараттық жүйелер кеңістіктік мәліметтерді жинау мен өңдеуде таптырмас ыңғайлы құрал болып табылады. Геоақпараттық жүйелердің компоненттері кеңістіктік мәліметтерді заманауи сақтауды, алдыңғы қатарлы телекоммуникациялық желілерді, жақсартылған есептеуіш техниканы қамтиды.
Өміріміздің басқа да аспектілері секілді, соңғы 50 жылда кеңістіктік мәліметтерді жинау мен пайдалану процесі өте қатты трансформацияға ұшырады. Оның себебі ретінде микроэлектрониканың дамуын қарастыра аламыз. Бағдарламалық қамтамасыздандыру мен геоақпараттық жүйенің аппраттық платформасы - бұл соңғы үш онжылдықта болған аса қатты қарқынмен дамып, тоқтаусыз дами түсетін технологияның нәтижесі.
Геоақпараттық жүйелер мен кеңістіктік зерттеулер жергілікті аймақтың рельефінің ерекшелігі мен өзіне тән қасиеттеріне тікелей байланысты. Алайда географиялық объектілердің тек локалды деректері ғана емес, сонымен қоса, оның көлемі, судың сапасы мен балықтар түрі, оның ағу жылдамдығы секілді қасиеттері қоса тіркеледі. Шынымен де бұл қасиеттер объектінің кеңістіктік орналасуына тікелей қатысты. Сол себепті де геоақпараттық жүйелер осы ерекшеліктерді талдап, оны бейнелеуде таптырмас құрал болып табылады.
Бүгінгі күні, ХХІ ғасыр- ақпараттық технологиялардың ғасыры. Сол себепті біздің өміріміздегі кез келген оқиға, кез келген процесс автоматты жағдайға көшіріліп, дерек көзіне айналып, белгілі бір жүйеге келтіріліп, компьютер деген машинаның өңделуіне түсуде. Бүгінгі күннің өткен күннен ерекшелігі шикізат пен материалды ресурстарды пайдалануға негізделген индустриалды экономикадан, басты ресурс ақпарат болып табылатын информациялық экономикаға өтуінде болып отыр. Ғалымдар, информатика мамандары, коғамдағы ақпарат рөлінің алатын орны ерекше екендігін бір ауыздан мойындап отыр. Ақпарат қоғамдағы қоғамдағы кез келген орны алып жатқан жағдайларды анықтайтын шешуші факторға айналуда. Ол экономиканың, бизнестің стратегиялық ресурсы болып қалыптасып келеді.
Қоршаған ортада әрдайым ақпараттар легі сарқылмай, белгілі бір жүйеде орын алады. Уақыт ағымының өтуіне байланысты сәйкесінше өзгеріп отырады. Сондықтан кез келген ұйымда, кіші немесе үлкен, нәтижелі жұмысты қамтамасыз ету мақсатында мәліметтерді басқару мәселесі туындайды. Кейбір ұйымдарда қағазбастылыққа байланысты деректер папкалар мен файлдарда сақталады, көпшілік ұйымдар компьютерленген, автоматтандырылған мүмкіншіліктерге сүйенеді. Қазірге кезде қаржы ұйымдары, сауда-саттық, қаржы ұйымдары және т.с.с. ұйымдардың деректер қорынсыз жұмыс атқаруы мүмкін емес.
Жерге қатысты ғылым салаларында жиі өтетін өзгерістерге байланысты ақпараттар қорының ауқымы өте кең болып табылады. Осыған дейін зерттеушілердің жинаған деректері мен құжаттарға қол жеткізуі қиынға түсті, оған көптеген қаржылық, арақашықтық, жеке тұлғалық және т.б. себептер әсер етті.
Алайда, ұлттық ақпараттық торларды тиімді және ұтымды пайдалануы үшін белгілі бір жүйе жасалды. Ол жүйеде жерге қатысты барлық мәліметтер жиналып, уақыт өтуіне байланысты өзгеріске ұшырап, қайта өңдеуге, тұжырым жасай отырып, өңделген материалдарды шығаруға мүмкін болды. Яғни қоршаған ортада болып жатқан, жерге қатысты мәліметтерге анализ жасап, мониторинг жүргізуге мүмкіндік туды.
Осыған байланысты осындай жүйе ретінде, техниканы және өндірісті қамттын геоинформатика ғылымы пайда болды. Бұл ғылым саласында геоақпараттық жүйелер құрылып, сақталып, таратылып отырды. Ол жүйе геоақпараттық жүйе(ГАЖ) деп аталды.
Диплом жұмысының мақсаты: Геоақпараттық технологиялардың мемлекеттік жер кадастрын жүргізу барысындағы тиімділігін көрсету.
Тақырыптың өзектілігі: ХХІ ғасыр техника мен жасанды интеллектінің дамыған кезеңі. Сол себепті көптеген салаларда жұмысты автоматтандыру маңызды болып отыр. Атқарылатын жұмыстар ретін автоматтандыру мақсатында геоақпараттық жүйелер мен геоақпараттық технологияларды әр салаға енгізу маңызды болып табылады. Әсіресе, табиғи ресурстарды зерттеп, болжап, мониторинг жүргізуде геоақпараттық технологиялардың тигізетін әсері зор. Диплодық жұмыста Мемлекеттік Жер Кадастрын (МЖК) жүргізуде геоақпараттық технологияларды пайдалану тиімділігі ашып көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, 7 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ЖЕР КАДАСТРЫ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастрын жүргізу
ережесі
Қазақстан Республикасының жер кадастрлық заңнамаларына сәйкес, мемлекеттік жер кадастры жүзеге асырылатын ортақ қабылданған принциптер бар.
Біріншіден, Мемлекеттік жер кадастрының (МЖК) бүкіл Қазақстан Республикасының аймағында бірегей жүйе мен технологиялар негізінде жүргізіледі. Ол бүкіл ел аумағындағы жер телімдерінің ғана емес, сонымен қатар субъектілердің де бірегей әдіс пен келісімдердің, жер кадастры жүйесінің ақпараттары мен құжаттарының да бірыңғай негізде жүргізіледі. Бұр принцип жер кадастрын жүргізуде ерекше аймақтарда қолданылады.
Екіншіден, Мемлекеттік жер кадастрынына жер телімдерінің өзгерістерін үздіксіз енгізіп, тіркейді. Жер қорында үнемі болатын жер қатынастарын қайта ұйымдастыру, жеке меншікті қалыптастыру, жерді пайдалану мен иелену, мемлекеттік жер қорындағы жер телімдерінің сапалық және сандық өзгеруі, сондай-ақ оның санатының өзгеруі секілді өзегрістерді үнемі жүйеге енгізуді қамтиды. Сол себепті де жер кадастрын жүргізуде оның үздіксіздігін, жүйелілігін, периодтылығын қамтамасыз ету қажет.
Үшіншіден, Мемлекеттік жер кадастры деректерінің қолжетімідлігі. Жер кадастрының мәліметтері заңды және жеке тұлғалар үшін максималды түрде қолжетімді болуы тиіс( мемлекеттік құпиядан басқа). Ол заманауи есептеуіш техника мен компьютерлік технологияларды пайдалана отырып, көпке түсінікті түрде болуы тиіс. Жер кадастры мәліметтерін жер кадастры мәліметтер базасын қалыптастыратын ұйымдар мен ведомствалар да қолдана алады. Кейбір деректер жабық түрде болуы мүмкін. Осындай сақтық шараларының негізінде жер-кадастрлық ақпаратты пайдаланушылар мен жер кадастры мәліметтерін санкцияланбаған қолданыстан, жойылып кетуден, өзгерістен сақтайды.
Төртіншіден, Мемлекеттік жер кадастры мәліметтерінің басқа да мемлекеттік және өзге де кадастрлармен реестрлермен ақпараттық ресурстармен сәйкестігі. Бұл принцип әр түрлі кадастрлардан табиғи ресурстар туралы ақпараттарды жинауда бір әдіспен бір қалыпты толықтығымен, детальділігімен өтуін қамтамасыз етеді. Осының негізінде кадастрлық деректерді бір жүйеге келтіруге болады[1].
Жоғарыда аталған ұстанымар( принциптер) Мемлекеттік жер кадастрын жүргізудегі бастыларының бірі болып табылады. А ймақтық деңгейлерде бұл ұстанымдарды жеке ұстанымдарымен толыруына болады:
-Мемлекеттік жер кадатстрын жүргізуде деректер базасында(ДБ) қалыптасқан мәліметтерді пайдалану;
-деректер базасын жүргізуде әдісінің дәйекті болуы;
-жер кадастры мәліметтерін электронды тасығыштарда, қағазда құжаттарын жүргізу;
-жер-кадастрлық құжаттарды (жер-кадастрлық карта, жер-кадастрлық істер және т.б.) үнемі сақтау(мәңгілік).
Кадастрлық жұмыстар
Ақпараттық жүйені құру және жүргізу
Деректерді жинау және өңдеу
Дайындық жұмыстар
1-сурет. Кадастрлық жұмыстар реті ( автор құрған)
Кадастрдың картографиялық негізі болып - жер-кадастрлық карталар табылады, олар жер телімдеріне қатысты барлық өзгерістер мен деректерді қамтуы тиіс. Жер-кадастрлық картаның масштабы Кадастрдың жүргізілу деңгейіне сәйкес жүзеге асырылады. Кадастрды автоматты жүргізу барысында картографиялық негізі геоақпараттық технологияларды пайдалана отырып, электронды түрде жүргізіледі және қағазда көшірмелері болуы тиіс.
Жер телімдеріне қатысты өзгерістер жергеорналастрыру жұмысы барысында алынған деректер негізінде жүзеге асады және шекарасының өзгеруі немесе жер пайдаланулардың аудандары өзгеруі жүйелі түрде жаңартылып отырады.
Жер телімінің шекарасы мен жер-кадастрлық іс қозғалса заңды түрде қалыптасқан болып табылады. Жер-кадастрлық іс - жер телімінің қалыптастырылғандығын дәлелдейтін, жер теліміне қатысты мәліметтерді қамтитын іс.
Жер телімін жеке меншікке беру барысында, бірінші реттік жер-кадастрлық істі қалыптастыруда осыған дейін жеке меншікке немесе пайдалануға жеке және заңды тұлғаларда болған жағдайда, аймақтық жер ресурстарын басқару органдарына өтініш жазу негізінде жүзеге асырады. Өтінішке жеке басын куәландыратын құжат, жер теліміне құқығын дәлелдейтін құжат немесе атқарушы органдардың шешемі негізінде алынған жер телімінің сызбасы болуы тиіс. Жер ресурстарын басқару органдары аталған құжаттарды тексеріп, арнайы мамандандырылған ұйымға тексеріске жібереді. Ол мамандар, яғни кадастр, осы құжат негізінде жер телімінің осы аймаққа тиесілілігін тексереді. Тексеріс барысында қандай да бір өзгеріс болған жағдайда, шекарасының өзгеруі, ауданының өзгеруі, мақсатты пайдалануының өзгеруі секілді өзгерістер анықатлса, жергілікті атқарушы органдар осы элементтерді құжатта көрсетуі тиіс[2].
Өзге жеке тұлғада немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың иелігіндегі жер телімдерінен жер телімін қалыптастыру екі жақты келісім негізінде ғана жүзеге асырылады.
Жеке және заңды тұлғалардың иелігіндегі жер телімін мемлекеттік қажеттілік үшін қалыптастыру барысында соттың шешімі мен жер - кадастрлық іске өзгеріс енгізіле отырып, жаңа жер телімін қалыптастыру жұмысы жүзеге асырылады. Мемлекеттік қажеттілік үшін жер телімі алынғанда немесе азаматтар арасында келісім негізінде қалыптасқан жер теліміне жаңа жер-кадастрлық іс қалыптастырылмайды. Жаңа жер телімін қалыптастыру негізіндегі барлық құжаттар және жаңа кадасрлық іс осыған дейін қалыптасқан жер-кадастрлық іске қосылады.
Мәжбүрлі түрде алынған немесе тәркілеу барысында алынған жер телімдерінің құжаттары заңды-атқарушылық өндірістік құжатқа енгізіледі.
Қалыптасқан жер-кадастрлық істер жер телімінің жер-кадастрлық кітабын қалыптастырады.
Жер-кадастрлық кітап - жер теліміне қатысты дәйекті деректерді қамтитын (кеңістіктік мәліметтер, табиғи және шаруашылық жағдайы туралы мәліметтер) құжат болып табылады. Жер-кадастрлық кітабы бар жер телімінің өзіне ғана тән, қайталанбайтын, индивидуалды кадастрлық номер беріледі. Осы номер негізінде жер-кадастрлық іс, жер-кадастрлық құжаттар қалыптастырылады. Кадастрлық номерды қалыптастыру арнайы ережерлер мен нормативтерге сәйкес жүзеге асады.
Жер-кадастрлық карта жер телімінің орналасқан орны мен көлемін, шекарасын, біріктіріліп немесе бөлінгендігін визуалды түрде бейнелеуге негізделген. Жер-кадастрлық карталарды жүргізу арнайы қалыптасқан ережелерге сәйкес жүзеге асады.
Кадастр қағаз тасығыштарда ғана емес, сондай-ақ электронды жинау, өңдеу, сақтау негізінде де жүргізіледі. Кадастрдың автоматтандырылған ақпараттық жүйесі арнайы мамандандырылған техникалық-бағдарламалық кешенде жүргізіледі. Оның функционалды қызмет етуі арнайы орталықтандырылған жер ресурстарын басқару органдарының басқаруымен жұмыс жасайды.
Жер-кадастрлық құжаттар мына талаптарға сай болуы тиіс:
-реквизиттары бар арнайы бекітілген бланкілерде жүргізілуі тиіс (органның, ұйымның, мекеменің атауы, күні, құжаттың номері, адресат) көрсетілуі тиіс;
-жер телімдерінің планын (сызбасын) дайындау арнайы бекітілген жер ресурстарын басқару бойынша құзырлы органдардың техникалық талаптарына сай жүргізілуі тиіс;
-жер телімінің планында (сызбасында) көрсетілген мемлекеттік құпияға жататын объектілер арнайы бекітілген шарттар негізінде құпия болып қалуы тиіс.
Кадастрлық есепке алынатын жер телімдеріне Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан барлық жер телімдері ( жер теліміне меншік формасына, мақсатты пайдалануына қарамастан) жатады. Жер телімдерін кадастрлық есепке алу олардың орналасқан орны бойынша бір тәсілмен жүзеге асады.
Жер телімінің сапасы мен санын есепке алу оның жағдайы мен пайдаланылуына сәйкес болады. Барлық өзгерістер болғаннан кейін ғана, есепке алынады. Әр жер телімінің деректері жер-кадастрлық кітапта сәйкесінше есепке алынады.
Есепке алу деректері жер телімдеріне, жергілікті аймаққа, аудандарға, облыстарға, астанаға, республикалық маңыщы бар қалаға, жалпы республика аймағына сәйкес жүзеге асады. Соның ішінде ерекше қорғалатын табиғи-тарихи объектілері ерекшеленеді.
Есепке барлық жер телімінің категориялары алынады және жер пайдаланудың барлық түрі боойынша жүзеге асады. Көлемі, мөлшері, орналасқан орны туралы деректер бірінші реттік есепке алу жұмысы барысында анықталады, ал өзгерістер ағымдағы есепке алу жұмыстарында анықталып, көрсетіледі.
Кадастрлық мәліметтерді жаңарту және анықтау мақсатында:
1) жер телімдерінің иелері, жер пайдаланушылар, жергілікті атқарушы органдар жыл сайын жер ресурстарын басқару бойынша құзырлы органға жер телімінің жағдайы мен пайдалануы бойыншадеректкерді, жер теліміне қатысты орын алған барлық өзгерістерді 1 қарашаға жылдық есеп береді;
2) жер ресурстарын басқаруы бойынша құзырлы органдар аймақтық жер телімдері бойынша есеп дайындайды. Ол жылдық қорытынды есепте мына мәліметтер көрсетіледі:
-ауылшаруашылық жер телімдерінің бар-жоғы, орын алған өзгерістер, жер телімдерінің санаттар бойынша бөлінуі, сондай-ақ жер телімдерінің сатылуы туралы деректер көрсетіледі;
- 5 жылда бір рет жер телімдеріне қатысты алымдардың жүргіщілуі, жер санаттары юойынша категорияларына сай бөлінуі, аудандарының өзгеріуі секілді деректер көрсетіледі.
Жер телімінің сапасын есепке алу мен кадастрлық құнын анықтау мына мақсаттар үшін жүргізіледі:
-жер телімінің мақсатты пайадаланылуы мен оның өнімділігін анықтау үшін;
-жер телімін жеке меншікке сату барысында құнын анықтау үшін;
-салық салу көлемін анықтау үшін;
-мемлекеттік мұқтаж үшін жер телімін жеке меншік иелерінен сатып алу кезінде құнын анықтау үшін.
Жер телімінің сапасы мен кадастрлық құны жер-кадастрлық кітапа әр жер теліміне сәйкес көрсетіледі.
Жер телімін есепке алу мен оның үстінде орналасқан жылжымайтын мүлік объектілері де міндетті түрде тіркелуі тиіс. Жер телімін есепке алу кезінде мына мәліметтер міндетті түрде көрсетілуі тиіс:
-жер телімінің иесі немесе пайдаланушының аты-жөні;
-жер телімінің ауданы;
-жер телімінін пайдалану мақсаты;
-жер теліміне қатысты ауырпалықтар мен сервитуттар;
-жер телімінің бөлінетіндігі немесе бөлінбейтіндігі;
-жер телімінің кадастрлық номері;
-жер телімінде орналасқан жылжымайтын мүлік объектісі.
Әр жер теліміне жер және құқықтық кадастрға сәйкес өзіне тиесілі кадастрлық номер беріледі. Жеке және заңды тұлғалар жер теліміне кадастрлық номерді алу үшін немесе жер телімінде орналасқан жылжымайтын мүлік объектісі үшін кадастрлық номер алу үшін жергілікті жер ресурстарын басқару бойынша органдарға өтініш жазуы тиіс[3].
Өтінішке жер теліміне құқығы, жер телімінде орналасқан объектіге құқығы, жер телімінің планы секілді құжаттар көшірмелерімен бірге берілуі тиіс.
Жер теліміне идентификациялық жұмыстар жүргізу барысында оның жер телімін анықтап алуы тиіс, ауыртпалықтар көрсетіліп, пайдалану мақсаты анықталады. Сонда й-ақ, жер-кадастрлық кітапта жер теліміне кадастрлық номер беру бойынша жазбалар көрсетіледі.
Кадастрлық номер облыс немесе республикалық маңызы бар қаланың коды, аудан немесе облыстық маңызы бар қаланың коды, квартал коды мен жер телімінің кварталдағы реттік номері бойынша анықталады. Ол 11 саннан тұрады. Егер квартал ішіндегі жер телімінің реттік номері 999 болса, онда келесі жер телімінің номері 4 санды номер болады.
Жер телімі біріктіріліп немесе бөлінген жағдайда еске кадастрлық номер жайылып, жаңа кадастрлық номер беріледі. Жер телімінің иесі өзгерген жағдайда кадастрлық номер өзгертілмейді.
Жер кадастрының пайдаланушылар болып мыналар табылады:
-мемлекеттік басқару органдары - территорияны жоспарлау бойынша мәселелерді, жерді зоналау, табиғи ресурстарын рационалды пайдалану бойынша және басқа да жер ресурстарына қатысты мәселелерді қарастырады;
-жылжымайтын мүлік объектілері мен онымен жасалатын келісімдерді тіркеуді жүзеге асыратын құзырлы облыстық мемлекеттік органдар;
-мемлекеттік статистика саласындағы органдар;
-жобалық, ізденіс, ғылыми-зерттеу ұйымдары - жобалық-ізденіс және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру үшін ағымдағы деректерді алу бойынша мәселелер;
-архитектуралық-қала құрылысы саласындағы құзырлы органдар - мемлекеттік қала құрылысын жүргізу бойынша мәселелер мен қала құрылысын жүзеге асыру үшін құжаттарды дайындау;
-қоршаған ортаны қорғау бойынша құзырлы органдар - табиғи ресурстарды пайдалану бойынша, қоршаған ортаның қазіргі жағдайы туралы деректерді алу;
-салық салу органдары - жерге салық салу бойынша мәселелерді қарастырады;
-басқа да жеке және заңды тұлғалар.
Белгілі бір жер телімінің кадастрлық мәліметтерін қағаз немесе магнитті тасығыштарда берілуі мүмкін, сондай-ақ кадастрдың санкцияланған деректер банкінен техникалық немесе телекоммуникациялық құралдар арқылы тіркелген жерінен ала алады.
Жер телімі туралы мәліметтер жер-кадастрлық картамен сәйкестендіріледі. Мемлекеттік құпия болып табылмайтын жер телімінің кадастрлық мәліметтері, жалпыға қол жетімді, яғни кез келген жеке және заңды тұлғалар сұраныс жасау арқылы пайдалана алады. Мемлекеттік органдар кадастрлық мәліметтерді арнайы сұраныс жасау немесе рұқсатнама жазуды қажет етпейді.
Кадастрлық мәліметтерді алу режимі немесе мәліметтерді дұрыс болмаған жағдайда заңды актлерге сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Жер учаскелерiне кадастрлық нөмiр беру жер учаскесiне меншiк құқына және тұрақты жер пайдалану құқына акт жасау кезiндегi жұмыстардың барысында жүргiзiледi.
Жергiлiктi атқарушы органның уақытша жер пайдалануға бөлiнген жер учаскесi нақты түрде белгiленедi және жалдау шартын жасау жөнiнде жұмыстардың барысында кадастрлық нөмiр берiледi [3].
Барлық жер учаскелерiне меншiк құқығы, жердi тұрақты немесе уақытша (бiр жылдан аса мерзiмге) пайдалану құқығы басқа меншiк иесiне ауысқан жағдайда жер учаскесiнiң кадастрлық номерi ауыстырылмайды.
Азаматтарға немесе заңды тұлғаларға аталған құқықтарда бұрын берiлген жер учаскесiнiң шекарасын айқындау жаңа жер учаскесiнiң пайда болуы ретiнде қаралмайды және оның кадастрлық нөмiрi ауыстырылмайды.
Егер есептегi кварталға жедел код беру объективтi себептер бойынша мүмкiн болмаған жағдайда, осы кварталдың iшiндегi жер учаскелерiне уақытша кадастрлық нөмiрлер берiледi. Бұл жағдайда мұндай кварталдың коды кадастрлық нөмiрдiң нақты есептi кварталдың шартты берiлуiн көрсетуге тиiс "9" санымен басталады. Есептi кварталдық заңды статусын одан кейiнгi анықтау кезiнде бұрын берiлген шартты нөмiрдi көрсету арқылы оған нағыз код берiледi.
1-кесте. Алматы облысының кадастрлық номерлері (Алматы облысы әкімінің арнайы ресми сайтынан алынған)
Әкімшілік-аймақтық бірлік
Код
Алматы облысы - 03
Балқаш
043
Еңбекшіқазақ
044
Жамбыл
045
Іле
046
Қарасай
047
Райымбек
050
Талғар
051
Ұйғыр
052
1-кестенің жалғасы
Есік қаласы
054
Қапшағай қаласы
055
Қаскелең қаласы
056
Талғар қаласы
057
Ақсу
254
Алакөл
255
Қаратал
259
Кербұлақ
260
Көксу
261
Панфилов
262
Сарқанд
263
Ескелді
264
Жаркент қаласы
266
Сарқанд қаласы
267
Талдықорған қаласы
268
Текелі қаласы
269
Үштөбе қаласы
270
Үшарал қаласы
271
Жер учаскесiнiң кадастрлық нөмiрi Мемлекеттiк кадастрлық кiтапқа енгiзiледi және ол есептi кварталдың кадастр картасына қойылады.
Жер учаскесiнiң орнын көлемiн және шекараларын көрсетудiң көрнектiлiгiн және олардың шұғыл түрде есебiн алуды қамтамасыз ету мақсатында кадастрлық карталар (сызбалар) сериясы бақылау жағдайында құрылады.
1.2 Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу тәртібі
Жер телімдеріне жеке меншік жобалық экономикадан нарыққа өткен кезде жер кадастрын жүргізу тәртібінің де өзгергені белгілі.
Нарықтық жағдайға байланысты дер кадастрын жүргізу актуалды мәселеге айналды. Себебі, табиғатты пайдалану саласында, жер үшін төлем жасау және одан да басқа жаңа жұмыстарды арнайы бір жүйесіз жүргізу мүмкін емес болып табылды. Замануи шарттарда жер кадастры жеке меншік формасын бейнелеу тиіс. Сондай-ақ, жер тек табиғи ресурс қана емес, жылжымайтын мүлік объектісі болып табылады. Жер ауылшаруашылығының өндіріс құралы, әр түрлі шаруашылықтың орналасу базисі мен басқа да табиғи ресурстардың түрлері тығыз байланысты болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастры табиғи және шаруашылық жер ресурстарының жағдайын, орналасу орнын, пайдалану мақсатын, көлемі мен шекараларын, оның сапалық жағдайын айқвндай отырып, жер пайдалану мен жер телімдерінің кадастрлық құнын анықтауға мүмкіндік береді.Мемлекеттік жер кадастрына сонымен қатар жер теліміне құқылары бар субъектілер туралы ақпарат та қамтылады.
Жер кадастрының қосымша мәліметтеріне мелиоративті кадастр мәліметтері, ол егістік алқаптарының мелирациялық жұмыстарының жағдайын, оны пайдалану жағдайы туралы мәліметтер ретін қамтиды.
Жер кадастрын жүргізу орталық құзырлы органның басшылығымен жүргізіледі. Мемлекеттік жер кадастры Қазақстан Республикасының барлық аймағында бірыңғай жүйеде жүргізіледі. Мемлекеттік жер кадастрының мәліметтері мемлекетік ақпараттық ресурс болып табылады[4].
Мемлекеттік кадастрық есепке алу объектісі болып Қазақстан Респубилкасынла орналасқан барлық жер телімдері табылады. Мемлекеттік жер кадастрлық жұмыстар мынаны қамтиды:
1. жер телімінің кадастрлық ісін қалыптастыру;
2. жер телімінің саны мен сапасын есепке алу;
3. жер телімінің мемлекеттік кадастрлық құны мен топырақ бонитировкасы;
4. жер телімі туралы деректер банкін жүргізу, жинау және өңдеу;
5. жер телімінің иелері мен пайдаланушылары туралы ақпарат жинау;
6. автоматтандырылған ақпараттық жүйені жүргізу;
7. жер-кадастрлық картаны дайындау және жүргізу;
8. сандық картаны дайындау және жүргізу;
9. жер-кадастрлық кітапты жүргізу;
10. бірыңғай мемлекеттік жер реестрін жүргізу;
11. жер телімінің идентификациялық құжаттарын дайындау;
12. жер телімінің құжаттарын дайындау;
13. жер теліміне кадастрлық номерді беру.
Жер теліміне кадастрлық номерді беру арнайы аймаққа бөлу негізінде жүзеге асырылады. Кадастрлық бөлудің бірлігі болып кадастрлық кварталдар табылады.
Жер-кадастрлық құжаттарға базалық құжаттар, периодты жаңартылып отыратын құжаттар және жыл сайын құралатын құжаттар болып бөлінеді.
Базалық жер-кадастрлық құжат
жер-кадастрлық карта
жер-кадастрлық кітап
мемлекеттік бірыңғай жер реестрі
жер-кадастрлық іс
2-сурет. Базалық жер-кадастрлық құжаттың құрамы (автор құрастырған)
Жер-кадастрлық құжаттардың құрылымын, формасын, жүргізілуін орталық жер ресурстарын басқару бойынша құзырлы органдар бекітеді. Мемлекеттік жер кадастрының жүргізілуін Қазақстан Республикасының арнайы заңнамалар мен актілерге сәйкес жүзеге асырады. Белгілі бір жер телімі туралы ақпарат мемлекеттік жер кадастрының арнайы жүйесінен беріледі.
Жер кадастры туралы мәліметтер жер-кадастрлық құжатпен сәйкестендіру арқылы жүзеге асады. Жер телімі туралы ақпарат беретін мемлекеттік органдар мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер және және жауапты тұлғалар мәліметтердің анық, дәйекті, тиянақты, әрі жаңа болуына жауапты болып табылады.
Осының негізінде мемлекеттік бағалау, яғни жер телімдерінің құны да сәйкесінше болады. Жер телімін мемлекеттік кадастрлық бағалау - жылжымайтын мүлік объектілерін бүгінгі күнгі арнайы стандарттарды пайдалана отырып, бағалау болып табылады. Жердің кадастрлық құнын анықтау арқылы арнайы мемлекет орнатқан шарттардың негізінде салық салу жүзеге асырылады[4].
Жер телімін мемлекеттік бағалау мына санаттағы жер телімдері бойынша жүргізіледі:
1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер телімдері
2. Бау-бақшалық жер телімдер
3. Тұрғын аймақ жерлері
4. Өндірістік және басқа мақсаттағы жерлер
5. Арнайы қорғалатын объектілер мен жерлер
6. Су қорындағы жерлер
7. Орман қорындағы жерлер.
Жер телімдерін кадастрлық бағалау мына рет бойынша жүзеге асырылады:
1. Шешімді Қазақстан Республикасының атқарушы органы қабылдайды немесе заңды рұқсат етілген Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару органы қабылдайды.
- жергілікті жерден жер телімдерін қалыптастыру бойынша қарарды қаыптастырады;
-жер телімдері туралы деректер толық қамтылуы тиіс.
2. Жер телімінің кадастрлық құнын анықтау және кадастрлық құнын қалыптастыру бойынша құжатты дайындау.
- жер телімінің құнын анықтайтын маман болып бағалаушы (оценщик) табылады.
3. Жер телімінің кадастрлық құны бойынша экспертиза жасау.
- бағалаушылардан құралған арнайы ұйым жүзеге асырады.
4. Кадастрлық құнын бекіту.
- жер телімінің кадастрлық құнын Қазақстан Республикасының арнайы органдары бекітеді.
5. Жер телімінің кадастрлық құнын мемлекеттік жылжымайтын мүлік кадастрына енгізу.
- мемлекеттік жылжымайтын мүлік кадастрына нәтижені мемлекеттік бюджеттік мекеме енгізеді.
6. Жер телімінің кадастрлық құнына қатысты дауларды қарастыру.
- жер телімінің кадастрлық құнына қатысты дауды арнайы комиссия қарастырады немесе Әділет сот (Арбитражный суд) қарастырады.
Жер телімдерінің жеке меншікке беру немесе пайдалану үшін мәмілелер жасалады. Мәмілелер ретінде жеке және заңды тұлғалардың жер теліміне құқықты орнату, өзгерту және тоқтату бойынша азаматтық құқық пен міндеттер қарастырылады.
Жер теліміне жеке меншік құқығы бар азаматтар өзіне тиесілі жер телімін сатуға, сыйлауға, жалға беруге және басқа да істерді жүзеге асыруға құқылы. (3-сурет)
3-сурет. Жер телімімен жасалатын мәмілелер тізімі(автор құрастырған)
Ол мынандай жұмыстардың кешеніне тұрады:
-дайындық жұмыстар;
-техникалық объектіні құрау. Техникалық жобада мақсат, негізі, реті мен жұмысты орындау уақыты, сондай-ақ сызбалар көрсетіледі. Техникалық жоба тапсырыс берушімен бекітіледі;
-жұмысты жүргізу барысында осы жер теліміне қатысы бар деп табылған барлық тұлғаларға ескертпе жіберіледі. Ол тұлғалар жұмыс жүргізілетін жер мен уақытта 7 жұмыс күнінен аспай болуы тиіс;
-жер телімінің жергілікті аймақта бекіту мен келісу және оны белгілермен анықтау жұмыстары жүргізіледі;
-белгілердің координаттарын анықтау;
-жер телімінің ауданын өлшеу;
-жер телімінің картада немесе планда шекарасын айқындау;
-жергеорналастыру жобасын қалыптастыру;
-жергеорналастыру ісін арнайы шартта бекіту. Жергеорналастыру жобасында көрсетілген материалдар, карталар мен пландар арнайы құзырлы органдармен бекітілуі тиіс. Бекітілген жергеорналастыру ісі мемлекеттік қорға беріледі[5].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жер кадастрын жүргізу жөніндегі қызмет мемлекеттік монополияға жатады және оны Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша құрылған, шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорындар жүзеге асырады.
Жерге орналастыру ісіне мына материалдар(4-сурет) кіреді :
4-сурет. Жергеорналастыру ісінің құрамы(автор құрастырған)
Мемлекеттік жер кадастрының мәліметтерін қалыптастыру топографиялық-геодезиялық, аэроғарыштық, картографиялық, жерге орналастыру жұмыстарын, топырақ зерттеу, геоботаникалық зерттеулер мен іздестірулер, жер мониторингі бойынша жұмыстарды, жерді сандық және сапалық есепке алуды жүргізумен, нақты жер учаскесіне жер-кадастр ісін жасаумен, жер-кадастр карталары мен жер учаскесіне сәйкестендіру құжатын дайындаумен қамтамасыз етіледі.
1.3 Мемлекеттік жер кадастры мәліметтерін беру және кадастр ақпаратын пайдалану
Жер кaдaстрын жүзеге aсыру процесінде, еліміздің біріңғaй жер қорының құқыктық жaйын, тaбиғи және шaруaшылық жaғдaйлaры мен жер пaйдaлaнудың әр түрлі aқпaрaттaрын жинaйды, үйренеді және тaлдaйды. Бұл aқпaрaттaрдың дұрыстығы мен толыктығы, оны aлу тәсілдеріне бaйлaнысты.
Бұл мaқсaттaр үшін, хaлықшaруaшылық есебіне белгілі aмaлдaр, сондaйaқ жер кaдaстрынa ғaнa тән және бірінші кезекте грaфикaлық ерекше тәсілдер қолдaнылaды. Соңғысы, дұрыс aқпaрaттaрдың aлынуы үшін негіз болaды. Оның мәні мынaдaй, жер кaдaстрдың объектісі ретінде жер қоры, бәрінен бұрын, кеңістік өлшемдері және жaғдaйлaрымен сипaттaлaды. Оның сaндық және сaпaлық көрінісін, кеңістіктегі белгілерін aнықтaу үшін тиісті өлшемдерді жүзеге aсыру укерек, ол үшін aрнaйы түсірістер мен тексерулер жүргізу тaлaп етіледі. Aлынғaн нәтижелер негізінде қaғaздa тиісті мaсштaбтa, сол жердің ұқсaсты бейнесі немесе кеңістіктегі көлемімен, орнымен сипaттaлaды. Бұл жоспaрлы-кaртогрaфиялық құжaт - жоспaр, кaртa. Жердің кеңістікте орнaлaсуы оның пішіні, үйлесімі (конфигурaция), тұстaрының aрaқaтынaсы, көршілес орнaлaсқaн жер учaскесімен нобaйы (очертaния) және т.б. сипaттaлaды. Жоспaрдa немесе кaртaдa қaндaй мәліметтер көрсетіледі немесе бейнеленеді, соғaн бaйлaнысты, олaр, мысaлы, топырaқ, геоботaникaлық және т.б. түрлерге бөлінеді[6].
Сонымен қaтaр кешенді жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлдaр ретінде де болуы мүмкін, ондa жер кaдaстрынa қaжетті деректердің жинaғы бейнеленеді - жер-кaдaстрлық кaртa. Жер-кaдaстрлық кaртaсы оның мaзмұны, тaпсырмaсы және кaдaстрлaтын aумaқтың (жер пaйдaлaну, облыс, aудaн территориясы және с.с) көлеміне қaрaй мaсштaбы әртүрлі болaды. Мысaлы, ұсaқ контурлы жaғдaйлaр мaсштaбы 1: 10000 болғaны дұрыс. Қaзaқстaнның тың игерілген aудaндaрындa 1: 50000 мaсштaбы қолдaнылaды. Суaрмaлы жерлерде және көпжылдық екпелерде 1: 5000, aл елді мекендер жерлерінде, қaлaлaрдa және aуылды жерлерде жер кaдaстры 1: 2000 және 1: 500 мaсштaбындa жүргізіледі. Бұл деректер жер кaдaстрынa көрнектілігін қaмтaмaсыз етеді, бос жер 39 қaлмaуын, немесе қaйтaлaнбaуын aлдын aлa ескертеді. Былaйшaaйтқaндa жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлсыз жер кaдaстрының қaй құрaмы бөлігінен болсын деректер aлу мүмкін емес. Жер кaдaстрының мaқсaттaры үшін aумaқты кaртaғa түсіру, кaртогрaфияның және геодезияның тиісті әдістеріне сүйінеді.
Жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлдaр қaшaндa, қaзіргі зaмaн дәрежесіне лaйықты болуы керек. Бұл мaқсaттaр үшін, олaрғa түзету жүргізіледі, яғни бұл жер жaғдaйындa болып жaтқaн өзгерістерді жергілікті жерде aныктaйды және жоспaрғa немесе кaртaғa енгізеді. Жер кaдaстрының жоспaрлы-кaртогрaфиялық мaтериaлдaрынa нaқты тaлaптaр ұсынaды. Олaр жердік кеңістік жaғдaйын, сaпaлық жaғдaйын және пaйдaлaнуын сипaттaйтын жергілікті жердің бaрлық элементтерін қaмтaмaсыз етуі керек. Жергілікті жердің бaрлық элементтері жоспaрлaрдa тaлaптaғы дәлдікпен және толықтықпен бейнеленеді. Кaдaстр және жерді ұтымды пaйдaлaну мaқсaттaры үшін суретке түсірулер мен тексерулер жүргізіледі. Суретке түсірулер мынa түрлерге: жердегі (жер бетіндегі), aэрофототүсіріс, aэрокосмостық немесе aэроғaрыштық болып бөлінеді. Жер бетіндегі түсіріс теодолиттік, мензулдық және т.б. aтқaрылaды және aудaны оншa үлкен емес, aэрофототүсіріс мaтериaлдaры жоқ aлaңдaрдa қолдaнылaды. Ол, жердің құрaмы мен пaйдaлaнуындaғы күнделікті өзгерістерді есепке aлу бaрысындa қолдaнылaды.
Қaзіргі кезде жер кaдaстрындaaэрофототүсірістер кеңінен қолдaнылaды. Ол біршaмa қысқa уaқыт ішінде еліміздің бaрлық территориясынaн жaғдaйы мен пaйдaлaнуын сипaттaйтын, жергілікті жердің бaрлық элементтерін егжей-тегжейлі бейнелейтін қaжетті жоспaрлы мaтериaл aлуғa мүмкүндік береді. Кaдaстрдaaэрофототүсірістің әртүрлі түрдегі (aэрофотосуреттер, фотоплaндaр және т.с.с.) жоспaрлы мaтериaлдaры қолдaнылaды. Aэрофототүсіріс мaтериaлдaры aумaғы бойыншa үлкен емес жер пaйдaнушылaрды, соның ішінде үй іргесіндегі учaскелерді есепке aлу бaрысындa дa қолдaнылaды. Жеке жер пaйдaнушылaр жерін есепке aлу бaрысындa фотоплaндaр (жоспaрлaр) және фотоплaншеттер қолдaнылaды. Олaрдың мaсштaбтaры жер пaйдaлaну өлшемдеріне, aлқaптaр контурлылығынa және бaсқa дa бaйлaнысты түрліше болуы мүмкін.
Қaзіргі уaкыттa жaсaнды спутниктер, aвтомaттaндырылғaн космостық стaнциялaр, лaборaториялaр пaйдa болғaннaн кейін, енді жер бедерін aэрокосмостық әдістермен зерттеуге жaғдaй жaсaлды, оның ішінде жерді қaшықтықтa түтік тәріздес құрaлдaр aтaуы (дистaнционный метод зондировaния) aрқылы зерттеу. Космостық aппaрaттaр aрқылы жер ресурстaрын зерттеуде ең көп тaрaғaн әдістер оптикaлық және инфрaқызыл диaпaзондa көпспектрлі және рaдиолaкaциялық түсірістер. Бірінші әдіс әр түрлі жер учaскелерінің, жер бедері мен т.б. ылғaлдaну 40 және тұздaлуы дәрежелері, топырaқ және өсімдік жaмылғылaры турaлы мәліметтер aлу үшін қолдaнылуы мүмкін. Екінші немесе рaдиолокaциондық түсіріс әдісі aрқылы жердің топогрaфиялық кaртaсын жaсaйды, тереңде жaткaн жер aсты сулaрын және су тұтқыш қaбaттaрды aнықтaйды, топырaқтың ылғaлдaну дәрежесін бaғaлaйды, қaр жaмылғысының қaлыңдығы мен оңдaғы су қорлaрын aнықгaйды[7].
Сонымен қaтaр, ол тaбиғи мaл aзықтық aлқaптaрдың өсімдіктері және егістіктің жaғдaйы турaлы aқпaрaт aлуғa мүмкіндік береді. Aэрокосмостық түсіріс, әсірісе үлкен aудaндaрдa жер кaдaстырын жүргізу және жер ресурстaрын зерттеу кеңінен қолдaнылaды. Жерлерді тексеру - жер кaдaстрлық мәліметтерді aлу үшін зор мәні бaр. Олaр жер aлқaптaрының нaқты жaғдaйлaрын aнықтaуғa мүмкіндік береді және олaрды ұтымды, интенсивті пaйдaлaну мүмкіндігін aныктaйды. Жерлерді тексеру екі негізгі түрге бөлінеді: aгрошaруaшылық және aрнaйы. Aгрошaруaшылық тексерулер бaрысындa жер aлқaптaрының, олaрдың сыртқы белгілері бойыншa сaпaлық жaғдaйлaры турaлы керекті мәліметтер aлынaды. Бірaқ, бұл белгілері бойыншa жер aлқaптaры сaпaсының жaн-жaқгы сипaттaмaсын aлуғa болмaйды.
Осыған бaйлaнысты aрнaйы: топырaқ, геоботaникaлық және мелиорaтивтік тексерулер жүргізіледі. Топырaқты тексеру бaрысындa, топырaқты жaн-жaқты сипaттaйтын, олaрдың негізгі тaбиғи қaсиеттері бойыншa мәліметтер мен мaтериaлдaр aлынaды. Геоботaниклық тексерулер тaбиғи мaл aзықтық aлқaптaрдa (шaбындықтaр, жaйылым) өсіп жетілетін өсімдік топтaрының құрaмы мен сaпaсы турaлы мәлімет береді. Олaр мaл aзықтық aлкaптaрдың типтерін aнықтaуғa және олaрдың өнімділіктерінен сипaттaмaaлуғa мүмкіндік береді. Мелиорaтивтік тексерулер бaрысындa жер aлқaптaрының мәденитехникaлық жaғдaйлaры, ылғaлдaну дәрежесі, жер aсты сулaрының орны және т.с.с. aнықтaлaды. Сонымен қaтaр бaрлық мaтериaлдaр мaзмұны, дұрыстығы және толықтығы жaғынaн тaлдaнaды, жер кaдaстрлық мaтериaлдaрды aлу үшін өнделеді және кейін пaйдaлaнылaды. Ертеде жүргізілген іздестіру және тексеру мaтериaлдaры мерзімімен жaңaлaнып тұруы керек. Жер кaдaстры хaлық шaруaшылығындa есеп жүргізудің бір бөлігі ретінде жердің құқықтық, тaбиғaттық және шaруaшылық жaй-күйі турaлы деректер aлудa стaтистикaлық әдістерге сүйенеді.
Мaтемaтикaлықстaтистикaлық әдістер жер кaдaстрлық көрсеткіштерді, бәрінен бұрын бaғaлaу көрсеткіштерді есептеп шығaру бaрысындa қолдaнылaды. Жерді бaғaлaу бaрысындa жер aлқaптaрының кұрaлы мен пaйдaлaнуы, дaқылдaрдың өнімділігі, өндірістік шығындaры, жaлпы өнімділік, тaбыстылығы және т.б. турaлы көптеген мөліметтерді жинaу және жүйелеу жүргізіледі. Стaтистикaдa белгілі объектерді зерттеуде aлғaшқы мәліметтерді aлуды бaқылaу деп aтaлaды. Бaқылaудың мәні жоспaрлы ғылыми-ұйымдaстырылғaн көп көлемді деректер жинaу. Мысaлы, жерді экономикaлық тұрғыдaн бaғaлaудaғы деректер: жер пaйдaлaнушылaр aрaсындaғы жерді бөлу, aуыл шaруaшылылық жерлер түрлері немесе aлқaптaр, топырaқ жaмылғысы, егіс көлемі, өнім, еңбек шығыны, осылaрғa сүйене отырып түрлі сaпaлы жерлерде тaбыс, шығын қaйтымдылығы жaйындa қортынды шығaру.
Стaтистикaлық зерттеулер келесі кезендерден тұрaды: дaйындық жұмыстaры, мaтериaлдaрды тікелей aлу, aлынғaн мәліметтерге бaқылaу жaсaу, мaтериaлдaрды дaйындaу және жүйелеу, олaрды өндеу. Стaтистикaлық зерттеудің негізгі формaлaры есеп беру және сынaқ. Есеп беру - бұл бaқылaу жaсaудың бір түрі, бұндa стaтистикaлык оргaндaр белгілі мерзімде кәсіпорындaрдaн, ұйымдaрдaн белгілі зaңды құжaттaр түріндегі керекті мaтериaлдaрды aлaды. Сынaқ - бaқылaу түрі, бұндa стaтистикaлық оргaндaр тексеруді белгілі бір күнге aрнaйы ұйымдaстыру жолымен мaтериaлдaрды жинaйды. Жер кaдaстрындa жылдық есеп беру қaрaстырылғaн. Кәсіпорындaр, ұйымдaр және мекемелер жыл сaйын 15-қaрaшaдaн кешіктірмей тиісті aудaнның (қaлaның) aтқaрушы оргaндaрынa бірыңғaй бекітілген формaсы, олaрдың пaйдaлaнуындaғы жерлер құрaмының жыл бойындa болғaн өзгерістер турaлы 1-қaрaшaдaғы жaғдaйы бойыншa есептер береді. Тиісті мемлекеттік жерге орнaлaстыру оргaндaры Республикa, облыстaр, aудaндaр бойыншa жерлердің қолдa бaр және бөлу турaлы, 1-қaңтaрғa есептер жaсaйды[8].
Жыл сaйын бұл есеп беруге aуыл-шaруaшылық aлқaптaрының бaр болуы, (соның ішінде суaрылaтын және құрғaтылaтын жерлер турaлы бөлек мәліметтер), олaрдың түрлері және жер пaйдaлaнушылaр бойыншa үлестіру турaлы мәліметтер мен өткен жылы жеке және зaнды тұлғaлaрғa бөлінген жерлер турaлы мәліметтер кіргізіледі. Стaтистикaлық бaқылaу жүргізу уaқытынa бaйлaнысты күнделікті (үздіксіз) және үздікті (үзілмелі) деп aйырылaды. Күнделікті бaқылaу бaрысындa объект жaғдaйындaғы өзгерістер мүмкіндігінше олaрдың пaйдa болуымен жүйелі түрде тіркеледі. Оғaн жер пaйдaлaну құрaмындaғы және жер aлқaптaрындaғы өзгерістерді де есепке aлу жaтaды.
Үзілмелі бaқылaу бaрысындaғы өзгерістер белгілі aзды-көпті ұзaқ мерзімнен кейін жүргізіледі. Олaр өз кезегінде мерзімді (бірдей уaқыт aрaлығынaн кейін үнемі жүргізіледі) және бір уaқыттa (қaжеттілігіне қaрaй орындaлaды) болып бөлінеді. Үзілмелі бaқылaуғa жерді бaғaлaу жaтaды, оның мәліметтері бес жылдa бір рет aнықгaлaды, aл бір уaқыттaғығa - көп жылдық екпелердің сынaғы, жерді түгендеу, топырaктық, геоботaникaлық, мелиорaтивтік тексерулер, жердің және жер пaйдaлaнудың түсірістері жaтaды. Олaр кaжеттігіне қaрaй жүзеге aсырылaды.
Объектіні қaмтуынa қaрaй бaкылaу жaппaй және жaппaй емес болып бөлінеді. Жaппaй қaмтудa - объект бірліктері түгел тіркеледі. Бұғaн: жердің бaстaпқы есебі, бaғaлaнaтын территориялaрдың бaрлық шaруaшылыктaрының aқпaрaттaрын пaйдaлaну aрқылы жер бaғaлaу көрсеткіштерін aнықтaудың жaппaй әдісі жaтaды. Жaппaй емес қaмтудa - объект бірлігінің бір бөлігі ғaнa белгіленеді. Стaтистикaлық бaқылaудың негізгі тәсілдері: тікелей бaқылaу, құжaттық тәсіл және сұрaу сaлу деп бөлінеді[9].
Тікелей бaқылaу бaрысындa керекті жеркaдaстрлық мәліметтер мен құжaттaрды толтыру, түсірістерді жеке қaрaп шығу және жергілікті жерде тексеру негізінде жер кaдaстрлық жұмыстaрды жүзеге aсырaтын aрнaйы мaмaндaр жүргізеді. Бұл тәсіл тым жетілдірілген және ең aнық болaды. Бaқылaудың құжaттық тәсілі бaрысындaғы керекті мәліметтерді бірінше кезекте есеп беру және әр түрлі түрдегі құжaттaр болaды. Мысaлы, aудaнның (қaлaның) жер кaдaстрлық құжaттaрын толтыру бaрысындa кәсіпорындaрдың, ұйымдaрдың және мекемелердің есептері, aл жерді бaғaлaу бaрысындaaуыл шaруaшылық кәсіпорындaрдың есепке aлу және есеп беру құжaттaры қолдaнылaды. Сұрaу сaлу - aрнaулы тұлғaлaрдaн сұрaу сaлу aрқылы, мысaлы өте aз кездесетін дaқылдaрдың өнімін, aгрономдaрдaн.
Жер кaдaстырындa есепке aлу және бaқылaу жүргізу нәтижесінде көптеген aқпaрaттaр aлынaды, олaрды өңдеу және жинaктaп қорыту керек, сондықгaн жұмыстың келесі кезеңі жинaлғaн мәліметтерді жинaу және өндеу болaды. Жинaқ (жинaу-сводкa) - қaншaмa көп мәліметтерді бір жүйеге келтіру, біріктіру, сипaттaмa жaсaу, қорытынды шығaру, aл тыңғылықты тaлдaу үшін топтaстыру жaсaлaды немесе тексерілетін жиынтықтaрдың әртүрлі түрлерін бөлу (топтaр мен топшaлaрғa). Стaтистикaлық мәліметтердің жинaғы мен топтaстырылуы стaтистикaлық кесте ретінде рәсімдейді.
2 ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР КЕҢІСТІКТІК МӘЛІМЕТТЕР МЕН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
2.1 Геоақпараттық жүйеге сипаттама және атқаратын қызметі
Геоақпараттық зерттеу жүргізу нәтижесінде ғылымдар жүйесінде геоинформатика саласы ерекше орын алып отыр. Оны географиялық зерттеулерді ақпараттаудың мақсаты мен міндеттерінен көруге болады. ГАЖ әлеуметтік және экономикалық саясатта, шаруашылықты және табиғи қорларды басқару, табиғатты және экологияны қорғау, жерлерді бағалау және тіркеу, кадастр салаларында елеулі орын алады.
ГАЖ дегеніміз - табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді, олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы тіршілік етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде компьютерлік белгілеудің көмегімен зерттейтін жүйе.
ХХ ғасырдың 2-жартысында Канада мен Швеция елдерінде әскери мақсатта Пентагон қойнауында географиялық деректерді өңдеу қажеттілігінен Географиялық Ақпараттық Жүйелер (ГАЖ) деп аталған бағыт пайда болды. Ол кеңістіктік ақпараттарды өзінде сақтай алатын, өзгеріс болған жағдайда өңдеуге болатын, қолданушыға барлық деректерлі мониторға көрсете алатын және тарата алатын болды. Осы жүйенің негізінде, осы қасиеттерінің негізінде сандық картография және автоматтандырылған картография пайда болды.
70- жылдардан бастап геоақпараттық жүйелер тек әскери мақсатта ғана емес, білім және ғылым салаларында пайдаланыла бастады. Ал 80-90 жылдары электронды есептеуіш машинаның (ЭЕМ) пайда болуына байланысты, ГАЖ кең таралып, нарыққа шықты. Осының негізінде геоақпараттық жүйелер КСРО елдері мен Ресейде де қолданыс тапты. Бүгінгі күні ГАЖ-дың сатылым көлемі жылына бес жүз миллиард долларды қамтиды. Геоақпараттық технологиялар өздерінің дамуын өткен ғасырдың 50 жылдарынан бастауын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz