Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі
Қазақстан Республикасының Ғылым және бiлiм министрлiгi
Көкшетау Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттiк университетi
Наханова Ақерке
Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300- Педагогика және психология
Көкшетау- 2021
Қазақстан Республикасының Ғылым және бiлiм министрлiгi
Көкшетау Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттiк университетi
Қорғауға жіберілді
Филология кафедрасының
меңгерушісі:
лауазымы
__________________ФИО
________________2021ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі.
5В010300- Педагогика және психология
Орындаған: Наханова Ақерке
Ғылыми жетекші, Доктор (PhD) Оразбаева Кульдархан Оналбековна
Көкшетау, 2021ж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ...
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... .
Анықтамалар ... ...
Кіріспе ... ... ...
I Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану туралы жалпы түсінік ... ... ..
1.2 Дидактикалық ойындарды ұйымдастыру функциясы, құрылымдары және түрлері ... .
1.3 Мектеп жасындағы балалардың дидактикалық ойын арқылы дамуының педагогикалық-психологиялық ерекшелiктерi ... ... ... ... ...
II. Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық
ойындарды қолдану әдістемесінің тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
2.1 Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық
ойындарды қолдану әдістемесі ... ... ...
2.2 Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық
ойындарды қолдану тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар ... ... ...
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижесі ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Ойын- шығармашылық, ойын - жұмыс. Мектеп жасындағы балалар өз бетінше ойлана бастайды, зейіні дамиды, ең бастысы, ойынға беріліп, балалар өздерінің оқып жатқанын байқамайды. Тіпті ең пассивті балалар да ойынға үлкен ықыласпен кіріседі, өз ойынныңда бар күшін салады. Балалар ойын кезінде өте мұқият, зейінді және тәртіпті болуға бейім. Ойын - балалардың ақыл-ой және адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралдарының бірі. А.С. Макаренко: Бала ойында қандай болады, ол есейгенде көп жағдайда ойындағыдай болады. Сондықтан болашақ ұрпақтың тәрбиесі, ең алдымен, ойында жүзеге асады. Мектеп жасында ойын жетекші әрекет болып табылады. Онда баланың ең маңызды психикалық неоформацияларының дамуы жүреді: әлеуметтік мәні бар іс-әрекеттерді сіңіру, психикалық әрекеттерді шартты белгілер мен мағыналармен дамыту, ерікті мінез-құлық элементтерін қалыптастыру, қиялды қалыптастыру. Баланың мектепке келуімен оның әлеуметтік жағдайы өзгереді: оның жетекші қызметі ойыннан тәрбиеге ауысады. мұғалімдердің кейбірінде әлі де ақыл-ойды дамыту ойынының мағынасын әмбебап ету үрдісі бар, оған әр түрлі функциялар жатқызылған, білімдік және тәрбиелік ойын. Ойын барлық мектеп жасындағы балаларға бірдей деңгейде орындалмайды, дидактикалық ойындардарды мұғалім таңдай отырып баланың Білімге жаңа мотивтерді қалай игеретінін ескереді.
Ойын- бұл ғылым мен мәдениет субъектілерінде объективті әрекеттерді жүзеге асырудың әлеуметтік бекітілген тәсілдерінде бекітілген әлеуметтік тәжірибені қайта құруға және игеруге бағытталған шартты жағдайлардағы іс-әрекет түрі. Ойында, қоғамдық тәжірибенің ерекше тарихи қалыптасып келе жатқан түрі ретінде, адамның өмірі мен қызметінің нормалары жаңғыртылады, оған бағыну объективті және әлеуметтік шындықты тануды, жеке тұлғаның интеллектуалды, эмоционалды және адамгершілік дамуын қамтамасыз етеді.етеді. Бала-педагогикалық қамқорлықтың еңі жоғарғы мақсаты. Баланың ішкі мүмкіндіктерінің ашылуы педагогтың сүйіспеншілік сезімі мен қарым қатынасына байланысты. Балаға еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады. Ал бала еркіндікті ойын ойнағанда сезіне алады.
Ойын бала әрекетін дамытудың негізгі құралы. Ойын баланың мінез құлқын қалыптастырып, ой өрісін өсіріп, ортаға бейімдеп, өзің еркін сезінуге үйретеді. Ойын мектеп балаларының негізгі іс әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров "Балалықтың қанына ойын азық" деп бекер айтпаған. Ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады.
Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды бейнелі, қимыл қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Дидактикалық ойын барысында баланың есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістерін дамытады. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Мұндай ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапаларын қалыптастырады. Бала қоғамдық мәні бар іс әрекетке дегени құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтын, ойынның қай түрі болсын балалардыің адамгершілік тәрбиесініің дамуында маңызды рөл атқарады.
Біздің қазақ халқы баланың тәрбиесіне келгенде, ұрпақ қамыс басты мақсат етіп қойып, ұрпақтарының нағыз азамат пен азаматша болып қалыптасуына үлкен мән берген. Ойының халқымыздағы мәртиебиесін ауыздан ауызға таралып келе жатқан мақал мәтелдерімізден аңғаруымызға болады." Ойыншының тамағы тоқ", "Ойында өрелік жоқ,Ханда төрелік жоқ", "Ережесіз ойын жоқ"," Ойнай бiлмеген, ойлай бiлмейдi", т.б
Баланың тәрбиесіне, ақыл-ойына, және батылдыққа, ержүректілікке баулитың өзіміздің ежелден келе жатқан ұлттық ойындарымызда жетерлік. Қазақтың ұлттық ойындары ойналып жатқан жерден үлкені де, кішісі де, ойын аяқталмай бір қадам жылжымайды. Себебі қазақ халқының ұлттық ойындары адамға ерекше көңіл күй, рух, жігер, намыс сияқты қазаққа тән қасиеттерді бойға жинайды. Қазақ халқының ұлы ойшылы А. Құнанбаев "Ойын ойнап ән салмай өсер бала бола ма?" деп айтқандай ойынның бала үшін маңызы зор.
"Ойна, бырақ жұмыстыда ойла" деген мақалға сүйенер болсақ, баланы тек ойынмен шектеп қоймауымыз керек. Ойынды біліммен ұштастыра білуіміз керек. Балаға тек білімді миына құя берсек, ол алған білімнен ештенкені өзіне қабылдамауы мүмкін. Бырақ та, сол білімді ойын арқылы жеткізер болсақ, баланың зейіні, ойы, шығармашылық қабілеттері ашыла бастайды. Себебі ойын жасындағы балалар тез жалығады, шаршайды. Осы сөзге дәлел орыс елінің ұлы педагогы- К.Д.Ушинский " Ойын элементтерін сабаққа енгізу оқушылардың білім алу үрдісін жеңілдетеді. Ойын балалардыңім өз бетімен атқаратын әрекеті, ойын арқылы балалардың барлық ақыл-ойы, ерік-жігері қалыптасады"-деген өз пікірін айтады. Сондықтан да көздеген мақсатқа оңай қол жеткізу үшін ойынды басты назарға алу керек.
Зерттеудің өзектілігі. Мектеп жасындағы балалардың ақыл-ойын, санасын, жалпыға ортақ, заман талабына сай білім беруде мол тәжірибе керек дейтін болсақ, соның ішіндегі маңыздысы дидактикалық ойындар. Сондықтан да осы бағыттағы жүргізілген зерттеулер мен ізденістер, дидактикалық ойынның- мұғалім мен оқушының, оқушы мен сыныптастарының арасындағы қарым - қатынасты, білім-білік, дағды, дамуын қалыптасуының негізі екенің аңғару қиын емес.
"Дидактикалық ойындар тек мектепке дейінгі білім беру мекемелеріңде жүзеге асырылады"- деген қате пікір. Мектеп жасындағы балалар, оның ішінде бастауыш сыныптарда дәл осы дидактикалық ойындар ойналуы керек. Және дидактикалық ойындарды белгілі бір пәндерде ғана емес, сонымен қатар, оның ауқымын кеңейтіп, барлық сабақ барысында қолданғанымыз жөн.
Қазақ халқының сан ғасырлардан келе жатқан ұлттық ойындарын неге мектеп жасындағы балалардың ақыл-ойын дамытудағы дидактикалық ойындар қатарына жатқызбасқа?
Мектеп жасындағы оқушыларға "Сіз қазақ халқының ұлттық ойындары жайлы не білесіз" деген сауалнама жүргізіп көрдім. Нәтижесі қуантарлықтай болмады. Тіпті бірде-бірі білмейтін оқушыларда кездесті. Енді бірі "Қазақтың ұлттық ойындары" деген атауды қазақтың мерекелеріңде ғана жаңама естіп қалатының жеткізді.
Зертеудің мақсаты:
Мектеп жасындағы балалардың оқу процесіне дидактикалық ойындарды қосу. Ақыл-ойы, білім, білік, дағдылар жайындағы түсінігін артыру, дидактикалық ойындарды ұлттық ойындарымызбен ұштастыру, және оны сабақ өту барысында қолданып, мектеп жасындағы балаларға дидактикалық ұлттық ойын арқылы тәрбие беру.
Зерттеудің міндеттері:
Мектеп жастағы балаларға дидактикалық ойынды таныстыру арқылы білім , тәрбие берудің мәні мен мазмұнын айқындайтын ұғымдарды ғылыми, теориялық негізде қарастыру;
Дидактикалық ойынның балаға білім, тәрбие берудегі мүмкіндерін анықтау;
Мектеп жасындағы балаларға дидактикалық ойындарды таныстыру арқылы жан-жақты білімділігін, ой-өрісінің дамуын, есте сақтау қабілетінің көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
Мектеп жасындағы балаларға дидактикалық ойындар, оның ішінде ұлттық ойындар арқылы, тәрбие беру, білім беру жұмысының жүйесін құрып, дидактикалық қызықты ойындар ойлап тауып, оны практикадан өткізу.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық еңбектерге талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу, мектеп жасындағы балаларды дидактикалық ойындар арқылы оқытуға арналған әдістемелік нұсқауларды, құралдарын зерттеп қорыту; жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау; эксперимент нәтижесіне баға беру; оларды өңдеу.
Зерттеу көздері: философтардың, психологтардың, педагогтардың білім беруге арналған еңбектері, Қазақстан Республикасынынң Конституциясы, "Білім туралы Заң", кіші мектеп жасындағы тәрбие бағдарламалары, оқулықтары, диссертанттың білім жетілдіру институтындағы әдіскерлік тәжірибесі.
Зертеу базасы- Көкшетау қаласы, №19 орта мектеп-лицейі. Зерттелінетін 5а-сыныбы.
І бөлім
Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану туралы жалпы түсінік.
Ойлау- бұл адам білімінің жоғарғы деңгейі, қоршаған шынайы әлемді тану процесі. Оның негізі- білім, ұғымдар, идеялар, пайымдаулар және қорытындылар қамтиды. Ойлаудың формалары мен заңдары сәйкесінше психология мен физиологияның логикасы және психофизиологиялық механизмдерін қарастыру пәні болып табылады.
Ойлау процесі- адамға бұрыннан қызығушылық танытып келеді. Ежелгі философтар оның адам өміріндегі рөлі туралы ой қозғады. Сонымен, грек философы Сократ ойлауды- әлемді және өзін танудың тәсілі ретінде қарастырды, және осындай таным процесінде адам өзін жетілдіреді.
Аристотель саналы ойлауды танымның бастапқы нүктесі ретінде сезіммен байланыстырды. Ойлау процесі, оның пікірінше, алынған білімді қорытудан тұрады және нақтылыдан абстрактіліге ауысады. 17 ғасырда әйгілі француз философы және математигі Рене Декарт [31] ойлау мен болмыстың адам өміріндегі маңыздылығын баса: Мен ойлаймын, сондықтан мен бармын.
17-ші ғасырдағы голландиялық философ-рационалист Бенедикт Спиноза Ақыл-ойды жетілдіру туралы трактат және заттар туралы шынайы білімге жақсы бағытталған жол еңбегінде білімнің төрт түрі туралы айтады. Ол заттар туралы жалпы түсініктер мен жалпы қасиеттер туралы білімге сүйене отырып, санаға сезіммен жеткізетін, есте сақтау арқылы- ойлауды, пайымдау арқылы- білімді жеке заттар туралы ойды бөліп көрсетті.
18 ғасырдағы неміс ойшылы Иммануил Кант ойлау типологиясының негізін қалады, оны формальды ойлау және диалектикалық ойлау, нақты және дерексіз, сонымен қатар практикалық және диалектикалық деп бөлді.
Психологтардың ойлауды зерттеуі 17 ғасырда басталды, сол кездегі ойлау қабілеті туа біткен деп саналды, ал ойлаудың өзі логикамен анықталды. ХХ ғасырда ойлау процесін эксперименталды түрде зерттей отырып, ғалымдар екі топқа бөлінді:
Бірінші топқа адамның интеллектуалды қабілеттері табиғи сый және оларды дамыту мүмкін емес деген тұжырымның жақтаушылары кірді; екінші топ өмір барысында бұл қабілеттерді қалыптастыруға және дамытуға болады деп сенді. Ассоциативті эмпирикалық психологияда ойлау дегеніміз әр түрлі ассоциацияларды кездейсоқ санау процесі деген пікір болды.
Ойлау - бұл танымның негізінде жатқан психикалық процестердің жиынтығы
Ойлау - бұл дәл танымның белсенді жағы: зейін, қабылдау, ассоциация процесі, түсініктер мен пайымдаулар қалыптастыру.
Логикалық мағынада ойлау- тек ұғымдарды талдау және синтездеу арқылы пайымдаулар мен қорытындыларды қалыптастыруды ғана қамтиды.
Ойлау - бұл адамның санасында шындықтың объектілері мен құбылыстары арасындағы байланыстар мен қатынастарды жалпылама және жанама түрде бейнелеумен сипатталатын жеке тұлғаның танымдық іс-әрекетінің процесі.
Ойлау - бұл адам миының қызметі, оның рефлекстік, аналитикалық-синтетикалық белсенділігі көрінетін ерекше формасы, ол екінші сигналдық жүйеде қолдау табады.
Ойлау процесі- заттар, құбылыстар мен фактілер арасындағы барлық маңызды байланыстар мен қатынастарды ашуға мүмкіндік беретін салыстыру, талдау, синтез, абстракция, жалпылау және конкретизациялау операцияларының көмегімен жүзеге асырылады. Ойлау функциясы - сенсорлық қабылдау шегінен шығып, білім шекараларын кеңейту. Ойлаудың көмегімен, тұжырымдарды қолдана отырып, қабылдау арқылы тікелей алынбайтын нәрсені ашуға болады. Адам ойлау процесінде жасайтын жалпыламалар объектінің маңызды қасиеттерінің жиынтығын бейнелейтін ұғымдармен бекітіледі.
Ойлаудың міндеті - объектілер арасындағы байланысты ашу, байланыстарды анықтау және оларды бөлу.
Ойлау - бұл ең күрделі және көп қырлы психикалық іс-әрекет, сондықтан оның түрлері әр түрлі белгілер бойынша ажыратылады: формасына қарай, шешілетін міндеттердің сипатына, өзіндік өмірдің ашылмаған өмірінің дәрежесіне сәйкес. Р.С. Немов ойлау - бұл бағдарлы-зерттеушілік сипаттағы операцияның әрекеттерін қамтитын теориялық және практикалық қызмет деп санайды. Ол ойлаудың екі негізгі түрін бөліп көрсетті: теориялық және практикалық. 1-суретте теориялық және практикалық ойлаудың негізгі компоненттері көрсетілген.
Ю.Р. Валькман: бейнелі және тұжырымдамалық логика бір мезгілде ойлау процесінде қатысады және бұл екі тәуелсіз логика емес, ойлау процесінің бірыңғай логикасы. Көптеген адамдар тәжірибеде де (көрнекі-тиімді де, көрнекі-бейнелі) де, теориялық та (концептуалды және бейнелі) ойлауды бір деңгейде дамытты. Адам алдында тұрған міндеттердің сипатына қарай доминант ойлаудың бір түрі, содан кейін екіншісі болып табылады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылау үшін ойлау дегеніміз - қоршаған әлемді танудың (шағылдырудың) жанама және жалпыланған процесі.
Сонымен, біз ойлау- қоршаған әлемді танудың жанама және жалпыланған процесі екенін анықтадық. Ойлау құбылыстар объектілерінің жалпы және маңызды қасиеттерін, сонымен қатар заттар мен құбылыстар арасындағы маңызды қатынастар мен тұрақты байланыстарды бейнелейді.
Ойлау үш түрге бөлінеді және бейнеленеді: визуалды ойлау, көрнекі-бейнелі ойлау және ауызша және логикалық ойлау.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы өзіндік ерекшеліктерге ие және әрбір алдыңғы кезең келесі кезеңді дайындайтын кезеңдердің жүйелі өзгеруімен анықталады. Ойлаудың жаңа формаларының пайда болуымен ескі формалар жойылмайды, олар сақталып дамиды. Мектептегі білім беру сөздік және логикалық ойлау негізінен дамитын етіп құрылды. Егер алдымен көрнекі модельдермен жұмыс істеуге көп көңіл бөлінсе, онда үшінші сыныптан бастап бұл жұмыс түрі күрт азаяды. Балалар ақыл-ой әрекетінің техникасын меңгереді, ойда әрекет ету қабілетін алады және өзіндік ойлау процесін талдайды. Көптеген зерттеулер дәл осы бастауыш мектепте дәлелді ойлаудың негізі қаланғанын көрсетті.
Ойлаудың зерттеу бағыттары
Филогенетикалық- ол адамзаттың тарихи дамуы ( филогенез процесінде ойлауды зерттейді
Онтогенетикалық- бір адамның онтогенез процесінде ойлауды зерттейтін ғылым.
Эксперименталды- эксперименттегі ойлауды және жасанды дКіші мектеп жасын балалық шың деп атайды.
Психикалық дамудың қазіргі кезеңді кезеңінде 6-7 жастан 9-11 жасқа дейінгі кезеңді қамтиды.
Осы жаста өмір салты мен стилінде өзгеріс болады: жаңа талаптар, оқушының жаңа әлеуметтік рөлі, іс-әрекеттің принципиалды жаңа түрі - оқу қызметі. Мектепте ол тек жаңа білім мен дағдыларды ғана емес, сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік мәртебені алады. Өзінің қатынастар жүйесіндегі орны туралы түсінік өзгереді. Баланың қызығушылықтары, құндылықтары, оның бүкіл өмір салты өзгеруде.
Бала өзін жаңа жас кезеңінің шекарасында сезінеді.
Бастауыш мектеп жасындағы әлеуметтік жағдай:
1. Оқу әрекеті жетекші әрекетке айналады.
2. Көрнекі-бейнелі ойдан сөздік-логикалық ойлауға көшу аяқталуда.
3. Оқытудың әлеуметтік мәні айқын көрінеді (жас мектеп оқушыларының сыныптарға қатынасы).
4. Жетістікке деген ынта басым болады.
5. Күнделікті тәртіпте өзгеріс бар.
6. Жаңа ішкі позиция нығаюда.
7. Баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жүйесі өзгеруде. [
Ойлау бастауыш мектеп жасында басым функцияға айналады.
Бастауыш мектеп жасындағы ойлаудың дамуы ерекше рөл атқарады. Мектепте оқудың басталуымен ойлау баланың ақыл-ой дамуының орталығына ауысады (Л.С.Выготский) және оның әсерінен интеллектуалданған және ерікті сипатқа ие болатын басқа психикалық функциялар жүйесінде шешуші болады.
Бұрын нақты-бейнелі ойлау бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін жетекші деп санайды, алайда қазіргі уақытта, ең алдымен, Д.Б.Эльконин, В.В. Давыдов және олардың әріптестері бұл жастағы балалардың танымдық мүмкіндіктері әлдеқайда жоғары екендігі дәлелденді, бұл оларға ойлаудың теориялық формаларының негіздерін дамытуға мүмкіндік береді.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлауы дамудың маңызды кезеңінде. Осы кезеңде көрнекі-бейнеліден сөздік-логикалық, тұжырымдамалық ойлауға ауысу жасалады, бұл баланың ақыл-ой әрекетіне қосарланған сипат береді: нақты шындыққа және тікелей бақылауға байланысты нақты ойлау логикалық принциптерге бағынады, дегенмен абстрактілі, балаларға формальды-логикалық пайымдау әлі күнге дейін қол жетімді емес.
Бала, әсіресе 7-8 жаста, белгілі бір заттар мен құбылыстардың визуалды қасиеттері мен қасиеттеріне сүйене отырып, белгілі бір категорияларда ойланады, сондықтан бастауыш мектеп жасында көрнекі-әсерлі және бейнелі-бейнелі ойлау дами береді, бұл модельдерді әр түрлі типке (пәндік модельдер, сызбалар, кестелер, графиктер және т.б.) оқытуда белсенді қосуды білдіреді және интелект құруды зерттейді.
Блонский П.П. былай деп жазады: Суретті кітап, көрнекі құрал, мұғалімнің сөзі- бәрі оларда бірден реакция тудырады. Мектеп оқушылары айқын фактіні, мұғалімнің әңгімесі немесе оқуы кезінде суреттеу негізінде пайда болатын бейнелерді ойлайды Сондықтанда, мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда бейнелі ойлаудың маңызы да зор.
Көрнекі-бейнелі ойлау, мысалы, күрделі суреттерді, жағдайларды түсіну кезінде өте айқын көрінеді. Мұндай жағдайларды түсіну бағдарлау әрекеттерін қажет етеді. Күрделі суретті түсіну дегеніміз оның ішкі мағынасын түсіну. Мағынаны түсіну аналитикалық және синтетикалық жұмысты, оларды бір-бірімен салыстырудың егжей-тегжейін бөлектеуді қажет етеді. Сөйлеу сонымен қатар белгіні атауға, белгілерді салыстыруға көмектесетін визуалды-бейнелі ойлауға қатысады. Көрнекі-тиімді және көрнекі-бейнелі ойлауды дамыту негізінде ғана формальды-логикалық ойлау осы жаста қалыптаса бастайды. Баланың көрнекі-бейнелі ойлауының жақсы дамуын оның ойлаудың осы түріне сәйкес келетін тапсырмаларды қалай шешетіндігіне қарай бағалауға болады.
Мектептегі білім вербалды-логикалық ойлау негізінен дамитын етіп құрылды. Егер мектептің алғашқы екі жылында балалар көрнекі модельдермен көп жұмыс жасаса, онда келесі сабақтарда бұл қызметтің түрі азаяды. Оқу іс-әрекетінде бейнелі ойлаудың қажеттілігі күннен-күнге азайып келеді.
Мектеп жасындағы балалардыің ойлауында келесі ерекшеліктерді ажыратуға болады
Біріншіден, жалпылау мен іс-әрекеттің байланысы.
Екіншіден, айқындылық, нақтылық және оқшауланған фактілерге сүйену.
Мектеп жасында балаларда талдау, синтез, жинақтау, индукция және дедукция сияқты ойлау операциялары дамиды.
"Өркениеттіің маңызды міндеті- адамды ойлауға үйрету" Т.Эдисон
"Білім дегеніміз- бұл тек есте сақтау арқылы ғана емес, адамның өз ойының күшімен алынған білім" Л.Толстой
Мектеп жасындағы балалар- ақыл-ой тәрбиесіне бағынышты. Ақыл ой тәрбиесі дегеніміз оқушылырдың ақыл ой күшін, ойлауын дамыту және ойлау мәдениетін дамыту. Ақыл ой тәрбиесі білім қорының жинақталуына, оқу танымдық операцияларды меңгеруге тікелей ықпал етеді. Сондықтанда педагогтар мен психологтар ой мен ойлаудың жеке түрлерін дамытуды ұсынады.
Ойлау бұл обекътивті шыңдықтың табиғи, ең маңызды байланыстарының жалпыланған көрінісі. Ол сөйлеумен тығыз байланысты. Басқаша айтқанда, ойлау дегеніміз субъективті жаңа білімді ашумен, мәселелерді шешумен, шындықты шығармашылықпени қайта құрумен байланысты танымның психикалық процесі.
Ойлау қабылдау елестерімен тығыз байланысты. Ой сыртқы дүниені буйнелеудің формасы, ал сөз ойды басқа адамдарға жеткізеді.
Ой әрекетт ететін негізгі элементтер тұжырымдамалар кез келген заттар мен құбылыстардың жалпы және маңызды белгілерінің көрінісі пайымдаулар заттар мен құбылыстардың арасындағы байланысты орнату, ол шын және жалған болуы мүмкін, қорытынды бір немесе бірнеше шешімніңі қорытындысы.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жас ұрпақтың тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Мектеп тұлғаны қалыптастырудың бастапқы кезеңін, барлық танымдық процестердің дамуын қамтамассыз етеді, оқуға деген қабілет пен ұмтылысты қалыптастырады. Мектептегі білім тек білім, білік дағдыларды қаруландырып қана қоймай, мектеп оқушыларының жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді. Қазірдің өзіңде балалар бастауыш сыныптан логикалық әрекет элементтерін игереді. Сондықтан мұғалімдердің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі балалардың ой қорытындыларын құруға, бір бірімен логикалық байланыстағы дәлелдер, тұжырымдар беруге мүмкіндік беретін ойлаудың тәуелсіз логикасын дамыту, өз пікірлерін дәлелдей отырып, қорытынды шығару.
Біздің елімізде және шет ойлау мен мотивацияны бірге жүретін ұғым ретінде қарастырып, осы бойынша проблемалық зерттеулердің өзектіліктері, қоғам қажеттіліктері анықталды. Бұл ең алдымен, балалардың қабілеттерін ерте саралау, саралап оқыту, білім беру процесін психологиялық қолдау қажеттігімен байланысты. Мектептегі мұғалім тұлғаның одан әрі дамуына түткі болып табылады. Сондықтанда оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуына жағдай жасау керек.
ойлау қабілеті даму, интеллектуалды дәреже өсу және шығармашылық қабілет қалыптасу үшін келесі жұмыстарды атқару керек.
Белгілі мақсатқа жету үшін нысананың байқалмайтын қасиеттерін тауып қолдана білу керек;
Балаларға проблеманың түп негізін көруді үйрету, қарапайым құбылыстарда кездесетін әр-түрлі қарама-қайшылықтарды түсіндіре білуді қалыптастыру керек.
Ойлау операциясының негізін қалыптастыру және жетілдіру
Балаларға ұсыныс жасауды және тәжірибеде нәтижесін тексере білуді үйрету.
Балаларға тек қана ұсыныс жасауды ғана сонымен қатар идеяның ойластырып жоспарлауды үйрету.
Халқымыздың ауыз әдебиетінің, ертегілер мен аңыздарды балалар сүйіп, қызығып тыңдайды, Бесік жыры, хайуанаттар айтысы, ертегілер, жұмбақтар, өтірік өлеңдер балаларды қызықтырады. Балалар өлеңнен кейін құстардың аттарын біліп және дыбыстарын дұрыс айтуға икемделеді.
Бүгінгі жас бүлдіршіндерді тәрбиелей отырып, олардың ойлау қабілетін дамыту, өздерін қоршаған ортаны дәл, анық ажырата білуге үйретудің маңызы зор.
Балалардыің ойлауын дамытуда мектеп жасында ойынның маңызы оразан зор. Ойын барысында берілген тапсырмаларды шешуде балалардың ақыл - ойы дамиды. Міне, осыдан баланың логикалық ойлау қабілеті шыңдалады, дамиды. Ойындарды қолдану сабақтың әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Мұғалім ойындарды шығармашылықпен түрлене отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде өткен материалды қайталағанда, білімді тиянақтау негізінде топтағы барлық балалармен жүргізілетін бағдарламалар аясында жұмыс істегені абзал.
Мектеп жасындағы балаларға ұсынылған материалдар олардың әр-түрлі іс әрекеттерінде мұғалімнің таңдауына және қойылған мақсаттарға байланысы білім беру процесін ұйымдастыру әр-түрлі формада болады:
Мұғаліммен бірге тапсырманы орындау
Тәжірибелер
Жаттығулар
Тренингтер
Ойындар
Ойын- өмірде өте ерте жастан басталып, адамның кәсіпті толық менгергенінше жалғасады. Ал оқыту процесінде жаңа технологияның маңызды бөлігі болып табылады. Адамның ойын әрекетерінің формалары мен әдістері және мазмұны қарапайым сылдырмақтар мен қозғалыстар жасаудан, бірте-бірте фантастикалық шындық деңгейіндегі видеокомпьютерлік ойынға дейін ауысады. Іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады.
Ойын оқу әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мұғалім білімі мен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуына айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын балаларға қозғау салуға, оларға түрткі болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялылығы ойын барлығын да қабылдайды, игерілуі тиіс шынайы ақиқаттың барынша әралуан қырларын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы - балалар үшін ойынның тартымдылығы.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады.
Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский ойын-күнделікті бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы. Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеті байқалады -деген. Мектеп жасындағы балалар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Ойынның пайда болуына байланысты көптеген құпияларды шешу мақсатында зерттеуші ғалымдар бірнеше жүздеген еңбектенуде.
Ойын- бұл жеке өмір ретінде де, өмірдің әртүрлі салаларының еңбек, оқу, шығармашылық, отбасылық және т.б компоненттер ретінде жүзеге асырылатын адам өмірінің ажырамас, маңызды бөлігі. Сонымен қатар, ойын бұл жас балалардың негізгі қызметі. С.Л. Рубинштейн (1976 ойын балаларды дамытады, және ойын олардың қөмір мектебі, даму практикасы деп атап өтті. Д.Б.Элъкониннің (1978 пікірі бойынша "ойында жеке интеллектуалды операциялар ғана дамып қоймайды, сонымен бірге баланың қоршаған әлемге қатысты позициячсы түбегейлі өзгереді және позицияныңі мүмкін қөзгеру механизмі қалыптасады оның қөқзқарасын басқа ықтимал қөқзқарастармен үйлестіру"
Ойынның пайда болуы ең алдымен бос уақытты өткізу адамдардың демалыс сауығын ұйымдастыру проблемасы ретінде қарастырылды. Жалпы ойын теориясының зерттеле бастауы Шиллердің және Спенсердің ғылыми еңбектерімен тығыз байланысты. Сол сияқты ойын теорияның дамуына Фрейд, Пияже, Дьнои, Штерн, Фрамм тағы басқа да ғалымдар еңбектерін сіңірді. Ресейлік психология және педагогика теориясында ойын тақырыбына қарастырғандар К.Д.Ушинский, П.П.Плонский, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, Н.К.Крупская, А.Н.Леонтьев тағы басқалары.
А.Н.Леонтьев өзінің Мектепке дейінгі кезеңдегі ойынның психологиялық негіздері деген еңбегінде рөлдік ойынның пайда болуын қарастырады.
ХІХ ғасырда ойынды нерв системасының компенсаторлық қызметі ретіндегі қарастыру теориясы пайда болды. Яғни ойын, белсенділікті композиция жасайтын құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл теорияның негізін салушы белгілі ағылшын философы Спенсер болды (1820-1903).
Спенсердің тұжырымдауы бойынша ойын артық энергияны шығарудың құралы. Ойын теориясындағы тағы бір бағыт ұлдар ойынының, қыздар ойынының өзіндік ерекшелігіне байланысты олардың ойыны балашақтағы оларды күтіп тұрған өмірлеріне байланыстырылады. Бұл көзқарасты ұсынған О.С.Газман.
Ол былай деді: ойын үнемі бір мезгілде екі түрлі уақыт өлшемін көрсетеді. Болашақта және қазіргіні.
Бұл теорияны ұстанушылар ойын болашаққа қызмет етеді және қазіргі кезеңге қызмет етеді.
Ойын теориясына байлансты келесі бір ағым - психоанализ ағымы.
Бұл теорияның авторлары А.Адлер, З.Фрейд ойынның эстетикалық рөлін жоғары қойды және ойын жасырын қажеттіліктердің санасыз көрінісі деп есептеледі.
А.Адлер (1870-1937) ойынның пайда болуын баланың шын өмірінде орындауға мүмкіндігі жоқ нәрсе көрсетуі арқылы өз тілегінің бейнеленіу деп қарастырылады.
Ойын кезінде баланың рухани дамуы теориясын К.Д.Ушинский қарастырады.Бала ойын кезіндегі стихиялы әрекеті деген ұғымға қарсы шыға отырып ол ойынды тәрбие құралы ретінде пайдалануды ұсынды.Сол сияқты көптеген ғалымдар Пиаже, Левен, Выготский, Эльконин тағы басқалары ойынның пайда болуын баланың рухани түсінігіне тығыз байланысты қарастырды.
Ойынның пайда болуы баланың үлкен адамдарға тікелей еліктеуімен байланыстырып қарастырады.
Ойынның пайда болуын көптеген ғалымдар қоғамдық санамен байланысты қарастырады.Олар ойынның негізгі көзі ретінде мәдениетті алады.
Ойынның қоғамдық мәні туралы теорияны зерттеп дамытқандар: Выготский, Эльконин, Леонтьев тағы басқалары.
Кез келген мұғалімнің басты мақсат- міндеті - оқушыларға сапалы білім беру, жан-жақт жетілдіру, оқуға деген қызығушылығын арттыру.
Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады. Кез-келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын технологиясы арқылы баланың оқуғаынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл болмақ.
Ойын- дегеніміз не? Ойын дегеніз- халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа баулитын қүралдың бірі.
Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, денешынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор.
Дидактикалық ойындар- баланың ақыл- ойын дамытып, сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады. Балалардың өздері де ойын элеметтері араласқан сабаққа зор ынтамен ,жігерімен араласатыны анық.
Сондықтан кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар, логикалық тапсырмалар қолдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы өткізугеболады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б. ойындар.
Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С Макаренко былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу- бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын- балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады.дейді.
Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше. Себебі
Дидактикалық ойындар барлық сыныптарда қолданылады. Әсіресе кіші мектеп жастағы балаларды оқытудың әдістеріне көп көңіл бөліну керек.
Демек, дидактикалық ойын деген аты ғана, ал шынында ол сабақтың, еңбектің жиынтығы.
Дидактикалық ойын түрлерін тәрбиенің түп мақсатын байқауға болады. Ойын барысында балалар бір-бірін сыйлауды, үлкендерді құрметтеуді, мектеп мүліктерін қадірлеуді үйренеді. Аңыз-ертегілер, мысалдар тыңдау арқылы адамгершілік қасиеттерге, ерлікке, батылдылыққа ден қояды.
Оларды адамгершілік қасиеттерге, ерлікке, шындыққа, кішіпейілділікке тәрбиелейді.
Қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекетін ұйымдастыруды зерттеу кезеңі өсіп келеді. Дидактикалық ойын мектеп жасындағы балалар үшін қызықты бола тұра тәрбиелеу құралы. Бірақ ол дұрыс ұйымдастырылып басқарылған жағдайда ғана тәрбие құралы бола алады. Бұл дидактикалық материалдармен және әр түрлі бағытта жүруі мүмкін. Дидактикалық ойынның балаларға беретін негізгі мақсаты; ойынның қандай бағытта өткізілетіндігі, неге бағытталғаны жөнінде болуы шарт. Ойынның мәні мынадай екі бөлімнен тұрады:
1)түсіндіруші, яғни ойын кезінде нені балаларға үйретуіміз керек, қандай тәсілмен балаларға жеткізуіміз керек;
2) тәрбиелеуші, балалардың басқа адамдармен қарым-қатынасын нығайту.
Ойын ережесі екі бағытта болады:
1) қатынас-ережесі;
2) дұрыс пайдалану ережесі.
Ойын балаларға тартымды да, қызықты болу үшін ойынды мұғалім ойын мазмұнындағы тәрбиелік, білімділік құндылығы ойын ережесінің сақталуы, ұйымдастырылуы, ұйымшылдық, белсенділік, ойын құралдарының дұрыс алынуы, балалар арасындағы қарым-қатынас сапаларын қадағалайды.Ал, педагогикалық басшылық болмаған жағдайда кейбір ойындар жарамсыз болуы да мүмкін.
Н.К.Крупская былай деп жазды: Қатыгездікке, дөрекілікке машықтандыратын балалардың нерв жүйесіне жаман әсер ететін құмарпаздық менмендікке тәрбиелейтін ойындар бар.
Ойын балаларды жан-жақты дамыту құралы есебінде ақыл-ой тәрбиесінің міндеттерін шешіп отырады.Мысалы: дидактикалық ойындар балаларда белгілі бір білімдер қалыртастырады, дене тәрбиесі міндеті - ойын кезінде дене күшін жұмсауына, адамгершілікке, кішіпейілділікке, достық қарым-қатынасқа тәрбиеленетін болуы керек.
Эстетикалық тәрбие - көрнекі құралдар, таныс әндер, рөлдер болуы.
Оқу мен ойын арасындағы байланыс бала игерген білімдерін, яғни оқу үстінде алған білімдерін ойын арқылы көрсетпесе, бұл керісінше сипатта болуы мүмкін, яғни ойын арқылы білімдерін тереңдетіп отырады.
Ойындарды екі топқа бөліп қарауға болады:
ережесіз творчестволық ойындар;
ережелі ойындар.
Ережесіз ойындар - бұл көбіне өздері ойлап шығарады, ал ережелі ойндарда үлкен адамдар шығарып, балаларға ұсынады. Дидактикалық ойындар ережелі ойындарға жатады. Ережелерді оқыту міндеті мазмұнына қарай белгілі ойын ережесімен үйретуші, ұйымдастырушы балаларға не істеу, қалай істеу керек екендігін ашса, ұйымдастырушы ережелер ойын тәртібін, жүйелілігін балалар арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Ойын нәтижесі қандай жолмен болсын ұтып шығу емес, балалардың білімді қаншалықты игергенділігі ақыл-ойын, тілін дамытудағы өзара қарым-қатынас жасаудағы жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Дидактикалық ойын баланың ақыл-ойын дамытып, танымдық түсінігін кеңейтеді. Дидактикалық ойынның тәрбиелік, білімділік құндылығы, қоршаған орта туралы түсініктерді молайтады, бекітеді. Мысалы: әр нәрсеге баланың түсінігі молаяды, жаңа білімдер алады. Ойлау қабілетін дамытып, сөздік қорын молайтады. Ақыл-ой қызметтерін қалыптастырады.
Ойын өткізген кезде мұғалім ойын мақсатын сақтай отырып, балаларды оқытады. Ойынға балалар қызығатындай жағдай жасау, сол негізде балаларда ақыл-ой белсенділігін арттыру. Мұғалім белгіленген ережені қатал түрде орындауға талап ету. Барлық балалардың ойынға тегіс қатысуы, яғни ұжымдық міндет толықтай шешілуі. Дидактикалық ойын ұйымдастырылуы бала жасына сай бейімделуі қажет. Мысалы: табу, көрсету, белгілеу, салыстыру, жарыстыру. Бала өміріндегі ойын олардың өзі-өзін тәрбиелеу, өзін-өзі жетілдіре түсу құралы. Сондықтан да әрбір ұстаз балаларға арналған дидактикалық ойындарды ұйымдастыруға аса мән беру керек.
Дидактикалық ойындардың өздерін сипатына қарай үш топқа бөлуге болады:
ойыншықтармен ойналатын дидактикалық ойындар;
үстел үсті ойндар;
сөздік ойындар.
Ойыншықтармен ойналатын ойындар өзіне тән сипат сол ойында заттардың өзі алынады, ал үстел үсті баспа ойындарында заттардың деректі бейнесі мысалы: суретті тағы басқа.Ал сөздік ойындарда затты бала көз алдына елестету арқылы,сөздер арқылы ойналады.
Ойыншықтармен ойналатын ойындар.
Мұндай әр түрлі ойындар балаларға қызықты да тартымды болады. Заттардың сапасымен, пішінімен, қасиеттерімен танысады. Ойын барысында салыстыру, топтастыру міндеттері шешіледі. Балалардың заттар жайындағы білімдерді меңгеруге қарай ойын міндеті де күрделене түседі. Мұндай ойындардың тақырыптары: Ғажайып бақ, Танып ал да атын айт, Не өзгерді тағы басқа.
Үстел үсті баспа ойыны - мұндай ойындар көрнекілік принципке негізделген. Мұндай ойындарда балаларға сол зат өзі емес, бейнесі суреті беріледі.
Бұл ойынның мазмұны да әр алуан. Бұған балалар үшін қызықты лотолар, доминолар, кубиктер, суреттер жатады. Бұл ойындар балалардың оқыту міндеттерін шешеді, балалардың тілін ғана емес, шығармашылық қабілетін танытады. Сөздік ойындар басқа ойындарға қарағанда күрделі. Күрделілігі ешқандай зат, ойыншық арқылы емес, тек қана сөз арқылы, зат бейнесін елестету негізінде жүргізіледі.
Бұл заттар туралы білімдерін тереңдете отырып, заттарды сипаттау, олардың белгілерін ажырату, топтастыру,қасиетін, сапасын біліп, сөзбен айтуға жаттықтыру.
Сөздік ойындардың ерекшелігі тілді дамытудың негізгі міндеттерінің бірі - дұрыс дыбыстауға үйреті, сөздік қорын анықтау әрі бекіту және айналадағы заттарды дұрыс танып, білуге үйрету. Қойылған сұрақтарына дұрыс әрі тез жауап табуға, өз ойын дәл,әрі анық жеткізуге, ойлау әрекетін қалыптастыруға бағытталады. Мұндай дидактикалық ойындарды сабақтан тыс уақыттарда,сабақпен байланыстыра өткізуге болады.
М.Горький айтқандай: Ойын баланы қоршаған әлемді, өзі өмір сүріп отырған ортаны дұрыс түсінуіне және оны өркендетудің жолын ұғындыруға мүмкіндік береді.
Жалпы ойындарға қарағанда дидактикалық ойындардың айырмашылығы үлкен. Дидактикалық ойындардың тағы бір құндылығы - бұл баланың бойында бір-біріне көмектесу, қиын жағдайда бір-бірін құтқаруға және бір-біріне жақсы жағдай жасауды қалыптастырады. Дидактикалық ойын ретінде қолдануға келетін келесі ойын - тапсырма. Бұл ойында балаларға жұмбақты жасырып, шешкізу, санамақтар оқып, жауабын тапқызу тағы басқа. Ойын-тапсырма балалардың ойлау, сөйлеу қабілеттілігін арттырып, балалар дұрыс шешім қабылдауларына үйретеді. Келесі дидактикалық ойын түрі - жарыс-ойын.
Бұл ойын кезінде әр түрлі қиыншылықтар болады. Мысалы, өз-өзіне сенімсіз балалар немесе жалқау, қызықпайтын балаларды ойынға қатыстыруға қиындық тууы мүмкін. Сондықтан да балаларды толық қатыстыру үшін әр қатарды топтастыру арқылы өткізуге болады. Мұндай ойындардың тақырыбы: Айға ұшу, Бәйге, Өрт сөндіру тағы басқа болады.
Дидактикалық ойындарды тек таңдау емес, оны жақсы өткізу қажет. Мұғалім ойын материалдарын алдын-ала әзірлеп алу қажет. Ойынды таңдаған кезде оны дұрыс талқыға салып, оның психологиялық ерекшелігін және тәрбиелік мәнін қарастыру керек. Ойын кезінде балалар бір-бірін тыңдап отыру керек. Ойын осылай өткенде ғана дамытушылық, тәрбиелілік мәніне жете алады. Ойынға көркемсөз енгізгенде ғана балаларда жаңаша көзқарас қалыптасып, ойынға деген қызығушылығы арта түседі. Дидактикалық ойынның маңызын ескере отырып, оларға мынадай талаптар қойылады:
кез-келген дидактикалық ойын баланың ақыл-ой дамуына пайдалы жаттығуларды және тәрбиесіне пайдалы жаттығуларды беруі қажет.;
дидактикалық ойындар міндетті түрде қызықты тапсырмаларға құрылуы керек.Осы тапсырмаларды орындай отырып, ақыл-ой күші шынығады және қиындықтарды жеңуге талпыныс болады;
ойындағы дидактизм қалжыңмен, қызықты жағдайлармен толық топтастыру керек;
ойынның мақсаты және керекті көрнекіліктер мен материалдар күн ілгері дайындалып, оңтайлы жерге қойылуы керек;
ойынға кірісер алдында оның жүргізілу тәртібі оқушыларға әбден түсіндірілгенділігі жөн;
ойынға кластағы балалардың түгел қатысуын қамтамасыз ету керек;
ойынның жүру барысында мұғалім балалардың түгел қатысуын қадағалаумен қатар,олардың ойын үстінде шешім қабылдай білуіне, ойлана білуіне жетелеуі керек.
Оқу жылы басталғанға дейінгі уақыт ішінде бастауыш кластар мұғалімдері жыл бойы программалық материалға сәйкес ұйымдастырылатын дидактикалық ойындарға қажетті құрал жабдықтарды жинақтауы, олардың негізгі түрлерін жан-жақты зерттеп, өзгешеліктері мен ерекшеліктерін анықтауы, демонстрациялық және дидактикалық материалдарды ерте бастан қолға алғаны жөн.
Дидактикалық ойынның мәні мынада:
дидактикалық ойын баланы қоршаған дүние туралы түсінігін кеңейтіп және оны бекітіп нақтылай түседі. Бала бақылау, оқыған кітап, естіген ертегі арқылы айналасын таниды. Олардың түсінігі алғашқы кезде айқын болмайды. Мұғалім баланың түсінігін дидактикалық ойындар арқылы нақтылап дамытады, саналы түрде түсінуін өрістетеді. Мысалы, бір заттың түсін атаңдар. Боядың қандай түрін білесіңдер? Үй жануарларының үшеін атаңдар. Балалар дидактикалық ойындар арқылы әр затқа байланысты жаңа білімдер меңгеріп, түсінігін тиянақтайды.
Әрбір дидактикалық ойын ойнай білуге баулып, сөздің қорын өсіреді, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.Ойынның шартын орындау баланың сақ отыруын, өзінің еркін меңгеруін, қабылдаудың, өзінше талдауын , салыстыруын , тиісті қортынды тұжырым жасай білу керек етеді.
Дидактикалық ойын баланың пікірін сөзбен жеткізуін талап етеді. Осының бәрі баланы мектепке, ондағы оқуға әзірлейді.
3) дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып табылады.
Ақыл-ойды шынықтыратын жаттығуларының ерікті жаттықтыратындығын да ұмытуға болмайды. Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстамдылықты, өзін-өзі меңгере білуді, тәртіптілікті тілейді. Мұндай ойынның көпшілігі ойынға қатысушылардың көлденең іс -әрекетіне тиым салып басқадай оймен іс-әрекетті тежеуді талап етеді. Ойын ережесін дұрыс орындай білу баланың ерік - мінезін ,адалдылығын, шыншылдығын тәрбиелеуге көмектеседі.
Дидактикалық ойын ана тілін оқытуға, есептеуге, түрлі өсімдіктермен жануарларда әр алуан заттардың қасиетін білуде пайдаланылады. Мұндай ойынның мазмұны кіші мектеп жасындағы балаларға арналған бағдарламаларда белгіленеді. Ол күнделікті сабақтармен бақылаулар арқылы жүзеге асырылады.Ойынды мұғалім педагогикалық процеске енгізе отыра А.С.Макаренко сөзімен айтқанда
"жақсы ойын жаңаға үйретеді" .
Мұндай ойындарға мынадай сапалар тән. Мазмұнындағы тәрбиелік, білімділік құндылығы ойын ережесінің сақталуын , ұйымшылдық белсенділік, ойын құралдарының дұрыс алынуы және балалар арасындығы қарым- қатынас. Ойынды дайын үлгіге айналдырмай балалардың бастамасына жол беруде өте маңызды.Балалардың ойында өздері ұйымдастырып, өздерінің мақсаттарына қол жеткізуі маңызды.Балалар жоспар құрып, оны іске асырудың жолдарын қарастырады. Ойын процесінде балалар қиындықты жеңіп шығудың жолдарын іздейді.
1.2. кіші мектеп жасындағы оқушылардың дидактикалық ойындар арқылы дамуының педагогикалық - психологиялық ерекшеліктері.
Көптеген психологтардың және педагогтардың тұжырымдауы бойынша ойын кезінде қиял, қабілет және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкшетау Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттiк университетi
Наханова Ақерке
Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300- Педагогика және психология
Көкшетау- 2021
Қазақстан Республикасының Ғылым және бiлiм министрлiгi
Көкшетау Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттiк университетi
Қорғауға жіберілді
Филология кафедрасының
меңгерушісі:
лауазымы
__________________ФИО
________________2021ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі.
5В010300- Педагогика және психология
Орындаған: Наханова Ақерке
Ғылыми жетекші, Доктор (PhD) Оразбаева Кульдархан Оналбековна
Көкшетау, 2021ж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ...
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... .
Анықтамалар ... ...
Кіріспе ... ... ...
I Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану туралы жалпы түсінік ... ... ..
1.2 Дидактикалық ойындарды ұйымдастыру функциясы, құрылымдары және түрлері ... .
1.3 Мектеп жасындағы балалардың дидактикалық ойын арқылы дамуының педагогикалық-психологиялық ерекшелiктерi ... ... ... ... ...
II. Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық
ойындарды қолдану әдістемесінің тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
2.1 Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық
ойындарды қолдану әдістемесі ... ... ...
2.2 Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық
ойындарды қолдану тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар ... ... ...
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижесі ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Ойын- шығармашылық, ойын - жұмыс. Мектеп жасындағы балалар өз бетінше ойлана бастайды, зейіні дамиды, ең бастысы, ойынға беріліп, балалар өздерінің оқып жатқанын байқамайды. Тіпті ең пассивті балалар да ойынға үлкен ықыласпен кіріседі, өз ойынныңда бар күшін салады. Балалар ойын кезінде өте мұқият, зейінді және тәртіпті болуға бейім. Ойын - балалардың ақыл-ой және адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралдарының бірі. А.С. Макаренко: Бала ойында қандай болады, ол есейгенде көп жағдайда ойындағыдай болады. Сондықтан болашақ ұрпақтың тәрбиесі, ең алдымен, ойында жүзеге асады. Мектеп жасында ойын жетекші әрекет болып табылады. Онда баланың ең маңызды психикалық неоформацияларының дамуы жүреді: әлеуметтік мәні бар іс-әрекеттерді сіңіру, психикалық әрекеттерді шартты белгілер мен мағыналармен дамыту, ерікті мінез-құлық элементтерін қалыптастыру, қиялды қалыптастыру. Баланың мектепке келуімен оның әлеуметтік жағдайы өзгереді: оның жетекші қызметі ойыннан тәрбиеге ауысады. мұғалімдердің кейбірінде әлі де ақыл-ойды дамыту ойынының мағынасын әмбебап ету үрдісі бар, оған әр түрлі функциялар жатқызылған, білімдік және тәрбиелік ойын. Ойын барлық мектеп жасындағы балаларға бірдей деңгейде орындалмайды, дидактикалық ойындардарды мұғалім таңдай отырып баланың Білімге жаңа мотивтерді қалай игеретінін ескереді.
Ойын- бұл ғылым мен мәдениет субъектілерінде объективті әрекеттерді жүзеге асырудың әлеуметтік бекітілген тәсілдерінде бекітілген әлеуметтік тәжірибені қайта құруға және игеруге бағытталған шартты жағдайлардағы іс-әрекет түрі. Ойында, қоғамдық тәжірибенің ерекше тарихи қалыптасып келе жатқан түрі ретінде, адамның өмірі мен қызметінің нормалары жаңғыртылады, оған бағыну объективті және әлеуметтік шындықты тануды, жеке тұлғаның интеллектуалды, эмоционалды және адамгершілік дамуын қамтамасыз етеді.етеді. Бала-педагогикалық қамқорлықтың еңі жоғарғы мақсаты. Баланың ішкі мүмкіндіктерінің ашылуы педагогтың сүйіспеншілік сезімі мен қарым қатынасына байланысты. Балаға еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады. Ал бала еркіндікті ойын ойнағанда сезіне алады.
Ойын бала әрекетін дамытудың негізгі құралы. Ойын баланың мінез құлқын қалыптастырып, ой өрісін өсіріп, ортаға бейімдеп, өзің еркін сезінуге үйретеді. Ойын мектеп балаларының негізгі іс әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров "Балалықтың қанына ойын азық" деп бекер айтпаған. Ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады.
Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды бейнелі, қимыл қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Дидактикалық ойын барысында баланың есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістерін дамытады. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Мұндай ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапаларын қалыптастырады. Бала қоғамдық мәні бар іс әрекетке дегени құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтын, ойынның қай түрі болсын балалардыің адамгершілік тәрбиесініің дамуында маңызды рөл атқарады.
Біздің қазақ халқы баланың тәрбиесіне келгенде, ұрпақ қамыс басты мақсат етіп қойып, ұрпақтарының нағыз азамат пен азаматша болып қалыптасуына үлкен мән берген. Ойының халқымыздағы мәртиебиесін ауыздан ауызға таралып келе жатқан мақал мәтелдерімізден аңғаруымызға болады." Ойыншының тамағы тоқ", "Ойында өрелік жоқ,Ханда төрелік жоқ", "Ережесіз ойын жоқ"," Ойнай бiлмеген, ойлай бiлмейдi", т.б
Баланың тәрбиесіне, ақыл-ойына, және батылдыққа, ержүректілікке баулитың өзіміздің ежелден келе жатқан ұлттық ойындарымызда жетерлік. Қазақтың ұлттық ойындары ойналып жатқан жерден үлкені де, кішісі де, ойын аяқталмай бір қадам жылжымайды. Себебі қазақ халқының ұлттық ойындары адамға ерекше көңіл күй, рух, жігер, намыс сияқты қазаққа тән қасиеттерді бойға жинайды. Қазақ халқының ұлы ойшылы А. Құнанбаев "Ойын ойнап ән салмай өсер бала бола ма?" деп айтқандай ойынның бала үшін маңызы зор.
"Ойна, бырақ жұмыстыда ойла" деген мақалға сүйенер болсақ, баланы тек ойынмен шектеп қоймауымыз керек. Ойынды біліммен ұштастыра білуіміз керек. Балаға тек білімді миына құя берсек, ол алған білімнен ештенкені өзіне қабылдамауы мүмкін. Бырақ та, сол білімді ойын арқылы жеткізер болсақ, баланың зейіні, ойы, шығармашылық қабілеттері ашыла бастайды. Себебі ойын жасындағы балалар тез жалығады, шаршайды. Осы сөзге дәлел орыс елінің ұлы педагогы- К.Д.Ушинский " Ойын элементтерін сабаққа енгізу оқушылардың білім алу үрдісін жеңілдетеді. Ойын балалардыңім өз бетімен атқаратын әрекеті, ойын арқылы балалардың барлық ақыл-ойы, ерік-жігері қалыптасады"-деген өз пікірін айтады. Сондықтан да көздеген мақсатқа оңай қол жеткізу үшін ойынды басты назарға алу керек.
Зерттеудің өзектілігі. Мектеп жасындағы балалардың ақыл-ойын, санасын, жалпыға ортақ, заман талабына сай білім беруде мол тәжірибе керек дейтін болсақ, соның ішіндегі маңыздысы дидактикалық ойындар. Сондықтан да осы бағыттағы жүргізілген зерттеулер мен ізденістер, дидактикалық ойынның- мұғалім мен оқушының, оқушы мен сыныптастарының арасындағы қарым - қатынасты, білім-білік, дағды, дамуын қалыптасуының негізі екенің аңғару қиын емес.
"Дидактикалық ойындар тек мектепке дейінгі білім беру мекемелеріңде жүзеге асырылады"- деген қате пікір. Мектеп жасындағы балалар, оның ішінде бастауыш сыныптарда дәл осы дидактикалық ойындар ойналуы керек. Және дидактикалық ойындарды белгілі бір пәндерде ғана емес, сонымен қатар, оның ауқымын кеңейтіп, барлық сабақ барысында қолданғанымыз жөн.
Қазақ халқының сан ғасырлардан келе жатқан ұлттық ойындарын неге мектеп жасындағы балалардың ақыл-ойын дамытудағы дидактикалық ойындар қатарына жатқызбасқа?
Мектеп жасындағы оқушыларға "Сіз қазақ халқының ұлттық ойындары жайлы не білесіз" деген сауалнама жүргізіп көрдім. Нәтижесі қуантарлықтай болмады. Тіпті бірде-бірі білмейтін оқушыларда кездесті. Енді бірі "Қазақтың ұлттық ойындары" деген атауды қазақтың мерекелеріңде ғана жаңама естіп қалатының жеткізді.
Зертеудің мақсаты:
Мектеп жасындағы балалардың оқу процесіне дидактикалық ойындарды қосу. Ақыл-ойы, білім, білік, дағдылар жайындағы түсінігін артыру, дидактикалық ойындарды ұлттық ойындарымызбен ұштастыру, және оны сабақ өту барысында қолданып, мектеп жасындағы балаларға дидактикалық ұлттық ойын арқылы тәрбие беру.
Зерттеудің міндеттері:
Мектеп жастағы балаларға дидактикалық ойынды таныстыру арқылы білім , тәрбие берудің мәні мен мазмұнын айқындайтын ұғымдарды ғылыми, теориялық негізде қарастыру;
Дидактикалық ойынның балаға білім, тәрбие берудегі мүмкіндерін анықтау;
Мектеп жасындағы балаларға дидактикалық ойындарды таныстыру арқылы жан-жақты білімділігін, ой-өрісінің дамуын, есте сақтау қабілетінің көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
Мектеп жасындағы балаларға дидактикалық ойындар, оның ішінде ұлттық ойындар арқылы, тәрбие беру, білім беру жұмысының жүйесін құрып, дидактикалық қызықты ойындар ойлап тауып, оны практикадан өткізу.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық - педагогикалық еңбектерге талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу, мектеп жасындағы балаларды дидактикалық ойындар арқылы оқытуға арналған әдістемелік нұсқауларды, құралдарын зерттеп қорыту; жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау; эксперимент нәтижесіне баға беру; оларды өңдеу.
Зерттеу көздері: философтардың, психологтардың, педагогтардың білім беруге арналған еңбектері, Қазақстан Республикасынынң Конституциясы, "Білім туралы Заң", кіші мектеп жасындағы тәрбие бағдарламалары, оқулықтары, диссертанттың білім жетілдіру институтындағы әдіскерлік тәжірибесі.
Зертеу базасы- Көкшетау қаласы, №19 орта мектеп-лицейі. Зерттелінетін 5а-сыныбы.
І бөлім
Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындарды қолдану туралы жалпы түсінік.
Ойлау- бұл адам білімінің жоғарғы деңгейі, қоршаған шынайы әлемді тану процесі. Оның негізі- білім, ұғымдар, идеялар, пайымдаулар және қорытындылар қамтиды. Ойлаудың формалары мен заңдары сәйкесінше психология мен физиологияның логикасы және психофизиологиялық механизмдерін қарастыру пәні болып табылады.
Ойлау процесі- адамға бұрыннан қызығушылық танытып келеді. Ежелгі философтар оның адам өміріндегі рөлі туралы ой қозғады. Сонымен, грек философы Сократ ойлауды- әлемді және өзін танудың тәсілі ретінде қарастырды, және осындай таным процесінде адам өзін жетілдіреді.
Аристотель саналы ойлауды танымның бастапқы нүктесі ретінде сезіммен байланыстырды. Ойлау процесі, оның пікірінше, алынған білімді қорытудан тұрады және нақтылыдан абстрактіліге ауысады. 17 ғасырда әйгілі француз философы және математигі Рене Декарт [31] ойлау мен болмыстың адам өміріндегі маңыздылығын баса: Мен ойлаймын, сондықтан мен бармын.
17-ші ғасырдағы голландиялық философ-рационалист Бенедикт Спиноза Ақыл-ойды жетілдіру туралы трактат және заттар туралы шынайы білімге жақсы бағытталған жол еңбегінде білімнің төрт түрі туралы айтады. Ол заттар туралы жалпы түсініктер мен жалпы қасиеттер туралы білімге сүйене отырып, санаға сезіммен жеткізетін, есте сақтау арқылы- ойлауды, пайымдау арқылы- білімді жеке заттар туралы ойды бөліп көрсетті.
18 ғасырдағы неміс ойшылы Иммануил Кант ойлау типологиясының негізін қалады, оны формальды ойлау және диалектикалық ойлау, нақты және дерексіз, сонымен қатар практикалық және диалектикалық деп бөлді.
Психологтардың ойлауды зерттеуі 17 ғасырда басталды, сол кездегі ойлау қабілеті туа біткен деп саналды, ал ойлаудың өзі логикамен анықталды. ХХ ғасырда ойлау процесін эксперименталды түрде зерттей отырып, ғалымдар екі топқа бөлінді:
Бірінші топқа адамның интеллектуалды қабілеттері табиғи сый және оларды дамыту мүмкін емес деген тұжырымның жақтаушылары кірді; екінші топ өмір барысында бұл қабілеттерді қалыптастыруға және дамытуға болады деп сенді. Ассоциативті эмпирикалық психологияда ойлау дегеніміз әр түрлі ассоциацияларды кездейсоқ санау процесі деген пікір болды.
Ойлау - бұл танымның негізінде жатқан психикалық процестердің жиынтығы
Ойлау - бұл дәл танымның белсенді жағы: зейін, қабылдау, ассоциация процесі, түсініктер мен пайымдаулар қалыптастыру.
Логикалық мағынада ойлау- тек ұғымдарды талдау және синтездеу арқылы пайымдаулар мен қорытындыларды қалыптастыруды ғана қамтиды.
Ойлау - бұл адамның санасында шындықтың объектілері мен құбылыстары арасындағы байланыстар мен қатынастарды жалпылама және жанама түрде бейнелеумен сипатталатын жеке тұлғаның танымдық іс-әрекетінің процесі.
Ойлау - бұл адам миының қызметі, оның рефлекстік, аналитикалық-синтетикалық белсенділігі көрінетін ерекше формасы, ол екінші сигналдық жүйеде қолдау табады.
Ойлау процесі- заттар, құбылыстар мен фактілер арасындағы барлық маңызды байланыстар мен қатынастарды ашуға мүмкіндік беретін салыстыру, талдау, синтез, абстракция, жалпылау және конкретизациялау операцияларының көмегімен жүзеге асырылады. Ойлау функциясы - сенсорлық қабылдау шегінен шығып, білім шекараларын кеңейту. Ойлаудың көмегімен, тұжырымдарды қолдана отырып, қабылдау арқылы тікелей алынбайтын нәрсені ашуға болады. Адам ойлау процесінде жасайтын жалпыламалар объектінің маңызды қасиеттерінің жиынтығын бейнелейтін ұғымдармен бекітіледі.
Ойлаудың міндеті - объектілер арасындағы байланысты ашу, байланыстарды анықтау және оларды бөлу.
Ойлау - бұл ең күрделі және көп қырлы психикалық іс-әрекет, сондықтан оның түрлері әр түрлі белгілер бойынша ажыратылады: формасына қарай, шешілетін міндеттердің сипатына, өзіндік өмірдің ашылмаған өмірінің дәрежесіне сәйкес. Р.С. Немов ойлау - бұл бағдарлы-зерттеушілік сипаттағы операцияның әрекеттерін қамтитын теориялық және практикалық қызмет деп санайды. Ол ойлаудың екі негізгі түрін бөліп көрсетті: теориялық және практикалық. 1-суретте теориялық және практикалық ойлаудың негізгі компоненттері көрсетілген.
Ю.Р. Валькман: бейнелі және тұжырымдамалық логика бір мезгілде ойлау процесінде қатысады және бұл екі тәуелсіз логика емес, ойлау процесінің бірыңғай логикасы. Көптеген адамдар тәжірибеде де (көрнекі-тиімді де, көрнекі-бейнелі) де, теориялық та (концептуалды және бейнелі) ойлауды бір деңгейде дамытты. Адам алдында тұрған міндеттердің сипатына қарай доминант ойлаудың бір түрі, содан кейін екіншісі болып табылады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылау үшін ойлау дегеніміз - қоршаған әлемді танудың (шағылдырудың) жанама және жалпыланған процесі.
Сонымен, біз ойлау- қоршаған әлемді танудың жанама және жалпыланған процесі екенін анықтадық. Ойлау құбылыстар объектілерінің жалпы және маңызды қасиеттерін, сонымен қатар заттар мен құбылыстар арасындағы маңызды қатынастар мен тұрақты байланыстарды бейнелейді.
Ойлау үш түрге бөлінеді және бейнеленеді: визуалды ойлау, көрнекі-бейнелі ойлау және ауызша және логикалық ойлау.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы өзіндік ерекшеліктерге ие және әрбір алдыңғы кезең келесі кезеңді дайындайтын кезеңдердің жүйелі өзгеруімен анықталады. Ойлаудың жаңа формаларының пайда болуымен ескі формалар жойылмайды, олар сақталып дамиды. Мектептегі білім беру сөздік және логикалық ойлау негізінен дамитын етіп құрылды. Егер алдымен көрнекі модельдермен жұмыс істеуге көп көңіл бөлінсе, онда үшінші сыныптан бастап бұл жұмыс түрі күрт азаяды. Балалар ақыл-ой әрекетінің техникасын меңгереді, ойда әрекет ету қабілетін алады және өзіндік ойлау процесін талдайды. Көптеген зерттеулер дәл осы бастауыш мектепте дәлелді ойлаудың негізі қаланғанын көрсетті.
Ойлаудың зерттеу бағыттары
Филогенетикалық- ол адамзаттың тарихи дамуы ( филогенез процесінде ойлауды зерттейді
Онтогенетикалық- бір адамның онтогенез процесінде ойлауды зерттейтін ғылым.
Эксперименталды- эксперименттегі ойлауды және жасанды дКіші мектеп жасын балалық шың деп атайды.
Психикалық дамудың қазіргі кезеңді кезеңінде 6-7 жастан 9-11 жасқа дейінгі кезеңді қамтиды.
Осы жаста өмір салты мен стилінде өзгеріс болады: жаңа талаптар, оқушының жаңа әлеуметтік рөлі, іс-әрекеттің принципиалды жаңа түрі - оқу қызметі. Мектепте ол тек жаңа білім мен дағдыларды ғана емес, сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік мәртебені алады. Өзінің қатынастар жүйесіндегі орны туралы түсінік өзгереді. Баланың қызығушылықтары, құндылықтары, оның бүкіл өмір салты өзгеруде.
Бала өзін жаңа жас кезеңінің шекарасында сезінеді.
Бастауыш мектеп жасындағы әлеуметтік жағдай:
1. Оқу әрекеті жетекші әрекетке айналады.
2. Көрнекі-бейнелі ойдан сөздік-логикалық ойлауға көшу аяқталуда.
3. Оқытудың әлеуметтік мәні айқын көрінеді (жас мектеп оқушыларының сыныптарға қатынасы).
4. Жетістікке деген ынта басым болады.
5. Күнделікті тәртіпте өзгеріс бар.
6. Жаңа ішкі позиция нығаюда.
7. Баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жүйесі өзгеруде. [
Ойлау бастауыш мектеп жасында басым функцияға айналады.
Бастауыш мектеп жасындағы ойлаудың дамуы ерекше рөл атқарады. Мектепте оқудың басталуымен ойлау баланың ақыл-ой дамуының орталығына ауысады (Л.С.Выготский) және оның әсерінен интеллектуалданған және ерікті сипатқа ие болатын басқа психикалық функциялар жүйесінде шешуші болады.
Бұрын нақты-бейнелі ойлау бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін жетекші деп санайды, алайда қазіргі уақытта, ең алдымен, Д.Б.Эльконин, В.В. Давыдов және олардың әріптестері бұл жастағы балалардың танымдық мүмкіндіктері әлдеқайда жоғары екендігі дәлелденді, бұл оларға ойлаудың теориялық формаларының негіздерін дамытуға мүмкіндік береді.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлауы дамудың маңызды кезеңінде. Осы кезеңде көрнекі-бейнеліден сөздік-логикалық, тұжырымдамалық ойлауға ауысу жасалады, бұл баланың ақыл-ой әрекетіне қосарланған сипат береді: нақты шындыққа және тікелей бақылауға байланысты нақты ойлау логикалық принциптерге бағынады, дегенмен абстрактілі, балаларға формальды-логикалық пайымдау әлі күнге дейін қол жетімді емес.
Бала, әсіресе 7-8 жаста, белгілі бір заттар мен құбылыстардың визуалды қасиеттері мен қасиеттеріне сүйене отырып, белгілі бір категорияларда ойланады, сондықтан бастауыш мектеп жасында көрнекі-әсерлі және бейнелі-бейнелі ойлау дами береді, бұл модельдерді әр түрлі типке (пәндік модельдер, сызбалар, кестелер, графиктер және т.б.) оқытуда белсенді қосуды білдіреді және интелект құруды зерттейді.
Блонский П.П. былай деп жазады: Суретті кітап, көрнекі құрал, мұғалімнің сөзі- бәрі оларда бірден реакция тудырады. Мектеп оқушылары айқын фактіні, мұғалімнің әңгімесі немесе оқуы кезінде суреттеу негізінде пайда болатын бейнелерді ойлайды Сондықтанда, мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда бейнелі ойлаудың маңызы да зор.
Көрнекі-бейнелі ойлау, мысалы, күрделі суреттерді, жағдайларды түсіну кезінде өте айқын көрінеді. Мұндай жағдайларды түсіну бағдарлау әрекеттерін қажет етеді. Күрделі суретті түсіну дегеніміз оның ішкі мағынасын түсіну. Мағынаны түсіну аналитикалық және синтетикалық жұмысты, оларды бір-бірімен салыстырудың егжей-тегжейін бөлектеуді қажет етеді. Сөйлеу сонымен қатар белгіні атауға, белгілерді салыстыруға көмектесетін визуалды-бейнелі ойлауға қатысады. Көрнекі-тиімді және көрнекі-бейнелі ойлауды дамыту негізінде ғана формальды-логикалық ойлау осы жаста қалыптаса бастайды. Баланың көрнекі-бейнелі ойлауының жақсы дамуын оның ойлаудың осы түріне сәйкес келетін тапсырмаларды қалай шешетіндігіне қарай бағалауға болады.
Мектептегі білім вербалды-логикалық ойлау негізінен дамитын етіп құрылды. Егер мектептің алғашқы екі жылында балалар көрнекі модельдермен көп жұмыс жасаса, онда келесі сабақтарда бұл қызметтің түрі азаяды. Оқу іс-әрекетінде бейнелі ойлаудың қажеттілігі күннен-күнге азайып келеді.
Мектеп жасындағы балалардыің ойлауында келесі ерекшеліктерді ажыратуға болады
Біріншіден, жалпылау мен іс-әрекеттің байланысы.
Екіншіден, айқындылық, нақтылық және оқшауланған фактілерге сүйену.
Мектеп жасында балаларда талдау, синтез, жинақтау, индукция және дедукция сияқты ойлау операциялары дамиды.
"Өркениеттіің маңызды міндеті- адамды ойлауға үйрету" Т.Эдисон
"Білім дегеніміз- бұл тек есте сақтау арқылы ғана емес, адамның өз ойының күшімен алынған білім" Л.Толстой
Мектеп жасындағы балалар- ақыл-ой тәрбиесіне бағынышты. Ақыл ой тәрбиесі дегеніміз оқушылырдың ақыл ой күшін, ойлауын дамыту және ойлау мәдениетін дамыту. Ақыл ой тәрбиесі білім қорының жинақталуына, оқу танымдық операцияларды меңгеруге тікелей ықпал етеді. Сондықтанда педагогтар мен психологтар ой мен ойлаудың жеке түрлерін дамытуды ұсынады.
Ойлау бұл обекътивті шыңдықтың табиғи, ең маңызды байланыстарының жалпыланған көрінісі. Ол сөйлеумен тығыз байланысты. Басқаша айтқанда, ойлау дегеніміз субъективті жаңа білімді ашумен, мәселелерді шешумен, шындықты шығармашылықпени қайта құрумен байланысты танымның психикалық процесі.
Ойлау қабылдау елестерімен тығыз байланысты. Ой сыртқы дүниені буйнелеудің формасы, ал сөз ойды басқа адамдарға жеткізеді.
Ой әрекетт ететін негізгі элементтер тұжырымдамалар кез келген заттар мен құбылыстардың жалпы және маңызды белгілерінің көрінісі пайымдаулар заттар мен құбылыстардың арасындағы байланысты орнату, ол шын және жалған болуы мүмкін, қорытынды бір немесе бірнеше шешімніңі қорытындысы.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жас ұрпақтың тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Мектеп тұлғаны қалыптастырудың бастапқы кезеңін, барлық танымдық процестердің дамуын қамтамассыз етеді, оқуға деген қабілет пен ұмтылысты қалыптастырады. Мектептегі білім тек білім, білік дағдыларды қаруландырып қана қоймай, мектеп оқушыларының жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді. Қазірдің өзіңде балалар бастауыш сыныптан логикалық әрекет элементтерін игереді. Сондықтан мұғалімдердің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі балалардың ой қорытындыларын құруға, бір бірімен логикалық байланыстағы дәлелдер, тұжырымдар беруге мүмкіндік беретін ойлаудың тәуелсіз логикасын дамыту, өз пікірлерін дәлелдей отырып, қорытынды шығару.
Біздің елімізде және шет ойлау мен мотивацияны бірге жүретін ұғым ретінде қарастырып, осы бойынша проблемалық зерттеулердің өзектіліктері, қоғам қажеттіліктері анықталды. Бұл ең алдымен, балалардың қабілеттерін ерте саралау, саралап оқыту, білім беру процесін психологиялық қолдау қажеттігімен байланысты. Мектептегі мұғалім тұлғаның одан әрі дамуына түткі болып табылады. Сондықтанда оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуына жағдай жасау керек.
ойлау қабілеті даму, интеллектуалды дәреже өсу және шығармашылық қабілет қалыптасу үшін келесі жұмыстарды атқару керек.
Белгілі мақсатқа жету үшін нысананың байқалмайтын қасиеттерін тауып қолдана білу керек;
Балаларға проблеманың түп негізін көруді үйрету, қарапайым құбылыстарда кездесетін әр-түрлі қарама-қайшылықтарды түсіндіре білуді қалыптастыру керек.
Ойлау операциясының негізін қалыптастыру және жетілдіру
Балаларға ұсыныс жасауды және тәжірибеде нәтижесін тексере білуді үйрету.
Балаларға тек қана ұсыныс жасауды ғана сонымен қатар идеяның ойластырып жоспарлауды үйрету.
Халқымыздың ауыз әдебиетінің, ертегілер мен аңыздарды балалар сүйіп, қызығып тыңдайды, Бесік жыры, хайуанаттар айтысы, ертегілер, жұмбақтар, өтірік өлеңдер балаларды қызықтырады. Балалар өлеңнен кейін құстардың аттарын біліп және дыбыстарын дұрыс айтуға икемделеді.
Бүгінгі жас бүлдіршіндерді тәрбиелей отырып, олардың ойлау қабілетін дамыту, өздерін қоршаған ортаны дәл, анық ажырата білуге үйретудің маңызы зор.
Балалардыің ойлауын дамытуда мектеп жасында ойынның маңызы оразан зор. Ойын барысында берілген тапсырмаларды шешуде балалардың ақыл - ойы дамиды. Міне, осыдан баланың логикалық ойлау қабілеті шыңдалады, дамиды. Ойындарды қолдану сабақтың әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Мұғалім ойындарды шығармашылықпен түрлене отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде өткен материалды қайталағанда, білімді тиянақтау негізінде топтағы барлық балалармен жүргізілетін бағдарламалар аясында жұмыс істегені абзал.
Мектеп жасындағы балаларға ұсынылған материалдар олардың әр-түрлі іс әрекеттерінде мұғалімнің таңдауына және қойылған мақсаттарға байланысы білім беру процесін ұйымдастыру әр-түрлі формада болады:
Мұғаліммен бірге тапсырманы орындау
Тәжірибелер
Жаттығулар
Тренингтер
Ойындар
Ойын- өмірде өте ерте жастан басталып, адамның кәсіпті толық менгергенінше жалғасады. Ал оқыту процесінде жаңа технологияның маңызды бөлігі болып табылады. Адамның ойын әрекетерінің формалары мен әдістері және мазмұны қарапайым сылдырмақтар мен қозғалыстар жасаудан, бірте-бірте фантастикалық шындық деңгейіндегі видеокомпьютерлік ойынға дейін ауысады. Іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады.
Ойын оқу әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мұғалім білімі мен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуына айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын балаларға қозғау салуға, оларға түрткі болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялылығы ойын барлығын да қабылдайды, игерілуі тиіс шынайы ақиқаттың барынша әралуан қырларын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы - балалар үшін ойынның тартымдылығы.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады.
Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский ойын-күнделікті бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы. Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеті байқалады -деген. Мектеп жасындағы балалар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Ойынның пайда болуына байланысты көптеген құпияларды шешу мақсатында зерттеуші ғалымдар бірнеше жүздеген еңбектенуде.
Ойын- бұл жеке өмір ретінде де, өмірдің әртүрлі салаларының еңбек, оқу, шығармашылық, отбасылық және т.б компоненттер ретінде жүзеге асырылатын адам өмірінің ажырамас, маңызды бөлігі. Сонымен қатар, ойын бұл жас балалардың негізгі қызметі. С.Л. Рубинштейн (1976 ойын балаларды дамытады, және ойын олардың қөмір мектебі, даму практикасы деп атап өтті. Д.Б.Элъкониннің (1978 пікірі бойынша "ойында жеке интеллектуалды операциялар ғана дамып қоймайды, сонымен бірге баланың қоршаған әлемге қатысты позициячсы түбегейлі өзгереді және позицияныңі мүмкін қөзгеру механизмі қалыптасады оның қөқзқарасын басқа ықтимал қөқзқарастармен үйлестіру"
Ойынның пайда болуы ең алдымен бос уақытты өткізу адамдардың демалыс сауығын ұйымдастыру проблемасы ретінде қарастырылды. Жалпы ойын теориясының зерттеле бастауы Шиллердің және Спенсердің ғылыми еңбектерімен тығыз байланысты. Сол сияқты ойын теорияның дамуына Фрейд, Пияже, Дьнои, Штерн, Фрамм тағы басқа да ғалымдар еңбектерін сіңірді. Ресейлік психология және педагогика теориясында ойын тақырыбына қарастырғандар К.Д.Ушинский, П.П.Плонский, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, Н.К.Крупская, А.Н.Леонтьев тағы басқалары.
А.Н.Леонтьев өзінің Мектепке дейінгі кезеңдегі ойынның психологиялық негіздері деген еңбегінде рөлдік ойынның пайда болуын қарастырады.
ХІХ ғасырда ойынды нерв системасының компенсаторлық қызметі ретіндегі қарастыру теориясы пайда болды. Яғни ойын, белсенділікті композиция жасайтын құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл теорияның негізін салушы белгілі ағылшын философы Спенсер болды (1820-1903).
Спенсердің тұжырымдауы бойынша ойын артық энергияны шығарудың құралы. Ойын теориясындағы тағы бір бағыт ұлдар ойынының, қыздар ойынының өзіндік ерекшелігіне байланысты олардың ойыны балашақтағы оларды күтіп тұрған өмірлеріне байланыстырылады. Бұл көзқарасты ұсынған О.С.Газман.
Ол былай деді: ойын үнемі бір мезгілде екі түрлі уақыт өлшемін көрсетеді. Болашақта және қазіргіні.
Бұл теорияны ұстанушылар ойын болашаққа қызмет етеді және қазіргі кезеңге қызмет етеді.
Ойын теориясына байлансты келесі бір ағым - психоанализ ағымы.
Бұл теорияның авторлары А.Адлер, З.Фрейд ойынның эстетикалық рөлін жоғары қойды және ойын жасырын қажеттіліктердің санасыз көрінісі деп есептеледі.
А.Адлер (1870-1937) ойынның пайда болуын баланың шын өмірінде орындауға мүмкіндігі жоқ нәрсе көрсетуі арқылы өз тілегінің бейнеленіу деп қарастырылады.
Ойын кезінде баланың рухани дамуы теориясын К.Д.Ушинский қарастырады.Бала ойын кезіндегі стихиялы әрекеті деген ұғымға қарсы шыға отырып ол ойынды тәрбие құралы ретінде пайдалануды ұсынды.Сол сияқты көптеген ғалымдар Пиаже, Левен, Выготский, Эльконин тағы басқалары ойынның пайда болуын баланың рухани түсінігіне тығыз байланысты қарастырды.
Ойынның пайда болуы баланың үлкен адамдарға тікелей еліктеуімен байланыстырып қарастырады.
Ойынның пайда болуын көптеген ғалымдар қоғамдық санамен байланысты қарастырады.Олар ойынның негізгі көзі ретінде мәдениетті алады.
Ойынның қоғамдық мәні туралы теорияны зерттеп дамытқандар: Выготский, Эльконин, Леонтьев тағы басқалары.
Кез келген мұғалімнің басты мақсат- міндеті - оқушыларға сапалы білім беру, жан-жақт жетілдіру, оқуға деген қызығушылығын арттыру.
Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады. Кез-келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын технологиясы арқылы баланың оқуғаынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл болмақ.
Ойын- дегеніміз не? Ойын дегеніз- халықтың баланы әдептілікке, сауаттылыққа баулитын қүралдың бірі.
Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, денешынықтыру ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор.
Дидактикалық ойындар- баланың ақыл- ойын дамытып, сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады. Балалардың өздері де ойын элеметтері араласқан сабаққа зор ынтамен ,жігерімен араласатыны анық.
Сондықтан кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар, логикалық тапсырмалар қолдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы өткізугеболады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б. ойындар.
Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С Макаренко былай дейді: Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады. Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу- бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын- балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады.дейді.
Мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамытуда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше. Себебі
Дидактикалық ойындар барлық сыныптарда қолданылады. Әсіресе кіші мектеп жастағы балаларды оқытудың әдістеріне көп көңіл бөліну керек.
Демек, дидактикалық ойын деген аты ғана, ал шынында ол сабақтың, еңбектің жиынтығы.
Дидактикалық ойын түрлерін тәрбиенің түп мақсатын байқауға болады. Ойын барысында балалар бір-бірін сыйлауды, үлкендерді құрметтеуді, мектеп мүліктерін қадірлеуді үйренеді. Аңыз-ертегілер, мысалдар тыңдау арқылы адамгершілік қасиеттерге, ерлікке, батылдылыққа ден қояды.
Оларды адамгершілік қасиеттерге, ерлікке, шындыққа, кішіпейілділікке тәрбиелейді.
Қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекетін ұйымдастыруды зерттеу кезеңі өсіп келеді. Дидактикалық ойын мектеп жасындағы балалар үшін қызықты бола тұра тәрбиелеу құралы. Бірақ ол дұрыс ұйымдастырылып басқарылған жағдайда ғана тәрбие құралы бола алады. Бұл дидактикалық материалдармен және әр түрлі бағытта жүруі мүмкін. Дидактикалық ойынның балаларға беретін негізгі мақсаты; ойынның қандай бағытта өткізілетіндігі, неге бағытталғаны жөнінде болуы шарт. Ойынның мәні мынадай екі бөлімнен тұрады:
1)түсіндіруші, яғни ойын кезінде нені балаларға үйретуіміз керек, қандай тәсілмен балаларға жеткізуіміз керек;
2) тәрбиелеуші, балалардың басқа адамдармен қарым-қатынасын нығайту.
Ойын ережесі екі бағытта болады:
1) қатынас-ережесі;
2) дұрыс пайдалану ережесі.
Ойын балаларға тартымды да, қызықты болу үшін ойынды мұғалім ойын мазмұнындағы тәрбиелік, білімділік құндылығы ойын ережесінің сақталуы, ұйымдастырылуы, ұйымшылдық, белсенділік, ойын құралдарының дұрыс алынуы, балалар арасындағы қарым-қатынас сапаларын қадағалайды.Ал, педагогикалық басшылық болмаған жағдайда кейбір ойындар жарамсыз болуы да мүмкін.
Н.К.Крупская былай деп жазды: Қатыгездікке, дөрекілікке машықтандыратын балалардың нерв жүйесіне жаман әсер ететін құмарпаздық менмендікке тәрбиелейтін ойындар бар.
Ойын балаларды жан-жақты дамыту құралы есебінде ақыл-ой тәрбиесінің міндеттерін шешіп отырады.Мысалы: дидактикалық ойындар балаларда белгілі бір білімдер қалыртастырады, дене тәрбиесі міндеті - ойын кезінде дене күшін жұмсауына, адамгершілікке, кішіпейілділікке, достық қарым-қатынасқа тәрбиеленетін болуы керек.
Эстетикалық тәрбие - көрнекі құралдар, таныс әндер, рөлдер болуы.
Оқу мен ойын арасындағы байланыс бала игерген білімдерін, яғни оқу үстінде алған білімдерін ойын арқылы көрсетпесе, бұл керісінше сипатта болуы мүмкін, яғни ойын арқылы білімдерін тереңдетіп отырады.
Ойындарды екі топқа бөліп қарауға болады:
ережесіз творчестволық ойындар;
ережелі ойындар.
Ережесіз ойындар - бұл көбіне өздері ойлап шығарады, ал ережелі ойндарда үлкен адамдар шығарып, балаларға ұсынады. Дидактикалық ойындар ережелі ойындарға жатады. Ережелерді оқыту міндеті мазмұнына қарай белгілі ойын ережесімен үйретуші, ұйымдастырушы балаларға не істеу, қалай істеу керек екендігін ашса, ұйымдастырушы ережелер ойын тәртібін, жүйелілігін балалар арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Ойын нәтижесі қандай жолмен болсын ұтып шығу емес, балалардың білімді қаншалықты игергенділігі ақыл-ойын, тілін дамытудағы өзара қарым-қатынас жасаудағы жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Дидактикалық ойын баланың ақыл-ойын дамытып, танымдық түсінігін кеңейтеді. Дидактикалық ойынның тәрбиелік, білімділік құндылығы, қоршаған орта туралы түсініктерді молайтады, бекітеді. Мысалы: әр нәрсеге баланың түсінігі молаяды, жаңа білімдер алады. Ойлау қабілетін дамытып, сөздік қорын молайтады. Ақыл-ой қызметтерін қалыптастырады.
Ойын өткізген кезде мұғалім ойын мақсатын сақтай отырып, балаларды оқытады. Ойынға балалар қызығатындай жағдай жасау, сол негізде балаларда ақыл-ой белсенділігін арттыру. Мұғалім белгіленген ережені қатал түрде орындауға талап ету. Барлық балалардың ойынға тегіс қатысуы, яғни ұжымдық міндет толықтай шешілуі. Дидактикалық ойын ұйымдастырылуы бала жасына сай бейімделуі қажет. Мысалы: табу, көрсету, белгілеу, салыстыру, жарыстыру. Бала өміріндегі ойын олардың өзі-өзін тәрбиелеу, өзін-өзі жетілдіре түсу құралы. Сондықтан да әрбір ұстаз балаларға арналған дидактикалық ойындарды ұйымдастыруға аса мән беру керек.
Дидактикалық ойындардың өздерін сипатына қарай үш топқа бөлуге болады:
ойыншықтармен ойналатын дидактикалық ойындар;
үстел үсті ойндар;
сөздік ойындар.
Ойыншықтармен ойналатын ойындар өзіне тән сипат сол ойында заттардың өзі алынады, ал үстел үсті баспа ойындарында заттардың деректі бейнесі мысалы: суретті тағы басқа.Ал сөздік ойындарда затты бала көз алдына елестету арқылы,сөздер арқылы ойналады.
Ойыншықтармен ойналатын ойындар.
Мұндай әр түрлі ойындар балаларға қызықты да тартымды болады. Заттардың сапасымен, пішінімен, қасиеттерімен танысады. Ойын барысында салыстыру, топтастыру міндеттері шешіледі. Балалардың заттар жайындағы білімдерді меңгеруге қарай ойын міндеті де күрделене түседі. Мұндай ойындардың тақырыптары: Ғажайып бақ, Танып ал да атын айт, Не өзгерді тағы басқа.
Үстел үсті баспа ойыны - мұндай ойындар көрнекілік принципке негізделген. Мұндай ойындарда балаларға сол зат өзі емес, бейнесі суреті беріледі.
Бұл ойынның мазмұны да әр алуан. Бұған балалар үшін қызықты лотолар, доминолар, кубиктер, суреттер жатады. Бұл ойындар балалардың оқыту міндеттерін шешеді, балалардың тілін ғана емес, шығармашылық қабілетін танытады. Сөздік ойындар басқа ойындарға қарағанда күрделі. Күрделілігі ешқандай зат, ойыншық арқылы емес, тек қана сөз арқылы, зат бейнесін елестету негізінде жүргізіледі.
Бұл заттар туралы білімдерін тереңдете отырып, заттарды сипаттау, олардың белгілерін ажырату, топтастыру,қасиетін, сапасын біліп, сөзбен айтуға жаттықтыру.
Сөздік ойындардың ерекшелігі тілді дамытудың негізгі міндеттерінің бірі - дұрыс дыбыстауға үйреті, сөздік қорын анықтау әрі бекіту және айналадағы заттарды дұрыс танып, білуге үйрету. Қойылған сұрақтарына дұрыс әрі тез жауап табуға, өз ойын дәл,әрі анық жеткізуге, ойлау әрекетін қалыптастыруға бағытталады. Мұндай дидактикалық ойындарды сабақтан тыс уақыттарда,сабақпен байланыстыра өткізуге болады.
М.Горький айтқандай: Ойын баланы қоршаған әлемді, өзі өмір сүріп отырған ортаны дұрыс түсінуіне және оны өркендетудің жолын ұғындыруға мүмкіндік береді.
Жалпы ойындарға қарағанда дидактикалық ойындардың айырмашылығы үлкен. Дидактикалық ойындардың тағы бір құндылығы - бұл баланың бойында бір-біріне көмектесу, қиын жағдайда бір-бірін құтқаруға және бір-біріне жақсы жағдай жасауды қалыптастырады. Дидактикалық ойын ретінде қолдануға келетін келесі ойын - тапсырма. Бұл ойында балаларға жұмбақты жасырып, шешкізу, санамақтар оқып, жауабын тапқызу тағы басқа. Ойын-тапсырма балалардың ойлау, сөйлеу қабілеттілігін арттырып, балалар дұрыс шешім қабылдауларына үйретеді. Келесі дидактикалық ойын түрі - жарыс-ойын.
Бұл ойын кезінде әр түрлі қиыншылықтар болады. Мысалы, өз-өзіне сенімсіз балалар немесе жалқау, қызықпайтын балаларды ойынға қатыстыруға қиындық тууы мүмкін. Сондықтан да балаларды толық қатыстыру үшін әр қатарды топтастыру арқылы өткізуге болады. Мұндай ойындардың тақырыбы: Айға ұшу, Бәйге, Өрт сөндіру тағы басқа болады.
Дидактикалық ойындарды тек таңдау емес, оны жақсы өткізу қажет. Мұғалім ойын материалдарын алдын-ала әзірлеп алу қажет. Ойынды таңдаған кезде оны дұрыс талқыға салып, оның психологиялық ерекшелігін және тәрбиелік мәнін қарастыру керек. Ойын кезінде балалар бір-бірін тыңдап отыру керек. Ойын осылай өткенде ғана дамытушылық, тәрбиелілік мәніне жете алады. Ойынға көркемсөз енгізгенде ғана балаларда жаңаша көзқарас қалыптасып, ойынға деген қызығушылығы арта түседі. Дидактикалық ойынның маңызын ескере отырып, оларға мынадай талаптар қойылады:
кез-келген дидактикалық ойын баланың ақыл-ой дамуына пайдалы жаттығуларды және тәрбиесіне пайдалы жаттығуларды беруі қажет.;
дидактикалық ойындар міндетті түрде қызықты тапсырмаларға құрылуы керек.Осы тапсырмаларды орындай отырып, ақыл-ой күші шынығады және қиындықтарды жеңуге талпыныс болады;
ойындағы дидактизм қалжыңмен, қызықты жағдайлармен толық топтастыру керек;
ойынның мақсаты және керекті көрнекіліктер мен материалдар күн ілгері дайындалып, оңтайлы жерге қойылуы керек;
ойынға кірісер алдында оның жүргізілу тәртібі оқушыларға әбден түсіндірілгенділігі жөн;
ойынға кластағы балалардың түгел қатысуын қамтамасыз ету керек;
ойынның жүру барысында мұғалім балалардың түгел қатысуын қадағалаумен қатар,олардың ойын үстінде шешім қабылдай білуіне, ойлана білуіне жетелеуі керек.
Оқу жылы басталғанға дейінгі уақыт ішінде бастауыш кластар мұғалімдері жыл бойы программалық материалға сәйкес ұйымдастырылатын дидактикалық ойындарға қажетті құрал жабдықтарды жинақтауы, олардың негізгі түрлерін жан-жақты зерттеп, өзгешеліктері мен ерекшеліктерін анықтауы, демонстрациялық және дидактикалық материалдарды ерте бастан қолға алғаны жөн.
Дидактикалық ойынның мәні мынада:
дидактикалық ойын баланы қоршаған дүние туралы түсінігін кеңейтіп және оны бекітіп нақтылай түседі. Бала бақылау, оқыған кітап, естіген ертегі арқылы айналасын таниды. Олардың түсінігі алғашқы кезде айқын болмайды. Мұғалім баланың түсінігін дидактикалық ойындар арқылы нақтылап дамытады, саналы түрде түсінуін өрістетеді. Мысалы, бір заттың түсін атаңдар. Боядың қандай түрін білесіңдер? Үй жануарларының үшеін атаңдар. Балалар дидактикалық ойындар арқылы әр затқа байланысты жаңа білімдер меңгеріп, түсінігін тиянақтайды.
Әрбір дидактикалық ойын ойнай білуге баулып, сөздің қорын өсіреді, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.Ойынның шартын орындау баланың сақ отыруын, өзінің еркін меңгеруін, қабылдаудың, өзінше талдауын , салыстыруын , тиісті қортынды тұжырым жасай білу керек етеді.
Дидактикалық ойын баланың пікірін сөзбен жеткізуін талап етеді. Осының бәрі баланы мектепке, ондағы оқуға әзірлейді.
3) дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып табылады.
Ақыл-ойды шынықтыратын жаттығуларының ерікті жаттықтыратындығын да ұмытуға болмайды. Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстамдылықты, өзін-өзі меңгере білуді, тәртіптілікті тілейді. Мұндай ойынның көпшілігі ойынға қатысушылардың көлденең іс -әрекетіне тиым салып басқадай оймен іс-әрекетті тежеуді талап етеді. Ойын ережесін дұрыс орындай білу баланың ерік - мінезін ,адалдылығын, шыншылдығын тәрбиелеуге көмектеседі.
Дидактикалық ойын ана тілін оқытуға, есептеуге, түрлі өсімдіктермен жануарларда әр алуан заттардың қасиетін білуде пайдаланылады. Мұндай ойынның мазмұны кіші мектеп жасындағы балаларға арналған бағдарламаларда белгіленеді. Ол күнделікті сабақтармен бақылаулар арқылы жүзеге асырылады.Ойынды мұғалім педагогикалық процеске енгізе отыра А.С.Макаренко сөзімен айтқанда
"жақсы ойын жаңаға үйретеді" .
Мұндай ойындарға мынадай сапалар тән. Мазмұнындағы тәрбиелік, білімділік құндылығы ойын ережесінің сақталуын , ұйымшылдық белсенділік, ойын құралдарының дұрыс алынуы және балалар арасындығы қарым- қатынас. Ойынды дайын үлгіге айналдырмай балалардың бастамасына жол беруде өте маңызды.Балалардың ойында өздері ұйымдастырып, өздерінің мақсаттарына қол жеткізуі маңызды.Балалар жоспар құрып, оны іске асырудың жолдарын қарастырады. Ойын процесінде балалар қиындықты жеңіп шығудың жолдарын іздейді.
1.2. кіші мектеп жасындағы оқушылардың дидактикалық ойындар арқылы дамуының педагогикалық - психологиялық ерекшеліктері.
Көптеген психологтардың және педагогтардың тұжырымдауы бойынша ойын кезінде қиял, қабілет және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz