Жаздық бидай сорттарының өнімділігі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Солтүсік Қазақстан облысының ЖШС ”Темирязево Докучаево”

Шаруашылығындағы жаздық жұмсақ бидайдың қарқынды өсіру технологиясы

Қабылдаған: Сыздыкова. Г. Т

Орындаған: Мекенбек Роллан

Тобы: Агк-71

1 Әдебиетке шолу

1. 1 Жаздық бидайдың морфо-биологиялық ерекшеліктері

Бидай -жер шары халқының басты азық- түлік дақылы. Бидай астығы мен оның өңделген өнімдері тамақтық және технологиялық қасиеттері жағынан басқа дәнді-дақылдардың ішінде ерекше орын алады. Бидайдың дәнінде клейковиналық (дән ұлпасы, уызы) белок түзу қабілеті ақ нан пісіруде, макарон жәнге басқа нан өнімдерін дайындауында оны үлкен маңызға ие етеді.

Бидай астығының сапасын жақсарту бірнеше бағытта жүргізілуде: өнім шығымы мен сапасына әсер ететін технологиялық процестерді жетілдіру; мол өнімді, әрі жоғары сапалы жаңа бидай сорттарын шығару және оларды өндіріске енгізу; осы заманғы өсіру технологияларын қолдану және т. б. [4] .

Ұн тарту және нан өнімдерін өндіру кәсіпорындарының өндірістік процестерін механикаландыру мен автоматтандыруды жетілдіру нәтижесінде астық сапасына осы талаптар қойылуда.

Жер шары халқының жартысынан астамы бидай өнімдерін күнделікті өмір тіршілігінде пайдаланады. Оның құрамында организмге қажетті заттардың көпшілігі бар.

Бидай дәнінде орта есепен 12-14 пайыз ақуыз (белок), 70 пайыз әртүрлі көмірсутектер (қант, крахмал, гемицеллюлоза және т. б), 2 пайыз шамасында май және сонша мөлшерде клетчатка мен минералды заттар болады. Бидай дәнінің қоректік сапасын анықтайтын негізгі заттар - ақуыз бен крахмал. Бидай нанының құрғақ затында 16-17 пайыз ақуыз (белок), 77-78 пайыз көмірсутегі және 1, 2-1, 5 пайыз май құрастырады. Астықтың, ұнның және нанның тағамдық құндылығы калориялығына, айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары (лизин, лейцин, триптофан және т. б), дәрумендер (витаминдер В, С), ферменттер мен минералдық заттардын мөлшеріне байланысты [5] .

Соңғы кездері дәнді дақылдардың өнімділігі (бастапқы кіріске алынған салмақпен) бір гектардан 9, 5 центнер болды, өткен жылы 12, 5центнер болған. Өнімділігі өткен жылғыдан кем астық жинаған Қызылорда (33, 0 центнер, өткен 2004 жылы 34, 2 центнер болған), Алматы (тиісінше. 19, 0 және 21, 4), Жамбыл (17, 6 және 20, 8), Солтүстік Қазақстан (10, 4 және 13, 0) . Ақмола (8, 6 және 11, 3) . Қостанай (8, 5 және 13, 0), Қараганды (7, 5 және 8, 3), Батыс Қазақстан (6, 0 және 10, 5) және Ақтөбе (5, 6 және 8, 9) облыстары болды.

Сонымен бірге 1 гектардан алынған астық түсімі Оңтүстік Қазақстан (21, 7 центнер, өткен жылы 21, 3 центнер болған), Шығыс Қазақстан (тиісінше 12, 2 және 11, 8), Павлодар (7, 0 және 6, 9) облыстарында артып отыр.

Солтүстік Қазақстанның далалық және орманды далалы аймақтары үшін Қазақстан астық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында (кейіннен ҚазАШҒЗИ) және басқа ғылыми мекемелердің ғалымдары қысқа айналымды төрт, бес, алты танапты, дәніді - сүрі жерлі және дәніді - отамалы дақылдардың ауыспалы егістерін әзірледі.

Жаздық бидай өсірудегі маңызды агротехникалық шаралардың бірі топырақты негізгі өңдеу. Топырақты ғылыми талаптарға сай өңдеу ылғал жинақтауға, сақтауға және арамшөптерді жоюға мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде Қазақстанның солтүстік облыстарында топырақты жазықтілгішпен өңдеу игерілген. Бұл тәсіл топырақ бетінде аңыз паясын сақтауга, соның әсерінен қыста қар тоқтатуға, ал терең қопсыту арқылы қар суын сіңіруге жағдай жасайды. Паясы сақталган танаптарда топырақ аз тереңдікке тоңазиды да ерте көктемде тез жібіп қар суы жақсы сіңеді.

Бидайдың тамыр жүйесі шашақты болып келеді. Түп немесе ұрықтық тамырлар және түйін, немесе қосалқы тамырлар ажыратылады. Түп тамырлар тікелей тұқым ұрығынан өсіп шығады, ол түйін немесе қосалқы тамырлар (кейде «екінші» тамыр депте атайды) сабақтың жер асты түйінінен түзіледі. Бұл тамыр түрлерінің екеуіненде өсімдік тіршілігінде үлкен маңызы бар. Жақсы дамыған түп немесе екінші тамыр жүйесінің қалыптастырған бидай өнімінің 65% түп тамырлар. Дәнді дақылдардың тамырлары, соның ішінде бидай тамыры 100см және одан да тереңге бойлайды. Бірақ олардың негізгі салмағы (80-90) топырақтың жыртылатын қабатында орналасады. Тамыр жүйесіне неғұрлым қуатты болса, өсімдік қоректік заттар және ылғалмен соғұрлым жақсы қамтамасыз етіледі. Түп және қосалқы тамырлар талшықтарын түзеді де, олар өсімдіктің ылғалмен қамтамасыз етілуін және қуаңшылыққа төзімділігін күшейте түседі.

Дәнді дақылдардың, яғни бидайдың сабағы сабан, ол түйіндерден және түйін аралығынан тұрады. Түйіндер дегеніміз сабақтың қолқамен ажыратылған жұмыр бөлігі, түйіндер арасындағы кесіндіні түйін аралығы деп атайды және олардың саны 5-7 бидайда, сұлыда және тағы басқаларында. Бидайдың сабағының іші кеуек. Сабақ барлық түйін аралықтарымен өседі. Ең әуелгі төмендегі түйін аралығы өсе бастайды, одан кейін ортаңғы және жоғарғылары өседі. Сабақ жуандығы ұзынның бойына біркелкі емес: ең жуан бөлігі орта шеңінде, ал жіңішке жері - жоғары бөлігі. Бидай дақылының жапырағы екі бөліктен - жапырақ тақтасы мен жапырақ қынабынан тұрады. Жапырақ қынабының тақтаға ауысатын жерінде тілше деп аталатын жұқа қабық болады. Собық - ұзақ табиғи сұрыптау нәтижесінде түр өзгерісіне ұшыраған сіпсебас болып табылады, оның білігі борпылдақ паренхима ұлпаларынан тұрады және сыртындағы ұсақ ұяларда масақшалар орналасқан.

Жемісі - дән, ол ұрықтан және эндоспермнен құралған, Дән ұрығы үлкен емес және бидай, қара бидай, арпада -1, 5-5% дән салмағының бөлігін құрайды. Дәнді дақылдар дәнінің құрамы дақыл түріне, ауа райы жағдайына, топырақ, өсіру технологиясының дәрежесі мен сорттарға байланысты өзгереді.

Бидайдың гүл шоғыры масақ түрінде болады. Әрбір гүлде екі қабықшасы болады:масақ қабықшасына телу орналасқаны қалыңдау болады ол жұқа, әрі нәзік болады және оны ішкі гүл қабықшасы деп атайды. Гүл қабықшаларының арасында екі қалақты аналық аузы бар жатынмен үш аталық орналасқан.

Бидайдың биологиялық ерекшеліктері . Бидайдың әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен бір-бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін біріктіреді. Бір түршеде жаздық та күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т. б. түрлері болу мүмкін.

Жаздық жұмсақ бидай салқынға айтарлықтай төзімді дәнді дақыл. Тұқымдары +1-2 ⁰ С жылылықта өне бастайды. Алайда тіршілікке қабілетті егін көгі +4-5 ⁰ С пайда болады. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігінде температура +5 ⁰ С болғанда егін көгі 30 күнде, +8 ⁰ С - 13 күнде, +10 ⁰ С - 9 күнде, +15 ⁰ С - 7 күнде пайда болады. Жаздық бидайдың егін көгі қысқа мерзімде - 10 ⁰ С дейінгі аязды көтереді, бірақ гүлдену және қамырлану кезеңдерінде -1-2 ⁰ С бозқыраудан жарақаттанады. Қолайлы жағдайларда жаздық бидайдың тұқымы 5 күнде тамырланып өседі. Себу - көктеу кезеңінің ұзақтығы ең алдымен топырақтың температурасы мен ылғалдылығына байланысты.

Жаздық бидайдың түптенуі +10 - 12 ⁰ С температурада жақсы өтеді. Қалыпты жағдайда жаздық бидай нашар түптенеді. Көктеу - түптену кезеңіндегі температураның төмендеуі түйін қосалқы тамырлардың түзілуі мен дамуына оң әсерін тигізеді, соның нәтижесінде жаздық бидайдың өнімі артады. Өсімдіктің жеке дамуына бұл кезең жастық шақ дәуреніне сәйкес келетін органогенездің алғашқы төрт кезеңін қамтиды; сабақтың өсу конусының мүшеленуін, жапырақ пен екінші деңгейдегі біліктің, гүл шоғырының білігі қалыптаса бастайды, гүл шоғырының қалақшалары дифференциацияланады. Ақмола облысы жағдайында бүл кезең 12 - 17 күнге созылады. Бүл кезеңдерде жаздық бидай өсімдігі екінші жастық дәуренін - органогенездің 5 - 8 кезеңдерін (гүл дифференциациясы, жатын мен аталықтардың қалыптасуы, түйін аралықтарының ұзара өсуі, масақтану кезеңінің аяқталуы) өтеді. Солтүстік Қазақстанда бұл кезеңдердің ұзақтығы 16 - 29 күн шеңберінде өзгереді және масақтану кезеңі көбінесе шілденің алғашқы онкүндігінде, ал күшті қуаншылықта - маусымның соңында өтеді. Жоғары температурада гүлдену кезеңі де тездетіледі - жаздық бидай тіршілік шағының үшінші дәуірінің басы немесе органогенездің 9-кезеңі. Жаздық бидай тіршілігінің маңызды масақтану-пісіп жетілу кезеңінің ұзақтылығы 42-51 күнге (балауызданып пісуіне дейін) созылады да органогенездің 10-12 кезеңдеріне сәйкес келеді. Бүл кезеңдегі қолайлы температура +16-23 ⁰ С. Жалпы алғанда орташа мерзімде және ортадан кеш пісетін сорттар үшін Солтүстік Қазақстан жағдайында қажетті белсенді температура жиынтығы 1700-1900 ⁰ С, ал оң температура жиынтығы 2200-2500 ⁰ С дейін жетеді, бірақ аязсыз кезең қысқа - орта есеппен 110-115 күннен аспайды.

Жаздық жұмсақ бидай тұқымы құрғақ дән салмағына шаққанда 50-60% мөлшерінде ылғал сіңіргенде өне бастайды. Бір өлшем құрғақ зат түзу үшін ол өзінің организмінен 400-500 өлшем су буландырады, немесе транспирация коэффициенті 400-500 тең деген сөз. Ақмола ғылыми зерттеу институтының өсімдік шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша жаздық бидайдың су пайдалану коэффициенті суармаған жағдайда 18, 5 - 22, 0 мм/ц, ал суармалы жерлерде 10, 9 - 12, 0 мм/ц болды.

Жаздық бидайдың даму кезңдеріне қарай ылғалды пайдалану біркелкі емес: барлық қажетті ылғалдың көктеу кезеңінде 5 - 7%, түптену мен масақтануда - 50 - 60%, сүттене пісуде - 20-30%, ал балауызданып піскенде-3-5% жұмсалады.

Жаздық бидайдың ылғалға барынша көп қажетсінуі, немесе «қиын-қыстау» кезеңі түптену-масақтану басқаша айтқанда, репродуктивтік органдарының пайда болу (органогенездің 5 - 7 кезеңдері) кезеңінде байқалады. Бүл кезеңдегі топырақтағы ылғал тапшылығы бидай дәнінің қалыптасуы мен толысуына теріс әсерін тигізеді де егін өнімін қүрт төмендетеді. Қолайлы мерзімде себілгенде жаздық бидайдың «қиын-қыстау» кезеңі ауа-райының барынша қолайлы уақытында өтеді. Солтүстік Қазақстан жағдайында себу алдында топырақтың 1 м қабатында 60-80 мм болғанда - төмен, 100 - 120 мм - орташа және 140 мм артық болғанда - жөғары дәрежеде қамтамасыз етілген деп есептеледі. Айта кету керек, жаздық бидай арпаға, күздік бидайға, қара бидай мен тары тәріздес дақылдарға қарағанда ылғалға анағұрлым жоғары талап қояды.

Жаздық бидайдың қоректену элементтерін шығару топыраққа байланысты және орта есеппен (әрбір центнер астық пен тиісті сабанға шаққанда) азот (N) - 3, 7-4, 0, фосфор (P ₂ O ₅ ) - 0, 9-1, 1 және (K ₂ O) - 1, 7-1, 8 кг тең. Жаздық бидай өсіруге барынша қолайлы қара және қоңыр топырақтар деп есептеледі. Ол тұзды топырақты нашар көтеретін дақылдар тобына жатады. Сортаңдау топырақтарда, әсіресе қуаншылық жылдары, өнімді қүрт төмендетеді. Жақсы өнімді реакциясы қалыпты, немесе әлсіз қышқыл топырақтарда алуға болады.

1. 2 Жаздық бидайдың өсіп-өну кезеңдері

Вегетациялық мерзімнің ұзақтығы өсірудің климаттық жағдайларымен қатар сорттың генетикалық ерекшеліктеріне де байланысты болады (Вавилов Н. И., 1935; Кузьмин В. П., 1965; Кумаков В. А., 1977; 1985; 1995; Федоров А. К., 1999) . Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша сорттық ерекшелік вегетация мерзімінің ұзақтылығына байланысты болады. Вавилов Н. И. (1935) зерттеуі бойынша өсімдіктердің вегетациялық мерзімі - сорт паспорты. Вавилов Н. И. айтуы бойынша бидай селекциясындағы ең қиын және күрделі мәселелерінің бірі бір сортта көптеген белгілердің үйлесімділігі. Осы белгілердің көптілігі немесе әртүрлі болуы БОӨШИ әлемдік коллекциясында ұсынылған.

Вегетациялық мерзімнің ұзақтығы мен дамудың әртүрлі типтілігімен еркшеленетін сорттар онтогенез процесінде бірінен соң бірі келетін бірдей фазалардан өтеді: түптену, түтікке шығу, масақтану және т. б. Белкина Р. И., Исупова Г. М. (1999) зерттеулері бойынша сорттар негізінен түптену фаза ұзақтығы бойынша ажыратылады, осы фаза негізінен күнге деген реакциясымен анықталады. Сонымен вегетациялық мерзімнің ұзақтығы мен пісу уақыты негізінен түптену фазасының ұзақтығына байланысты болады.

Кейбір ғалымдардың айтуы бойынша көктеу-масақтану мерзімінің ұзақтығы негізінен сорттың биологиялық қасиеттерімен анықталады және де сыртқы факторлардың масақтану-пісу фазаларына қарағанда көктеу-масақтану фазасының мерзіміне әсері төмен (Иванов П. К., 1971) .

Екінші мерзімнің ұзақтығы ауаның температурасы мен ылғалдылығына тура байланысты. Төмен температура мен жоғарғы ылғалдылық масақтану-пісу мерзімін ұзартады, ал жоғары температура мен төмен ылғалдылық пісу мерзімін қысқартады, бірақ нәтижесінде солғын дәндер қалыптасады (Носатовский А. И., 1954; Лихенко И. Е., Исупова Г. М., Шаманин В. П., 1992) .

Кривобочек В. Г. (1997) айтуы бойынша орташа ерте пісетін сорттар ерте пісетін сорттар ретінде болуы мүмкін, ал орташа кеш пісетін сорттар кеш пісетін сорттарға айналуы мүмкін, осы қағида егін жинауда қиындық туғызады, өнім дұрыс жиналмай қалуы мүмкін. Орташа пісетін сорттар ерте пісетін немесе кеш пісетін топтарға кірмейді. Вегетациялық мерзімнің ұзақтығы - сорттық белгі болып келеді, соным ен қатар сыртқы факторлардың жиынтығымен де қалыптасады. Ауаның температура мен ылғалдылықтың, жарық күн ұзақтығының сорт қалыптастыруда маңызды ролі айтылған (Вавилов Н. И., 1935; Носатовский А. И., 1965) .

Дәннің ісінуі мен өнуі - дәннің өнуі үшін бойына белгілі мөлшерде су сіңіп, ісінуі қажет. Суды сіңіріп ісінуге байланысты тұқымның бойында биохимиялық және физиологиялық үдеріс жүреді. Ферменттердің әсерінен күрделі химиялық қосылыстар крахмал, ақуыз, май және т. б. қосылыстар түрінде және май дәнінің қажетіне жарайтын ерімелі жағдайда болады. Тіршілік қабілеті бар дән тыныштық кезеңнен жігерлі тіршілік әрекетіне көшіп, ылғал, ауа және белгілі жылу жағдайы болған кезде өне бастайды. Осы кезде ылғалдың жетіспеуі температураның төмен топырақтағы ауаның аз болуы тұқым өнуін бөгеп, кідіртеді.

Көктеу - қолайлы жағдай туған, ісінген тұқым өне бастайды. Алғашында тұқымның тамыршалары, содан кейін сабақтың көгі өседі. Тұқым қабығын тескен сабақтың көгі жұқа, мөлдір, қынаппен (колеоптиль) жабылып, екпінді түрде ұзарып, топырақ бетіне бағытталады. Колеоптиль - сабақ көгін бүлінуден, зақымданудан сақтайды. Жоғарғы жағы сүйір, алақаншалары жоқ, түрін өзгерткен бастапқы жапырақ. Сабақ көгінің жапырақ бетіне шығуына байланысты күн сәулесімен колеоптиль жыртылып, алғашқы қалыпты жапырақ пайда болады. Алғашқы көк жапырақтың пайда болуымен астық дақылдарының көктеу кезеңі басталады. Астық дақылдар көгінің әрқайсысының өзіне тән түсі болады. Мысалы, бидайда көк-жасыл, қара бидайда қоңыр күлгін, арпада көкшіл-буылдыр, сұлы мен тарыда - көк болады. Астық көгінің пайда болуы әр дақылдың ерекшелігіне, тұқымның өңгіштігіне, ылғалға, жылуға, топырақтың тығыздығы мен механикалық құрамына, себу тереңдігіне тікелей байланысты келеді. Жылу және дымқыл ауада көктеу құбылысы тез жүріп, 4-6 күнде топырақ бетінде жас сабақша пайда болады .

Түптену - астық тұқымдас өсімдіктердің жерасты буындарынан жаңа сабақтың көктеп шығуын түптену деп атайды. Көктеу кезінен кейін сабақтан негізігі 2-3 жасыл жапырақ шығып, уақытша өсуі тоқтап қалады да, осы уақытта өсімдікке бүйір өркендері мен буын тамырлары өседі. Бұл жағдай топырақ қабаттарында жүреді. Мұны түптену дейді. Негізгі сабақ түптенуі мен жақындасқан жер асты бөлігі түптену бөлігі деп аталады. Ол 2-3 см тереңдікте жатады. Оған жарық, температура режимі, топырақтың типі, сорттық ерекшелігі әсер етеді. Күздік астықтың бір өсімдігінде 4-6-ға дейін, жаздықта 2-3-ке дейін өнімді түптік болады. Түптену түйіні - өсімдіктердің басты тіршілікке қажетті орындарының бірі. Оның дамуы тамырлардың жуандығына, сабақтың шоқтануына, құрғақшылыққа, суыққа төзімділігіне, т. б. белгілеріне тікелей байланысты. Жапырақтың әлсіздігі және қысқа болуы түптену түйінінің тайызда жатуына, ол жапырақтарының күшті не ұзын болуы түйіннің тереңге орналасуына байланысты. Осыған орай, күздің суық уақытында түптену буыны тереңге орналасса, өсімдіктің жақсы қыстауына жағдай жасалады, ал күз жылы болса, керісінше, түптену түйінінің тайызға орналасқаны пайдалы бір өсімдіктің сабақ санын жалпы сабақтану деп атайды. Қолайлы жағдай болса, түптену буынын 5-10, кейде оданда көп сабақ пайда болады.

Түтікке шығу - түптену кезеңінде өте қысқа буын аралық сабақ пайда болады да, біраз уақыттан кейін бұл буын ұзарады. Мұндай сабақтың ұзарып-өсуін - түтіктену деп атайды. Түтік шығарудың бастамасы басты сабақ буын араларының ұзарып, топырақтың бетінен 5 см биіктегенде жапырақ сабағының ішінде түйіннің пайда болуымен анықталады. Алғашында төменгі буындары ұзарса, ізінше екінші буын ұзара отырып, оны басып озады. Ал 3- буын 2- буыннан да ұзынырақ болады, т. с. 5-6- буындардың толық өсуімен аяқталады.

Масақтану - басалудың бастамасы сабақтың жоғарғы топырақ құнарлығынан масақтың 3/1 мөлшерінің шығуы. Түтік шығу мен басалу кезеңдерінде масақтың ұлғаюына, өсуінің тез жүруіне байланысты өсімдіктердің жылуға, жарыққа, топырақ ылғалдылығына және қоректік заттар мөлшеріне қоятын талабы арта түседі.

Гүлдену - масақты дақылдардың көпшілігі басалудан кейін көп кешікпей, гүлдей бастаса, қарабидайдың гүлденуі бас алғаннан кейін 8-10 күннен кейін басталады. Қолайсыз жағдайда арпаның гүлдеуі, жапырақ қабатының жаралуы арқасында ол түйіннің аузына келіп түседі. Гүлдену сипатына қарай астық тұқымдастары өздігінен тозаңданатындар (бидай, арпа, сұлы, тары, күріш) және айқас тозаңданатындар (жүгері, қара бидай) деп бөлуге болады.

Дәннің толықсуы және пісуі - гүлдің тозаңдалуы біткеннен кейін, түйін қалыпты дәннің мөлшеріне дейін тез өсе бастайды да, эндосперма қоректік заттарды жинай отырып, ұрыққа айналдырады. Дәннің толықсуы мен пісуі кезеңінде температура жоғары болады. Аңызықтың соғуы топырақ ылғалдылығының жетіспеуінен дән ұсақ қатпарлы, толық болмайды, соған байланысты өнімнің мөлшерімен сапасы төмендейді. Керісінше, ауа райының тым жаңбырлы және жылы болуынан дән бойындағы крахмал жеткіліксіз болады.

Пісу кезеңі:

1. Сүттеніп пісу;

2. Балауыздану - қамырланып пісу;

3. Толық пісу болып 3-ке бөлінеді.

Сүттеніп пісу - гүлденген соң 8-18 күннен кейін басталады. Дәннің түсі жасыл болып, сүтке толып тұрады. Төменгі жапырақтары құрғағанда сабақтары тек төменгі жағынан сарғая бастайды. Дәннің ылғалдылығы салмағының 50% -ын алады. Қысқан кезде, дәннен ақ сүт және 50% су шығады.

Қамырланып пісу және балауыздану - сүттеніп пісуде 10-12 күннен кейін басталады. Дәннің түсі сарғайып, тығыздала түседі. Ылғалдылығы 25-30% шамасында болады. Егістік бұл кезеңде толық сарғаяды.

Балауыздану - қамырланып пісу кезеңінде дәнге қоректік заттардың баруы біртіндеп тоқталып, дән сары түстеніп, қатаяды. Бұл кезеңде егінді дестелеп ору басталады.

Толық пісу - дән артық суынан айырылып, ылғалдылығы 17%-дай болып, қатаяды, майыспайды. Толық пісу кезеңінде жапырақ түсіп, өсімдік толық сарғаяды. Дән қатайып, кішірейеді. Гүл қабыршығынан оңай ажырайды. Бұл жағдайда нақтылы жиналмаған егінде дәннің төгілуінен ысырап көп болады.

Астық дақылдары. Екпе дақылдарының ішінде астық тұқымдастарына үлкен мән беріледі. Оларға - бидай, қара бидай, арпа, сұлы, күріш, тары, жүгері, құмай және қарақұмық жатады. Бұлар тағамдық қасиетінің жоғары болуына және тұрмыста жан-жақты пайдаланылуына байланысты жер шарының барлық аймағына кеңінен таралып отыр. Астық дақылдары тұқымында ақуыз, көмірсутек және май көп мөлшерде кездеседі. Астық дақылдарының бірқатары (арпа, сұлы, жүгері) құнарлы мал азығы болып саналады. Олардың дәні жиналып алынғаннан кейінгі қалған сабандары мен топандары мал азығына тікелей пайдаланылады. Ал астық дақылдарының дәндері сыра, крахмал, спирт алуға және декстрин өндірісінде кеңінен пайдаланылады.

Дорофеев В. Ф., Удачин Р. А. (1968), Семенова JLB. (1987) зерттеулері бойынша ерте пісетін сорттар орташа және кеш пістеін сорттарға қарағанда төмен өнімділікпен ерекшеленеді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс