Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында танымдық белсенділігін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру әдістемесін эксперимент арқылы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын эксперимент арқылы зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады деп айтылған. Егемендік алған тәуелсіз Қазақстанның әлемдік өркениетке кірудегі бірден - бір дара жолы - білім. Орта мектеп - білім жүйесінің ең алғашқы тобы. Орта мектепте қаланған білім жүйесі оқушының келешегіне бағыт береді.
Бүгінгі күннің басты мәселенің бірі жаңа технологиялардың дамуы кезеңінде болашақ ұрпақтың тәрбиесі мен білім алуында ұстаздардың атқаратын рөлі ерекше. Егемен еліміздің болашағы, оның дүние жүзілік өркениеттегі өз орны, ең алдымен білім мен тәрбиенің бастауы - ұстаз қолында - деген болатын [1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру мазмұны - жеке адамның біліктілігі мен жан - жақты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің әрбір деңгейі бойынша білімдер тобы. Білім беру мазмұны білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары негізінде әзірленетін білім беретін оқу бағдарламаларымен айқындалады.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу қызметіндегі оң себептер мен іскерлік шеберліктерін: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен меңгеру үшін оқу, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғысынан өзін - өзі көрсету, мінез - құлық мәдениеттің қарапайым дағдыларын дамытуға арналған [2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымдағы N 546 Қаулысы].
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз білімі жоғары елге айналуымыз қажет. Қазіргі кезде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы бәріне белгілі. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және заманауи өндірістерде жұмыс жасау жолдарын меңгеруге дайын болуы керек. Сондай - ақ болашақ ұрпақтың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да жақсы көңіл бөлу қажет. Артымыздан ерген балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы елімізге тигізер маңызы зор [3.Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2014].
Білім беру Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаттарының бірден - бір жүйесі жаңа әлеуметтік - экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республикамызды әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндетін қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде ең маңызды рөлдерді атқарады [4. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы].
Қызығу адамның күнделікті өмірі мен іс - әрекетінде маңызды орын алады. Адам өз өмірінің мәні мен болмысын бойныда қызығу бар кезде ғана сезінеді. И.П.Павлов қызығуды адам жанын жадыратушы, ми қыртысында іс - әрекет етуге итермелейді. Сондықтан, қызығушылықпен және ынтамен істелінген жұмыс тез орындалады, нәтижелі болады. Қызығудың дамуы әрекет үстінде белсенділік, дербестік көрсетуден айқын көрінеді.
Балалардың қызығуы - танымдық қажеттіліктер негізінде пайда болады, бірақ олардың өзі емес, қажеттілік керек нәрсені белгілейді, ал қызығу адамның белгілі бір объектіге немесе бір іс - әрекетке қатынасын көрсетеді. Балалардың қызығушылықтары танымдық әрекеттің қозғаушы күші болады. [5.Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас... А., 1987 ж., 29 бет].
Оқушы белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек жəне моральдік белсенділік дəрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау - мұғалімінің басты әрекеті. Белсенділік деп адамның іс - əрекетінің үстіндегі жағдайын айтады. Ф.Энгельстің айтуынша, белсенділік -- тіршілік иесінің бəріне тəн өз бетімен жауап беру қабілеті. Тіршілік жəне іс - əрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным жəне өзін - өзі тəрбиелеу белсенділігін дамытады.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формаларының көрінісі -- қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділіктің бірі. Балалардың жас ерекшеліктеріне сəйкес басқа адамдар мен қарым -қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар ересек адамдардың əрекеттеріне қызыға қарап, үйренеді және сондай адам болғысы келеді.
Адамзаттың қоғамдық тəжірибесін меңгеруге баланың əрекеті мен мінезің бағыттайтын белсенді үрдіс оқыту деп атаймыз. Оқыту белсенділігі жағдайларындағы дидактиктер: В.Ф.Шмаргун, Л.П.Аристова, Н.А.Плотникова, Р.А.Низамовтың еңбектерінде түрлі бағыттарда түсіндіріледі [6 Саданова Ж.К., Макшиева Г.К., Сейтахметова Ж.М. Оқу үдерісіндегі дамыта оқытудың мəселелері Вестник КАСУ. -- 2006. -- № 1.].
Ж.Аймауытұлы балалар ынтасы туралы былай дейді: Оқытушының сөйлегенінен де, істегені баланың ынтасын көбірек аудартады. Мұғалім бір тәжірибе істеп болғанша, әйтпесе сурет салып болғанша, балалар ілтипат қойып, тыныш тыңдап отырады, қалай сөйлейді, қимылдай бастайды. Жанды, қозғалатын нәрселер - бұлар балалардың ынтасын тудырады.
Оның пайымдауынша, оқыту тәжірибе арқылы, жанды әңгіме, тақтайға сызған сурет арқылы көрнекті болуы қажет[Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология А., 1995ж. 144 бет].
Жас және педагогикалық психологияның оқыту процесінде, ең алдымен, оқушыларға білім беруде танымдық іс - әрекет мәселесін Л.И. Божович, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н. Леонтьев, А.М. Матюшкин, С.Л. Рубинштейн, Г.И. Щукина, П.М. Якобсон терең зерттеген [7. Тоқсанбаева Н.Қ. Танымдық іс - әрекетке кіріспе Н.Қ. Тоқсанбаева. - Алматы: Қазақ университеті, 2018. - 162б ].
Зерттеудің өзектілігі бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын ғылыми - әдістемелік жағынан қарастырылды. Бұл бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін және оқуға деген қызығушылығын арттыру қажеттілігін білдіреді. Сондықтан зерттеу тақырыбы Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары негізінде құрылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың жолдарын теориялық негіздеу.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын бақылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларының оқу іс - әрекетіне белсенді оқыту әдістерін тиімді пайдалануды қамтамасыз етсек, онда оқушыларда оқу іс - әрекетінде қызығушылық, шығармашылық белсенділік қалыптасып, білім, білік және дағдыларының сапалық деңгейлері көтеріліп, білім берудің тәрбиелілік маңыздылығы артады, өйткені белсенді оқыту әдістері білім беру мен тәрбиелеудің таптырмас құралы болып табылады.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру арқылы баланың білімге деген қызығушылығын оятуға болады.
Зерттеудің міндеттері:
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын айқындау;
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың әдіс- тәсілдерін ұйымдастыру;
Оқушыларға белсенді оқытудың белсенді әдістерін пайдалану;
Оқушылардың танымдық белсенділігін теориялық негіздеу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: зерттеуде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары жайлы ғылыми - әдістемелік, физиологиялық, педагогикалық, психологиялық, әдебиеттер оқу құралдары негізінде алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық салыстырмалы, индуктивті - дедуктивті талдау, педагогикалық озық іс - тәжірибелерді жинақтау, тәжірибелік - әдістемелік жұмыстарды жүргізу, әдістері қолданылды.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, алдыңғы қатарлы педагогтардың іс- тәжірибесі, педагог ғалымдардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің бастауыш мектепте сабақтардың сапасын арттыру жолдарына қатысты және оқу - әдістемелік кешендер, бастауыш білім беру стандарты, бағдарламалар, оқу құралдары, оқулық, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары қарастырылып оны тәжірибе жүзінде қолдану жұмысы жүргізілді.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Таным - адамның басындағы ақиқат шындықтың бейнеленуі. Диалектикалық материализмнің таным теориясынан негізгі алатыны - сыртқы дүниені және адам ойында оның бейнеленуін мойындау, яғни таным соңғы құбылыс және де адам санасындағы қиындықтың бейнеленуі болып табылады.
Расында да оқушыларды оқыту процесінде таным процестері жүріп жатады. Бірақ, таным - оқушылардың іс - әрекетінің бір көрінісі. Мұғалім мен оқушылардың бірлескен тіршілік әрекеті - оқыту - олардың қалыптасқан түрі. Ал Адамдардың болмысы - олардың тіршілігінің нақты процесі. Оқыту, танымына қарағанда, оқушының немесе мұғалімнің басында емес, мектепте сыныпта өтеді. Мұғалім мен оқушы үшін де жан - жақты тәжірибелік іс - әрекетінде жүргізіледі. [Құсайынов Ғ.М. Оқытудың жаңа технологиясы: теориялық және практикалық негіздері: Әдістемелік құрал. - Астана: РҒПО Оқулық, 2012. - 64 б. 6 - 7б.б]
В.И. Селиванова оқу - танымдық әрекеттің мақсатын қоюдың үш нұсқасын бөліп көрсеттеді, олар ерік күшінің түрлі әсерін анықтайды:
оқу - танымдық әрекет мақсатын оқытушы қояды (оқушылармен бірге қоюы мүмкін);
оқытушы тапсырманы немесе танымдық тақырыпты хабарлайды, осыған сәкес оқу - танымдық әрекетті жүзеге асыруға болады, содан осы негізінде оқушы оның мақсатын өзі немесе оқытушымен бірге айқындайды;
оқушы өзінің оқу - танымдық әрекетінің мақсатын өз бетінше жұмыс істеумен көрсетеді.
Танмыдық оқу іс - әрекеті барысында жалпы әлеуметтік негізі де өзгереді. Ол көбінесе адамдардың бір - бірімен пікір алысуы, ортақ мәселе келуі мен әңгімелесу, тілдесу арқылы жүзеге асады. Л.В.Выготскийдің де мына пікірі ой салады: адамның белгілі бір жағдайға белсенді кірісуі, оның белсенді рөлі, жүріс - тұрысы оған жаңаша өмірді көрсетеді.
Жас және педагогикалық психологияның оқыту процесінде, ең алдымен, оқушыларға білім беруде танымдық іс - әрекет мәселесін Л.И.Божович, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев, А.М. Матюшкин, С.Л. Рубинштейін, Г.И. Щукина, П.М. Якобсон кеңінен зерттеген.
Зерттеушілердің көбі оқыту процесінің негізігі екі тобын белгілі түрде бөліп көрсетті, олар оқыту процесінің түрлі мазмұнына немесе оның түрлі компоненттеріне бағыттау негізінде танымдық іс - әрекет деңгейлерін талдап әзірлейді;
жаңа білімдерді игеруге бағытталумен сипатталатын ауқымды танымдық іс - әрекет;
білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталумен сипатталатын танымдық іс - әрекет;
білімге қол жеткізу тәсілдерін үнемі жеткізуге бағытталумен ерекшеленетін өз бетінше білім лау процесі.
Оқыту процесіндегі субъектілердің қарым - қатынасында мағыналардың өзгеруі біріккен іс - әрекеттің мотивтері мен мақсаттарының заңды құрылуына мүмкіндік береді және оқыту процесінде ескеру біріккен танымдық іс - әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды, - деп жазды С.М. Жақыпов.
Қазақстандық психологтар В.К. Шабельниковтың, С.М. Жақыповтың, Ә. Алдамұратовтың жұмыстары оқыту барысында танымдық іс - әрекетті қалыптастыру мәселесіне арналған.
Танымдық іс - әректтің қалыптасуы осы концепцияларға сүйене отырып, дамудың негізін табады. Мұндағы басты рөлді оқушының психикалық дамуы, ақыл - ой және қоршаған орта ықпалы.
Оқыту баланың мүмкіндігіне және белгілі даму деңгейіне сәйкес келу керек. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып, оқыту барысында жаңа, одан жоғары деңгейдегі келесі мүмкіндіктер туындайды. Бала тәрбиелену мен оқытуда дамиды, - деп жазған С.Л. Рубинштейін. Танымдық іс - әрекет оқу процесінің құрамына кіріп, арнаулы оқу орындарында қалыптасатын күрделі психологиялық білім.
Танымдық іс - әрекет арнай ыұйымдастырылған мектептік оқытуда құрылады, күрделі психологиялық білім бола отырып, оқыту үрдісінің өзімен қоса оқытылады. Міне, сонымен танымдық іс - әрекет қиындығы түсіндіріліп, ерекше психологиялық феномен болып табылады.
Егер оқыту үрдісінің негізгі белгілері танымдық оқытудың маңызды формаларының бірі болса, онда мектептегі әлеуметтік мағынасы жағынан ұқыпты іске асырудың үш түрлі қажеттілікке бөлуге болады:
танымдық қажеттіліктер, мәселені шешу тәсілі немесе оқыту процесінде жаңа мағлұматтар алуды қанағаттандыру;
әлеуметтік қажеттіліктер, мұғалім - оқушы және оқушы - оқушы қарым - қатынастары негізінде оқыту іс - әрекетінің барысы немесе қатынасын және оқыту іс - әрекетіне байланысты оның шешімін қанағаттандыру;
мен - ге байланысты қажеттілік, жетістікке жету қажеттілігі, оқу тапсырмаларының негізіг деңгейін арттыру.
Мұндай негізгі қажеттіліктерге өту мәселелік оқыту барсында танымдық белсенділіктің көкейкестілігін көрсетеді. А.М. Матюшкин былай деп тоқталады: берілген ситуация мәселелік болып теориялық сұрақ ретінде ған емес, ол үшін мәселелікке айналғанда байқаймыз. Мұндай жағдайларда оқыту үрдісі, бірінші жағынан, оқушының қажеттілігін өтеуге ұйымдастырылса, екіншіден, оқушының оқуға деген ынтасын тудырып отыратын танымдық әрекеттің қозғалысын көресетеді [Тоқсанбаева Н.Қ. Танымдық іс - әрекетке кіріспе Н.Ққ Тоқсанбаева. -Алматы: Қазақ университеті, 2018. -162б 6-21б.б].
Оқыту үрдісі материалдық өзара іс - әрекеттегі құбылыс, белгі бір үлгіде ұйымдастырылып, бағытталуы қажет. Оқыту үрдісін ұйымдастыру формасыз, оқытуды жүргізу мүмкін емес. Қазіргі дидактиканың негізгі міндеттерін шешу, сабақты ұйымдастыру формаларына байланысты жүзеге асады:
оқушылардың оқу белсенділігі;
оқушылардың әлеуметтік белсенділігін көтеру деңгейі;
ұжымдық және жеке - дара оқытудың үйлесімділігі;
оқушы жеке басының дамуы, оның қабілетімен қызығушылығымен, қажеттілігімен сәйкес келеді;
оқытуды даралау мен саралау;
оқу - тәрбие үрдісінің сапасы мен нәтижесін көтеру.
Оқытуды ұйымдастырудың кең және нақтылы бір - бірімен ерекшеліктерімен көзге түсетін оқыту формалары беріледі:
оқушылар құрамы;
өткізу орны (сынып, аудитория, оқу бөлмелері, оқу шеберханасы, тәжірибе жүргізу орындары т.б).
Оқыту мәнін анықтау үшін біз алдын - ала, ол қай ортақ мәселелердің немесе құбылыстардың тобына жатады және оған ұқсас процестер мен құбылыстардың елеулі белгілерінде қандай айырмашылықтар барын көрсетеді.
Оқыту ең алдымен еңбек, таным және қарым - қатынас деген қоғамдық жүйелермен және құбылыстармен тығыз байланысқан [Құсайынов Ғ.М. Қазіргі педпгогикалық технология: Оқу құралы. Астана РҒПО Оқулық, 2012. -66 б. 17 бет].
Бастауыш сынып оқушыларының іс - әрекеттерін дамыту арқылы оқу барысын түсіндіруге болады. Бастауыш мектепте оқу әрекетінің әрбір кезеңіне бейімделу балада бірден қалыптаспайды, оған біраз уақыт қажет. Оқу бала танымына көптеген қиындықтарды келтірген соң, оның кейбіреулерінің оқуға ынтасы болмайды. Оларды оқуға үгіттеу арқылы тарту қиын. Сол себепті оқу - танымдық әрекетіне қызығушылығын тудыру үшін пайдалы әдістерін іздестіру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктерінің өзі бір - бірімен жақын байланысты, бірінсіз - бірі өтпейді және ең маңыздысы осы екен деп айтуға болмайды. Егер мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болса, оқуға кіргеннен кейін оқу іс - әрекеті шешуші рөлді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиын. Сонымен қатар, жаңа ортаға үйреніп, мұғаліммен, құрбыларымен қарым - қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс - әрекетіне әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкіндік жасалынады.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқуға деген ынтасы жоғары, себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазір мәдени тарихи теорияны жинақтаушылардың (Л.С.Выготский) пікірі бойынша оқымай келген бала оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды: бала қарапайым, демек табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір басшылыққа алынады [Выйготский Л.С. Собр. Соч. В 6-ти т. Т. 3. М,. 1983. 510 с].
С.Т.Шацкий: Ойын - бұл балалық шақтың өмірлік лабораториясы. Балалық шақ мектебінен арнаулы өмірлік туралы, өте бай ядросы - ойында - деген болатын [7. Щацкий,С. Изб.Пед.произбедения. Москва: Педагогика, 1989. - 114 б].
Бастауыш мектеп оқушыларының бірте - бірте ой өрісінің қалыптасуымен заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза білу қабілеті құрбылары арасында ойын дәлелдеуге үйретеді. Ол үшін басқа тиісті жүйелерге, логикалақ негіздерге сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне не ісіне талдау жасау сын көзбен қарайды. Әркімнің өз пікіріне, не ісіне талдау жасап сын көзбен қарауды рефлекцияның қарапайым түрі деп атауға келмейді. Ал рефлекция оқымаған Африка тағы басқа елдердің 15-16 жастағы балаларында кездеспейді деп АҚШ психологы Дж.Брунер пікір айтты. Оның бұл пікірі қате, рефлекцияға ие болу ойдың шартты кемісі бола тұрып, оқу үдерісінде 7-11 жастағы балаларда қалыптаса бастайды және осы жастағы балалардың ақыл - ойының біршама қалыптасқандығының дәлелі бола алады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне қарай ұғынуында салыстыру ой операциясы негізгі ролді атқарады. Салыстыру бір заттың өзге заттан айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарые айыру болғандықтан, ой үдерістерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрлері кездеседі. Сондықтан оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.
Жапонияда оқыту мен тәрбиенің негіздерінің бірі ретінде баланың идеяларын қолдау арқылы оның барлық кезде міндетті түрде өзімен - өзін салыстырып отыру қажет. Оларда: Маратқа қара, ол тапсырманы қалай шешеді, немесе ол қалай жақсы оқиды, - деп айтпайды. Кешегіге қарағанда бүгін сен тапсырманы жақсы орындадың, сенің қабілетің жетеді тағы басқа осындай мақтауларды пайдаланады. Бұл оқушының ішкі танымдық іс - әрекеттері мен сыртқы даулы жағдайды шешуге көмектесетін оқу - тәрбие принципі. Оқыту үдерісінде өзіне мақсат қойып, оны орындауға тырысады.
Жоғарыда атап өткендей, оқыту үдерісі екі жақты әрекет болғандықтан оқытушы психикалық ерекшеліктердің барлығын ескере отырып бағалауы керек. Н.Ф.Талызина: Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс - әрекетін қалыптастыру атты еңбегінде екі тәжірибелі мұғалім бала жауабын екі түрлі бағалауы мүмкін деп көрсеткен [Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. М,. МГУ, 1975. 343 с]. Оған мысал ретінде Мәскеу бастауыш мектептерінің бірінде математика сабағында жүргізген тәжірибесінде оқушы ұшбұрыштың перпендикуляр қабырғалары тең болатынын теория жүзінде айтып бергенде мұғалім жауапты беске бағалады. Бірақ оқушыдан ұшбұрышты сызып, бұрыштарын латын алфавитімен белгілеп, дәлелдеп беруін сұрағанда тапсырманы орындай алмады. Бұдан шығатын қорытынды оқушы теорияны түсінбей жаттанды түрде оқыған, сондықтан балада білнмнің ешқандай негізі қаланбайды. Ол үшін берілетін білім танымдық іс - әрекет үдерісі негізінде жүзеге асуы керек.
Кеңес психологы және педагогы П.П.Блонский: Егер екі мұғалімнің пәндерінен білімдері, әдістемелері, тәсілдерді қолдануы бірдей болса, онда жақсы мұғалім мен нашар мұғалімнің айрмашылықтары неде? деген сұраққа былай жауап берді: Жақсы мұғалім үшін барлық оқушылар бірдей деп педагогтың оқушының әрқайсысының жеке ерекшеліктерін көруге үйрену керектігін ескертеді [Хрестоматия по истории зарубежной педагогики А.М.Пискунов. 2-е изд,. Перераб, М., Просвещение , 1981. 528 с]. Мұғалімнің оқушы туралы терең білуі оның жақсы және жаман жақтарын анықтауға мүмкіндік береді. Көп зерттеушілер біріншіден, жеке жұмысты әлсіз жағынан бастаған тиімді деп санаған.
Осы мәселеге байланысты шетелдік психологтың пікірін тексеруге тура келеді. Дж.Брунер балаларды әрбір пәннің өзіндегі нәрселердің ара қатынастары мен ішкі логикасын меңгеру керектігін айтады [Коджаспирова Г.М. История образования и педагогической мысли: Таблицы, схемы, опорные конспекты. Учебные пособие для студентов. Выс.учев.заведений. М., Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2003. 224 с].
Оқыту үдерісін жаңаша әдіс - тәсілмен жүргізуде П.Л.Гальперин және оның ғылыми қызметкерлері жүргізген зерттеудің ерекше мәні бар. Бұл идеяларды іс жүзінде асырудың қағидалары мен әдіс - тәсілдерін ұсынады. Осыған байланысты еліміздегі психологтар, оқушылардың жеке пәндері бойынша оқыту материалдарын меңгеру бес түрлі сатыдан тұрады, олар:
Бағдарлау;
Материалданған әрекет;
Тиісті оқу материалдарын дауыстап айтып, сөзбен құбылтып түсіндіру;
Ой тәсілінің қысқартылуы;
Тапсырманы іштей ойланып, үндемей орындау [Гальперин Г.Я. Введение в психологию, М.,МГУ, 1976. 150 С].
Берілген сатыларды бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқыту бағдарламасына енгізу өте қолайлы, яғни психологиылық сипаты жағынан тиісті оқу материалын дауыстап айту, ой тәсілінің қысқартылуы, іштей ойланып орындау әрекетіндегі негізігі үдеріс және сол арқылы жүзеге асады. Бала бастауыш мектепке келегеннен кейін барлық мектеп ұжымының алдына қоятын өзекті мәселесе оқытудың тиімділігін қалай арттыру және оқушы берілген білімді ғана меңгеріп қана қоймай өз бетінше ойлай алуға қалай үйретуге болады тағы басқа көптеген сұрақтар туындайды. Бастауыш мектеп оқушыларының сабақтарында эвристиканы кеңінен қолданған тиімді, яғни бұл сөздің мәнісі оқыту үдерісіндегі үйреніп білуге тиісті материалдарды іріктеп алып, әңгімелеу арқылы оның мән - жайын шәкірттердің өздеріне талқылатып отыру. Бұл тәсіл дидактикада белгіліден белгісізді табу принципіне негізделеді. Сонымен қатар, оқушылардың оқу - танымдық әрекетін жетілдіруде ойынды оқу үдерісіндегі оқыту құралы ретінде пайдалана отырып, бірқатар көрнекті педагогтар олар көптеген потенциал мүмкіндіктерге ие екенін атап көрсетеді. Жұмыстың ойындық түрлері сабақта қолайлы психологиялық климат құруға және оқушылардың әрекетін белсендіруге сәйкестендіріледі [Абуова М. Бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық әрекеттерінің қалыптасу ерекшелігі Қазақстан жоғары мектебі Международное издание N1390 от 1994 г 47-48 с].
Мұғалім оқыту процесінің бірінші күннен бастап оқу мен тәрбиені ажырамас бірлікте жүзеге асырса ған, жеткілікті табыстар шыңынан көріне алады. Жеткіншекеті жаңа өмірге дайындайтын мұғалім өз оқушысының өзіндік қасиеттерін, ерекшеліктерін зерттеп көруі керек.
Балалардың жас және психологиялық даму заңдылықтарына тәуелсіз, әрбір балаға ерекше тән, жеке қасиеттері болады. Біреуі жігерлі, тез қозғалатын, екіншісі салмақты, сабырлы, үшіншісі селқос, енжар қимылдайтын т.б.
Балаларды зерттеп, бақылау кезінде, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес психикалық қасиеттерінің үнемі бір қалыпты болмай, үздіксіз дамып отыратындығын ескерген жөн. Бір жастан екінші жас кезеңінде балаларда бұрын қалыптасқан қасиеттермен қатар, жаңа психикалық қасиеттер пайда бола бастайды. Ендеше, бастауыш сынып мұғалімдері педагогикалық ғылым жетістіктерін, оқыту әдістемесі негіздерін жан - жақты меңгерумен қатар, балалардың жасына сәйкес физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін де жақсы білуі қажет.
Баланың дамуы үнемі жүріп жатады. Даму процесінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын танымынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге қарайды, көп заттар оларды ойландырады [Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология А., 1995ж. 144 бет].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар дайын тұрады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні жоқ. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл - ой еңбегімен шұғылданудағы ықыласын сипаттайды. Соныдықтан, ересек адамдар да бала сұрағына мән беріп жауап бергені жөн. Өйткені ол сұрақтан баланың қызығушылығы көрінеді және тек осы қызығушылық арқылы оны сабаққа белсенді жұмысқа тартуға болады. Сұрағына жауап ала алмаған бала, келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені тануына кері әсерін тигізуі мүмкін. Бала сұрағына қалай жауап беру керек деген сұрақ туындайды. Біріншіден, сұрақты соңына дейін шыдамдылықпен тыңдау керек, сұрақты келесі жолға қалдырмай, міндетті түрде жауап беру қажет. Екіншіден, берілетін жауап сұрақтан кең, түсінікті болуға тиіс және оған асықпай жауап беруге тырысқан тиімді.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығушылығы ойын іс - әрекеттермен жүзеге асырылады. Кеңестік психологтардың зерттеуі бойынша 7 жастағы оқушыны, мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады:
жаңа адамдар;
мұғалім, сыныптағы оқушылар;
жаңа орын;
мектеп, сынып;
іс - әрекеттің жаңа түрі және оқу.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығушылығының өзіндік мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық қызығушылықтың қалыптасуы бала айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтанда баладағы танымдық қызығушылықтың даму деңгейін тек нақты жасқа байланысты деп те қарастыруға болмайды.
Адамның кез - келген әрекеті белгілі бір себептен туып, нақты мақсатқа жетуге бағытталаған. Оқушы іс - әрекетінің негізгі түрі - оқудың да өзіне тән мотивтері болады. Егер балалардың іс - әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз процеске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса маңызды. Балалар білімнің қажеттілігін сезінуі қажет, ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығушылығын арттырады. Оқуға байланысты негізгі түрткінің бірі - қызығу. Бұл адамды еліктіретін әрекет. Оқудың жемісті болуы оған деген қызығушылықтың нәтижесі. Оқушы оқуға өзі қақпаса, оны қинап оқытуға болмайды. Ескеретін бір жайт, балаға барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды да, таным мен қуаныш сыйламайды[Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас... А., 1987 ж., 29 бет].
Сол себепті, А.С.Макаренконың теориялық мұрасына сүйеніп, оның жақын орта және қашық атты перспективаларынан көруге болады.
Жақын перспектива - бұл күнделікті өмірде жеке адамды әр түрлі іс - әрекетке ынталандыру, қызықтыру. Егер балалар алдында қуанышты, қызықты істер болмаса, онда олар өмір сүре алмайды. А.С.Макаренко: Адам өмірін шын ынталандырушы ертеңгі қуаныш, - деді. Ол жақын перспективаға жарыс, серуен, көрмеге бару, үйірмедегі қызықты жұмыстарды т.б. жатқызуға болады.
Орта перспектива - бұл балалардың лагерге баруы, ән, би, сурет конкурстарына қатысуы, түрлі тақырыптарға диспу өткізу т.б. жатады. Мұндай алда тұрған әрбір оқиға оқушылар үшін өте пайдалы.
Қашық перспектива - бұл жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауға талаптану мақсаты[Макаренко А.С. Перспективы. Соч. В семи томах, 5-том. М., 1958].
Мақсатсыз жұмыс - ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың оқуға қызығушылығы туындауы үшін, олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже алатынын білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы аса қажет. Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз қызығушылығын қанағаттандыру үшін, іс - әрекеттің әр түрімен шұғылдану қажет. Таңдап алған саладағы белсенді оқу мен іс - әрекет, танымдық мүмкіндіктер қызығушылықтың дамуына негіз болады.
Педагогикалық практикада танымдық қызығушылықты мұғалімнің оқыту процесін қызықты етіп ұйымдастыру, оқушының ақыл - ой жұмысын және танымдық іс - әрекетін белсендіру құралы ретінде қарастырылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылықтарының дамуына мұғалім шеберлігінің әсері зор, ол мектептің бірнеше ғасырлық тарихымен К.Д.Ушинский, Д.И.Писарев, А.Дистерверг, қазіргі кездегі зерттеулер және мұғалімнің күнделікті практикасымен дәлелденген.
Оқу пәндеріне деген таңдамалы қатынас, ең алдымен мұғалімге, оның жеке басына және шеберлік дәрежесіне байланысты. Дегенмен, мынадай жайттарды да еске алу қажет:
танымдық қызығушылық жеке адамның ішкі процесі және ол танымдық процестердің (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау ) дамуымен байланысты;
оқушы оқытудың әр түрлі жақтары қызықтыруы мүмкін.
Педагогикалық зерттеулерде танымдық қызығушылыққа - мекетеп жылдарындағы оқушылардың жалпы дамуының өлшеуші қызметін атқарады деген қорытынды жасалған. Мысалы:
танымдық қызығушылық оқыту және танымдық іс - әрекетпен тығыз байланысты, өйткені, бұлардың адам дамуы үшін әсері зор;
танымдық қызығушылық жеке адамға тән қасиет белсенділік және дербес жұмыс істей алумен байланысты.
Психолог А.И.Божович танымдық қызығушылыққа адамға шынайы өмірде бағдар беретін білімге қажеттілік деп анықтама берсе, В.Н.Мясищев, А.А.Гордон қызығушылық адамды іс - әрекетке итермелеп қана қоймайды, ол істің өту ұзақтығына және нәтижесінің жемістілігіне де әсер етеді деп көрсеткен[Щукина Г.И. Проблема познавательного интереса в педагогике. М., 1971 ж].
Оқу материалының түсініктілігі, мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудың тиімді тәсілдері, мұғалім мен оқушының арасында дұрыс қарым - қатынастың болуы, оқушылардың оқуға қызығуының қалыптасуына үлкен жәрдемін тигізеді. Сабақта оқушы кейінгі практикалық жұмысты қолданар алдында теориялық білім алады, қажетті білім және іскерлік дағдылар қалыптасады. Сондықтан, әрбір мұғалім сабақты ұйымдастырудың қазіргі талап деңгейіндегі міндетін терең білуі, сабақтың әр минуытын тиімді пайдаланып, оны нәтижелі өткізе білуі қажет.
Сабақтың тиімділігін арттырудың негізгі жлдарының бірі - сабақ барысында оқушылардың белсенділігін арттыру. Бұл міндетті шешудегі басты нәрсе оқушылардың жаңы тақырыпқа, пәнге қызықушылығын тудыру, олардың білімі мен іскерліктерін үнемі жетілдіріп отыру болып тадылады.
Сабақтың тиімділігін арттыруда әрбір мұғалім өзінің аса маңызды роль атқаратынын есте сақтауымыз керек. Күнделікті сабаққа тыңғылықты дайындалу, жаңалық енгізу, әр түрлі сұрақтар, логикалық тапсырмалар, көрнекі құралдар пайдалану мұғалім тәжірибесінен орын алуы қажет. Әрбір сабақ дидактикалық талаптарға дұрыс жауап берумен, әдістемелік құрылыммен және сабақты оқытумен тәрбие мақсатының тығыз байланыста болуымен ерекшеленуі қажет. Мұның өзі балаға білім беру ісімен айналысушы әр мұғалімнен қазіргі заман талабына сай өзекті мәселелерді жүйелі түрде оқуын және зерттеуін талап етеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың алған білімі, оның бүкіл өмірі бойындағы алатын біліміне негіз болады. Сол себепті, бастауыш сынып мұғалімдеріне өз мектебіндегі немесе басқа мектептердегі тәжірибелі мұғалімдердің сабақтарына қатысып отыру маңызды [Берікханова Г.Н. Бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың әдістемесіСемей мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысыВестник Семипалатинского государственного педагогического института. -2011. -№26 -3-6 б.].
Қазақстандағы білім беру жұмысының маңызды міндеттерінің бірі - шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлға қалыптастыру, білім сапасын арттыру. Осыған байланысты, білім сапасы жөнінде әртүрлі пікірлер айтылып, Сапа ұғымының стандартқа сәйкестігі мен оқушы сұраныстары бойынша қанағаттандыру мағыналарында кездеседі.
Сапалы білім беру - ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық практикалық іске, еңбекке баулу дүниетанымын еңейту. Баланың бойындағы барлық қабілеттерін жетілдіру болып келеді.
Мектепке келген кезде оқушылардың барлық танымдық процестері дамып, ересек адамдарға тән қасиеттерге ие бола алады. Бұл оқушылар өздеріне таныс емес, жаңа іс - әрекеттерге және өздерін басқа психологиялық қасиеттерін дамытатын әртүрлі тұлғааралық қатынас деңгейіне қатысуына байланысты. Баланың барлық танымдық процестерінің жалпы сипаттамалары - нәтижелілік, еркіндік, тұрақтылық.
Мұғалім оқушылардың қызығушылығы мен тапқырлығын, логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін, шығармашылық белсенділігін арттыру үшін жағдай жасау керек. Олардың өз бетімен ізденуі барысында білімнің шығармашылық деңгейіне көтеріледі. Әрбір оқушы жас ерекшелігі, ойлау қабілеті, айналасы үлкен әсерін тигізеді. Барлық ұстаз - ойлау қабілеті жоғары оқушысы болғанын қалайды, сондықтан балалардың ерекшеліктерін танып, білу арқылы олардың қабілеттерін дамыта білуі де мұғалімнің міндетінің бірі. Оқушының жас ерекшелігіне байланысты бойындағы қабіліетін анықтау, қасиеттерін ажырата білу, жеке тұлға ретінде қарап, тек ғылыми білімі негізінде ғана оқытпай, әр баланың ой - өрісін дамыту, әртүрлі жағдайларда кездесетін проблемаларды шеше алатын, келешекте нағыз маман иесі болуға тәрбиелеу ұстаз еңбегінің арқасында.
Танымдық қызығушылық мәселесі - педагогиканың ең күрделі мәселелерінің бірі болып келеді. Бұл проблема адамның жеке психологиялық мінездемесі бола отырып, дамудың әлеуметтік, биологиялық жәнепсихофизиологиялық жағдайлардың өте күрделі өзара қатынастарын бейнелеп отыр.
Танымдық процесс - білімді, танымын кеңейтуге ықпал ететін процесс.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды дамытудың көптеген мүмкіндіктері бар, сондықтан педагог пен ата - аналардың ең басты міндеті, осы мүмкіндіктерін толығымен пайдалану.
Психологтардың айтуынша, бастауыш сынып оқушыларының дамуын дұрыс ұйымдастырып, оқытқан кезде олар күрделі материалдарды да меңгере алуға қабілетті. Ол үшін оқушылардың үнемі оқуға деген ынтасын арттырып отыру керек.
Мектепке келген кезде оқушылардың барлық танымдық процестері дамып, ересек адамдарға тән қасиеттерге ие бола бастайды. Бұл оқушылар өзіне таныс емес, жаңа іс әрекеттерге және өздерін басқа психологиялық қасиеттерін дамытатын әртүрлі тұлғааралық қатынас деңгейіне қатысуына байланысты. Баланың барлық танымдық процестерінің жалпы сипаттамалары - нәтижелілік, еркіндік, тұрақтылық.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту ерекшеліктері:
мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктерін анықтап алуы тиіс;
сабақта проблемалық жағдайлар туғызу;
жаңа сабақты жүйелі түрде түсіндіру;
Танымдық қабілеттері келесі жағдайларда қалыптасуы мүмкін:
оқушы оқытудың өзіне керекті және болашақ мақсаттарын түсініп оқуы;
сабақтың теориялық және практикалақ маңыздылығын тқсінуі;
оқу материалының мазмұны мен жаңалыған анықтау;
сыныпта білуге құмарлық және танымдық психологиялық ахуал орнату.[Алтынбекова С.Т. Бастауыш сынып оқушыларының танымыдық қабілеттерін арттыру жолдары 12 жылдық білім беру №4. Астана 2011. 31-33 бет]
Бастауыш сынып оқушыларның өзіндік ерекшеліктерін зерттей отырып, қызығушылықтарын анықтауға, олар қай нәрсеге немесе қай пәнге қызығушылығы басым екенін анықтау қиын емес. Бірақ, оқушылардың тәжірибесі де аз, күрделі тақырыптарды қиындықпен меңгеріп, ақпаратты дұрыс пайдалана алмайтыны белгілі. Сондықтан мұғалімнің басты міндеті - білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, келесі бағыт арқылы жұмыс ұймдастыруы қажет:
оқушыны ізденушілікке баулу, зерттеу дағдысы мен білімін игеру;
қоршаған ортаны танып білуге қызығушылығын ояту;
білім алушының өзіндік зерттеу дағдысын қалыптастыру;
білім алушының өзіндік даму деңгеін анықтауға жағдай жасау;
әдебиеттерді талдап, анықтамаларды дұрыс пайдалануды үйрету;
білім, білік, дағдыларын толығымен пайдалан білуге үйрету.
Білім алушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда салыстыру амалының да маңызы көп. Атақты орыс педагогі К.Д.Ушинскийдің айтуынша: Салыстыру - түсінудің, ойлаудың негізі. Дүниеде барлық болып жатқан құбылыстарды, заттарды салыстыру арқылы ған білеміз, егер бізге еш нәрседен айыруға болмайтын бір жаңа (егер мұндай зат болуы мүмкін болса) зат кездессе, біз бұл зат туралы бірде - бір - пікір, бір ауыз сөзде айта алмаған болар едік.
Бүгінгі мақсат - әрбір оқушыға түбегейлі білім мен мәдениетінің негіздерін беру және олардың жан - жақты дамуына қолайлы жағдай жасау болып отыр.
Қазіргі педагогика ғылымының бір ерекшелігі - баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.
Педагогикалық технология - бұл оқу процесін ұымдастыру және өткізу барысындағы оқушылар мен мұғалімдерге жайлы жағдай туғызудың біріктірілген педагогикалық қарым - қатынастың барлық жағдайларды ойлап қарастырған моделі (В.М.Монахов). Жаңа педагогикалық технологиялар - бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжымырымдамамен байланысқан міндеттерінің, мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позиция басқаларына әсер етіп, ақырында оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтағын құрайды.
Оқытудың технологиясын жетілдірудің психологиялық - педагогикалық бағыттағы негізгі ой - тұжырымдары бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл - ойды дамытатын оқуға көшу, оқушыға орташа деңгейде білім брететін бағдарламалардан өту болып табылады.
Жаңа білім беру технологиясының принциптері - оқытуды ізгілендіру, өздігінен дамитын, дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін - өзі жетілдіріп, өсіруші, тәрбиелеуші тұлға қалыптастыру болып табылады.
Сонымен қатар, оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауларын арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану және оның тиімді әдістемесін жасау өзекті мәселеге айналған.
Қазіргі әдебиеттерде даму бағытын қамтитын 50-ден астам оқыту технологиялары қолданылып жүр. Қазақстанда Ж.А.Қаратаевтың, Ж.У.Кобдикованың саралап деңгейлеп оқыту технологиясы, Ү.Б.Жексенбаевтың, Б.К.Игенбаевтың, Г.Б.Ниязованың Зерттеушілік оқыту технологиясы, Тұлғаны жекелей дамытуға бағытталаған оқу технологиясы, С.Ұзақбаеваның көркемдік тәрбе жұмысы, Н.Н.Нұрахметованың, Қ.А.Абдығалиевтың Шоғырландырып - қарқындап оқыту технологиясы, Т.Т.Ғалиевтың жүйелілік тұрғысынан оқыту және де тағы да басқа ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде қолданылуды.
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда проблемалы оқытудың маңызы өте зор.
Проблемаоы оқыту - проблема, проблемалық сұрақ, проблемалық жағдай деген ұғымдарды қамтиды. Проблемалық оқытудың ерекшелігі - оқушылардың білетіні мен білмейтінінің арасында қайрама - қайшылықтар пайда болады және проблемалы міндетті шешуге дайын тұрған тәсіл болмағандықтан, проблемалы жағдайлар пайда болады және оқушылардың ізденушілік әрекетін, ынтасын арттыра түседі.
Проблемалы оқытуда оқушылардың таным әрекеті төмендегідей негізігі үш кезеңнен тұрады:
проблемалық міндет қою және ұғыну;
проблемалық міндетті талдау, болжамдар жасау, оны шешудің тиімді амалдарын қарастыру;
проблемалы шешу және оның дұрыстығын тексеру [Алтынбекова С.Т. Бастуыш сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін арттыру жолдарыОткрытая школа №5 (106), май 2011. 16-17 бет].
Балалардың оқу - танымдық мәдениеті дағдысын қалыптастырумен айналысатын мұғалім ең алдымен оқу сапасына әсер етуші басты факторды (ақпараттарды қабылдау жылдамдығы мен сапасы, мағыналық өңдеу, шешім дайындау, кері байланыстың нәтижелілігі) айқындап, оларды мақсатты түрде басқаруды меңгеруі тиіс. Қазіргі кездері жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың алған білімін күшейтіп, танымдық талғамдарын арттыруда, оқу мәдениетін дұрыс қалыптастыруды, ұстаздар өз білімдерін жетілдірумен қатар, оқу мәдениетінің компоненттерін өздері толық меңгеруі қажет.
Мұғалімнің оқу мәдениетінің комплексті жағдайына байланысты:
оқу тақырыбын саналы түрде іріктеп алу;
оқылатын шығармаларды бағдарлай білу, демек библиографиялық құралдар мен кітапхана каталогтары жүйесін пайдалана білу;
оқыған кітапты толық меңгеріп, терең түсіну үшін сол кітаптың өзін бағдарлау;
оқыған нәрсені ойға орнықтырып, іс жүзінде пайдалануды қамтамасыз ететін техникалық тәсілдерді қолдану (көрнекілік, үзінділер жазып алу, көшірмесін жасату т.б.).
Оқушылармен жүргізілетін оқу - танымдық мәдениетін қалыптастыруға қажетті жаттығулар тек мұғалім тарапынан оқуға басшылық жасаудың ережелері мен заңдылықтары меңгерілген кезде ғана мүмкін болады, яғни тақырыпты дұрыс ашу, оқушыларды қызықтыратын тақырыптарды таңдауы үйренгенде ғана іске асатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында танымдық белсенділігін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру әдістемесін эксперимент арқылы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын эксперимент арқылы зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады деп айтылған. Егемендік алған тәуелсіз Қазақстанның әлемдік өркениетке кірудегі бірден - бір дара жолы - білім. Орта мектеп - білім жүйесінің ең алғашқы тобы. Орта мектепте қаланған білім жүйесі оқушының келешегіне бағыт береді.
Бүгінгі күннің басты мәселенің бірі жаңа технологиялардың дамуы кезеңінде болашақ ұрпақтың тәрбиесі мен білім алуында ұстаздардың атқаратын рөлі ерекше. Егемен еліміздің болашағы, оның дүние жүзілік өркениеттегі өз орны, ең алдымен білім мен тәрбиенің бастауы - ұстаз қолында - деген болатын [1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру мазмұны - жеке адамның біліктілігі мен жан - жақты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің әрбір деңгейі бойынша білімдер тобы. Білім беру мазмұны білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары негізінде әзірленетін білім беретін оқу бағдарламаларымен айқындалады.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу қызметіндегі оң себептер мен іскерлік шеберліктерін: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен меңгеру үшін оқу, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғысынан өзін - өзі көрсету, мінез - құлық мәдениеттің қарапайым дағдыларын дамытуға арналған [2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымдағы N 546 Қаулысы].
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз білімі жоғары елге айналуымыз қажет. Қазіргі кезде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы бәріне белгілі. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және заманауи өндірістерде жұмыс жасау жолдарын меңгеруге дайын болуы керек. Сондай - ақ болашақ ұрпақтың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да жақсы көңіл бөлу қажет. Артымыздан ерген балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы елімізге тигізер маңызы зор [3.Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2014].
Білім беру Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаттарының бірден - бір жүйесі жаңа әлеуметтік - экономикалық ортаға бейімдеу болып табылады. Қазақстан Президенті республикамызды әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндетін қойған болатын. Білім беру жүйесін жетілдіру осы мақсатқа қол жеткізуде ең маңызды рөлдерді атқарады [4. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы].
Қызығу адамның күнделікті өмірі мен іс - әрекетінде маңызды орын алады. Адам өз өмірінің мәні мен болмысын бойныда қызығу бар кезде ғана сезінеді. И.П.Павлов қызығуды адам жанын жадыратушы, ми қыртысында іс - әрекет етуге итермелейді. Сондықтан, қызығушылықпен және ынтамен істелінген жұмыс тез орындалады, нәтижелі болады. Қызығудың дамуы әрекет үстінде белсенділік, дербестік көрсетуден айқын көрінеді.
Балалардың қызығуы - танымдық қажеттіліктер негізінде пайда болады, бірақ олардың өзі емес, қажеттілік керек нәрсені белгілейді, ал қызығу адамның белгілі бір объектіге немесе бір іс - әрекетке қатынасын көрсетеді. Балалардың қызығушылықтары танымдық әрекеттің қозғаушы күші болады. [5.Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас... А., 1987 ж., 29 бет].
Оқушы белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек жəне моральдік белсенділік дəрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау - мұғалімінің басты әрекеті. Белсенділік деп адамның іс - əрекетінің үстіндегі жағдайын айтады. Ф.Энгельстің айтуынша, белсенділік -- тіршілік иесінің бəріне тəн өз бетімен жауап беру қабілеті. Тіршілік жəне іс - əрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным жəне өзін - өзі тəрбиелеу белсенділігін дамытады.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формаларының көрінісі -- қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділіктің бірі. Балалардың жас ерекшеліктеріне сəйкес басқа адамдар мен қарым -қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар ересек адамдардың əрекеттеріне қызыға қарап, үйренеді және сондай адам болғысы келеді.
Адамзаттың қоғамдық тəжірибесін меңгеруге баланың əрекеті мен мінезің бағыттайтын белсенді үрдіс оқыту деп атаймыз. Оқыту белсенділігі жағдайларындағы дидактиктер: В.Ф.Шмаргун, Л.П.Аристова, Н.А.Плотникова, Р.А.Низамовтың еңбектерінде түрлі бағыттарда түсіндіріледі [6 Саданова Ж.К., Макшиева Г.К., Сейтахметова Ж.М. Оқу үдерісіндегі дамыта оқытудың мəселелері Вестник КАСУ. -- 2006. -- № 1.].
Ж.Аймауытұлы балалар ынтасы туралы былай дейді: Оқытушының сөйлегенінен де, істегені баланың ынтасын көбірек аудартады. Мұғалім бір тәжірибе істеп болғанша, әйтпесе сурет салып болғанша, балалар ілтипат қойып, тыныш тыңдап отырады, қалай сөйлейді, қимылдай бастайды. Жанды, қозғалатын нәрселер - бұлар балалардың ынтасын тудырады.
Оның пайымдауынша, оқыту тәжірибе арқылы, жанды әңгіме, тақтайға сызған сурет арқылы көрнекті болуы қажет[Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология А., 1995ж. 144 бет].
Жас және педагогикалық психологияның оқыту процесінде, ең алдымен, оқушыларға білім беруде танымдық іс - әрекет мәселесін Л.И. Божович, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н. Леонтьев, А.М. Матюшкин, С.Л. Рубинштейн, Г.И. Щукина, П.М. Якобсон терең зерттеген [7. Тоқсанбаева Н.Қ. Танымдық іс - әрекетке кіріспе Н.Қ. Тоқсанбаева. - Алматы: Қазақ университеті, 2018. - 162б ].
Зерттеудің өзектілігі бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын ғылыми - әдістемелік жағынан қарастырылды. Бұл бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін және оқуға деген қызығушылығын арттыру қажеттілігін білдіреді. Сондықтан зерттеу тақырыбы Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары негізінде құрылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың жолдарын теориялық негіздеу.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын бақылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларының оқу іс - әрекетіне белсенді оқыту әдістерін тиімді пайдалануды қамтамасыз етсек, онда оқушыларда оқу іс - әрекетінде қызығушылық, шығармашылық белсенділік қалыптасып, білім, білік және дағдыларының сапалық деңгейлері көтеріліп, білім берудің тәрбиелілік маңыздылығы артады, өйткені белсенді оқыту әдістері білім беру мен тәрбиелеудің таптырмас құралы болып табылады.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру арқылы баланың білімге деген қызығушылығын оятуға болады.
Зерттеудің міндеттері:
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдарын айқындау;
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың әдіс- тәсілдерін ұйымдастыру;
Оқушыларға белсенді оқытудың белсенді әдістерін пайдалану;
Оқушылардың танымдық белсенділігін теориялық негіздеу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: зерттеуде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары жайлы ғылыми - әдістемелік, физиологиялық, педагогикалық, психологиялық, әдебиеттер оқу құралдары негізінде алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық салыстырмалы, индуктивті - дедуктивті талдау, педагогикалық озық іс - тәжірибелерді жинақтау, тәжірибелік - әдістемелік жұмыстарды жүргізу, әдістері қолданылды.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, алдыңғы қатарлы педагогтардың іс- тәжірибесі, педагог ғалымдардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің бастауыш мектепте сабақтардың сапасын арттыру жолдарына қатысты және оқу - әдістемелік кешендер, бастауыш білім беру стандарты, бағдарламалар, оқу құралдары, оқулық, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары қарастырылып оны тәжірибе жүзінде қолдану жұмысы жүргізілді.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Таным - адамның басындағы ақиқат шындықтың бейнеленуі. Диалектикалық материализмнің таным теориясынан негізгі алатыны - сыртқы дүниені және адам ойында оның бейнеленуін мойындау, яғни таным соңғы құбылыс және де адам санасындағы қиындықтың бейнеленуі болып табылады.
Расында да оқушыларды оқыту процесінде таным процестері жүріп жатады. Бірақ, таным - оқушылардың іс - әрекетінің бір көрінісі. Мұғалім мен оқушылардың бірлескен тіршілік әрекеті - оқыту - олардың қалыптасқан түрі. Ал Адамдардың болмысы - олардың тіршілігінің нақты процесі. Оқыту, танымына қарағанда, оқушының немесе мұғалімнің басында емес, мектепте сыныпта өтеді. Мұғалім мен оқушы үшін де жан - жақты тәжірибелік іс - әрекетінде жүргізіледі. [Құсайынов Ғ.М. Оқытудың жаңа технологиясы: теориялық және практикалық негіздері: Әдістемелік құрал. - Астана: РҒПО Оқулық, 2012. - 64 б. 6 - 7б.б]
В.И. Селиванова оқу - танымдық әрекеттің мақсатын қоюдың үш нұсқасын бөліп көрсеттеді, олар ерік күшінің түрлі әсерін анықтайды:
оқу - танымдық әрекет мақсатын оқытушы қояды (оқушылармен бірге қоюы мүмкін);
оқытушы тапсырманы немесе танымдық тақырыпты хабарлайды, осыған сәкес оқу - танымдық әрекетті жүзеге асыруға болады, содан осы негізінде оқушы оның мақсатын өзі немесе оқытушымен бірге айқындайды;
оқушы өзінің оқу - танымдық әрекетінің мақсатын өз бетінше жұмыс істеумен көрсетеді.
Танмыдық оқу іс - әрекеті барысында жалпы әлеуметтік негізі де өзгереді. Ол көбінесе адамдардың бір - бірімен пікір алысуы, ортақ мәселе келуі мен әңгімелесу, тілдесу арқылы жүзеге асады. Л.В.Выготскийдің де мына пікірі ой салады: адамның белгілі бір жағдайға белсенді кірісуі, оның белсенді рөлі, жүріс - тұрысы оған жаңаша өмірді көрсетеді.
Жас және педагогикалық психологияның оқыту процесінде, ең алдымен, оқушыларға білім беруде танымдық іс - әрекет мәселесін Л.И.Божович, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев, А.М. Матюшкин, С.Л. Рубинштейін, Г.И. Щукина, П.М. Якобсон кеңінен зерттеген.
Зерттеушілердің көбі оқыту процесінің негізігі екі тобын белгілі түрде бөліп көрсетті, олар оқыту процесінің түрлі мазмұнына немесе оның түрлі компоненттеріне бағыттау негізінде танымдық іс - әрекет деңгейлерін талдап әзірлейді;
жаңа білімдерді игеруге бағытталумен сипатталатын ауқымды танымдық іс - әрекет;
білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталумен сипатталатын танымдық іс - әрекет;
білімге қол жеткізу тәсілдерін үнемі жеткізуге бағытталумен ерекшеленетін өз бетінше білім лау процесі.
Оқыту процесіндегі субъектілердің қарым - қатынасында мағыналардың өзгеруі біріккен іс - әрекеттің мотивтері мен мақсаттарының заңды құрылуына мүмкіндік береді және оқыту процесінде ескеру біріккен танымдық іс - әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды, - деп жазды С.М. Жақыпов.
Қазақстандық психологтар В.К. Шабельниковтың, С.М. Жақыповтың, Ә. Алдамұратовтың жұмыстары оқыту барысында танымдық іс - әрекетті қалыптастыру мәселесіне арналған.
Танымдық іс - әректтің қалыптасуы осы концепцияларға сүйене отырып, дамудың негізін табады. Мұндағы басты рөлді оқушының психикалық дамуы, ақыл - ой және қоршаған орта ықпалы.
Оқыту баланың мүмкіндігіне және белгілі даму деңгейіне сәйкес келу керек. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып, оқыту барысында жаңа, одан жоғары деңгейдегі келесі мүмкіндіктер туындайды. Бала тәрбиелену мен оқытуда дамиды, - деп жазған С.Л. Рубинштейін. Танымдық іс - әрекет оқу процесінің құрамына кіріп, арнаулы оқу орындарында қалыптасатын күрделі психологиялық білім.
Танымдық іс - әрекет арнай ыұйымдастырылған мектептік оқытуда құрылады, күрделі психологиялық білім бола отырып, оқыту үрдісінің өзімен қоса оқытылады. Міне, сонымен танымдық іс - әрекет қиындығы түсіндіріліп, ерекше психологиялық феномен болып табылады.
Егер оқыту үрдісінің негізгі белгілері танымдық оқытудың маңызды формаларының бірі болса, онда мектептегі әлеуметтік мағынасы жағынан ұқыпты іске асырудың үш түрлі қажеттілікке бөлуге болады:
танымдық қажеттіліктер, мәселені шешу тәсілі немесе оқыту процесінде жаңа мағлұматтар алуды қанағаттандыру;
әлеуметтік қажеттіліктер, мұғалім - оқушы және оқушы - оқушы қарым - қатынастары негізінде оқыту іс - әрекетінің барысы немесе қатынасын және оқыту іс - әрекетіне байланысты оның шешімін қанағаттандыру;
мен - ге байланысты қажеттілік, жетістікке жету қажеттілігі, оқу тапсырмаларының негізіг деңгейін арттыру.
Мұндай негізгі қажеттіліктерге өту мәселелік оқыту барсында танымдық белсенділіктің көкейкестілігін көрсетеді. А.М. Матюшкин былай деп тоқталады: берілген ситуация мәселелік болып теориялық сұрақ ретінде ған емес, ол үшін мәселелікке айналғанда байқаймыз. Мұндай жағдайларда оқыту үрдісі, бірінші жағынан, оқушының қажеттілігін өтеуге ұйымдастырылса, екіншіден, оқушының оқуға деген ынтасын тудырып отыратын танымдық әрекеттің қозғалысын көресетеді [Тоқсанбаева Н.Қ. Танымдық іс - әрекетке кіріспе Н.Ққ Тоқсанбаева. -Алматы: Қазақ университеті, 2018. -162б 6-21б.б].
Оқыту үрдісі материалдық өзара іс - әрекеттегі құбылыс, белгі бір үлгіде ұйымдастырылып, бағытталуы қажет. Оқыту үрдісін ұйымдастыру формасыз, оқытуды жүргізу мүмкін емес. Қазіргі дидактиканың негізгі міндеттерін шешу, сабақты ұйымдастыру формаларына байланысты жүзеге асады:
оқушылардың оқу белсенділігі;
оқушылардың әлеуметтік белсенділігін көтеру деңгейі;
ұжымдық және жеке - дара оқытудың үйлесімділігі;
оқушы жеке басының дамуы, оның қабілетімен қызығушылығымен, қажеттілігімен сәйкес келеді;
оқытуды даралау мен саралау;
оқу - тәрбие үрдісінің сапасы мен нәтижесін көтеру.
Оқытуды ұйымдастырудың кең және нақтылы бір - бірімен ерекшеліктерімен көзге түсетін оқыту формалары беріледі:
оқушылар құрамы;
өткізу орны (сынып, аудитория, оқу бөлмелері, оқу шеберханасы, тәжірибе жүргізу орындары т.б).
Оқыту мәнін анықтау үшін біз алдын - ала, ол қай ортақ мәселелердің немесе құбылыстардың тобына жатады және оған ұқсас процестер мен құбылыстардың елеулі белгілерінде қандай айырмашылықтар барын көрсетеді.
Оқыту ең алдымен еңбек, таным және қарым - қатынас деген қоғамдық жүйелермен және құбылыстармен тығыз байланысқан [Құсайынов Ғ.М. Қазіргі педпгогикалық технология: Оқу құралы. Астана РҒПО Оқулық, 2012. -66 б. 17 бет].
Бастауыш сынып оқушыларының іс - әрекеттерін дамыту арқылы оқу барысын түсіндіруге болады. Бастауыш мектепте оқу әрекетінің әрбір кезеңіне бейімделу балада бірден қалыптаспайды, оған біраз уақыт қажет. Оқу бала танымына көптеген қиындықтарды келтірген соң, оның кейбіреулерінің оқуға ынтасы болмайды. Оларды оқуға үгіттеу арқылы тарту қиын. Сол себепті оқу - танымдық әрекетіне қызығушылығын тудыру үшін пайдалы әдістерін іздестіру қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктерінің өзі бір - бірімен жақын байланысты, бірінсіз - бірі өтпейді және ең маңыздысы осы екен деп айтуға болмайды. Егер мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болса, оқуға кіргеннен кейін оқу іс - әрекеті шешуші рөлді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиын. Сонымен қатар, жаңа ортаға үйреніп, мұғаліммен, құрбыларымен қарым - қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс - әрекетіне әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкіндік жасалынады.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқуға деген ынтасы жоғары, себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазір мәдени тарихи теорияны жинақтаушылардың (Л.С.Выготский) пікірі бойынша оқымай келген бала оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды: бала қарапайым, демек табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір басшылыққа алынады [Выйготский Л.С. Собр. Соч. В 6-ти т. Т. 3. М,. 1983. 510 с].
С.Т.Шацкий: Ойын - бұл балалық шақтың өмірлік лабораториясы. Балалық шақ мектебінен арнаулы өмірлік туралы, өте бай ядросы - ойында - деген болатын [7. Щацкий,С. Изб.Пед.произбедения. Москва: Педагогика, 1989. - 114 б].
Бастауыш мектеп оқушыларының бірте - бірте ой өрісінің қалыптасуымен заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза білу қабілеті құрбылары арасында ойын дәлелдеуге үйретеді. Ол үшін басқа тиісті жүйелерге, логикалақ негіздерге сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне не ісіне талдау жасау сын көзбен қарайды. Әркімнің өз пікіріне, не ісіне талдау жасап сын көзбен қарауды рефлекцияның қарапайым түрі деп атауға келмейді. Ал рефлекция оқымаған Африка тағы басқа елдердің 15-16 жастағы балаларында кездеспейді деп АҚШ психологы Дж.Брунер пікір айтты. Оның бұл пікірі қате, рефлекцияға ие болу ойдың шартты кемісі бола тұрып, оқу үдерісінде 7-11 жастағы балаларда қалыптаса бастайды және осы жастағы балалардың ақыл - ойының біршама қалыптасқандығының дәлелі бола алады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне қарай ұғынуында салыстыру ой операциясы негізгі ролді атқарады. Салыстыру бір заттың өзге заттан айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарые айыру болғандықтан, ой үдерістерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрлері кездеседі. Сондықтан оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.
Жапонияда оқыту мен тәрбиенің негіздерінің бірі ретінде баланың идеяларын қолдау арқылы оның барлық кезде міндетті түрде өзімен - өзін салыстырып отыру қажет. Оларда: Маратқа қара, ол тапсырманы қалай шешеді, немесе ол қалай жақсы оқиды, - деп айтпайды. Кешегіге қарағанда бүгін сен тапсырманы жақсы орындадың, сенің қабілетің жетеді тағы басқа осындай мақтауларды пайдаланады. Бұл оқушының ішкі танымдық іс - әрекеттері мен сыртқы даулы жағдайды шешуге көмектесетін оқу - тәрбие принципі. Оқыту үдерісінде өзіне мақсат қойып, оны орындауға тырысады.
Жоғарыда атап өткендей, оқыту үдерісі екі жақты әрекет болғандықтан оқытушы психикалық ерекшеліктердің барлығын ескере отырып бағалауы керек. Н.Ф.Талызина: Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс - әрекетін қалыптастыру атты еңбегінде екі тәжірибелі мұғалім бала жауабын екі түрлі бағалауы мүмкін деп көрсеткен [Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. М,. МГУ, 1975. 343 с]. Оған мысал ретінде Мәскеу бастауыш мектептерінің бірінде математика сабағында жүргізген тәжірибесінде оқушы ұшбұрыштың перпендикуляр қабырғалары тең болатынын теория жүзінде айтып бергенде мұғалім жауапты беске бағалады. Бірақ оқушыдан ұшбұрышты сызып, бұрыштарын латын алфавитімен белгілеп, дәлелдеп беруін сұрағанда тапсырманы орындай алмады. Бұдан шығатын қорытынды оқушы теорияны түсінбей жаттанды түрде оқыған, сондықтан балада білнмнің ешқандай негізі қаланбайды. Ол үшін берілетін білім танымдық іс - әрекет үдерісі негізінде жүзеге асуы керек.
Кеңес психологы және педагогы П.П.Блонский: Егер екі мұғалімнің пәндерінен білімдері, әдістемелері, тәсілдерді қолдануы бірдей болса, онда жақсы мұғалім мен нашар мұғалімнің айрмашылықтары неде? деген сұраққа былай жауап берді: Жақсы мұғалім үшін барлық оқушылар бірдей деп педагогтың оқушының әрқайсысының жеке ерекшеліктерін көруге үйрену керектігін ескертеді [Хрестоматия по истории зарубежной педагогики А.М.Пискунов. 2-е изд,. Перераб, М., Просвещение , 1981. 528 с]. Мұғалімнің оқушы туралы терең білуі оның жақсы және жаман жақтарын анықтауға мүмкіндік береді. Көп зерттеушілер біріншіден, жеке жұмысты әлсіз жағынан бастаған тиімді деп санаған.
Осы мәселеге байланысты шетелдік психологтың пікірін тексеруге тура келеді. Дж.Брунер балаларды әрбір пәннің өзіндегі нәрселердің ара қатынастары мен ішкі логикасын меңгеру керектігін айтады [Коджаспирова Г.М. История образования и педагогической мысли: Таблицы, схемы, опорные конспекты. Учебные пособие для студентов. Выс.учев.заведений. М., Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2003. 224 с].
Оқыту үдерісін жаңаша әдіс - тәсілмен жүргізуде П.Л.Гальперин және оның ғылыми қызметкерлері жүргізген зерттеудің ерекше мәні бар. Бұл идеяларды іс жүзінде асырудың қағидалары мен әдіс - тәсілдерін ұсынады. Осыған байланысты еліміздегі психологтар, оқушылардың жеке пәндері бойынша оқыту материалдарын меңгеру бес түрлі сатыдан тұрады, олар:
Бағдарлау;
Материалданған әрекет;
Тиісті оқу материалдарын дауыстап айтып, сөзбен құбылтып түсіндіру;
Ой тәсілінің қысқартылуы;
Тапсырманы іштей ойланып, үндемей орындау [Гальперин Г.Я. Введение в психологию, М.,МГУ, 1976. 150 С].
Берілген сатыларды бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқыту бағдарламасына енгізу өте қолайлы, яғни психологиылық сипаты жағынан тиісті оқу материалын дауыстап айту, ой тәсілінің қысқартылуы, іштей ойланып орындау әрекетіндегі негізігі үдеріс және сол арқылы жүзеге асады. Бала бастауыш мектепке келегеннен кейін барлық мектеп ұжымының алдына қоятын өзекті мәселесе оқытудың тиімділігін қалай арттыру және оқушы берілген білімді ғана меңгеріп қана қоймай өз бетінше ойлай алуға қалай үйретуге болады тағы басқа көптеген сұрақтар туындайды. Бастауыш мектеп оқушыларының сабақтарында эвристиканы кеңінен қолданған тиімді, яғни бұл сөздің мәнісі оқыту үдерісіндегі үйреніп білуге тиісті материалдарды іріктеп алып, әңгімелеу арқылы оның мән - жайын шәкірттердің өздеріне талқылатып отыру. Бұл тәсіл дидактикада белгіліден белгісізді табу принципіне негізделеді. Сонымен қатар, оқушылардың оқу - танымдық әрекетін жетілдіруде ойынды оқу үдерісіндегі оқыту құралы ретінде пайдалана отырып, бірқатар көрнекті педагогтар олар көптеген потенциал мүмкіндіктерге ие екенін атап көрсетеді. Жұмыстың ойындық түрлері сабақта қолайлы психологиялық климат құруға және оқушылардың әрекетін белсендіруге сәйкестендіріледі [Абуова М. Бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық әрекеттерінің қалыптасу ерекшелігі Қазақстан жоғары мектебі Международное издание N1390 от 1994 г 47-48 с].
Мұғалім оқыту процесінің бірінші күннен бастап оқу мен тәрбиені ажырамас бірлікте жүзеге асырса ған, жеткілікті табыстар шыңынан көріне алады. Жеткіншекеті жаңа өмірге дайындайтын мұғалім өз оқушысының өзіндік қасиеттерін, ерекшеліктерін зерттеп көруі керек.
Балалардың жас және психологиялық даму заңдылықтарына тәуелсіз, әрбір балаға ерекше тән, жеке қасиеттері болады. Біреуі жігерлі, тез қозғалатын, екіншісі салмақты, сабырлы, үшіншісі селқос, енжар қимылдайтын т.б.
Балаларды зерттеп, бақылау кезінде, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес психикалық қасиеттерінің үнемі бір қалыпты болмай, үздіксіз дамып отыратындығын ескерген жөн. Бір жастан екінші жас кезеңінде балаларда бұрын қалыптасқан қасиеттермен қатар, жаңа психикалық қасиеттер пайда бола бастайды. Ендеше, бастауыш сынып мұғалімдері педагогикалық ғылым жетістіктерін, оқыту әдістемесі негіздерін жан - жақты меңгерумен қатар, балалардың жасына сәйкес физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін де жақсы білуі қажет.
Баланың дамуы үнемі жүріп жатады. Даму процесінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын танымынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге қарайды, көп заттар оларды ойландырады [Аймауытұлы Жүсіпбек. Психология А., 1995ж. 144 бет].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар дайын тұрады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні жоқ. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл - ой еңбегімен шұғылданудағы ықыласын сипаттайды. Соныдықтан, ересек адамдар да бала сұрағына мән беріп жауап бергені жөн. Өйткені ол сұрақтан баланың қызығушылығы көрінеді және тек осы қызығушылық арқылы оны сабаққа белсенді жұмысқа тартуға болады. Сұрағына жауап ала алмаған бала, келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені тануына кері әсерін тигізуі мүмкін. Бала сұрағына қалай жауап беру керек деген сұрақ туындайды. Біріншіден, сұрақты соңына дейін шыдамдылықпен тыңдау керек, сұрақты келесі жолға қалдырмай, міндетті түрде жауап беру қажет. Екіншіден, берілетін жауап сұрақтан кең, түсінікті болуға тиіс және оған асықпай жауап беруге тырысқан тиімді.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығушылығы ойын іс - әрекеттермен жүзеге асырылады. Кеңестік психологтардың зерттеуі бойынша 7 жастағы оқушыны, мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады:
жаңа адамдар;
мұғалім, сыныптағы оқушылар;
жаңа орын;
мектеп, сынып;
іс - әрекеттің жаңа түрі және оқу.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығушылығының өзіндік мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық қызығушылықтың қалыптасуы бала айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтанда баладағы танымдық қызығушылықтың даму деңгейін тек нақты жасқа байланысты деп те қарастыруға болмайды.
Адамның кез - келген әрекеті белгілі бір себептен туып, нақты мақсатқа жетуге бағытталаған. Оқушы іс - әрекетінің негізгі түрі - оқудың да өзіне тән мотивтері болады. Егер балалардың іс - әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз процеске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса маңызды. Балалар білімнің қажеттілігін сезінуі қажет, ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығушылығын арттырады. Оқуға байланысты негізгі түрткінің бірі - қызығу. Бұл адамды еліктіретін әрекет. Оқудың жемісті болуы оған деген қызығушылықтың нәтижесі. Оқушы оқуға өзі қақпаса, оны қинап оқытуға болмайды. Ескеретін бір жайт, балаға барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды да, таным мен қуаныш сыйламайды[Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас... А., 1987 ж., 29 бет].
Сол себепті, А.С.Макаренконың теориялық мұрасына сүйеніп, оның жақын орта және қашық атты перспективаларынан көруге болады.
Жақын перспектива - бұл күнделікті өмірде жеке адамды әр түрлі іс - әрекетке ынталандыру, қызықтыру. Егер балалар алдында қуанышты, қызықты істер болмаса, онда олар өмір сүре алмайды. А.С.Макаренко: Адам өмірін шын ынталандырушы ертеңгі қуаныш, - деді. Ол жақын перспективаға жарыс, серуен, көрмеге бару, үйірмедегі қызықты жұмыстарды т.б. жатқызуға болады.
Орта перспектива - бұл балалардың лагерге баруы, ән, би, сурет конкурстарына қатысуы, түрлі тақырыптарға диспу өткізу т.б. жатады. Мұндай алда тұрған әрбір оқиға оқушылар үшін өте пайдалы.
Қашық перспектива - бұл жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауға талаптану мақсаты[Макаренко А.С. Перспективы. Соч. В семи томах, 5-том. М., 1958].
Мақсатсыз жұмыс - ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың оқуға қызығушылығы туындауы үшін, олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже алатынын білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы аса қажет. Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз қызығушылығын қанағаттандыру үшін, іс - әрекеттің әр түрімен шұғылдану қажет. Таңдап алған саладағы белсенді оқу мен іс - әрекет, танымдық мүмкіндіктер қызығушылықтың дамуына негіз болады.
Педагогикалық практикада танымдық қызығушылықты мұғалімнің оқыту процесін қызықты етіп ұйымдастыру, оқушының ақыл - ой жұмысын және танымдық іс - әрекетін белсендіру құралы ретінде қарастырылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылықтарының дамуына мұғалім шеберлігінің әсері зор, ол мектептің бірнеше ғасырлық тарихымен К.Д.Ушинский, Д.И.Писарев, А.Дистерверг, қазіргі кездегі зерттеулер және мұғалімнің күнделікті практикасымен дәлелденген.
Оқу пәндеріне деген таңдамалы қатынас, ең алдымен мұғалімге, оның жеке басына және шеберлік дәрежесіне байланысты. Дегенмен, мынадай жайттарды да еске алу қажет:
танымдық қызығушылық жеке адамның ішкі процесі және ол танымдық процестердің (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау ) дамуымен байланысты;
оқушы оқытудың әр түрлі жақтары қызықтыруы мүмкін.
Педагогикалық зерттеулерде танымдық қызығушылыққа - мекетеп жылдарындағы оқушылардың жалпы дамуының өлшеуші қызметін атқарады деген қорытынды жасалған. Мысалы:
танымдық қызығушылық оқыту және танымдық іс - әрекетпен тығыз байланысты, өйткені, бұлардың адам дамуы үшін әсері зор;
танымдық қызығушылық жеке адамға тән қасиет белсенділік және дербес жұмыс істей алумен байланысты.
Психолог А.И.Божович танымдық қызығушылыққа адамға шынайы өмірде бағдар беретін білімге қажеттілік деп анықтама берсе, В.Н.Мясищев, А.А.Гордон қызығушылық адамды іс - әрекетке итермелеп қана қоймайды, ол істің өту ұзақтығына және нәтижесінің жемістілігіне де әсер етеді деп көрсеткен[Щукина Г.И. Проблема познавательного интереса в педагогике. М., 1971 ж].
Оқу материалының түсініктілігі, мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудың тиімді тәсілдері, мұғалім мен оқушының арасында дұрыс қарым - қатынастың болуы, оқушылардың оқуға қызығуының қалыптасуына үлкен жәрдемін тигізеді. Сабақта оқушы кейінгі практикалық жұмысты қолданар алдында теориялық білім алады, қажетті білім және іскерлік дағдылар қалыптасады. Сондықтан, әрбір мұғалім сабақты ұйымдастырудың қазіргі талап деңгейіндегі міндетін терең білуі, сабақтың әр минуытын тиімді пайдаланып, оны нәтижелі өткізе білуі қажет.
Сабақтың тиімділігін арттырудың негізгі жлдарының бірі - сабақ барысында оқушылардың белсенділігін арттыру. Бұл міндетті шешудегі басты нәрсе оқушылардың жаңы тақырыпқа, пәнге қызықушылығын тудыру, олардың білімі мен іскерліктерін үнемі жетілдіріп отыру болып тадылады.
Сабақтың тиімділігін арттыруда әрбір мұғалім өзінің аса маңызды роль атқаратынын есте сақтауымыз керек. Күнделікті сабаққа тыңғылықты дайындалу, жаңалық енгізу, әр түрлі сұрақтар, логикалық тапсырмалар, көрнекі құралдар пайдалану мұғалім тәжірибесінен орын алуы қажет. Әрбір сабақ дидактикалық талаптарға дұрыс жауап берумен, әдістемелік құрылыммен және сабақты оқытумен тәрбие мақсатының тығыз байланыста болуымен ерекшеленуі қажет. Мұның өзі балаға білім беру ісімен айналысушы әр мұғалімнен қазіргі заман талабына сай өзекті мәселелерді жүйелі түрде оқуын және зерттеуін талап етеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың алған білімі, оның бүкіл өмірі бойындағы алатын біліміне негіз болады. Сол себепті, бастауыш сынып мұғалімдеріне өз мектебіндегі немесе басқа мектептердегі тәжірибелі мұғалімдердің сабақтарына қатысып отыру маңызды [Берікханова Г.Н. Бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың әдістемесіСемей мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысыВестник Семипалатинского государственного педагогического института. -2011. -№26 -3-6 б.].
Қазақстандағы білім беру жұмысының маңызды міндеттерінің бірі - шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлға қалыптастыру, білім сапасын арттыру. Осыған байланысты, білім сапасы жөнінде әртүрлі пікірлер айтылып, Сапа ұғымының стандартқа сәйкестігі мен оқушы сұраныстары бойынша қанағаттандыру мағыналарында кездеседі.
Сапалы білім беру - ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық практикалық іске, еңбекке баулу дүниетанымын еңейту. Баланың бойындағы барлық қабілеттерін жетілдіру болып келеді.
Мектепке келген кезде оқушылардың барлық танымдық процестері дамып, ересек адамдарға тән қасиеттерге ие бола алады. Бұл оқушылар өздеріне таныс емес, жаңа іс - әрекеттерге және өздерін басқа психологиялық қасиеттерін дамытатын әртүрлі тұлғааралық қатынас деңгейіне қатысуына байланысты. Баланың барлық танымдық процестерінің жалпы сипаттамалары - нәтижелілік, еркіндік, тұрақтылық.
Мұғалім оқушылардың қызығушылығы мен тапқырлығын, логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін, шығармашылық белсенділігін арттыру үшін жағдай жасау керек. Олардың өз бетімен ізденуі барысында білімнің шығармашылық деңгейіне көтеріледі. Әрбір оқушы жас ерекшелігі, ойлау қабілеті, айналасы үлкен әсерін тигізеді. Барлық ұстаз - ойлау қабілеті жоғары оқушысы болғанын қалайды, сондықтан балалардың ерекшеліктерін танып, білу арқылы олардың қабілеттерін дамыта білуі де мұғалімнің міндетінің бірі. Оқушының жас ерекшелігіне байланысты бойындағы қабіліетін анықтау, қасиеттерін ажырата білу, жеке тұлға ретінде қарап, тек ғылыми білімі негізінде ғана оқытпай, әр баланың ой - өрісін дамыту, әртүрлі жағдайларда кездесетін проблемаларды шеше алатын, келешекте нағыз маман иесі болуға тәрбиелеу ұстаз еңбегінің арқасында.
Танымдық қызығушылық мәселесі - педагогиканың ең күрделі мәселелерінің бірі болып келеді. Бұл проблема адамның жеке психологиялық мінездемесі бола отырып, дамудың әлеуметтік, биологиялық жәнепсихофизиологиялық жағдайлардың өте күрделі өзара қатынастарын бейнелеп отыр.
Танымдық процесс - білімді, танымын кеңейтуге ықпал ететін процесс.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды дамытудың көптеген мүмкіндіктері бар, сондықтан педагог пен ата - аналардың ең басты міндеті, осы мүмкіндіктерін толығымен пайдалану.
Психологтардың айтуынша, бастауыш сынып оқушыларының дамуын дұрыс ұйымдастырып, оқытқан кезде олар күрделі материалдарды да меңгере алуға қабілетті. Ол үшін оқушылардың үнемі оқуға деген ынтасын арттырып отыру керек.
Мектепке келген кезде оқушылардың барлық танымдық процестері дамып, ересек адамдарға тән қасиеттерге ие бола бастайды. Бұл оқушылар өзіне таныс емес, жаңа іс әрекеттерге және өздерін басқа психологиялық қасиеттерін дамытатын әртүрлі тұлғааралық қатынас деңгейіне қатысуына байланысты. Баланың барлық танымдық процестерінің жалпы сипаттамалары - нәтижелілік, еркіндік, тұрақтылық.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту ерекшеліктері:
мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктерін анықтап алуы тиіс;
сабақта проблемалық жағдайлар туғызу;
жаңа сабақты жүйелі түрде түсіндіру;
Танымдық қабілеттері келесі жағдайларда қалыптасуы мүмкін:
оқушы оқытудың өзіне керекті және болашақ мақсаттарын түсініп оқуы;
сабақтың теориялық және практикалақ маңыздылығын тқсінуі;
оқу материалының мазмұны мен жаңалыған анықтау;
сыныпта білуге құмарлық және танымдық психологиялық ахуал орнату.[Алтынбекова С.Т. Бастауыш сынып оқушыларының танымыдық қабілеттерін арттыру жолдары 12 жылдық білім беру №4. Астана 2011. 31-33 бет]
Бастауыш сынып оқушыларның өзіндік ерекшеліктерін зерттей отырып, қызығушылықтарын анықтауға, олар қай нәрсеге немесе қай пәнге қызығушылығы басым екенін анықтау қиын емес. Бірақ, оқушылардың тәжірибесі де аз, күрделі тақырыптарды қиындықпен меңгеріп, ақпаратты дұрыс пайдалана алмайтыны белгілі. Сондықтан мұғалімнің басты міндеті - білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, келесі бағыт арқылы жұмыс ұймдастыруы қажет:
оқушыны ізденушілікке баулу, зерттеу дағдысы мен білімін игеру;
қоршаған ортаны танып білуге қызығушылығын ояту;
білім алушының өзіндік зерттеу дағдысын қалыптастыру;
білім алушының өзіндік даму деңгеін анықтауға жағдай жасау;
әдебиеттерді талдап, анықтамаларды дұрыс пайдалануды үйрету;
білім, білік, дағдыларын толығымен пайдалан білуге үйрету.
Білім алушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда салыстыру амалының да маңызы көп. Атақты орыс педагогі К.Д.Ушинскийдің айтуынша: Салыстыру - түсінудің, ойлаудың негізі. Дүниеде барлық болып жатқан құбылыстарды, заттарды салыстыру арқылы ған білеміз, егер бізге еш нәрседен айыруға болмайтын бір жаңа (егер мұндай зат болуы мүмкін болса) зат кездессе, біз бұл зат туралы бірде - бір - пікір, бір ауыз сөзде айта алмаған болар едік.
Бүгінгі мақсат - әрбір оқушыға түбегейлі білім мен мәдениетінің негіздерін беру және олардың жан - жақты дамуына қолайлы жағдай жасау болып отыр.
Қазіргі педагогика ғылымының бір ерекшелігі - баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы.
Педагогикалық технология - бұл оқу процесін ұымдастыру және өткізу барысындағы оқушылар мен мұғалімдерге жайлы жағдай туғызудың біріктірілген педагогикалық қарым - қатынастың барлық жағдайларды ойлап қарастырған моделі (В.М.Монахов). Жаңа педагогикалық технологиялар - бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжымырымдамамен байланысқан міндеттерінің, мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позиция басқаларына әсер етіп, ақырында оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтағын құрайды.
Оқытудың технологиясын жетілдірудің психологиялық - педагогикалық бағыттағы негізгі ой - тұжырымдары бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл - ойды дамытатын оқуға көшу, оқушыға орташа деңгейде білім брететін бағдарламалардан өту болып табылады.
Жаңа білім беру технологиясының принциптері - оқытуды ізгілендіру, өздігінен дамитын, дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін - өзі жетілдіріп, өсіруші, тәрбиелеуші тұлға қалыптастыру болып табылады.
Сонымен қатар, оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауларын арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану және оның тиімді әдістемесін жасау өзекті мәселеге айналған.
Қазіргі әдебиеттерде даму бағытын қамтитын 50-ден астам оқыту технологиялары қолданылып жүр. Қазақстанда Ж.А.Қаратаевтың, Ж.У.Кобдикованың саралап деңгейлеп оқыту технологиясы, Ү.Б.Жексенбаевтың, Б.К.Игенбаевтың, Г.Б.Ниязованың Зерттеушілік оқыту технологиясы, Тұлғаны жекелей дамытуға бағытталаған оқу технологиясы, С.Ұзақбаеваның көркемдік тәрбе жұмысы, Н.Н.Нұрахметованың, Қ.А.Абдығалиевтың Шоғырландырып - қарқындап оқыту технологиясы, Т.Т.Ғалиевтың жүйелілік тұрғысынан оқыту және де тағы да басқа ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде қолданылуды.
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда проблемалы оқытудың маңызы өте зор.
Проблемаоы оқыту - проблема, проблемалық сұрақ, проблемалық жағдай деген ұғымдарды қамтиды. Проблемалық оқытудың ерекшелігі - оқушылардың білетіні мен білмейтінінің арасында қайрама - қайшылықтар пайда болады және проблемалы міндетті шешуге дайын тұрған тәсіл болмағандықтан, проблемалы жағдайлар пайда болады және оқушылардың ізденушілік әрекетін, ынтасын арттыра түседі.
Проблемалы оқытуда оқушылардың таным әрекеті төмендегідей негізігі үш кезеңнен тұрады:
проблемалық міндет қою және ұғыну;
проблемалық міндетті талдау, болжамдар жасау, оны шешудің тиімді амалдарын қарастыру;
проблемалы шешу және оның дұрыстығын тексеру [Алтынбекова С.Т. Бастуыш сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін арттыру жолдарыОткрытая школа №5 (106), май 2011. 16-17 бет].
Балалардың оқу - танымдық мәдениеті дағдысын қалыптастырумен айналысатын мұғалім ең алдымен оқу сапасына әсер етуші басты факторды (ақпараттарды қабылдау жылдамдығы мен сапасы, мағыналық өңдеу, шешім дайындау, кері байланыстың нәтижелілігі) айқындап, оларды мақсатты түрде басқаруды меңгеруі тиіс. Қазіргі кездері жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың алған білімін күшейтіп, танымдық талғамдарын арттыруда, оқу мәдениетін дұрыс қалыптастыруды, ұстаздар өз білімдерін жетілдірумен қатар, оқу мәдениетінің компоненттерін өздері толық меңгеруі қажет.
Мұғалімнің оқу мәдениетінің комплексті жағдайына байланысты:
оқу тақырыбын саналы түрде іріктеп алу;
оқылатын шығармаларды бағдарлай білу, демек библиографиялық құралдар мен кітапхана каталогтары жүйесін пайдалана білу;
оқыған кітапты толық меңгеріп, терең түсіну үшін сол кітаптың өзін бағдарлау;
оқыған нәрсені ойға орнықтырып, іс жүзінде пайдалануды қамтамасыз ететін техникалық тәсілдерді қолдану (көрнекілік, үзінділер жазып алу, көшірмесін жасату т.б.).
Оқушылармен жүргізілетін оқу - танымдық мәдениетін қалыптастыруға қажетті жаттығулар тек мұғалім тарапынан оқуға басшылық жасаудың ережелері мен заңдылықтары меңгерілген кезде ғана мүмкін болады, яғни тақырыпты дұрыс ашу, оқушыларды қызықтыратын тақырыптарды таңдауы үйренгенде ғана іске асатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz