Қылмыстық іс қозғау

Жоспар

КIРIСПЕ 2
І.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЬІЗЫ 3
1. Қылмыстық істі қозғау сатысының түсінігі мен маңызы 3
2. Қылмыстық істі қозғауға құқылы органдар мен лауазымдық адамдар 6
ІІ.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫҢ СЕБЕПТЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ 12
1. Азаматтардың арызы 12
2. Мекемелердің, кәсіпорындардың, ұйымдар мен лауазымды адамдардың хабарламасы 14
3. Баспасөзде жарияланған хабарлар 15
4. Айыбын мойнына алып өзі келуі 15
5. Анықтама жүргізетін органдардан тергеушінің, прокурордың немесе соттың тікелей өзі байыптауы 17
ІІІ.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫ БОЛҒЫЗБАЙТЫН ЖАҒДАЙЛАР 20
1. Қылмыстық істі қозғауды болғызбайтын жағдайларды топтау 20
2. Қылмыстық іс қозғауды жоятын жағдайлардың қысқаша сипаттамасы 21
ІV.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУДЫҢ ЖӘНЕ ОНАН БАС ТАРТУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ТӘРТІБІ 25
1. Қылмыстық іс қозғаудың процессуалдық тәртібі 25
2. Қылмыстық іс қозғаудан бас тарту 26
V.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІҢ ҚОЗҒАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫН ПРОКУРОРДЫҢ ҚАДАҒАЛАУЫ 28
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиет 31

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МА3МҰНЫ
КIРIСПЕ 2
І-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЬІЗЫ 3
1. Қылмыстық істі қозғау сатысының түсінігі мен маңызы 3
2. Қылмыстық істі қозғауға құқылы органдар мен лауазымдық адамдар 6
ІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫҢ СЕБЕПТЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ 12
1. Азаматтардың арызы 12
2. Мекемелердің, кәсіпорындардың, ұйымдар мен лауазымды адамдардың
хабарламасы 14
3. Баспасөзде жарияланған хабарлар 15
4. Айыбын мойнына алып өзі келуі 15
5. Анықтама жүргізетін органдардан тергеушінің, прокурордың немесе соттың
тікелей өзі байыптауы 17
ІІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫ БОЛҒЫЗБАЙТЫН ЖАҒДАЙЛАР 20
1. Қылмыстық істі қозғауды болғызбайтын жағдайларды топтау 20
2. Қылмыстық іс қозғауды жоятын жағдайлардың қысқаша сипаттамасы 21
ІV-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ҚОЗҒАУДЫҢ ЖӘНЕ ОНАН БАС ТАРТУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ 25
1. Қылмыстық іс қозғаудың процессуалдық тәртібі 25
2. Қылмыстық іс қозғаудан бас тарту 26
V-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІҢ ҚОЗҒАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫН ПРОКУРОРДЫҢ ҚАДАҒАЛАУЫ 28
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиет 31

КIРIСПЕ

Қазақстан Республикасының Ата Заңы республиканың тәуелсіздігі мен
егемендігін жеке мемлекет ретінде жариялай отырып, жеке адамның құқықтары
мен бостандықтары мүддесінің негізгі кепілі ретінде мемлекет екендігін
көрсетеді. Президент азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
Конституцияны, республика заңдарын қорғау кепілі болып саналады.
1995 жылы 30 тамызда Қазақстан Республикасы азаматтары бүкіл халықтық
референдумда дауыс беру арқылы Қазақстан Республикасының Конституциясын
қабылдаған еді.
Конституцияда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары, оны әлеуметтік
жағынан қорғау жақсы көрініс тапқан.
Конституцияның 12 бабының 2 тармағында былай деп көрсетілген: "...Адам
құқықтары мен бостандықтары әркімге тұрмысынан жазылған, олар абсолютті деп
танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-
құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған орай анықталады."[1].
Қазақстан Республикасы Конституциясының ықпалымен барлық іс жүзіндегі
заңды актілер, соның ішіндегі қылмыстық істер жүргізу құқығының нормаларына
толықтырулар енгізілді. Қылмыстық істер жүргізу құқығындағы қылмыстың істі
қозғау институтының маңызы зор, себебі. Сотта қылмыстық іс жүргізу
міндеттері және тұтасымен істің дұрыс жүргізілуі осыған байланысты болады.
Құқық қорғау органдарының қызметтері, әрі олардың статустық мәртебесі,
қылмыспен күресудегі ерекшелігі және азаматтардың құқықтық мәдениеті мен
сапасын көтеруге байланысты елімізде құқықтық реформалар өтіп жатыр.
Құқықтық мемлекет құруға байланысты заңдылықты күшейту жұмыстары, соның
ішінде қылмыстық заңдардың қазіргі өмірлік талапқа сай қайта өзгерту мен
толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылуда.
Қылмыстық іс қозғаудың үлкен маңызы бар, өйткені ол кейінгі тергеу
сатыларына бастама болумен бірге қылмысты ашу мен қылмыскерді әшкерелеп
жазасын тағайындауға әсері бар.
Судья, прокурор, тергеуші анықтама органдары заңмен көрсетілген
шеңберде өз құзіретіне сәйкес қылмыс белгілері бар деп тапса, онда
қылмыстық іс қозғауы міндетті болып табылады.
Істің негізгі қозғалуы азаматтардың мүдделерін, қоғамдық ұйымдарды
қылмыстың әрекеттерден қорғауды қамтамасыз етеді. Істі қозғау стадиясында
әрбір қылмыстық фактіге өкімет органдарының қажетті әсер етуі қамтамасыз
етіледі. Осы сатыда тұрған міндеттердің қаншалықты дұрыс және шебер
шешілуіне байланысты, соншалықты мөлшерде қылмысты ашуға қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін орындауға себебін тигізеді.

І-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЬІЗЫ

1. Қылмыстық істі қозғау сатысының түсінігі мен маңызы

ҚР ҚІЖК 36-бабына сәйкес: "Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін
орындау мақсатында қылмыстық ізге түсу органы өз құзыреті шегінде қылмыстың
белгілерін тапқан әрбір жағдайда қылмыс оқиғасын белгілеуге, қылмыс жасауға
кінәлі адамдарды анықтауға, оларды жазалауға заңмен көзделген барлық
шараларды қолдануға, сонымен бірдей кінәсіз адамдарды ақтау шараларын
қолдануға міндетті".
Осы сатыда, анықтама алдын-ала тергеу органдары, прокуратура және сот
органдары:
а) қылмыстық іс бойынша өндірісті бастау үшін заңда талап етілген
шарттардың болуын тексереді;
ә) қылмыстық іс қозғау шешімін қабылдайды, яғни істі бастау және
қылмысты ашу, айыптыны әшкерелеу және жазалау үшін қажетті барлық тергеу
әрекеттерін жүргізуге немесе қылмысты істі қозғаудан бас тарту, яғни барлық
осы әрекеттерді жасамауға шешім қабылдайды;
б) қылмысты тойтару және алдын алу шараларын қолданады;
в) дәлелдемелерді бекіту және сақтау шараларын қолданады.
Осылайша бұл сатының мазмұны анықталады. Бұл сатыда анықтама органы,
тергеу органы, прокурор және сот жасаған немесе дайындалып жатқан қылмыс
туралы хабарды алған соң қылмыстық іс бойынша өндіріс шын қажетті
шарттардың болуын анықтайды да, өндірісті бастау шешімін қабылдайды, егер
қажетті шарттар бойынша болмаса қылмысты істі қозғаудан бас тарту туралы
шешім қабылдайды. Қылмысты іс қозғау арқылы анықтама, тергеу органдары,
прокурор және сот өздеріне белгісіз болып тұрған оқиғаларға қылмыс ретінде
қарап, оны ашу қажеттігін қарайды, ал оны жасаған адам әшкереленіп, оның
сотталуына, жазалануын қамтамасыз етеді.
Жасалған қылмыс бойынша бірде-бір қылмыс ашылмай қалмауы керек және
бірде-бір айыпты жауапкершіліктен кетпеу керек. Сондай-ақ қылмыстық
жауапкершілікке азаматтарды заңсыз және негізсіз тарту оқиғалары орын
алмауы керек.
Заңның бұл талаптарын қатаң сақтау қылмысты істі қозғау мәселесін
шешуде әрбір жасалған қылмыста сот әділдігінің мақсаттары мен міндеттерін
жүзеге асыруда кепілдік береді.
Қылмыстық істің дер кезінде тез қозғалуы істі тиімді тергеу
мүмкіндігін туғызады. Керісінше қылмыс жасалғаннан кейін кеш қозғалған істі
тергеу қиынға түседі. Кейбір жағдайда бұл іс нәтижесіз болуы мүмкін. Әрбір
жасалған және жауапқа тартылатын қылмыс бойынша тез арада қылмыстық істі
қозғау қажеттігінің мәні осында.
Қылмыстық іс неғұрлым тез қозғалып тергеу басталса соғұрлым ол
нәтижелі болады.
Прокурор, тергеуші, анықтама органы, судья істелген немесе әзірленіп
жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарламалардың барлығын, соның ішінде
өздерінің қарауында жатпайтындарын да қабылдауға міндетті. Қылмыстар туралы
арызда немесе хабарламаны қабылдап, олар онда көрсетілген мән-жайларды 3
күн ішінде, ал ерекше реттерде ұзаса 10 күн мерзімінен кешіктірмей
тексеруге міндетті, тексеру қажетті материалдар мен құжаттарды сұрату,
түсініктер алу жолымен жүргізіледі, бірақ тергеу шаралары жүргізілмейді,
сөйтіп олар төмендегі шешімдердің бірін қабылдайды:
а) қылмыстық іс қозғау туралы
ә) қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы
б) арызды, хабарды тергеу ретімен, ал жеке айып тағу істері бойынша -
сот ретімен беру туралы (Қ. Р.ҚІЖК - 185 бап).
Қылмыстық Істі қозғау туралы қаулы алдын-ала тергеудің мәнін
анықтайды.
Қылмыстық істі қозғау кезінде қандай қылмыс іс жүргізудің басқа да
өзіндік сатылары тәрізді қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы міндеттерінен
туындайтын өзіндік нақты міндеттеріне ие. Бұл міндеттер қылмыс жөніндегі
алғашқы материалдарды қабылдау, қарау ол қажетті жағдайларда керекті
хабарлар мен қылмыстық іс қозғау үшін заңды және жеткілікті негіздерді
бекіту мақсатында толықтырулармен сипатталады.
Қылмыстық Істі қозғауға негіздің бар-жоқтылығын тексеру және тиісті
үкім шығару қылмыстық процестің осы сатысының міндеттері болып табылады.
Қылмыстық Іс қозғау сатысында шешілетін міндеттердің маңыздылығы оның
қоғамдық саяси және заңдылық (құқықтық) мәнін анықтайды.
Зерттелетін сатының қоғамдық саяси мәні қылмыстық істі заңды түрде
және дер кезінде қозғау мемлекет мүддесін қылмыстық қолсұғушылықтан,
сонымен қатар құқық бұзушылықтан және азаматтар мен олардың ұйымдарының
заңды мүдделерін қорғайтын маңызды құрал болып табылатындығында. Ол
қоғамдық және мемлекеттік құрылыстар, мемлекеттік меншікті азаматтардың
саяси еңбек жайының және мүліктік құқығын қорғауға бағытталған.
Барлық процесс сияқты, қылмыстық істі қозғау сатысы да демократизм,
заңдылық негізінде құралады және негізсіз, заңсыз түрде қылмыстық іс
қозғаудың және азаматтардың қылмыстық жауапқа тартудан кепілдендіреді.
Қылмыстық Істі қозғау сатысының қылмыстық іс процессуалдық мәні тиісті
орындардан жауап алу, зат алу және басқа тергеу қимылдарын тек қылмыстық
істі қозғау туралы шешім қабылданған соң ғана жүргізе алатындығында.
Қылмыстық істі қозғаусыз не алдын-ала тергеу не сотта іс қарау
жүргізілмейді. Ерекшелік ретінде кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда
оқиға болған жерді қарау сияқты тергеу қимылы қылмыстық істі қозғауда дейін
жүргізуге болады.
Бұл жағдайда оқиға болған жерді қарап шыққаннан кейін тез арада, егер
оған негіз бар болса, қылмыстық іс қозғалады.
Қылмыстық істі қозғау сатысының заңдық мәні бір жағынан қылмыстық
белгілері жоқ немесе іс жүзінде мүдделі орын алмаған фактіні тергеуді
болдырмауды қамтамасыз ету талап етілетіндігінде. Өзінше сүзгі болып қызмет
ететін процестің бұл сатысы әр нақты жағдайда қылмыстық әрекеттермен күрес
жөніндегі тиісті мемлекеттік орындарының назары мен күш салуын жұмылдыруға
мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, ол қылмыстық жауапкершілікке әкеп соқтырмайтын немесе
қылмыстық жазалау шараларын талап етпейтінінің бәрін қылмыстық істерді
сотта жүргізу саласынан дер кезінде шығарып тастауға қызмет етеді.
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық процестің өз алдында бір сатысы
болып табылатындықтан, анықтау және алдын-ала тергеу сатысының
процессуалдық қатынасынан басқа ерекше процессуалдық қатынас туындайды.
Қылмыс туралы мәлімдеген адам немесе мекеме осы өтініш берілген орын
арасындағы процессуалдық қатынас мынадай: анықтама органы, тергеуші,
прокурор, сот қылмыс туралы өтінішті немесе хабарды қабылдап алуға, сол
қылмыс бойынша сәйкес шешім қабылдауға және ол туралы өтініш жасаушыға
хабарлауға міндетті, істі қозғаудан бас тартқан жағдайда ол бас тартуға
шағым жасауға құқылы.
Сонымен қылмыстық істі қозғаушы анықтама немесе алдын-ала тергеу
органдары мен прокурор арасында белгілі бір процессуалдық қатынас орнайды.
Қылмыстық процестің бастапқы сатысында қылмыстық іс белгілі бір адамға
қатысты емес, керісінше сол фактінің қылмыстық оқиғаның өзіне қатысты
қылмыстық іс қозғалады. Қылмыстық іс қозғалғанда қылмыстық жауапкершілікке
тартылатын адам әдетте белгісіз болады, оның жабылуы және әшкереленуі
қылмыстық іс қозғағаннан соң анықтау және алдын-ала тергеу негізінде
белгілі болады.
Кейбір қылмысты істер бойынша қылмыс сипатына қарай қылмыстық істі
қозғау негізінде белгілі бір адам есте болады. Мысалы: қылмыскерді қылмыс
болған жерде ұстағанда. Бұл жағдайларда, әрине қылмыстық істі қозғау және
қылмыстық жауапкершілікке тарту барлығынша жақындасады; бірақ тура
келмейді, себебі бұл жерде де қылмыскер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
қабылдануды тергеуші немесе анықтама органы қылмыстық іс қозғалып болғаннан
кейін я болмаса тікелей соңынан жібергізіледі.
Мынадай шешім күдік туғызады: қылмыс оқиғасы мен оны жасаушының жеке
басы бірдей белгілі болған кезде, қылмыс оқиғасы мен оны жасаушының жеке
басы арасында жасанды ажырау туындамайды ма?
Шындығында, мұнда ешқандай жасандылық жоқ, нақ осындай жардай
қылмыстық істі қозғау актінің мәнінен келіп шығады.
Егер қылмыстық істі қозғау кезінде қылмыс жасаған адам белгісіз болса,
қылмысты істі қажеттілігі бойынша әрекетке, қылмысты оқиғаға ғана жүргізіле
алады. Ал қылмыстық істің жауапкершілікке тартылуы тікелей қылмыстық іс
қозғалғаннан соң жүргізіледі.
Егер қылмыстық іс белгілі бір процессуалдық жағдайда қойылған болар
еді. Бірақ айыптаушының процессуалдық жағдайына осы немесе басқа адам істі
қозғау актісімен емес, айыпкер сәтінде жауапқа тартылуы актімен қойылады.
Сол сияқты күдікті адам жағдайына да қылмыстық істі қозғау актімен емес,
осы адамды ұстау немесе оған айып тағылғанға дейін шара таңдау актісімен
қойылады.
Қылмыстық істі қозғауға қарасты мәселелені шешуде прокуратура, сот
алдын-ала тергеу жүргізу және анықтама органдары, лауазымды адамдарды
қылмыстық процестің заңдылық ашықтық және шапшаңдық сияқты маңызды
талаптарына сүйенеді[2]. Процестің бірінші сатысында қолданбалы заңдылық
қағидасы қылмыс істі қозғау немесе бұдан бас тарту бойынша барлық шет заңға
негізделеді, соған дәл сәйкес ету қажет.
Процестің алғашқы сатысында шапшаңдық қылмыс туралы алғашқы
мәліметтердің шешуін барынша айқындық көрсету қажет екендігін білдіреді.
Бұл өзінің нақты бейнесін қылмыстық істі қозғау туралы мәселені шешу
байланыстырылған мезімдерде болатын Заң белгіленген мерзімде сақтау
қылмыспен қарсы күрестің шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстық іс
неғұрлым тез қозғалса, қылмысты толық ашу үшін қажетті дәлелдер соғұрлым
шапшаң бекітіледі.
Бірақ шапшаңдықты асығыстықпен шатастыруға болмайды. Қылмыстық істі
қозғау туралы мәселені шешкендегі асығыстық негізсіз процессуалдық
шешімдерді қабылдауға, заңдылықтың бұзылуына және кейбір азаматтардың
құқығына қосымшалық жасауға әкеліп соқтырады.

2. Қылмыстық істі қозғауға құқылы органдар мен лауазымдық адамдар

Қылмысты істі қозғау ашық түрде өтетін құзыретті акт.
Актіні жүзеге асыру қылмыспен күрес жүргізетін белгілі билік
органдарына жүктелген. Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің талаптарына сай
қылмысты тез ашу, дайындалып жатқан жағдайларын болдырмау, барлық Іс
жүргізу тәртіптерін мүлтіксіз сақтау белгілі органдардың қызметкерлеріне
жүктелген. Сонымен қатар процеске қатысушылардың барлығының құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау шараларын қабылдау азаматтарға көмек беруге өтініш
жасаулары мен қылмыс туралы хабарларды сот, тергеу және прокуратура
органдары тарапынан тиісті бағасын алады деген сенім туғызады[3].
Мемлекет орындары қылмыс жасаған әрбір жағдайда қоғамның және кейбір
азаматтардың мүдделері үшін белсене әрекет етуге міндеттейді. Сонымен
бірге, бұл мәселеде ашықтық қағидасын жүргізу қылмыс жасалған және осы акт
негізделген, әрбір жағдайды қылмыстық істің қозғалуын қамтамасыз етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық
ізге түсу органы өз құзыреті шегінде қылмыстық белгілерін тапқан әрбір
жағдайда қылмыс оқиғасын белгілеуге, қылмыс жасауға кінәлі адамдарды
анықтауға, оларды жазалауға заңмен көзделген барлық шараларды қолдануға,
сонымен бірдей кінәсіз адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетті.
Алдын-ала тергеуді талап етпейтін істер бойынша мысалы: жеке айыптау
істері бойынша шағымдар мен өтініштер сотта қаралып қылмыстық істі қозғау
немесе одан бас тарту туралы қаулы шығарады. Соттың жеке басы бұл жағдайда
қылмыстық істі қозғау орны болып табылады.
Заң халық сотының қылмыстық істі қозғауға немесе одан бас тарту
құқығын істердің сипатына қарай анықтайды. Алайда халық соттарының қызметі
тәжірибесін соттардың жеке бастың алдын-ала тергеу міндеті Істер бойынша
шағымдар мен өтініштер түскенде қылмыстық Іс қозғау орын алған емес. Бұл
жағдайда шағымды, өтінішті тексеру нәтижесінде іс қозғау үшін негізде
белгіленген, тиісті қаулы шығарған тергеу орны қылмыстық істі қозғау орны
болып табылады. Бұл жерде мына жағдайларды да еске ұстау қажет шағымдар мен
өтініштер тексеру мұқтаж, іс қозғалған жағдайда белгілі шұғыл шаралар,
қабылдану бойынша әрекеттер халық сотының тікелей міндеттері аясына
кірмейді.
Егер қылмыстық істі қозғау кезінде сот іске сотталушы ретінде
тартылмаған адамдардың біреу екеніне көзі жетсе, онда ол адамды қылмыстық
жауапкершілікке тарту туралы дәлелді ұйғарым жасайды, бұл адамға қатысты
бұлтартпау шараларын қолдануға тиісті. Сот істі тергеуге жібереді. Соттың
ұйғаруымен қылмыстық істі қозғау актінің мәніне қарай болады.
Сот қылмыстық, азаматтың немесе әкімшілік істі талқылау кезінде қылмыс
белгілерін байқағанда ол туралы жеке қаулы арқылы прокурорға хабарлауға
міндетті (ҚР ҚІЖК 183 б. 4 п.).
Сот куәгерді жалған куәлік, қате жауаптары және сараптаудың жалған
қорытындысы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартуға құқылы.
Басқа іс бойынша үкімнің заңдылығы мен негізделген тексеру кассациялық
және қадағалау инстанциясының соты қылмыстық істі қозғау туралы шешім
қабылдай ала ма деген сұрақтың маңызы зор. Мұндай қажеттілік іс жүзінде
бірінші инстанция соты белгілі бір негізі бола тұра, қылмыстық іс
қозғалмаған жағдайда туындайды. Заңда бұл сұраққа тіке жауап жоқ. КСРО
Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бойынша сот алқасының ұйғарымдарының
бірінде кассациялық инстанция қылмыстық жауапкершілікке тарту қажет деп
таба отырып, бұл тарау туралы жеке ұйғарым жасауға құқылы, егер бұл
адамдарды жауапкершілікке тарту қаралатын іс бойынша айыпкердің түрі мен
дәрежесіне әсер етпейтін болса. Осылайша КСРО Жоғарғы Соты сұраққа жауап
берді[4].
Осы сот инстанциялары үкім және басқа да сот фактілердің заңдылығы мен
негізділігін тексере отырып, ешқандай тергеу жүргізбейтін барлық дәлелдерге
істің жазбаша материалдарын да тіркелген түрінде баға берумен шектелетінін
ескеру керек. Олар істің мәні бойынша қараған сот топтаған фактілер
анықталған деп есептей алмайды.
Сотта қылмыстық іс жүргізу негіздерінің 51-бабына тіке көрсетілген
соттың тіркеудің кассациялық тәртібінде істі қараған сот үкімде белгіленген
және онымен жоққа шығармаған фактілерді анықтауға және дәлелденген деп
есептеуге құқысы жоқ. Бұдан бұл жағдайларда кассациялық және тергеу
инстанциясының соты бұл жаңа фактілерді анықтауға байланысы болғандықтан
қылмыстық істі қозғау туралы шешім қабылдай алмайды.
Сотта қылмыстық іс жүргізу негіздерінің 51-бабына тіке көрсетілген
соттық тіркеудің кассациялық тәртібінде істе қараған сот үкімде белгіленген
және онымен жоққа шығармаған фактілерді анықтауға және дәлелденген деп
есептеуге құқысы жоқ. Бұдан бұл жағдайларда кассациялық және тергеу
инстанциясының соты бұл жаңа фактілерді анықтауға байланысы болғандықтан
қылмыстық істі қозғау туралы шешім қабылдай алмайды.
1995 жылдың 21 желтоқсанында Президенттің шығарған Қазақстан
Республикасы прокуратурасы туралы Указының 46-бабына сай прокурор іс
қозғауға немесе іс қозғаудан бас тартуға құқылы.
А.В.Жогин мен Ф.А.Фаткулин прокуратураға түскен алғашқы материалдарды
тергеушіге беруге тек ерекше жағдайларда жол береді:
а) прокурор оның көмекшісі (орынбасары) объективті себептермен оларды
шұғыл қарай алмайтын кезде;
ә) егер алғашқы материалдарды осы тергеуші жүргізіп жатқан іске
қатысты қылмыс туралы мәліметтер болса және сондықтан жаңа істің осы
материалы бойынша іс қозғау қажет пе деген сұрақтың шешімін тергеуші берген
орынды болса[5].
Алайда статистика прокурор өзінің қылмыстық істі қозғау құқығын сирек
пайдаланатынын көрсетіп отыр.
Прокурор сонымен қатар жәбірленушінің шағымы болмаған кезде де
қылмыстық істі қозғауға құқылы.
Қылмыс туралы алғашқы материалды прокуратурадан анықтама орындарына
беру үшін заң бойынша қозғалушы іс олардың тергеуінде болуы шартты. Алдын-
ала тергеуді жүргізуді заң талап ететін қылмыс туралы әңгіме болғанда,
прокурор кейбір істі шұғыл қозғау туралы мәселені шешу үшін анықтама
органына, дұрыс процессуалдық шешім қабылдауға мүмкіндік алатындай етіліп
нұсқау бере алады. Қылмыстық іс қозғалғаннан соң әртүрлі тергеу әрекеттерін
жүргізу туралы бөлек тапсырма бере алады.
Қылмыстың іс қозғау құқығына сонымен қатар тергеуші иеленген (тергеу
бөлімінің немесе басқармасының бастығы) бола алады.
Тергеушілер Ішкі істер министрлігінде және ұлттық қауіпсіздік
комитетінде жұмыс істейді. Тергеушілердің негізгі міндеттері: қауіпті
қылмыстардың алдын-ала кесу шараларын қадағалау және болған қылмысты жан-
жақты, толық зерттеу мәселелеріне жағдай туғызу, қылмысты терең анықтаудың
негізін қамтамасыз ету.
Тергеуші қылмыстық іс қозғауға, ол бойынша алдын-ала тергеу жүргізуге
және ҚР ҚІЖК-де көзделген барлық тергеу қызметін жндауға құқылы. Тергеуші
істің жағдайын жан-жақты, толық және объективті зерттеуге барлық шараларды
қолдануға, оның қылмыс жасағандығын көрсететін жеткілікті дәлелдер жиналған
адамдарға қатысты айыпталушы ретінде тарту, айып тағу, оған) жолын кесу
шарасын таңдап алу, айыптау қорытындысын жасау қылмыстың ізге түсуді жүзеге
асыруға міндетті. Тергеуші өз тергеуіндегі істер бойынша анықтау
органдарының тергеліп жатқан іске қатысты жедел іздестіру материалдарымен
танысуға, оларға жазбаша, атқару үшін міндетті іздестіру және тергеу іс-
әрекеттерін жүргізу туралы тапсырмалар мен нұсқаулар беруге және олардан
тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге жәрдемдесуді талап етуге құқығы бар.
Егер келіспеген жағдайда тергеуші шешім қабылдамастан өзінің
қарсылығын жазбаша түрде жоғарыда тұрған прокурорға тапсырады.
Тергеушілер іс қозғауға ғана емес, сондай-ақ, жеке өзі барлық дерлік
қылмыстар бойынша алдын-ала тергеу жүргізуге құқылы.

Анықтама дегеніміз - сол үшін арнайы құқық берілген мемлекеттің
әкімшілік органдарының оперативті іздеуді және тергеуді үйлестірген және
қылмыстардың алдын алуға, болдырмауға және ашуға кінәлілерді іздестіруге
және әшкерелеуге бағытталған[6].
Анықтау барлық әкімшілік басқару орындарының емес тек соған берілген
процессуалдық заңмен құқық берілген орындардың қызметі.
ҚР ҚІЖК 65-бабының 2 бөлім бойынша анықтама органы болып табылатындар:
1. Ішкі істер органдары.
2. Ұлттық қауіпсіздік органдары.
3. Әділет органдары - соттарды қастерлемеуге және сот шешімдерінің
орындалуын тәртібін бұзуға байланысты қылмыстар туралы істер бойынша.
4. Салық полиция органдары - салық қаржы заңдарын, сондай-ақ
лицензия беру туралы заңдарды бұзуға байланысты қылмыстар туралы істер
бойынша.
5. Кеден органдары - контрабанда туралы және кеден салықтарын
төлеуден жалтарған істер бойынша.
6. Әскери полиция органдары.
7. Шекара әскерлерінің командирлері - ҚР Мемлекеттік шекарасы туралы
заңдарды бұзу туралы істер бойынша, сондай-ақ ҚР континенттік шельфінде
жасалынған қылмыстар туралы істер бойынша.
8. Әскери полиция органы болмаған жағдайда әскери
бөлімдердің, құрамалардың командирлері, әскери мекемелер мен
гарнизондардың бастықтары - Қазақстан Республикасының Қарулы күштерінде,
басқа әскерлер мен әскери құрамаларда шақыртылып немесе Контракт бойынша
әскери қызмет өтеп жүрген әскери қызметшілер, әскери жиындар кезінде
запастағы азаматтар, қызметтік міндеттерін орындауға байланысты әскери
бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің жай адамдары жасаған немесе сол
бөлімдердің, құрамалардың және мекемелердің орналасқан жерінде жасалынған
барлық қылмыстар туралы істер бойынша.
9. Қазақстан Республикасы дипломатиялық өкілдіктерінің, консулдық
мекемелері мен өкілетті өкілдіктерінің басшылары -қызметкерлерінің сол елде
жасаған қылмыстары туралы істер бойынша.
10. Мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдары - өртке байланысты
барлық қылмыстар туралы істер бойынша.
Анықтама органы ретінде милиция қызмет жүйесінде органдарда қоғамдық
тәртіпті қорғау нәтижесін бақылау бойынша прокурорлар бөлінген аумақтық
прокуратура бақылау жүргізеді.
Милиция қызметкерлері қажеттілік жағдайда алғашқы материалдарды, онда
әңгіме қандай қылмыс туралы екендігіне тәуелсіз, қабылдай және қарай алады.
Заң алдын-ала тергеу жүргізуді талап етпейтін істерді милиция қозғайды
(Оған жеткілікті, ешбір шектеулерсіз негіз болған жағдайда).
Егер милиция органдарында алдын-ала тергеу жүргізуді талап ететін
қылмыс туралы, мәліметтер туралы (мысалы) лауазымды адамдардағы
жеткіліксіздік туралы құжаттық тексеру акті және бар материалдар бойынша
шұғыл тергеу қимылдарын жасау қажеттігі жоқ болса, милиция қызметкерлері
қылмыстық істі қозғау кезінде Істің қай тергеу орнында жүргізілетіндігі
бойынша тиісті прокуратураларға өткізумен шектелуі керек, себебі ол
прокуратураның міндеті.
Қылмыстық істі қозғау құқығын милицияның барлық лауазымды адамдары
емес, тек қылмыспен күрес жүргізу міндеті жүктелгендер пайдалана алады,
соның ішінде адамдар болып жауапты қызметкерлер, ал олар жоқ жерде
қылмыскерді Іздеу оперативті мемлекеттік мүлікті ұрлаумен күрес
бөлімдерінің әбден даярланған қызметкерлері болып табылады.
Әскери анықтау қызметі - әскери прокурордың бақылауында өтеді.
Ұлттық қауіпсіздік органдары аса қауіпті мемлекеттік және басқа
қылмыстар туралы істер бойынша анықтама органы болып табылады.
Ұлттық қауіпсіздік органдарының жүргізуіне қатысты аса қауіпті және
басқа мемлекеттік қылмыстарды толық тергеуді ҰҚК (КНБ) жүзеге асырады.
Еңбекпен түзеу мекеме бастығы еңбекпен түзеу мекемесі орналасқан жерде
жасалған басқа да қылмыстар бойынша қылмыстық іс қозғай алады.
Анықтауға басшылық пен бақылауды бас бостандығынан айыру орындарында
заңдылықтың сақталуын бақылаушы прокурор, ал егер Іс әскери трибунал
сотында қарауда болса, әскери прокурор жүзеге асырады.
Мемлекеттік өрт бақылау орындары тек қана өрт және өртке қарсы
ережелерінің бұзылуына қарсы істер бойынша қылмысты іс қозғауға құқылы.
Бұндай орындарға республикалардың ішкі істер министрлігі өрт күзету
басқармалары (бөлімдері) мемлекеттік өрт бақылау жөніндегі қалалық және
аудандық инспекциялық бөлімшелер (инспекторлар) сондай-ақ қала типтес
поселок және аудандық орталық өрт күзету отрядтары жатады.
Егер осы көрсетілген орындар іс қозғай қалса, онда нақты оны
мемлекеттік өрт бақылау инспекторлары жасайды.
Ерікті өрт сөндірушілер мен дружиналары қылмыстық іс қозғау құқына ие
емес. Олардың хабарлауы тек себеп қызметін атқара алады.
ІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУДЫҢ СЕБЕПТЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ

1. Азаматтардың арызы

Қазақстан Республикасының заң шығаруына байланысты қылмыстың Істі
қозғау үшін міндетті түрде белгілі бір себеп және соған жеткілікті негіз
талап етіледі (ҚР ҚІЖК 177-бабы).
Қазақстан Республикасының қылмыстық Істер жүргізу кодексінің 177-
бабына сәйкес, олар мынандай себептер болып табылады.
1. Азаматтардың арызы.
2. Мемлекеттердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың және лауазымды
адамдардың хабарламасы.
3. Баспасөзде жарияланған хабарлар.
4. Кінәсін мойындап келуі.
5. Анықтама жүргізетін органдардың, тергеушінің, прокуратураның немесе
соттың тікелей өзі байыптауы.
Қылмысты осы тектес мәліметтер қабылдаған хабарламаны қарап шығуға
және бұл бойынша мүмкін шешімдердің берік қабылдануын міндеттейтін
заңгерлік факт қызметін атқарады.
Көп жағдайларда қылмыстық істі қозғауға түскен мәліметтердің кез
келгені себеп болып табылады. Сондықтан оның кімнен шыққанының қағидалы
мәні жоқ.
Заң Істі тек белгілерінде көрсетілген жеткілікті мәлімет бар болған
жағдайда ғана қылмыстың іс қозғалатындығына ерекше көңіл аударуы және
сонымен қатар қылмыстық іс қозғалмайтын жағдайларды атап көрсетеді (ҚР
ҚІЖК 37 бап).
Алайда, қылмыстық істі қозғауға себеп туралы біздің ғалымдарымыз да
әртүрлі пікір айтысқан. Мысалы, Н.В.Жогин мен Ф. А.Фаткулин қылмыстық істі
қозғауға себеп заңгерлік факт болып табылады деп есептейді.
М.С.Строгович себепті заңда белгіленген тергеу прокурор және сот
орындарында қылмыстар туралы мәліметтер беретін және ол органдардың
қылмыстық іс жүргізуге кірісудің дұрыстығы туралы шешім қабылдауға
міндеттейтін деректеме деп қарайды[7].
Р.Д.Рахунов бұл пікірді қуаттамады. Ол себебі жасалған қылмыс туралы
хабарламасы бар деректеме деп түсінеді.[8]
А. Р.Михайленко, Н.В.Жогин мен А. Ф. Фаткулиннің пікіріне
байланысты күмән білдіре отырып былай деп жазады: "әрекет (қимыл немесе
әсер) оқиғаға немесе хал-жай заңгерлік факт болып табылатыны белгілі. Ал
қылмыстың іс қозғау себебі туралы тек белгілі бір қызмет ретінде айтуға
болады. Тек қана өтініштер қылмыс туралы хабарлау ғана емес, басқа
жағдайлар заңгерлік факті болып табылады. Өтініш жасаушы осы немесе басқа
құқық бұзушылыққа қатысты өзінің еркін сырттай көрсетуі қажет. Істі
қозғауға өтініш жасаушы мен прокурорлық тергеу немесе сот орындары туралы
өтінішті қабылдап алуға, оны мәні бойынша шешуге міндетті. Көрсетілген
орындардың өздері де қылмыс белгілерін таба алады"[9].
Егер себепті заңгерлік факт деп есептесек, онда мысалы тергеушінің
қылмыс белгілерін тікелей табу бойынша қызметін заңгерлік факт деп есептеу
қажет. Бұндай жағдайда былай да болып шығады: қылмыс белгілерін тапқан
кезде анықтама органы, тергеуші, прокурор және судья әрқайсысы өз-өзімен
құқықтық қатынасқа түседі, себеп кез келген заңгерлік факт құқықтық
қатынастың пайда болуын туындатады. Ал берілген жағдайда өтініш жасаушымен
құқықтық қатынассыз іс қозғалады. Бұндай жағдайда қылмыстық істі қозғау
сатысында пайда болатын процессуалдық қатынастардың мәніне сай келмейді, ал
қылмыстық істі қозғау бойынша адамдардың міндеттері мен құқықтары қатынас
элементтеріне тәуелді болады. Субъективті құқықтардың бар болуын деп жазады
М.С.Строгович: - құқықтық қатынастардың пайда болуынан тәуелді етуге
болмайды.
Қылмыстық процесс туындауының бір себебі болып табылатын алғы шарты
деп құқықтық қатынас құрылымының бір элементі ретінде заңгерлік фактіні
есептер болсақ, сонда барлық қылмыстық процесс процессуалдық заңгерлік
қатынас деп қарау керек, ал бұл ғылымда қабылдауға болмайтын теория ретінде
теріске шығарылған. Себепке қатысты заңгерлік фактіні себептің пайда болу
нәтижесінің салдары ретінде қарау керек (тек сол себептің өзі ретінде
емес). Қылмыстық істі қозғауға себеп заңгерлік фактіні анықтайды. Себеп -
хабарлау қылмыс белгілерін табу үшін белгілі бір қызмет түрінде кез келген
басқа құқықтық құбылыстар секілді тек заңгерлік факт мағынасына ие.
Қылмыстық істі қозғауға себептер, кейбір авторларша, қылмыс туралы алғашқы
мәліметтермен, жағдайлармен немесе мағлұматтармен анықтауға болмайды,
себебі себеп пен істі қозғауға негіз түсініктерінің жылжуына әкеліп соғады.
Бұдан басқа себептердің мұндай анықталуы қылмыс белгілерінің тікелей
табылуын, қылмыс туралы алғашқы мәлімет, мағлұмат басқаша айтқанда дәлелдер
немесе олардың деректемелері деп тану туралы теріс қорытындыға әкеліп
соғады. Прокурорлық тергеу, сот орындары өздері Іс қозғауға жататындай
болып шығады.
Дәл осы іс қозғауға себеп қылмыстық заңның асырылуын және қолданылуын
қозғайды. Бұл тұрғыда себеп қылмыстық құқықпен әскери қызметкерлерден басқа
адамдар тобынан шыға алады. Әскери қызмет жүргізудің шарттарына байланысты
әскери қызметкерлерге топтық шағым беруге тиым салу ерекше жағдай болып
табылады 1.
Мемлекет өтініш жасаушының заңды мүдделерін қорғайды.
Азаматтар өз бастамасымен ерікті түрде қоғам алдындағы адамгершілігіне
сүйене отырып, белгілі қылмыстар туралы хабарлайды.
Кейбір жардайларда азаматтар қылмыс туралы хабарлауға құқылы ғана
емес, бұны істеуге міндетті де.
Заң шығарушылық анық белгілі әзірленіп жатқан немесе жасалған ең
қауіпті қылмыс туралы хабарламағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілей
отырып, әр азаматқа осы қылмыстар туралы милиция, прокурор, сот немесе
басқа мемлекеттік органдарға хабарлау заңгерлік міндетін жүктейді.
Егер өтініш жеке айыптау немесе жұртшылықтың жеке айыптау істері
бойынша, шағым сипатында болса, онда мұндай өтініште жәбірленушінің
кінәлілікке осы қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту жолымен жазалау
туралы өтініші міндетті түрде болу қажет. "Лауазымды адамның талабы бойынша
реттелген фактілік жағдайлар көрсетілген түсініктеме шағым ретінде
қаралмайды".
Егер "домалақ арыздар" көрсетілген фактілер тексеру барысында
расталса, онда бұл жағдайда анықтау орындарын қылмыс белгілерін тікелей
табуы қылмыстық іс қозғауға себеп болды. "Домалақ арыз" расталған
кезде іс қозғаудан бас тарту туралы қаулы шығарылмайды.

2. Мекемелердің, кәсіпорындардың, ұйымдар мен лауазымды адамдардың
хабарламасы

ҚР КІЖК 177-бабына сәйкес мекемелердің, кәсіпорындардың және лауазымды
адамдардың хабарлаулары жазбаша түрде жасаушы және өкілді адамның қолы
қажет. Қылмыстық іс қозғауға себеп қызмет, ұйым, мекеме жұмысы процесінде
немесе басқа жолмен алынған, жасалған қылмыс туралы ұйымның немесе
мекеменің мәліметтері бар кезде хабарлау атқарады.
Қылмыстық іс қозғауға себептің мәні шаруашылық, әкімшілік мекемелері,
сауда ұйымдары, байланыс, көлік кәсіпорындары, өнеркәсіп ұйымдары, оқу
орындары өздерінің басшылары арқылы сонымен бірдей осы мекемелердің,
кәсіпорындардың және ұйымдардың лауазымды адамдарына анықтау орындарын
тергеушінің прокуратураны немесе сотта әзірленіп жатқан немесе жасалған
қылмыс туралы хабарлар, мекемелердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың және
лауазымды адамдардың хабарлары заң шығарушылық пен басқа себептерге қарсы
қойылмайды, ерекше заңды күшке ие бола алмайды. Олар азаматтардың
өтініштері сияқты прокуратура, сот, тергеу, анықтау орындарында қылмыстық
Іс қозғау туралы мәселе шешу міндетін туындатады.
Мекемелерде, ұйымдарда, кәсіпорындарда заңдылықты қамтамасыз ету
шаралары және басқа лауазымды адамдар, олардың жұмыс орны бойынша табылған
қылмыс туралы хабарлауға міндетті. Бұл жағдайда лауазымды адамдар жалған
сөз табу үшін қылмыстық жауапкершілік туралы ескертілмейді. Біле тұра
жалған мәліметтерді хабарлаған жағдайда олар лауазымды қылмыс үшін
жауапкершілікке тартылады. Лауазымды қылмыс туралы хабарлауды мәселе
мәнісіне қарай шешуге өкілетті. Кез келген орындарға жіберуге құқылы.

3. Баспасөзде жарияланған хабарлар

Қылмыстық іс қозғауға себеп болып, баспада жарияланған хабарлар,
хаттар табылады (ҚР ДІЖК 177-бабы). Бұл прокуратура сот тергеу және
анықтама органдарын мерзімді баспасөзде (газет, журналдар) онда әзірленіп
жатқан немесе жасалған қылмыс туралы мәліметтер жарияланған кез келген
хабарға тез арада жауап беруге міндеттейді.
Баспасөзде жарияланған қылмыс туралы хабардан басқа себептерден
айырмашылығы қылмыстық Іс қозғауға өкілетті орындарға, адамдарға емес,
сонымен бірге көпшілік қауымға, мақалаға тиісті жауап күтуші барлық
оқырмандарға бағытталған. Бұл себепте баспасөзде жарияланған бір хабар
бойынша бірнеше қылмыстық іс қозғауды болдырмау қажет, сондықтан ережені
белгіленген мақсатқа сай баспасөздегі хабар бойынша қылмыстық істі қозғау
туралы мәселені шешу тиісті прокуратурамен үйлестіру қажет.
Жасалып немесе әзірленіп жатқан қылмыс көрінетін жеткілікті
мәліметтері бар баспасөздегі хабар автор немесе редакция оны талап етеді
және хабарланған фактілерге олар қандай баға беретіндігіне тәуелсіз
қылмыстық іс қозғауға әкеп соғады.
Қылмыс туралы хабар телефонда, очеркте, репортажда, карикатуралық
суретте және баспасөз хабарларының түрі емес, жариялау фактінің өзі
маңызды.
Сондықтан баспасөз хабарының формасын көрсетпей "баспасөзде
жарияланған хабарлар" қылмыстық іс қозғауға себеп болып табылады.
ҚР ҚІЖК 177-бабы бойынша материалдарды қабырғалық газетке орналастыру
баспасөзде жариялау болып табылады. Егер мұндай материалдар прокуратураның
немесе тергеу орындарының игілігі бола қалса, онда бұл жағдайды орындардың
тікелей қылмыс белгілерінің табуы немесе мекемелердің, ұйымдардың,
лауазымды адамдардың хабарлары, егер осы қабырға баспасөзінің материалын
қылмыстық іс қозғауға өкілетті орынға жіберген болса, қылмыстық іс қозғауға
себеп бола алады.
Бұл жағдайларда баспасөзде бір адам туралы жеке басы ретінде қате
хабарланған болса іс жүзіндегі заңға байланысты әр адам ар-намысын және
қадір-қасиетін даттайтын мәліметтерді сол бойынша теріске шығаруды талап
етуге құқылы.
Сол кезде, егер баспасөзде жарияланған сот дұрыс деп тапса, адалдығы
мен парасаттылығы оларға қарсылықты қанағаттанарлық емес деп тапса,
адалдығы мен парасаттылығы жұртшылық алдында күдік келтірілген
корреспонденция авторы мен редакцияның тиісті қызметкері, өз кезінде мұндай
- "арыз қоюға" тиісті шара қолдануды талап етуге құқылы. Жалақорлық,
дауқұмарлар жазасыз қалмауы кажет. Бұндай жағдайда баспасөз орны қажетті
жариялау жасай алады.

4. Айыбын мойнына алып өзі келуі

Қылмыстық, іс бойынша кінәсін мойындау адамның өзінің жасаған қылмысы
туралы жеке өтініші бойынша қозғалады. Мысалы, кейбір авторлар кінәсін
мойындап келуге өзіндік себеп мағынасын бермейді.
Осылайша М.Андреев пен Г.Бахаров кінәсін мойындап келу азаматтардан
жасалған қылмыс туралы өтініштері тексерілмейді деп бекітеді.
Өзінің өтінішін почтамен немесе басқа адам арқылы жібере алады.
Осындай кінәсін мойындаған адам өтінішпен кінәлі адам өзінің прокурорлық
тергеу орындарының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.