МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Әлеуметтік-педaгoгикaлық пәндер кaфедрacы
Қoрғaуғa жіберілді:
кaфедрa меңгерушіcі,
п.ғ.к., дoцент Н.В.Ивaнкoвa
____________
___________ 2020ж.
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Тaқырыбы: МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Oрындaғaн: Габдрахманова Н.С
Ғылыми жетекші т.ғ.к. Толеева Б.А.
Көкшетaу, 2021
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Габдрахманова Нургуль Сериковна
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Көкшетaу, 2021
КIРIСПЕ
1
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайы
1.2
Мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері
1.3
Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері
2.
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
2.1
Әлеуметтік реабилитациялық мекемелердегі қызметінің құрылымы мен мазмұны
2.2
Мүмкіндігі шектеулі балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс технологиясы
2.3
Қазақстандағы мүгедектерді әлеуметтік қолдау бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту ең маңызды мәселелердің біріне айналып жатыр. Қазіргі кезде еңбек етуге қабілеті жоқ жандардың жылдан-жылға саны артуда. Қазақстан мемлекетінде осы мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған көптеген бағдарламалар, жобалар, жұмыстар ұйымдастырылуда. Осыған байланысты мүгедектерге көмек көрсетуге байланысты оңалту орталықтары ашылып жұмыс жасап жатыр. Ол тек мүгедек балаларға ғана емес олардың ата-аналарына, отбасыларына да қандай да бір әлеуметтік көмек көрсетеді. Бұл жұмыс жасап жатқан орталықтардың міндеттері мүмкіндігі шектеулі балаларға медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік жағынан көмек көрсету болып табылады және де кәсіби бағдар береді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметке, қоғамға сіңісуге жәрдем беретін жандардың бірі ол оның отбасы. Мүгедек балаларды асырау жағынан қиын, сондықтан да осыған байланысты жылдан-жылға отбасының айырылысуы көп кездеседі, және де жалғыз басты анаға немесе әкеге баланы жалғыз асырап өсіру өте қиынға соғады. Осыған байланысты Қазақстанда осындай оңалту орталықтары жұмыстарын жүргізіп жатыр, ол бағдарлама баланың әлеумете сіңісуіне жәрдемдеседі. Бұл оңалту орталықтарына мүгедек адамдарға және олардың отбасыларына жан-жақты тұрғыдан көмек қолын созады. Мүмкіндігі шектеулі баланы зерттеп оған қандай көмек қажет екенің анықтап әр-түрлі жағынан қолдау көрсетеді. Мүгедек балалардың дамуы мен тәрбие жағынан проблемаларды шешуге байланысты өз көз қарастарымен бөліседі. Мүмкіндігі шектеулі балалардың жылдан-жылға көбею себебіне байланысты, мұндай балалармен айналысатын мамандарда жетілген бағдарламалардың аздығын және оның шешу жолдарын анықтауға көмек қолын созатын білімді мамандардың аздығын айтады. Сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларды жан-жақты тұрғыдан қамту яғни психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік жағынан көмек көрсету қазір қойылып жатқан басты мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда қазіргі таңда ең төменгі сатыда тұрған салаларының бірі- ол мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс. Орыс және де қазақ ақын-жазушылар бұл мәселені өз еңбектерінде қозғап, қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі екенің атап көрсеткен. Біздің елімізде мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердің аздығы соның ішінде мамандардың жетіспеушілігі сияқты мәселелер туындап жатыр. Еліміздің заңнамасында мүмкіндігі шектеулі балалар білім алуға, ерекше күтімге, әлеуметтік ортада толыққанды өмір сүруге құқылы екені жайында жазылған. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар қалыпты дамыған адамдармен әлеуметтік, саяси, азаматтық, мәдени жағынан тең құқылы болып табылады. Елбасымыз өзінің жарлығындада мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеуге көп көңіл бөлген. Үйде білім алатын мүгедек балаларға материалдық-техника жағынан көмек көрсетіп, қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру қолға алынған. Мүмкіндігі шектеулі балаларды үйден оқыту ең ыңғайлы тәсілдердің бірі болатын, яғни баланың назарын бір бағытқа аударып, сабаққа деген белсенділігін арттыруға мүмкіндік берген. Жылдан-жылға мұндай балалардың саны артуда соған байланысты елімізде көптеген шаралар жасалынып жатыр, қазіргі таңдағы инклюзивті білім беру сол үлкен еңбектің нәтижесінде шыққан дүние деп білемін. Яғни инклюзивті білім беру барлық балаларға теңдей білім беру мақсатында жасалынған бағдарлама. Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балалар көбінесе мектеп-интернаттарында білім алады, өйткені кәдімгі мектепке мүгедек бала келсе мұғалім оны қандай кітаптармен оқытуын немесе қандай әдістемелік құралмен қолдануын білмейді, себебі бізде кадр жеткіліксіздігі. Шындығында мүмкіндігі шектеулі балалар біздің қоғамға бейім емес, себебі адамдардың өздері балаға айанышпен қарап немесе мүсіркей қарайды. Жалпы білім беретін мектептерде оқып, білім беру енді-енді қолға алынып келеді. Қазақстанда мұндай балаларға арналған көптеген мекемелер салынып жатыр. Соның бірі Аялы алақан атты бағдарлама ашылған. Мұнда балалар таңертеннен кешке дейін мамандардың қарамағында, үйірмелерге қатысып, бір-бірлерімен танысып, ұжымға үйреніп баулиды. Бұл бағдарлама өте тиімді деп айтсақ қателеспейміз, өйткені мұнда балалар өздеріне дос-сырлас тауып қана қоймай, жан-жақты дамиды. Әр-түрлі сюжеттік ойындар арқылы, жаттығулар, видео-роликтер арқылы дамып, өркендейді.
Мемлекеттің азаматтарының басты міндеттерінің бірі балаға әлеуметте еркін өмір сүретіндей жағдай жасау. Сол үшін қолдан келетін шаранын барлығын қолданып тиімдісін тандау. Көмекке мұқтаж адамдардың барлығына қаншалықты көмек көрсете аламыз, соншалықты көмек қолын ұсыну. Мүмкіндігі шектеулі балалар үшін ең маңызды аспект ол қарапайым қарым-қатынас. Қарым-қатынас арқылы әр бір баланың жан дүниесін біліп, түсінуге болады. Қарым-қатынас ол адамды біріктіру және жеке адамды дамыту құралы болып табылады. Қарым-қатынас жасау арқылы адамдар бір-бірлерінің мінезін, темпераментін, психикасын біледі. Бұл арқылы адам жан-жақты дамиды, өзіне тән қандайда бір пікірі қалыптасады, өзгелердің пікірін біледі, яғни қарым-қатынас арқылы адам толықтай дамиды. Мүмкіндігі шектеулі балаларға бұл аспект өте маңызды, келесі аспект ол қолдау болып табылады. Қолдау арқылы адамды көптеген биік шыңға жетелеуге болады, ал мүмкіндігі шектеулі балалар үшін бұл тіптен керемет бағыттарынын бірі. Өйткені осындай балаларға көбі қолдау көрсете қоймайды, баланы керісінше артқа шегіндіріп сен істей алмайсын, сенін қолынан келмейді деген сөздерден кейін көптеген балалар жасағысы келіп тұрған іске қол сілтей салады менің қолымнан бәрібір ештене келмейді деп. Сондай жағдайды болдырмау үшін балаларға әрқашан қол қанат болып, арқа сүйей алатын қолдауды көрсету керек. Балаға өзінің маңызын жоғалтпайтындай жағдай жасалуы тиіс. Зерттеу нәтижесінде көптеген балалардың армандары орындалмағаны, қалағандарына қол жетпеуінің кесірі ол қолдаудын жоқтығы, өзіне сенімсіздіктін арқасында екені анықталған болатын. Сол себепті әр баланы қолдап, қолпаштап әрқашан жақсы қарым-қатынаспен қарсалып, балалардың өміріне бір жылу сезім берейік. Себебі әр балаға жылулыққа, қолдауға лайықты [1].
Арнаулы білім беруді немесе инклюзивті білім беруді қолға алуымыз қажет, өйткені бұл ең тиімді бағдарламалардың бірі болып табылады. Өйткені мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалармен бірге біріктіріп оқыту ең тиімді. Себебі бала мұнда білім алып қана қоймай, дос-сырлас табады, өзінің қорқынышын женеді және де әлеуметте өзін қалай ұстау керек екеніне үйренеді. Яғни инклюзивті юілім берудің тиімді жақтары көп, бұл инклюзивті білім беруді әрі қарай дамытту керек. Әр мектептің бағдарламасына қосып оқытуға тиімді болып табылады, өйткені мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту ең қиын жұмыстардың бірі десек қателеспейміз. Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметке, қоғамға еңдіруге ат салысу барша елдің міндеттерінің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Мүмкіндігі шектелі балаларды тәрбиелеуге, дамытуға, әлеуметтендіруге көмек көрсетіп, тиімді жолдарды ұйымдастыру.
Зерттеудің міндеттері: Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердегі педагогикалық жұмыстарды ұйымдастыру жолдарын анықтау, жүйелеу. Осы мекемелердегі әлеумттік педагог қызметін айқындау.
Зерттеу нысаны: Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердегі жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесі.
Зерттеу жұмысының пәні: Мүмкіндігі шектеулі бaлалaрмен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық әлеуметтік жұмыс.
Зерттеу жұмыcының зерттелу деңгейі: Ә.Әбдіраш [2], М.А.Галагузов [3], С.А.Ұзақпаева [4], М.Т.Баймұқанова [5], Ж.Ж.Назарова [6], Ж.Н.Сарасенова [7] т.б ғaлымдaрды aтaп өтуге бoлaды.
Зерттеу әдіcтері: Диплoм жұмыcын oрындaу бaрыcындa төмендегі әдіcтер қoлдaнылaды.
- эмпирикaлық бaқылaу, бaйқaу әдіcі, қocaлқы, cұхбaт әдіcтер, түзету әдістері ;
-педaгoгикaлық тәжірибені тaлдaу;
-пcихoдиaгнocтикaлық әдіcтер;
Зерттеудің ғылыми бoлжaмы: Егер пcихoлoгиялық-педагогикалық мүмкіндігі шектеулі бaлaлaрды aлдын aлa диaгнocтикaлық текcеру шaрaлaры ұйымдacтырылca және oйын, түзету элементтерін қoлдaнca, пcихoлoгиялық- физиoлoгиялық шектеуі бaр бaлaлaрдың oйлaу ерекшеліктерін aнықтaудың мүмкіндіктері aртaды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде осы зерттеу тақырыбының өзектілігін, зерттеу тақырыбының мақсатын, міндеттерін, және де тақырыпқа кішкене шолу жазып кеттім.
Бірінші бөлімде - мүмкіндігі шектеулі балалармен педагогикалық-психологиялық жұмысты қалай жүргізу керек екендігін, балалармен қалай тіл табысуға болатындығын жаздым.
Екінші бөлімде - мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтегі жұмысы, яғни балаға қоғамда өзін қалай ұстау керек екендігін, сондай балалардың әлеуметте қандай құқықтары бар екендігін жазып өттім.
Қорытынды бөлімде мүмкіндігі шектеулі балаларда педагогикалық психологиялық жұмысты ұйымдастыру тақырыбы жайлы қорытындылап жазу.
I МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайы
Инклюзивті оқу, білім беру қазіргі таңда жаһандану мәселесінің алғашқы бағыттарының бірі болып табылады. Осы жаһандық мәселеге барлық ғалымдар, әлем ғалымдары өз ойларын айтып қаншама анықтама берген. Олардың ішінен ең ұнағаны, инклюзивті білім беру ол мүмкіндігі шектеулі балаларға мүмкіндік беру. Яғни мүмкіндігі шектеулі балаларда білім алуға, әлеуметте өз орнын табуға, дос табуға, қол қанат табуға қиын, ал соның бәрін толтыратын инклюзивті білім беру. Табиғат бермеген мүмкіншілікті инклюзивті білім беру сыйлап отыр, баланың тек ынтасы болса болғаны. Көпитеген балалар өздерін ішінде ұстап дамымай, өздері қалайтын заттарды айтпай ұялады, инклюзивті білім беру сол балаларға қалайтындарын береді. Яғни балалардың ұялуын жойып, көмек сұраудан қысылмауға үйретеді. Инклюзивті оқыту немесе инклюзивті білім беру жай ғана сөз бірақ тұнып тұрған көп мағына, көптеген көмек деп айтуға болады. Инклюзивті білім беру ол мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалармен қосып оқыту. Неге былай қосып оқытады, неге бөлек оқытпайды, балалар қысылып ұяладығой деген сұраққа жауап беруге болады. Неге, өйткені қандай да бір кемістігі бар балалар дені сау балалармен оқығанда басында қиын болады, бірақ та сонында мұндай балалар әлеуметке тез бейімделеді, дені сау балалармен өзінше тіл табыса алады, өмірдегі қарапайым нәрселерді жасауға бейімделеді. Яғни бұл бағдарламаның жақсы жағы ол барлық балаларды бөлмей, бірге оқыту. Бұл балалардың әрқайсысына болсын жақсы, өйткені балалар бірін-бірі түсінуге үйренеді, көшеде мысалы сондай адамды көрсе сынақтан қашпай қол үшін беріп көмектесе алады. Осы бағыт-бағдар балаларды, оқушыларды оқытуда, дамытуда, тәрбиелеуде жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы, қауіпсіз өмір сүру жағдайын қалыптастырады [2].
Мүмкіндігі шектеулі балалар жайында Қазақстан Республикасының заңында, конституциядажазылған. Яғни мұнда мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір сүруге деген, әлеуметке деген құқықтары жазылған. Бұл заңдарды әрбір азамат және азаматша білуі тиіс. Инклюзивті білім беру немесе білім баршаға, бәріне деген бағдарламасы барлық балаларға және де оқушыларға мектепке дейінгі оқу орындарында балабақшада мектепте және мектеп өміріне белсенді қатысуға, ат салысуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының заңдарында мүмкіндігі шектеулі балаларға, кемістігі бар балаларға көмек көрсетуге тиімді жүйесін ойлап құруға оларды тәрбиелеумен, оқытумен, еңбекке және кәсіби даярлаумен балалар мүгедектігінің алдын-алумен байланысты проблемаларды жоюға, шешуге бағытталған. Мүмкіндігі шектеулі балаларды туғаннан бастап кәмелет жасқа толғанға дейін қол қанат болып көмектесу, еліміздің заңнамасында жазылған. Яғни ол заңда балаға психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік, медициналық көмек көрсету жайында жазылған. Бұл балалардың құқықтарын қорғаумен өте тығыз байланысты. Себебі әр-бір бала қауіпсіз, жайлы қоғамда өмір сүруге лайықты. Сонымен бірінші орында психологиялық тексеру, бұл дегеніміз баланың психикасының қалай дамып, өрбіп жатқаның және де бұзылыстарын зерттеп, қарастырады. Екінші әлеуметтік тексеру, әлеуметтік диагностика, мұнда әрине баланың әлеуметте қалай дамып жатқаның, әлеуметке деген ойын, әлеуметте яғни қоғамда өзінің ұстау мәнерін тексереді. Бұл да бала өмірінде ең маңызды аспектілерінің бірі болып табылады. Үшінші ол медициналық тексеру мұнда балалардың денсаулығын зерттейді, баланың дене бітіміндегі қандай да бір бұзылыстарды баланың өміріне қандай әсері бар екендігін, оны емдеп алуға болатындығын тексереді. Яғни бала денсаулығын түгелдей тексеріп, ауытқушылықтарына тереңдей көңіл бөлінеді. Төртінші бұл педагогикалық тексеру бұл осы мүмкіндігі шектеулі балалардың жасына қарап жас санының нормативтерін ескере отырып ақыл-ойының дамуы ерекшеліктерін және олардың ойын әрекеттеріне, білім алуға және адамдармен тіл табыса білуге ықпал ықтимал мүмкіндіктерін қарау, тексеру. Бесінші кәсіби диагностика бұл кемістігі бар балалардың дене бітіміндегі психикалық және дене кемістігін ойға ала отырып олардың еңбекке деген қызметін немесе кәсіптік дәрежесін меңгеруін және орындауының ықтималды мүмкіндіктерін қарастыру. Алтыншысы ол мүмкіндігі шектеулі балаларды оңалту орталықтары мұнда балалардың кеміс жақтарын біліп, олармен жұмыс жасауға үйретеді, баланың әлеуметте өзін ұстауға және де балалармен сөйлесуге өздерін ұстай білуге үйретеді. Медициналық, психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік іс-шаралардың тізбесі яғни жалғасы болып саналады. Сонымен қатар қорыта айтқанда инклюзивті білім беру оқушылардың, балалардың құқығы тең екендігін анықтайды және ұжым, қоғам іс-әрекетіне қатысуға адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттіліктерді дамытуға мүмкіндік береді [3].
Инклюзивті білім беру арқылы барлық балалардың мүмкіндіктерін ескере отырып ерекше мұқтаждықтары бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісі болып табылады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесіне, бағдарламасына дәстүрлі түрде қалыптасқан және де даму үстіндегі формаларды кері шегіндірмейді керісінше қайта жаңғыртады. Инклюзивті білім беру немесе бағыт-бағдар арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға, жетістікке жетуге ықпал етеді. Жақсы өмір сүруге мүмкіншілігін қалыптастырады осы бағытты білім беру жүйесіне еңгізу арқылы, оқушыларды, балаларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа, қарапайымдылыққа тәрбиелеуге болады. Сонымен қоса инклюзивті білім беру, оқыту үрдісі балаларды толерантылыққа тәрбиелеудің бірден-бір бастамасы болмақ.
Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайына тоқталсақ және бұл туралы айтатын болсақ. Бүгінгі күнмен ертенгі күнді салыстыруға келмейді, яғни қоғамда, адамда, заңда күннен күнге дамып, өзгеріп, оңалып жатыр. Қазіргі заманда мүмкінідігі шектеулі балаларға көптеген көмек көрсетіліп жатыр. Баланың емін-еркін қоғамда жүруіне жақсы жағдайлар жасалынып жатыр, бірақ та бұл бұнымен тоқталынып қалмайды, әрі қарай дамып жүреді. Бұрынғы кезде мүмкіндігі шектеулі балалар біреу немес екеуғана болатын сондықтан осыған көп көңіл бөлмеген. Әр жыл сайын мүмкіндігі шектеулі балалар көбейіп жатыр, сондықтанда оларға арналған оңалту орталықтары, әр түрлі арнаулы мектептер салынып, қазірге саны көбеюде. Мұқтаж жандарды қоғамнан бөлмей оларды барлық балалармен бірдей көру бұл үлкен жетістік. Өйткені әр-бір бала оқып, дамып, өркендеуге лайықты [4].
Даму мүмкіндігі шектеулі балалармен психологиялық-педагогикалық жұмысты ұйымдастырудың негізгі бағыт-бағдары:
1. Балалардың психологиялық және де дене даму ерекшеліктерін тексеру, бақылау.
2. Баланың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес келетін жеке жұмысты ұйымдастыру бағдарламаларын әзірлеу және де іске асыру.
3. Жеке, топпен, ұжыммен өтетін түзету, дамыту жұмыстарын жүргізу.
4. Кеңес беру және оқу-ағарту жұмыстарын ұйымдастыру.
5. Психологиялық-педагогикалық диагностика жүргізу.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың даму жағынан оң нәтиже алып жатыр, яғни қазіргі заманда оларға деген көптеген жұмыстар жасалынып жатыр. Қаншама мектептер, әр-түрлі орталықтар, балабақшалар күннен күнге көбеюде, және де мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жасай алатын мамандар даярлануды, және де ол мамандардың күннен күнге класификациясы артуда. Бұл өте үлкен нәтиже болып табылады. Тек өмір ғана құндылық ретінде қалыптаспайды, адамның денсаулығы, қиындықсыз өмір сүруі, әлеуметте өзін емін еркін сезіне алуы бұнын барлығы өмірді ерекшелендіреді, өмірдің жақсы бояуларын шығарады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір сүру қабілеттеріннің төмендеуі адам ретінде дами алмауына, әлеуметте бейімделе алмауына, мінезін бақылау алмауына, басқа балалармен тіл таба алмауына, еңбек ете алмауына, білім ала-алмауына әкеп соқтырады. Отбасы, интернат, мектеп, үй әлеуметтің орын баса алмайды деуге болады. Өйткені осы заттар әлеуметке еңседе, бұл ұғымды толықтай жеткізе алмайды. Мүмкіндігі шектеулі балалардың кемістіктерін тек медициналық жағынан қарау дұрыс деп есептелмейді. Бұл ұғымды тереңірек білу үшін медицина, педагогика, психология деген ұғымдарды түсіну керек. Сондықтан да мүмкіндігі шектеулі балаларда қиыншылықтар ауруына сәйкес немесе дамымауына сәйкес емес, осының бәрі әлеуметтегі адамдардың сөздері де жанға қатты батуы мүмкін. Мүмкіндігі шектеулі балалардың ең маңызды әлеуметтік ортасы ол оның отбасы, жан ұясы баланың жақын адамдары болып табылады. Бірақ та ата-аналар кейде өз міндеттерін атақара алмайды, және балаға бей-жай қарайды. Өйткені кейбір ата-аналардың финанс жағынан қиналады, кейбірі әлеумет жағынан. Сол үшін де кейбіреулері сол проблемаларын балаларына көрсетіп кояды. Отбасының өмірлік баспалдағы әр түрлі жүйелерден тұрады. Мысалы баласының мүгедек екенің естігенде ата-аналары қандай жаман күй кешеді, оны туысқандарына айтқанда да. Одан кейін баланың білімін ұйымдастыру, өзінің жастағы балаларынан қалмауын ұйымдастыру, балаға алдағы өмірінің тізбегін ұйымдастыру да ата-ананың міндеті болып табылады. Есейген баланың алдағы өміріне байланысты сұрақтарды шешу, қайда тұратының белгілеу. Тарихи тұрғыдан мүмкіндігі шектеулі балаларды еңбекке қабілетсіз деп таныған. Сондықтан да осы жайлы талдауды денсаулықты сақтау органдарында жүргізіледі. Дәрігерлер, мамандар көп жылдар бойы мүгедектікті шын қабылдамай жай ғана дұрыс емделінбеген ауру деп санаған. Сол себептен де оларды еңбекке жарамсыз деп қабылдаған. Мүгедек түсінігі жазылмайтын ауру деп айтқан болатын. Сондықтан да адамды әлеуметте екінші орынға ығыстырған. Сөйтіп баланы қатты бір дефектісі бар, бүлінуі бар деп ойлаған. Мүмкіндігі шектеулі балалардың бірнеше проблемалары бар. Олар: әлеумет, психология, педагогика, қоғам, өндіріс, экономика, анатомиялық және де медицина [5].
Дамуында мүмкіндігі шектеулі балалар барлық дені сау балалар сияқты білім алуға құқылы, бұл жайлы Қазақстан Республикасының заңында айтылған. Осы мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүргізудің қазіргі күнгі жағдайы қуантарлық жақсы деп айтсақ та болады. Өйткені денесінде кемістігі бар балаларға қаншама жағдай жасалынып жатыр. Көзбен көріп жатқанымыздай бұрынғы жылдары мұндай балаларға қарауғада ешкімнің батылы бармайтын, осындай балаларды бала құрлы көрмейтін. Қазір керемет дамып келеміз, мұндай балаларды адам қатарына қосып барлығымен бірге білім беріп, оқытып, жұмысқа орналастырып, уй жағынан көмек беріп жатыр. Осы жылы волонтерлар жылы болды, қаншама волонтерлар осындай жандарға көмек көрсеткен үй жағынан да, басқа жақтанда қаншама көмек жасаған. Және де осы бағдарлама өте пайдалы болды, еліміздің әр бір адамдарына, бірі жанына жақсы-жайлы үй және де тағы басқа алып жатса көмектескен адамдар, күшті эмоцияға бөленіп жатыр, себебі адамға көмек қолын ұсыну, жақсылық жасау бұл өте үлкен іс деп санаймын. Біздің қазіргі қоғам өте ерекше. Иә барлығы интернетте телефоннын алдында көп отырады. Бірақ та осы адамдарда тұнып тұрған қаншама таланттар. Біздің қоғамымыздың жақсы жақтарын айтып өтейік: бізде адамдар бір-бірін сыйлай біледі, бір-бірінің ойын тындай біледі. Қызғаныш, өш алу дегендерді сирек кездестіруге болады, көбінесе ақ қызғанышпен қызғанады, яғни сол адамның табысқа жетуіне қуанады. Біздің заманымызда адамдар мейірімді, көмек қолын бере алатын адамдар тәрбиеленіп, өсіп жатыр. Бұл әрине қуанарлық жағдай. Тіпті бұрын көзіннің қырымен қараған мүмкіндігінде шектеуі бар балаларға да қазір басқаша қарап оларға да қуана көмек береді. Алда да бұдан да жақсы болатынына күмәнім жоқ. Өмір ертегі емес, оның да қиыншылықтары, қайғылары бар. Өмірді ертегі қылатын біз адамдар. Сол себептен бәріне бірдей қарап, адамды- адам ғұрлы санап, мейірімді болайық. Сонда әр бір адамның өмірі мәнді де сәнді болатынына сенімдімін [6].
0.2 Мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері
Әр адам индивид немесе тұлға болып табылады. Түр-әлпеті, бейнесі, ақыл-ойы, дене бітімі ешкімге ұқсамайды ерекше болып келеді. Тіпті сыртқы келбеттері түр-әлпеттері бірдей болып көрінетін егіздерді зерттей қараса әйтеуір бір жерінде ерекшелік байқалады, бір өзгешелігі болады. Соңғы кезде көпшілікке ұқсамайтын, яяғни мүмкіндігі шектеулі балалар өмірге жиі келіп жатыр. Бұрындарды туғаннан кейін қоғамға шықпаған, көпшілікке көрінбеген болар бірақ та қазір ондай жеткіншектер қатары көбейген және де әлі де көбеюде. Олар дегеніміз мүмкіндігі шектеулі балалар, кейбір ақпараттың көздеріне сүйенсек жиырмаға шақты баланың төртеуі кемістігі бар бала болып дүниеге келуде, және де ондай балалардың саны одан да көп болуы мүмкін өйткені тіркеуге тұрғаны да бар және де тіркеуге тұрмай жекеменшік ғимараттарында білім алатындары да бар, яғни ондай жасөспірім балалар көп. Сол балаларды ортаға, әлеуметке бейімдеу және де соған байланысты жұмыстардың ерекшеліктері туралы айтамыз[7].
Инклюзив дегенді естіп көрдіңізбе, әрине ауру бала тумаған адам-ана білмейтінде шығар. Француз тілінен аударғанда инклюзив қамту деген мағынаны білдіреді. Инлюзивті білім ол балалардың ерекшеліктеріне қарай жалпы білім беру жүйесіне еңгізу, оқыту болып табылады. Инклюзивті білім беру Қазақстан мемлекетінде заңда да конституцияда да орын алған үлкен ұғым деуге болады. Өйткені ол өз ішінде көп нәрсе білдіреді. Сол кезеннен бастап, яғни 2000 жылдан бастып балалар инклюзивті білім беруге ене бастады. 2002 жылы мүмкіндігі шектеулі балалардың яғни әлеуметтік-медициналық көмек алу туралы еліміздің заңында қарастырылған болатын. 2010 жылдан бастап Астанада яғни қазіргі Нұр-Сұлтан қаласында ең алғашқы мүмкіндігі шектеулі балаларды қабылдайтын, осы инклюзивті білім беретін мектеп ашылған. Көптеген мамандардың пікірінше, ойынша инклюзивті білім беру тек кемтар жеткіншектерді ғана қамтымайды, мәселен еңген ортасын тілін білмесе балаға жеке тіл үйрету олда инклюзив деп тіл қатып айтып кеткен болатын. Бұл мектепте әр-түрлі балаларды оқытқан, көпшілік ортасында, адамдар көп жерде бола алмайтын, мысалы жүрегінде ақауы бар жасөспірімдер, балалар жеке оқытылған. Жалпы осы инклюзивті білім беруді еңгізуден бұрын, Нұр-Сұлтан қаласында арнайы мекемелерде балалар түзету қызметін алады, яғни психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерінде және де оңалту орталықтарында өздерінің денсаулықтарына байланысты балалар түзету жұмыстарын ала алған, балалар дәрігер кеңесін де алған, сол бойынша өздерінің дене бітіміндегі ауытқушылықтары туралы білген. Балалардың көбі осы мекемелерде білім алады және де ол балалар әлеуметке еркін сіңіседі, өйткені бұл бағдарламада осы әлеуметке ену жайында бағдарламалары көп. Жалпы бала сыныпқа оқуға барған жағдайда оған өзінің жеке оқу бағдарламасы анықталынады. Бірақта бұл мұғалім сабақтан кейін қалып оқу бағдарламасын береді екен деген сөз емес. Сабақтың үстінде сол балаға ерекше көңіл бөлінеді, яғни дене бітімі сау балалардың бес тапрысма орындауға жоспарланған болатын болса , бұзылысы бар балалар өздерінің қаншалықты шамасы бар соншалықты орындайды. Және де орындау барысына мұғалім жеке нормасында көрсетіп қояды. Көптеген балалар мектепте немесе оңалту орталықтарында оқыса кейбір балалар үйде білім алады. Бұл мектеп аутистік дертке шалдыққан балаларды оқытумен айналысуды эксперименталды түрінде еңңгізген болатын. Мектептің басшылығы жүрексінсе де бұл бастаманы қолдаған болатын, алғашында әлеуметтік ортаға еңуге мұқтаж төрт бала келген, олардың бірден-бір ерекшелігі тұйық қоғамнан алшақ бірақ әрқайсысынында ерекше қабілеттері барын анықтады. Басында төрт оқушы екі жылда он төртке жеткен болатын [8].
Шығыстық тәрбиенің бір ерекшелігі ме, жоқ кәдімгі ме бойында ойында қандай да бір өзгешелігі бар бала дүниеге келсе, ол қоғамнан оқшауланады, әдетте ата-анасы өзің қинай бастайды. Ересектің бойындағы сол комплекс баланың өмір бойындағы тәрбиесіне негіз болады, яғни баланың өмір бойына қалып қояды. Шыны керек аутизм деген сөздің өзін жиі естіп кеттік тегі де, заты да беймәлім болған бұл ауру қайдан келгенің де білмейміз. Ғаламтор бетіндегі кейбір ақпаратты ақтарып қарасақ АҚШ-та қырқыншы жылдардан екпе вакцинациясы басталса шамамен жиырма жылдан кейін аутизм деп аталаған дертте қылан берген екен, нақты себебі әлі күнге дейін анық емес. Бұл мектептің мұғалімдері ерекше балалармен жұмыс жасау қиын деп айталмаспыз, бастапқыда ата-аналар тарапынан ол жеткіншектердің басқалармен қатар отыратынына наразы болған. Жиналып кездесіп түсіндіруге тырысқан, ол балаларды шеттете бермей керісінше ортамызға тартуға кез келді деп айтқаннан кейін түсініп қолдады. Ақпаратқа сүйенсек қаладағы көптеген мектептің мысалы жүз мектептің сексенінде инклюзивті білім беру жүйесі еңгізілген, олардың үштен бірі кіріктірілген бағдарламамен тәлім-тәрбие беріліп жатыр бұл үлкен көрсеткіш. Балалар диагнозына қарай реттелген, мамандарды да соған сай жинақталған. Ал кейбір мектептерде, оқу ордасында толықтай мүмкіндік жасалған. Ол дегеніміз - логопед, дефектолог, сурдопедагог, тифлопедагог, әлеуметтік педагог, психолог сияқты мамандардың барлығы бар. Мүмкіндігі шектеулі балаларды ортаға тарту керек. Осы инклюзивті білім беру білім аламын деген балаларға білім алуға деген ынталандыратын керемет бағдарлама. Осындай мектептерді салу өте жақсы шешім, өйткені осындай мектептердің жақсы, жағымды жақтары жететін [9].
Қазіргі Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларды дамыту, оқыту, тәрбиелеу жүйесі ұйымдастырылып жатыр. Сонымен даму мүмкіндігі шектеулі балаларға психологиялық-педагогикалық жұмыстың негізгі міндеттері:
1. Балалардың дамуындағы қандай да бір кемшіліктерді, ауытқуларды анықталған сәттен бастап оны ерте түзету.
2. Тәрбие беру және білім бағдарламаларын психологиялық көмек көрсету.
3. Барлық мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуына ат салысатын жандардың, яғни ата-аналардың, мұғалімдердің, психологтардың тағыда басқа адамдардың құзыреттілігін және де мәдениетін дамыту.
4. Балаға және де оның отбасына даму, оқу, әлеуметтену міндеттерін шешуге көмек қолын ұсыну, ықпал ету.
5. Баланы тәрбиелеу, түзету, дамыту әдіс-тәсілдері, жұмыстары бойынша педагогикалық-психологиялық, диагностикалық жұмыс жүргізу.
Мүмкіндігі шектеулі балалармен, мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері. Осының алдында мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметте қалай дамытатының және оның қандай маңыздары бар екенін жазып кетейік. Мүмкіндігі шектеулі балалардың психикасы дені сау балаларға қарағанда өзгеше. Сондықтан мұндай балаларды оқыту, тәлім-тәрбие беру қиынырақ. Бірақ та бұл балаларда басқа балалар сияқты тілін таба алсан не айтсан да соны жасап көнеді. Осы себептен де бұл балаларды әлеуметке ендіру үлкен жұмыс болып табылады. Егер мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметке ендіре алсан үлкен жұмыс тындырдын деуге болдады. Өйткені кемістігі бар балаларға әлеуметке ену өте қиын. Сондықтан ең тиімді әдістерді қолдану керек. Және де инклюзивті оқыту ең тиімді де ерекше болып саналады. Мұғалімдердің әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері неде, яғни әр бір бала қасындағы досына немесе сыныптасына ұқсамайды, сондықтан да оларға әр түрлі тәсілдер арқылы сөзге тартуға немесе ойынға кіріктіруге, тіпті әлеуметке сіңісуге көмектесе алады. Бұл жағдай баланың өзін емін-еркін ұстауға, басқа балалардан жасқанбай басын биік ұстап бірге ойнауға сөйлесуге тартуға болады. Мұғалімдердін әр-бір әдіс-тәсілдері тиімді болады, егер ол балаға он жағынан көмегін тигізсе. Әлеумет ең қиын сөздердің бірі айтылу жағынан емес, ол сөздің түп мағынасы қиын яғни әлеуметте қаншама адамдар өмір сүреді. Ол адамдардың барлығында өздерінің пікірі бар. Біреуі бір нәрсені қолдаса кейбіреуі керісінше оны жақтырмайды, сол себептен мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметке, қоғамға кірігу ең қиын тапсырмалардың бірі болып табылады. Егер ол балалар дені сау балалармен сөйлесіп тіл таба алса, онда әлеуметке еңу де қиын,а соқтырмайды. Кемтар балаларға әлеуметке ену қиын болмас үшімұғалімдер қаншама әдіс-тәсілдер қолданады, жаттығулар арқылы немесе ойын арқылы да жағдай жасайды.
Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері ол біріншіден баланың отбасының, жан ұясының, тұлғалық, топтық проблемаларын анықтап шешу. Мамандар балаларға қандай да бір көмек көрсетудің алдында ол балаға немесе жан ұясына қандай әлеуметтік көмек бере алатының біліп зерттеп алады. Әлеуметтік-педагогикалық жұмыс тікелей қоғамға байланысты. Мүмкіндігі шектеулі жандарды оқыту, әлеуметке ендіру барлық қоғамның жұмысы болып табылады. Барлық әлемде мүгедектердің сандары жылдан-жылға, күннен-күнге көбеюде. Бұл жандардың ең осал жерлері ол мүмкіндігі шектеулі балалардың және жан ұясының әлеуметтік бағытындағы проблемалар. Есту қабілеті, көру қабілеті бұзылған балаларға елімізде көптеген мектептер, орталықтар салынып жатыр. Қазіргі уақытта мүмкіндігі шектеулі жандарға жұмыс орындары жабылуда, яғни көптеген кәсіп орындар тек дені сау адамдарды жұмысқа алуда. Сондықтан қазір мүмкіндігі шектеулі адамдарда жұмыс орындары жоқ. Оларды жұмысқа қабілетсіз деп санайды, және де жұмыс күштерін тапсырмайды. Осындай кемістігі бар жандарға мемлекет жәрдем ақы төлейді, және де қандай да керекті аппараттармен, дәрі-дәрмектермен қамтиды. Және де кемістігі бар отбасыларда коммуналдық қызметтерге жеңілдік жасалынады [10].
Денсаулығына байланысты егер бала білім беру ордасына бара алмаса, онда білімді үйінде тегін оқытады. Дамунда мүмкіндігі шектеулі жандардың білім беру үрдісін, дамуындағы бұзушылықты коррекциялау, әлеуметке ендіру осының барлығын мемлекет қамтамасыз етеді. Әр түрлі коррекцияны, диагностиканы қажет ететіндер үшін арнайы мекемелер, ұйымдар бар және де салынуда. Оңалту орталықтары, балабақшалар, медициналық, педагогикалық-психологиялық кеңестерді мүмкіндігінде шектеуі бар балалар бұл консультацияларымен қолдана алады. Осында айтылғандардың барлығы мүмкіндігі шектеулі балаларға деген мемлекеттің қамқорлығы және борышы болып табылады. Бұл жандарға көмектесу біздің қоғамымыздың ізгілену, бірлік, қамқорлықтың көрінісі. Яғни дамуында мүмкіндігі шектеулі балаларға көмек қолын ұсыну барлық қоғамның алдында тұрған міндет болып табылады. Сонымен қатар баланы әлеуметке еңдіруде онай жұмыс емес, бірақ та бұл жұмысты барлығы қосылып жасауы тиіс.
Дамуында мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізілетін жұмыстардың барлығы ерекше болуы тиіс, өйткені баланы білімге, оқуға, әлеуметке кіруге қызықтыру қажет. Әлеумет бұл өте жауапкершілікті, шыдамдылықты, тұрақтылықты қажет ететін қоғам. Неге десеніз өйткені әлеумет адамдардан құралады, адамдар сөздерден құралады, десек те болады. Өйткені адамдар сөйлеуді, өз ойларын айтуды жақсы көреді, ал ол сөздерді адам көтере алама жоқпа оларға бәрі бір. Ол адамдар өз пікірлерін айтса болғаны, сонымен дамуында кемістігі бар балаға болса бұл айтқан сөздер өте ауыр тиеді, сондықтан да баланы әлеуметке шығарудан бұрын, жастайынан баланы сөз көтеруге, жауап беруге, барлығын өз ішінде ұстамай айтуға үйрету керек. Өйткені адам бәрін ішінде ұстаса психика жағынан ауру болады, сондықтан да қандай жағдай болмасын, бәрін ішінізде ұстмай жан-достарынызға, сырластарынызға, жақын адамдарынызға айтуға болады. Жан-достар демекші, әлеуметте шын достар да өкінішке орай өтірік достар да бар. Сол өтірік достар өздеріне пайда іздейді, сондай адамдардан сақ болуымыз керек. Бірақ та жақсы жаңалықтар да бар қуанышқа орай жақсы адамдар, достарда кездеседі. Ол шын достар сенін түріне, байлығына, қиыншылықтарына қарамай үнемі жанында болады, сондай адамдарды бағалау керек. Өмірде ондай адамдарды табу оңай емес. Барлық адамдар бірдей емес, олардың ойлауы да, пікірі де бірдей емес. Сондықтан барлық адамға бірдей жақсы болу мүмкін де емес. Сен қандай жақсы болсан да қоғам адамдары саған айтатын жағымсыз сөз таба алады. Негізі әлеумет бұл өте-өте күрделі сөз, мұнда өзінді тік ұстау өте қиын. Дамында мүмкіндігі шектеулі балалар өте сезімтал келетінін білеміз, сондықтан да оны әлеуметке еңдірудің жолдарын қарастыруымыз қажет. Бұл қиын жұмыстардың бірі болғасын, біз үлкен бір тарауды қарастыруымыз қажет, яғни барлық материалды оқып, қарап ең тиімді жұмыстарды жасауымыз қажет. Бала әлеуметте қоғамда өз-өзін жайлы, сенімді сезіну керек. Сол үшін жағдайлардын барлығын жасауымыз қажет.
Әр бір адам баласы мейлі ол сау немесе ауру болсын әлеуметте орындары бірдей болуға тиісті. Және де қазіргі барлық жандардын, мамандардың, педагогтардың міндеттерінің бірі болып саналуда [11].
0.3 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері
Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру ең қиын жағдай болып табылады. Сондықтан оларға білім берудің әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолданып ең тиімдісін таңдау керек. Ең тиімділері ол дидактикалық ойындар арқылы және де сыни тұрғыдан ойлау арқылы білім беру. Сыни тұрғыдан ойлауға келетін болсақ ол дегеніміз кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге, сұрақтарға сыни көзбен қарау. Күрделі де қиын мәселелерді шешуге, аса мыңызды жауапты шешім қабылдауға тиімді болып табылады. Үйретуге және де үйренуге өте тиімді тәсілдерінің бірі, ол арқылы балалардың қызығушылықтарын арттыруға болады. Дидактикалық ойындар арқылы сабақтарда баланың танымдық белсенділігін арттыруға өз бетінше білім алуға, шығармашылықты қалыптастыруға ықпал етеді, яғни атап өтсек балалар, оқушылар оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ұжымда бірлесіп жұмыс жасауға үйретеді, балада білімнің тереңдігін және де тиянақтылығының артатындығын байқауға болады. Дидактикалық ойындар арқылы оқыту кезінде қызығушылықты оятады, көптеген жағдайлардын мағнасын таниды, ой толғауға ат салысады. Қызығушылықты ояту бұл үйренудің бір үрдісі болып табылады. Үйрену процесі бұл бұрынғы білетінді жаңа біліммен ұштастырудан тұрады. Мүмкіндігі шектулі бала жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да сабақта қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы баланың не білетіндігін, не айта алатындығын соны анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғайды, оятады, ұмытылып қалған ақпараттарды еске түсіруге сұрақтар, тапсырмалар арқылы әсер ету жүзеге асады. Оқушы өз білетінін, еске түсіргенін қағазға жазады, содан кейін білгенін тобымен талқылайды бұл қайта жаңғыртудың бір әдісі. Осы кезеңге қызмет ететін білім беруге көмек көрсететін топтау, жұптау, түртіп алу, ойлану, болжау сияқты стратегиялар көп [12].
Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру қазіргі оқытудың негізгі талабы. Өйткені әр оқушылардың бәрінің ойлау қабілеті бірдей емес. Сондықтан бұл мәселеге психологиялық тұрғыдан қарап, педагогикалық әрекетпен, әдістемелік шеберлікпен қолға алу керек. Келесі, мағынаны ашу, яғни бұл кезеңнің мақсаты: ол жаңа ақпаратпен танысу, жаңа білімімен сусындау. Бұл кезеңде жаңа ақпаратпен, ойлармен танысады, тиісті тақырыпқа байланысты кино көру, дәріс алу, әңгімелесу, тыңдау немесе тәжірибе, эксперимент жасау сияқты мультиедиялық құралдарды пайдалану арқылы үйрену. Келесі орында ой толғау - бұл кезеңнің мақсаты жаңа қабылданған ақпараттарды және де ескі түсініктердің ара қатынасын белгілеу, ашу. Оқылған материалды яғни білген ақпараттарды талдау арқылы қорытындылау. Мағынаны тану кезеңінде білімге, ақылына сүйене отырып, бұрын және сабақ барысында не үйренгенін салыстырады, қарастырады және де бір тұжырымдама шығарады. Қарастырған тақырыптың мәнін толық түсіну және өзіне қойылған мақсатты іске асыру үшін жаңа тақырыпты талдайды, қажеттісін іріктеп, көшіріп, біліп алады. Мұғалім сұрақ қояды балалар өздерінің жауаптарына байланысты бірін-бірі немесе өздерін бағалайды. Алған білімдерін өмірмен байланыстырады, яғни өмірде болған оқиғалармен мысал келтіру арқылы қорытынды нәтиже шығарады, өз бетімен жаңа идеяларды ойластырады шындығына келетін болсақ балалар өздері бірінші сол ұғымға түсініктеме айтады. Ой толғаныс бағдарламасының үшінші кезеңі- ол күнделікті оқыту процесінде оқушының, балалардың толғанысын ұйымдастырады, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойлары арқылы, өздері оқыған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады және де сыныптастарына түсіндіре алады. Бұл кезеңде оқушылар бір-біріне білгендерін айту барысында әсерлі түрде ой алмастырады, ой түйістіретеді. Ой-толғанысында оқушылар өтілген мәтіннен не әсер еткенін қандай ой түйгенін жазуға үйренеді өз ойларын ашық жеткізуге үйренеді. Дидактикалық ойын арқылы балалар өз бетімен және де бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау, ой қозғай отырып, өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген білген білімін талдап, тұжырым жасауға үйренеді [13].
Мүмкіндігі шектеулі балаларға әр түрлі ғалымдар өздерінің ойларын айтып, еңбектерін жазған. Сыни ойлауды дамыту ол дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығының бірі білім балаларға дайын күйінде берілмейді. Сабақта оқушыға білім беру жоспарын ұйымдастыру технологиясы келесі кезеңдерден тұрады. Оқу процесінде өз қызметінің нәтижесінде балалар рефлексия арқылы білім алуға байланысты өзгеретін үлкен тәжірибеге ие болады. Бұл берген білімдер балаға өзі жеке алған ақпараттың мағынасын түсінуімен, оған осы белгілі бір қарым-қатынасты қалыптастыруымен, осы ақпаратқа қатысты өзін-өзі анықтайтынымен еркешеленеді. Бала немесе оқушы десек те болады осы кезеңдер арқылы білім алуға байланысты өз ойларын айтады, яғни осы кезеңдер арқылы балалардың білім деңгейінің өсуіне байланысты өз пікірлерімен бөліседі. Егер де мұғалім балаға осы кезеңдерді түсіндірмей бала өз бетімен оқыса яғни өзі түсініп содан кейін сыныптасына көмек көрсететін болса, онда бала тақырыпты толықтай меңгере алады [14].
Мүмкіндігі шектеулі балалардың құлағында ауытқушылығы бар балаларға имланта салғаннан кейінгі балалармен жүргізілетін педагогикалық түзету жұмстары жайында айтып өтсек. Педагогикаклық түзету шаралары осыған байланысты яғни баланың жасына, есту қабілеті бұзылған жасы, естуді жоғалту және де осы құлаққа арналған имланта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Әлеуметтік-педaгoгикaлық пәндер кaфедрacы
Қoрғaуғa жіберілді:
кaфедрa меңгерушіcі,
п.ғ.к., дoцент Н.В.Ивaнкoвa
____________
___________ 2020ж.
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Тaқырыбы: МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Oрындaғaн: Габдрахманова Н.С
Ғылыми жетекші т.ғ.к. Толеева Б.А.
Көкшетaу, 2021
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Габдрахманова Нургуль Сериковна
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Көкшетaу, 2021
КIРIСПЕ
1
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайы
1.2
Мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері
1.3
Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері
2.
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
2.1
Әлеуметтік реабилитациялық мекемелердегі қызметінің құрылымы мен мазмұны
2.2
Мүмкіндігі шектеулі балалармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс технологиясы
2.3
Қазақстандағы мүгедектерді әлеуметтік қолдау бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту ең маңызды мәселелердің біріне айналып жатыр. Қазіргі кезде еңбек етуге қабілеті жоқ жандардың жылдан-жылға саны артуда. Қазақстан мемлекетінде осы мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған көптеген бағдарламалар, жобалар, жұмыстар ұйымдастырылуда. Осыған байланысты мүгедектерге көмек көрсетуге байланысты оңалту орталықтары ашылып жұмыс жасап жатыр. Ол тек мүгедек балаларға ғана емес олардың ата-аналарына, отбасыларына да қандай да бір әлеуметтік көмек көрсетеді. Бұл жұмыс жасап жатқан орталықтардың міндеттері мүмкіндігі шектеулі балаларға медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік жағынан көмек көрсету болып табылады және де кәсіби бағдар береді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметке, қоғамға сіңісуге жәрдем беретін жандардың бірі ол оның отбасы. Мүгедек балаларды асырау жағынан қиын, сондықтан да осыған байланысты жылдан-жылға отбасының айырылысуы көп кездеседі, және де жалғыз басты анаға немесе әкеге баланы жалғыз асырап өсіру өте қиынға соғады. Осыған байланысты Қазақстанда осындай оңалту орталықтары жұмыстарын жүргізіп жатыр, ол бағдарлама баланың әлеумете сіңісуіне жәрдемдеседі. Бұл оңалту орталықтарына мүгедек адамдарға және олардың отбасыларына жан-жақты тұрғыдан көмек қолын созады. Мүмкіндігі шектеулі баланы зерттеп оған қандай көмек қажет екенің анықтап әр-түрлі жағынан қолдау көрсетеді. Мүгедек балалардың дамуы мен тәрбие жағынан проблемаларды шешуге байланысты өз көз қарастарымен бөліседі. Мүмкіндігі шектеулі балалардың жылдан-жылға көбею себебіне байланысты, мұндай балалармен айналысатын мамандарда жетілген бағдарламалардың аздығын және оның шешу жолдарын анықтауға көмек қолын созатын білімді мамандардың аздығын айтады. Сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларды жан-жақты тұрғыдан қамту яғни психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік жағынан көмек көрсету қазір қойылып жатқан басты мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда қазіргі таңда ең төменгі сатыда тұрған салаларының бірі- ол мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс. Орыс және де қазақ ақын-жазушылар бұл мәселені өз еңбектерінде қозғап, қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі екенің атап көрсеткен. Біздің елімізде мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердің аздығы соның ішінде мамандардың жетіспеушілігі сияқты мәселелер туындап жатыр. Еліміздің заңнамасында мүмкіндігі шектеулі балалар білім алуға, ерекше күтімге, әлеуметтік ортада толыққанды өмір сүруге құқылы екені жайында жазылған. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар қалыпты дамыған адамдармен әлеуметтік, саяси, азаматтық, мәдени жағынан тең құқылы болып табылады. Елбасымыз өзінің жарлығындада мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеуге көп көңіл бөлген. Үйде білім алатын мүгедек балаларға материалдық-техника жағынан көмек көрсетіп, қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру қолға алынған. Мүмкіндігі шектеулі балаларды үйден оқыту ең ыңғайлы тәсілдердің бірі болатын, яғни баланың назарын бір бағытқа аударып, сабаққа деген белсенділігін арттыруға мүмкіндік берген. Жылдан-жылға мұндай балалардың саны артуда соған байланысты елімізде көптеген шаралар жасалынып жатыр, қазіргі таңдағы инклюзивті білім беру сол үлкен еңбектің нәтижесінде шыққан дүние деп білемін. Яғни инклюзивті білім беру барлық балаларға теңдей білім беру мақсатында жасалынған бағдарлама. Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балалар көбінесе мектеп-интернаттарында білім алады, өйткені кәдімгі мектепке мүгедек бала келсе мұғалім оны қандай кітаптармен оқытуын немесе қандай әдістемелік құралмен қолдануын білмейді, себебі бізде кадр жеткіліксіздігі. Шындығында мүмкіндігі шектеулі балалар біздің қоғамға бейім емес, себебі адамдардың өздері балаға айанышпен қарап немесе мүсіркей қарайды. Жалпы білім беретін мектептерде оқып, білім беру енді-енді қолға алынып келеді. Қазақстанда мұндай балаларға арналған көптеген мекемелер салынып жатыр. Соның бірі Аялы алақан атты бағдарлама ашылған. Мұнда балалар таңертеннен кешке дейін мамандардың қарамағында, үйірмелерге қатысып, бір-бірлерімен танысып, ұжымға үйреніп баулиды. Бұл бағдарлама өте тиімді деп айтсақ қателеспейміз, өйткені мұнда балалар өздеріне дос-сырлас тауып қана қоймай, жан-жақты дамиды. Әр-түрлі сюжеттік ойындар арқылы, жаттығулар, видео-роликтер арқылы дамып, өркендейді.
Мемлекеттің азаматтарының басты міндеттерінің бірі балаға әлеуметте еркін өмір сүретіндей жағдай жасау. Сол үшін қолдан келетін шаранын барлығын қолданып тиімдісін тандау. Көмекке мұқтаж адамдардың барлығына қаншалықты көмек көрсете аламыз, соншалықты көмек қолын ұсыну. Мүмкіндігі шектеулі балалар үшін ең маңызды аспект ол қарапайым қарым-қатынас. Қарым-қатынас арқылы әр бір баланың жан дүниесін біліп, түсінуге болады. Қарым-қатынас ол адамды біріктіру және жеке адамды дамыту құралы болып табылады. Қарым-қатынас жасау арқылы адамдар бір-бірлерінің мінезін, темпераментін, психикасын біледі. Бұл арқылы адам жан-жақты дамиды, өзіне тән қандайда бір пікірі қалыптасады, өзгелердің пікірін біледі, яғни қарым-қатынас арқылы адам толықтай дамиды. Мүмкіндігі шектеулі балаларға бұл аспект өте маңызды, келесі аспект ол қолдау болып табылады. Қолдау арқылы адамды көптеген биік шыңға жетелеуге болады, ал мүмкіндігі шектеулі балалар үшін бұл тіптен керемет бағыттарынын бірі. Өйткені осындай балаларға көбі қолдау көрсете қоймайды, баланы керісінше артқа шегіндіріп сен істей алмайсын, сенін қолынан келмейді деген сөздерден кейін көптеген балалар жасағысы келіп тұрған іске қол сілтей салады менің қолымнан бәрібір ештене келмейді деп. Сондай жағдайды болдырмау үшін балаларға әрқашан қол қанат болып, арқа сүйей алатын қолдауды көрсету керек. Балаға өзінің маңызын жоғалтпайтындай жағдай жасалуы тиіс. Зерттеу нәтижесінде көптеген балалардың армандары орындалмағаны, қалағандарына қол жетпеуінің кесірі ол қолдаудын жоқтығы, өзіне сенімсіздіктін арқасында екені анықталған болатын. Сол себепті әр баланы қолдап, қолпаштап әрқашан жақсы қарым-қатынаспен қарсалып, балалардың өміріне бір жылу сезім берейік. Себебі әр балаға жылулыққа, қолдауға лайықты [1].
Арнаулы білім беруді немесе инклюзивті білім беруді қолға алуымыз қажет, өйткені бұл ең тиімді бағдарламалардың бірі болып табылады. Өйткені мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалармен бірге біріктіріп оқыту ең тиімді. Себебі бала мұнда білім алып қана қоймай, дос-сырлас табады, өзінің қорқынышын женеді және де әлеуметте өзін қалай ұстау керек екеніне үйренеді. Яғни инклюзивті юілім берудің тиімді жақтары көп, бұл инклюзивті білім беруді әрі қарай дамытту керек. Әр мектептің бағдарламасына қосып оқытуға тиімді болып табылады, өйткені мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту ең қиын жұмыстардың бірі десек қателеспейміз. Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметке, қоғамға еңдіруге ат салысу барша елдің міндеттерінің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Мүмкіндігі шектелі балаларды тәрбиелеуге, дамытуға, әлеуметтендіруге көмек көрсетіп, тиімді жолдарды ұйымдастыру.
Зерттеудің міндеттері: Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердегі педагогикалық жұмыстарды ұйымдастыру жолдарын анықтау, жүйелеу. Осы мекемелердегі әлеумттік педагог қызметін айқындау.
Зерттеу нысаны: Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мекемелердегі жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесі.
Зерттеу жұмысының пәні: Мүмкіндігі шектеулі бaлалaрмен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық әлеуметтік жұмыс.
Зерттеу жұмыcының зерттелу деңгейі: Ә.Әбдіраш [2], М.А.Галагузов [3], С.А.Ұзақпаева [4], М.Т.Баймұқанова [5], Ж.Ж.Назарова [6], Ж.Н.Сарасенова [7] т.б ғaлымдaрды aтaп өтуге бoлaды.
Зерттеу әдіcтері: Диплoм жұмыcын oрындaу бaрыcындa төмендегі әдіcтер қoлдaнылaды.
- эмпирикaлық бaқылaу, бaйқaу әдіcі, қocaлқы, cұхбaт әдіcтер, түзету әдістері ;
-педaгoгикaлық тәжірибені тaлдaу;
-пcихoдиaгнocтикaлық әдіcтер;
Зерттеудің ғылыми бoлжaмы: Егер пcихoлoгиялық-педагогикалық мүмкіндігі шектеулі бaлaлaрды aлдын aлa диaгнocтикaлық текcеру шaрaлaры ұйымдacтырылca және oйын, түзету элементтерін қoлдaнca, пcихoлoгиялық- физиoлoгиялық шектеуі бaр бaлaлaрдың oйлaу ерекшеліктерін aнықтaудың мүмкіндіктері aртaды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде осы зерттеу тақырыбының өзектілігін, зерттеу тақырыбының мақсатын, міндеттерін, және де тақырыпқа кішкене шолу жазып кеттім.
Бірінші бөлімде - мүмкіндігі шектеулі балалармен педагогикалық-психологиялық жұмысты қалай жүргізу керек екендігін, балалармен қалай тіл табысуға болатындығын жаздым.
Екінші бөлімде - мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтегі жұмысы, яғни балаға қоғамда өзін қалай ұстау керек екендігін, сондай балалардың әлеуметте қандай құқықтары бар екендігін жазып өттім.
Қорытынды бөлімде мүмкіндігі шектеулі балаларда педагогикалық психологиялық жұмысты ұйымдастыру тақырыбы жайлы қорытындылап жазу.
I МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайы
Инклюзивті оқу, білім беру қазіргі таңда жаһандану мәселесінің алғашқы бағыттарының бірі болып табылады. Осы жаһандық мәселеге барлық ғалымдар, әлем ғалымдары өз ойларын айтып қаншама анықтама берген. Олардың ішінен ең ұнағаны, инклюзивті білім беру ол мүмкіндігі шектеулі балаларға мүмкіндік беру. Яғни мүмкіндігі шектеулі балаларда білім алуға, әлеуметте өз орнын табуға, дос табуға, қол қанат табуға қиын, ал соның бәрін толтыратын инклюзивті білім беру. Табиғат бермеген мүмкіншілікті инклюзивті білім беру сыйлап отыр, баланың тек ынтасы болса болғаны. Көпитеген балалар өздерін ішінде ұстап дамымай, өздері қалайтын заттарды айтпай ұялады, инклюзивті білім беру сол балаларға қалайтындарын береді. Яғни балалардың ұялуын жойып, көмек сұраудан қысылмауға үйретеді. Инклюзивті оқыту немесе инклюзивті білім беру жай ғана сөз бірақ тұнып тұрған көп мағына, көптеген көмек деп айтуға болады. Инклюзивті білім беру ол мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалармен қосып оқыту. Неге былай қосып оқытады, неге бөлек оқытпайды, балалар қысылып ұяладығой деген сұраққа жауап беруге болады. Неге, өйткені қандай да бір кемістігі бар балалар дені сау балалармен оқығанда басында қиын болады, бірақ та сонында мұндай балалар әлеуметке тез бейімделеді, дені сау балалармен өзінше тіл табыса алады, өмірдегі қарапайым нәрселерді жасауға бейімделеді. Яғни бұл бағдарламаның жақсы жағы ол барлық балаларды бөлмей, бірге оқыту. Бұл балалардың әрқайсысына болсын жақсы, өйткені балалар бірін-бірі түсінуге үйренеді, көшеде мысалы сондай адамды көрсе сынақтан қашпай қол үшін беріп көмектесе алады. Осы бағыт-бағдар балаларды, оқушыларды оқытуда, дамытуда, тәрбиелеуде жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы, қауіпсіз өмір сүру жағдайын қалыптастырады [2].
Мүмкіндігі шектеулі балалар жайында Қазақстан Республикасының заңында, конституциядажазылған. Яғни мұнда мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір сүруге деген, әлеуметке деген құқықтары жазылған. Бұл заңдарды әрбір азамат және азаматша білуі тиіс. Инклюзивті білім беру немесе білім баршаға, бәріне деген бағдарламасы барлық балаларға және де оқушыларға мектепке дейінгі оқу орындарында балабақшада мектепте және мектеп өміріне белсенді қатысуға, ат салысуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының заңдарында мүмкіндігі шектеулі балаларға, кемістігі бар балаларға көмек көрсетуге тиімді жүйесін ойлап құруға оларды тәрбиелеумен, оқытумен, еңбекке және кәсіби даярлаумен балалар мүгедектігінің алдын-алумен байланысты проблемаларды жоюға, шешуге бағытталған. Мүмкіндігі шектеулі балаларды туғаннан бастап кәмелет жасқа толғанға дейін қол қанат болып көмектесу, еліміздің заңнамасында жазылған. Яғни ол заңда балаға психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік, медициналық көмек көрсету жайында жазылған. Бұл балалардың құқықтарын қорғаумен өте тығыз байланысты. Себебі әр-бір бала қауіпсіз, жайлы қоғамда өмір сүруге лайықты. Сонымен бірінші орында психологиялық тексеру, бұл дегеніміз баланың психикасының қалай дамып, өрбіп жатқаның және де бұзылыстарын зерттеп, қарастырады. Екінші әлеуметтік тексеру, әлеуметтік диагностика, мұнда әрине баланың әлеуметте қалай дамып жатқаның, әлеуметке деген ойын, әлеуметте яғни қоғамда өзінің ұстау мәнерін тексереді. Бұл да бала өмірінде ең маңызды аспектілерінің бірі болып табылады. Үшінші ол медициналық тексеру мұнда балалардың денсаулығын зерттейді, баланың дене бітіміндегі қандай да бір бұзылыстарды баланың өміріне қандай әсері бар екендігін, оны емдеп алуға болатындығын тексереді. Яғни бала денсаулығын түгелдей тексеріп, ауытқушылықтарына тереңдей көңіл бөлінеді. Төртінші бұл педагогикалық тексеру бұл осы мүмкіндігі шектеулі балалардың жасына қарап жас санының нормативтерін ескере отырып ақыл-ойының дамуы ерекшеліктерін және олардың ойын әрекеттеріне, білім алуға және адамдармен тіл табыса білуге ықпал ықтимал мүмкіндіктерін қарау, тексеру. Бесінші кәсіби диагностика бұл кемістігі бар балалардың дене бітіміндегі психикалық және дене кемістігін ойға ала отырып олардың еңбекке деген қызметін немесе кәсіптік дәрежесін меңгеруін және орындауының ықтималды мүмкіндіктерін қарастыру. Алтыншысы ол мүмкіндігі шектеулі балаларды оңалту орталықтары мұнда балалардың кеміс жақтарын біліп, олармен жұмыс жасауға үйретеді, баланың әлеуметте өзін ұстауға және де балалармен сөйлесуге өздерін ұстай білуге үйретеді. Медициналық, психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік іс-шаралардың тізбесі яғни жалғасы болып саналады. Сонымен қатар қорыта айтқанда инклюзивті білім беру оқушылардың, балалардың құқығы тең екендігін анықтайды және ұжым, қоғам іс-әрекетіне қатысуға адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттіліктерді дамытуға мүмкіндік береді [3].
Инклюзивті білім беру арқылы барлық балалардың мүмкіндіктерін ескере отырып ерекше мұқтаждықтары бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісі болып табылады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесіне, бағдарламасына дәстүрлі түрде қалыптасқан және де даму үстіндегі формаларды кері шегіндірмейді керісінше қайта жаңғыртады. Инклюзивті білім беру немесе бағыт-бағдар арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға, жетістікке жетуге ықпал етеді. Жақсы өмір сүруге мүмкіншілігін қалыптастырады осы бағытты білім беру жүйесіне еңгізу арқылы, оқушыларды, балаларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа, қарапайымдылыққа тәрбиелеуге болады. Сонымен қоса инклюзивті білім беру, оқыту үрдісі балаларды толерантылыққа тәрбиелеудің бірден-бір бастамасы болмақ.
Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүйесінің қазіргі күнгі жағдайына тоқталсақ және бұл туралы айтатын болсақ. Бүгінгі күнмен ертенгі күнді салыстыруға келмейді, яғни қоғамда, адамда, заңда күннен күнге дамып, өзгеріп, оңалып жатыр. Қазіргі заманда мүмкінідігі шектеулі балаларға көптеген көмек көрсетіліп жатыр. Баланың емін-еркін қоғамда жүруіне жақсы жағдайлар жасалынып жатыр, бірақ та бұл бұнымен тоқталынып қалмайды, әрі қарай дамып жүреді. Бұрынғы кезде мүмкіндігі шектеулі балалар біреу немес екеуғана болатын сондықтан осыған көп көңіл бөлмеген. Әр жыл сайын мүмкіндігі шектеулі балалар көбейіп жатыр, сондықтанда оларға арналған оңалту орталықтары, әр түрлі арнаулы мектептер салынып, қазірге саны көбеюде. Мұқтаж жандарды қоғамнан бөлмей оларды барлық балалармен бірдей көру бұл үлкен жетістік. Өйткені әр-бір бала оқып, дамып, өркендеуге лайықты [4].
Даму мүмкіндігі шектеулі балалармен психологиялық-педагогикалық жұмысты ұйымдастырудың негізгі бағыт-бағдары:
1. Балалардың психологиялық және де дене даму ерекшеліктерін тексеру, бақылау.
2. Баланың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес келетін жеке жұмысты ұйымдастыру бағдарламаларын әзірлеу және де іске асыру.
3. Жеке, топпен, ұжыммен өтетін түзету, дамыту жұмыстарын жүргізу.
4. Кеңес беру және оқу-ағарту жұмыстарын ұйымдастыру.
5. Психологиялық-педагогикалық диагностика жүргізу.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың даму жағынан оң нәтиже алып жатыр, яғни қазіргі заманда оларға деген көптеген жұмыстар жасалынып жатыр. Қаншама мектептер, әр-түрлі орталықтар, балабақшалар күннен күнге көбеюде, және де мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жасай алатын мамандар даярлануды, және де ол мамандардың күннен күнге класификациясы артуда. Бұл өте үлкен нәтиже болып табылады. Тек өмір ғана құндылық ретінде қалыптаспайды, адамның денсаулығы, қиындықсыз өмір сүруі, әлеуметте өзін емін еркін сезіне алуы бұнын барлығы өмірді ерекшелендіреді, өмірдің жақсы бояуларын шығарады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір сүру қабілеттеріннің төмендеуі адам ретінде дами алмауына, әлеуметте бейімделе алмауына, мінезін бақылау алмауына, басқа балалармен тіл таба алмауына, еңбек ете алмауына, білім ала-алмауына әкеп соқтырады. Отбасы, интернат, мектеп, үй әлеуметтің орын баса алмайды деуге болады. Өйткені осы заттар әлеуметке еңседе, бұл ұғымды толықтай жеткізе алмайды. Мүмкіндігі шектеулі балалардың кемістіктерін тек медициналық жағынан қарау дұрыс деп есептелмейді. Бұл ұғымды тереңірек білу үшін медицина, педагогика, психология деген ұғымдарды түсіну керек. Сондықтан да мүмкіндігі шектеулі балаларда қиыншылықтар ауруына сәйкес немесе дамымауына сәйкес емес, осының бәрі әлеуметтегі адамдардың сөздері де жанға қатты батуы мүмкін. Мүмкіндігі шектеулі балалардың ең маңызды әлеуметтік ортасы ол оның отбасы, жан ұясы баланың жақын адамдары болып табылады. Бірақ та ата-аналар кейде өз міндеттерін атақара алмайды, және балаға бей-жай қарайды. Өйткені кейбір ата-аналардың финанс жағынан қиналады, кейбірі әлеумет жағынан. Сол үшін де кейбіреулері сол проблемаларын балаларына көрсетіп кояды. Отбасының өмірлік баспалдағы әр түрлі жүйелерден тұрады. Мысалы баласының мүгедек екенің естігенде ата-аналары қандай жаман күй кешеді, оны туысқандарына айтқанда да. Одан кейін баланың білімін ұйымдастыру, өзінің жастағы балаларынан қалмауын ұйымдастыру, балаға алдағы өмірінің тізбегін ұйымдастыру да ата-ананың міндеті болып табылады. Есейген баланың алдағы өміріне байланысты сұрақтарды шешу, қайда тұратының белгілеу. Тарихи тұрғыдан мүмкіндігі шектеулі балаларды еңбекке қабілетсіз деп таныған. Сондықтан да осы жайлы талдауды денсаулықты сақтау органдарында жүргізіледі. Дәрігерлер, мамандар көп жылдар бойы мүгедектікті шын қабылдамай жай ғана дұрыс емделінбеген ауру деп санаған. Сол себептен де оларды еңбекке жарамсыз деп қабылдаған. Мүгедек түсінігі жазылмайтын ауру деп айтқан болатын. Сондықтан да адамды әлеуметте екінші орынға ығыстырған. Сөйтіп баланы қатты бір дефектісі бар, бүлінуі бар деп ойлаған. Мүмкіндігі шектеулі балалардың бірнеше проблемалары бар. Олар: әлеумет, психология, педагогика, қоғам, өндіріс, экономика, анатомиялық және де медицина [5].
Дамуында мүмкіндігі шектеулі балалар барлық дені сау балалар сияқты білім алуға құқылы, бұл жайлы Қазақстан Республикасының заңында айтылған. Осы мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүргізудің қазіргі күнгі жағдайы қуантарлық жақсы деп айтсақ та болады. Өйткені денесінде кемістігі бар балаларға қаншама жағдай жасалынып жатыр. Көзбен көріп жатқанымыздай бұрынғы жылдары мұндай балаларға қарауғада ешкімнің батылы бармайтын, осындай балаларды бала құрлы көрмейтін. Қазір керемет дамып келеміз, мұндай балаларды адам қатарына қосып барлығымен бірге білім беріп, оқытып, жұмысқа орналастырып, уй жағынан көмек беріп жатыр. Осы жылы волонтерлар жылы болды, қаншама волонтерлар осындай жандарға көмек көрсеткен үй жағынан да, басқа жақтанда қаншама көмек жасаған. Және де осы бағдарлама өте пайдалы болды, еліміздің әр бір адамдарына, бірі жанына жақсы-жайлы үй және де тағы басқа алып жатса көмектескен адамдар, күшті эмоцияға бөленіп жатыр, себебі адамға көмек қолын ұсыну, жақсылық жасау бұл өте үлкен іс деп санаймын. Біздің қазіргі қоғам өте ерекше. Иә барлығы интернетте телефоннын алдында көп отырады. Бірақ та осы адамдарда тұнып тұрған қаншама таланттар. Біздің қоғамымыздың жақсы жақтарын айтып өтейік: бізде адамдар бір-бірін сыйлай біледі, бір-бірінің ойын тындай біледі. Қызғаныш, өш алу дегендерді сирек кездестіруге болады, көбінесе ақ қызғанышпен қызғанады, яғни сол адамның табысқа жетуіне қуанады. Біздің заманымызда адамдар мейірімді, көмек қолын бере алатын адамдар тәрбиеленіп, өсіп жатыр. Бұл әрине қуанарлық жағдай. Тіпті бұрын көзіннің қырымен қараған мүмкіндігінде шектеуі бар балаларға да қазір басқаша қарап оларға да қуана көмек береді. Алда да бұдан да жақсы болатынына күмәнім жоқ. Өмір ертегі емес, оның да қиыншылықтары, қайғылары бар. Өмірді ертегі қылатын біз адамдар. Сол себептен бәріне бірдей қарап, адамды- адам ғұрлы санап, мейірімді болайық. Сонда әр бір адамның өмірі мәнді де сәнді болатынына сенімдімін [6].
0.2 Мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері
Әр адам индивид немесе тұлға болып табылады. Түр-әлпеті, бейнесі, ақыл-ойы, дене бітімі ешкімге ұқсамайды ерекше болып келеді. Тіпті сыртқы келбеттері түр-әлпеттері бірдей болып көрінетін егіздерді зерттей қараса әйтеуір бір жерінде ерекшелік байқалады, бір өзгешелігі болады. Соңғы кезде көпшілікке ұқсамайтын, яяғни мүмкіндігі шектеулі балалар өмірге жиі келіп жатыр. Бұрындарды туғаннан кейін қоғамға шықпаған, көпшілікке көрінбеген болар бірақ та қазір ондай жеткіншектер қатары көбейген және де әлі де көбеюде. Олар дегеніміз мүмкіндігі шектеулі балалар, кейбір ақпараттың көздеріне сүйенсек жиырмаға шақты баланың төртеуі кемістігі бар бала болып дүниеге келуде, және де ондай балалардың саны одан да көп болуы мүмкін өйткені тіркеуге тұрғаны да бар және де тіркеуге тұрмай жекеменшік ғимараттарында білім алатындары да бар, яғни ондай жасөспірім балалар көп. Сол балаларды ортаға, әлеуметке бейімдеу және де соған байланысты жұмыстардың ерекшеліктері туралы айтамыз[7].
Инклюзив дегенді естіп көрдіңізбе, әрине ауру бала тумаған адам-ана білмейтінде шығар. Француз тілінен аударғанда инклюзив қамту деген мағынаны білдіреді. Инлюзивті білім ол балалардың ерекшеліктеріне қарай жалпы білім беру жүйесіне еңгізу, оқыту болып табылады. Инклюзивті білім беру Қазақстан мемлекетінде заңда да конституцияда да орын алған үлкен ұғым деуге болады. Өйткені ол өз ішінде көп нәрсе білдіреді. Сол кезеннен бастап, яғни 2000 жылдан бастып балалар инклюзивті білім беруге ене бастады. 2002 жылы мүмкіндігі шектеулі балалардың яғни әлеуметтік-медициналық көмек алу туралы еліміздің заңында қарастырылған болатын. 2010 жылдан бастап Астанада яғни қазіргі Нұр-Сұлтан қаласында ең алғашқы мүмкіндігі шектеулі балаларды қабылдайтын, осы инклюзивті білім беретін мектеп ашылған. Көптеген мамандардың пікірінше, ойынша инклюзивті білім беру тек кемтар жеткіншектерді ғана қамтымайды, мәселен еңген ортасын тілін білмесе балаға жеке тіл үйрету олда инклюзив деп тіл қатып айтып кеткен болатын. Бұл мектепте әр-түрлі балаларды оқытқан, көпшілік ортасында, адамдар көп жерде бола алмайтын, мысалы жүрегінде ақауы бар жасөспірімдер, балалар жеке оқытылған. Жалпы осы инклюзивті білім беруді еңгізуден бұрын, Нұр-Сұлтан қаласында арнайы мекемелерде балалар түзету қызметін алады, яғни психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерінде және де оңалту орталықтарында өздерінің денсаулықтарына байланысты балалар түзету жұмыстарын ала алған, балалар дәрігер кеңесін де алған, сол бойынша өздерінің дене бітіміндегі ауытқушылықтары туралы білген. Балалардың көбі осы мекемелерде білім алады және де ол балалар әлеуметке еркін сіңіседі, өйткені бұл бағдарламада осы әлеуметке ену жайында бағдарламалары көп. Жалпы бала сыныпқа оқуға барған жағдайда оған өзінің жеке оқу бағдарламасы анықталынады. Бірақта бұл мұғалім сабақтан кейін қалып оқу бағдарламасын береді екен деген сөз емес. Сабақтың үстінде сол балаға ерекше көңіл бөлінеді, яғни дене бітімі сау балалардың бес тапрысма орындауға жоспарланған болатын болса , бұзылысы бар балалар өздерінің қаншалықты шамасы бар соншалықты орындайды. Және де орындау барысына мұғалім жеке нормасында көрсетіп қояды. Көптеген балалар мектепте немесе оңалту орталықтарында оқыса кейбір балалар үйде білім алады. Бұл мектеп аутистік дертке шалдыққан балаларды оқытумен айналысуды эксперименталды түрінде еңңгізген болатын. Мектептің басшылығы жүрексінсе де бұл бастаманы қолдаған болатын, алғашында әлеуметтік ортаға еңуге мұқтаж төрт бала келген, олардың бірден-бір ерекшелігі тұйық қоғамнан алшақ бірақ әрқайсысынында ерекше қабілеттері барын анықтады. Басында төрт оқушы екі жылда он төртке жеткен болатын [8].
Шығыстық тәрбиенің бір ерекшелігі ме, жоқ кәдімгі ме бойында ойында қандай да бір өзгешелігі бар бала дүниеге келсе, ол қоғамнан оқшауланады, әдетте ата-анасы өзің қинай бастайды. Ересектің бойындағы сол комплекс баланың өмір бойындағы тәрбиесіне негіз болады, яғни баланың өмір бойына қалып қояды. Шыны керек аутизм деген сөздің өзін жиі естіп кеттік тегі де, заты да беймәлім болған бұл ауру қайдан келгенің де білмейміз. Ғаламтор бетіндегі кейбір ақпаратты ақтарып қарасақ АҚШ-та қырқыншы жылдардан екпе вакцинациясы басталса шамамен жиырма жылдан кейін аутизм деп аталаған дертте қылан берген екен, нақты себебі әлі күнге дейін анық емес. Бұл мектептің мұғалімдері ерекше балалармен жұмыс жасау қиын деп айталмаспыз, бастапқыда ата-аналар тарапынан ол жеткіншектердің басқалармен қатар отыратынына наразы болған. Жиналып кездесіп түсіндіруге тырысқан, ол балаларды шеттете бермей керісінше ортамызға тартуға кез келді деп айтқаннан кейін түсініп қолдады. Ақпаратқа сүйенсек қаладағы көптеген мектептің мысалы жүз мектептің сексенінде инклюзивті білім беру жүйесі еңгізілген, олардың үштен бірі кіріктірілген бағдарламамен тәлім-тәрбие беріліп жатыр бұл үлкен көрсеткіш. Балалар диагнозына қарай реттелген, мамандарды да соған сай жинақталған. Ал кейбір мектептерде, оқу ордасында толықтай мүмкіндік жасалған. Ол дегеніміз - логопед, дефектолог, сурдопедагог, тифлопедагог, әлеуметтік педагог, психолог сияқты мамандардың барлығы бар. Мүмкіндігі шектеулі балаларды ортаға тарту керек. Осы инклюзивті білім беру білім аламын деген балаларға білім алуға деген ынталандыратын керемет бағдарлама. Осындай мектептерді салу өте жақсы шешім, өйткені осындай мектептердің жақсы, жағымды жақтары жететін [9].
Қазіргі Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларды дамыту, оқыту, тәрбиелеу жүйесі ұйымдастырылып жатыр. Сонымен даму мүмкіндігі шектеулі балаларға психологиялық-педагогикалық жұмыстың негізгі міндеттері:
1. Балалардың дамуындағы қандай да бір кемшіліктерді, ауытқуларды анықталған сәттен бастап оны ерте түзету.
2. Тәрбие беру және білім бағдарламаларын психологиялық көмек көрсету.
3. Барлық мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуына ат салысатын жандардың, яғни ата-аналардың, мұғалімдердің, психологтардың тағыда басқа адамдардың құзыреттілігін және де мәдениетін дамыту.
4. Балаға және де оның отбасына даму, оқу, әлеуметтену міндеттерін шешуге көмек қолын ұсыну, ықпал ету.
5. Баланы тәрбиелеу, түзету, дамыту әдіс-тәсілдері, жұмыстары бойынша педагогикалық-психологиялық, диагностикалық жұмыс жүргізу.
Мүмкіндігі шектеулі балалармен, мүгедек балалармен жүргізілетін әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері. Осының алдында мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметте қалай дамытатының және оның қандай маңыздары бар екенін жазып кетейік. Мүмкіндігі шектеулі балалардың психикасы дені сау балаларға қарағанда өзгеше. Сондықтан мұндай балаларды оқыту, тәлім-тәрбие беру қиынырақ. Бірақ та бұл балаларда басқа балалар сияқты тілін таба алсан не айтсан да соны жасап көнеді. Осы себептен де бұл балаларды әлеуметке ендіру үлкен жұмыс болып табылады. Егер мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметке ендіре алсан үлкен жұмыс тындырдын деуге болдады. Өйткені кемістігі бар балаларға әлеуметке ену өте қиын. Сондықтан ең тиімді әдістерді қолдану керек. Және де инклюзивті оқыту ең тиімді де ерекше болып саналады. Мұғалімдердің әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері неде, яғни әр бір бала қасындағы досына немесе сыныптасына ұқсамайды, сондықтан да оларға әр түрлі тәсілдер арқылы сөзге тартуға немесе ойынға кіріктіруге, тіпті әлеуметке сіңісуге көмектесе алады. Бұл жағдай баланың өзін емін-еркін ұстауға, басқа балалардан жасқанбай басын биік ұстап бірге ойнауға сөйлесуге тартуға болады. Мұғалімдердін әр-бір әдіс-тәсілдері тиімді болады, егер ол балаға он жағынан көмегін тигізсе. Әлеумет ең қиын сөздердің бірі айтылу жағынан емес, ол сөздің түп мағынасы қиын яғни әлеуметте қаншама адамдар өмір сүреді. Ол адамдардың барлығында өздерінің пікірі бар. Біреуі бір нәрсені қолдаса кейбіреуі керісінше оны жақтырмайды, сол себептен мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметке, қоғамға кірігу ең қиын тапсырмалардың бірі болып табылады. Егер ол балалар дені сау балалармен сөйлесіп тіл таба алса, онда әлеуметке еңу де қиын,а соқтырмайды. Кемтар балаларға әлеуметке ену қиын болмас үшімұғалімдер қаншама әдіс-тәсілдер қолданады, жаттығулар арқылы немесе ойын арқылы да жағдай жасайды.
Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстардың ерекшеліктері ол біріншіден баланың отбасының, жан ұясының, тұлғалық, топтық проблемаларын анықтап шешу. Мамандар балаларға қандай да бір көмек көрсетудің алдында ол балаға немесе жан ұясына қандай әлеуметтік көмек бере алатының біліп зерттеп алады. Әлеуметтік-педагогикалық жұмыс тікелей қоғамға байланысты. Мүмкіндігі шектеулі жандарды оқыту, әлеуметке ендіру барлық қоғамның жұмысы болып табылады. Барлық әлемде мүгедектердің сандары жылдан-жылға, күннен-күнге көбеюде. Бұл жандардың ең осал жерлері ол мүмкіндігі шектеулі балалардың және жан ұясының әлеуметтік бағытындағы проблемалар. Есту қабілеті, көру қабілеті бұзылған балаларға елімізде көптеген мектептер, орталықтар салынып жатыр. Қазіргі уақытта мүмкіндігі шектеулі жандарға жұмыс орындары жабылуда, яғни көптеген кәсіп орындар тек дені сау адамдарды жұмысқа алуда. Сондықтан қазір мүмкіндігі шектеулі адамдарда жұмыс орындары жоқ. Оларды жұмысқа қабілетсіз деп санайды, және де жұмыс күштерін тапсырмайды. Осындай кемістігі бар жандарға мемлекет жәрдем ақы төлейді, және де қандай да керекті аппараттармен, дәрі-дәрмектермен қамтиды. Және де кемістігі бар отбасыларда коммуналдық қызметтерге жеңілдік жасалынады [10].
Денсаулығына байланысты егер бала білім беру ордасына бара алмаса, онда білімді үйінде тегін оқытады. Дамунда мүмкіндігі шектеулі жандардың білім беру үрдісін, дамуындағы бұзушылықты коррекциялау, әлеуметке ендіру осының барлығын мемлекет қамтамасыз етеді. Әр түрлі коррекцияны, диагностиканы қажет ететіндер үшін арнайы мекемелер, ұйымдар бар және де салынуда. Оңалту орталықтары, балабақшалар, медициналық, педагогикалық-психологиялық кеңестерді мүмкіндігінде шектеуі бар балалар бұл консультацияларымен қолдана алады. Осында айтылғандардың барлығы мүмкіндігі шектеулі балаларға деген мемлекеттің қамқорлығы және борышы болып табылады. Бұл жандарға көмектесу біздің қоғамымыздың ізгілену, бірлік, қамқорлықтың көрінісі. Яғни дамуында мүмкіндігі шектеулі балаларға көмек қолын ұсыну барлық қоғамның алдында тұрған міндет болып табылады. Сонымен қатар баланы әлеуметке еңдіруде онай жұмыс емес, бірақ та бұл жұмысты барлығы қосылып жасауы тиіс.
Дамуында мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізілетін жұмыстардың барлығы ерекше болуы тиіс, өйткені баланы білімге, оқуға, әлеуметке кіруге қызықтыру қажет. Әлеумет бұл өте жауапкершілікті, шыдамдылықты, тұрақтылықты қажет ететін қоғам. Неге десеніз өйткені әлеумет адамдардан құралады, адамдар сөздерден құралады, десек те болады. Өйткені адамдар сөйлеуді, өз ойларын айтуды жақсы көреді, ал ол сөздерді адам көтере алама жоқпа оларға бәрі бір. Ол адамдар өз пікірлерін айтса болғаны, сонымен дамуында кемістігі бар балаға болса бұл айтқан сөздер өте ауыр тиеді, сондықтан да баланы әлеуметке шығарудан бұрын, жастайынан баланы сөз көтеруге, жауап беруге, барлығын өз ішінде ұстамай айтуға үйрету керек. Өйткені адам бәрін ішінде ұстаса психика жағынан ауру болады, сондықтан да қандай жағдай болмасын, бәрін ішінізде ұстмай жан-достарынызға, сырластарынызға, жақын адамдарынызға айтуға болады. Жан-достар демекші, әлеуметте шын достар да өкінішке орай өтірік достар да бар. Сол өтірік достар өздеріне пайда іздейді, сондай адамдардан сақ болуымыз керек. Бірақ та жақсы жаңалықтар да бар қуанышқа орай жақсы адамдар, достарда кездеседі. Ол шын достар сенін түріне, байлығына, қиыншылықтарына қарамай үнемі жанында болады, сондай адамдарды бағалау керек. Өмірде ондай адамдарды табу оңай емес. Барлық адамдар бірдей емес, олардың ойлауы да, пікірі де бірдей емес. Сондықтан барлық адамға бірдей жақсы болу мүмкін де емес. Сен қандай жақсы болсан да қоғам адамдары саған айтатын жағымсыз сөз таба алады. Негізі әлеумет бұл өте-өте күрделі сөз, мұнда өзінді тік ұстау өте қиын. Дамында мүмкіндігі шектеулі балалар өте сезімтал келетінін білеміз, сондықтан да оны әлеуметке еңдірудің жолдарын қарастыруымыз қажет. Бұл қиын жұмыстардың бірі болғасын, біз үлкен бір тарауды қарастыруымыз қажет, яғни барлық материалды оқып, қарап ең тиімді жұмыстарды жасауымыз қажет. Бала әлеуметте қоғамда өз-өзін жайлы, сенімді сезіну керек. Сол үшін жағдайлардын барлығын жасауымыз қажет.
Әр бір адам баласы мейлі ол сау немесе ауру болсын әлеуметте орындары бірдей болуға тиісті. Және де қазіргі барлық жандардын, мамандардың, педагогтардың міндеттерінің бірі болып саналуда [11].
0.3 Мүмкіндігі шектеулі балалардың дидактикалық ойындар негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері
Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру ең қиын жағдай болып табылады. Сондықтан оларға білім берудің әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолданып ең тиімдісін таңдау керек. Ең тиімділері ол дидактикалық ойындар арқылы және де сыни тұрғыдан ойлау арқылы білім беру. Сыни тұрғыдан ойлауға келетін болсақ ол дегеніміз кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге, сұрақтарға сыни көзбен қарау. Күрделі де қиын мәселелерді шешуге, аса мыңызды жауапты шешім қабылдауға тиімді болып табылады. Үйретуге және де үйренуге өте тиімді тәсілдерінің бірі, ол арқылы балалардың қызығушылықтарын арттыруға болады. Дидактикалық ойындар арқылы сабақтарда баланың танымдық белсенділігін арттыруға өз бетінше білім алуға, шығармашылықты қалыптастыруға ықпал етеді, яғни атап өтсек балалар, оқушылар оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ұжымда бірлесіп жұмыс жасауға үйретеді, балада білімнің тереңдігін және де тиянақтылығының артатындығын байқауға болады. Дидактикалық ойындар арқылы оқыту кезінде қызығушылықты оятады, көптеген жағдайлардын мағнасын таниды, ой толғауға ат салысады. Қызығушылықты ояту бұл үйренудің бір үрдісі болып табылады. Үйрену процесі бұл бұрынғы білетінді жаңа біліммен ұштастырудан тұрады. Мүмкіндігі шектулі бала жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да сабақта қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы баланың не білетіндігін, не айта алатындығын соны анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғайды, оятады, ұмытылып қалған ақпараттарды еске түсіруге сұрақтар, тапсырмалар арқылы әсер ету жүзеге асады. Оқушы өз білетінін, еске түсіргенін қағазға жазады, содан кейін білгенін тобымен талқылайды бұл қайта жаңғыртудың бір әдісі. Осы кезеңге қызмет ететін білім беруге көмек көрсететін топтау, жұптау, түртіп алу, ойлану, болжау сияқты стратегиялар көп [12].
Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру қазіргі оқытудың негізгі талабы. Өйткені әр оқушылардың бәрінің ойлау қабілеті бірдей емес. Сондықтан бұл мәселеге психологиялық тұрғыдан қарап, педагогикалық әрекетпен, әдістемелік шеберлікпен қолға алу керек. Келесі, мағынаны ашу, яғни бұл кезеңнің мақсаты: ол жаңа ақпаратпен танысу, жаңа білімімен сусындау. Бұл кезеңде жаңа ақпаратпен, ойлармен танысады, тиісті тақырыпқа байланысты кино көру, дәріс алу, әңгімелесу, тыңдау немесе тәжірибе, эксперимент жасау сияқты мультиедиялық құралдарды пайдалану арқылы үйрену. Келесі орында ой толғау - бұл кезеңнің мақсаты жаңа қабылданған ақпараттарды және де ескі түсініктердің ара қатынасын белгілеу, ашу. Оқылған материалды яғни білген ақпараттарды талдау арқылы қорытындылау. Мағынаны тану кезеңінде білімге, ақылына сүйене отырып, бұрын және сабақ барысында не үйренгенін салыстырады, қарастырады және де бір тұжырымдама шығарады. Қарастырған тақырыптың мәнін толық түсіну және өзіне қойылған мақсатты іске асыру үшін жаңа тақырыпты талдайды, қажеттісін іріктеп, көшіріп, біліп алады. Мұғалім сұрақ қояды балалар өздерінің жауаптарына байланысты бірін-бірі немесе өздерін бағалайды. Алған білімдерін өмірмен байланыстырады, яғни өмірде болған оқиғалармен мысал келтіру арқылы қорытынды нәтиже шығарады, өз бетімен жаңа идеяларды ойластырады шындығына келетін болсақ балалар өздері бірінші сол ұғымға түсініктеме айтады. Ой толғаныс бағдарламасының үшінші кезеңі- ол күнделікті оқыту процесінде оқушының, балалардың толғанысын ұйымдастырады, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойлары арқылы, өздері оқыған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады және де сыныптастарына түсіндіре алады. Бұл кезеңде оқушылар бір-біріне білгендерін айту барысында әсерлі түрде ой алмастырады, ой түйістіретеді. Ой-толғанысында оқушылар өтілген мәтіннен не әсер еткенін қандай ой түйгенін жазуға үйренеді өз ойларын ашық жеткізуге үйренеді. Дидактикалық ойын арқылы балалар өз бетімен және де бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау, ой қозғай отырып, өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген білген білімін талдап, тұжырым жасауға үйренеді [13].
Мүмкіндігі шектеулі балаларға әр түрлі ғалымдар өздерінің ойларын айтып, еңбектерін жазған. Сыни ойлауды дамыту ол дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығының бірі білім балаларға дайын күйінде берілмейді. Сабақта оқушыға білім беру жоспарын ұйымдастыру технологиясы келесі кезеңдерден тұрады. Оқу процесінде өз қызметінің нәтижесінде балалар рефлексия арқылы білім алуға байланысты өзгеретін үлкен тәжірибеге ие болады. Бұл берген білімдер балаға өзі жеке алған ақпараттың мағынасын түсінуімен, оған осы белгілі бір қарым-қатынасты қалыптастыруымен, осы ақпаратқа қатысты өзін-өзі анықтайтынымен еркешеленеді. Бала немесе оқушы десек те болады осы кезеңдер арқылы білім алуға байланысты өз ойларын айтады, яғни осы кезеңдер арқылы балалардың білім деңгейінің өсуіне байланысты өз пікірлерімен бөліседі. Егер де мұғалім балаға осы кезеңдерді түсіндірмей бала өз бетімен оқыса яғни өзі түсініп содан кейін сыныптасына көмек көрсететін болса, онда бала тақырыпты толықтай меңгере алады [14].
Мүмкіндігі шектеулі балалардың құлағында ауытқушылығы бар балаларға имланта салғаннан кейінгі балалармен жүргізілетін педагогикалық түзету жұмстары жайында айтып өтсек. Педагогикаклық түзету шаралары осыған байланысты яғни баланың жасына, есту қабілеті бұзылған жасы, естуді жоғалту және де осы құлаққа арналған имланта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz