Оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық министрлігі
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ
Тлеулес Диляра Нұрланқызы
Колледжде пәндерді оқыту барысында білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту жолдары
Дипломдық жҰмыс
Мамандығы: 5В012000 Кәсіптік оқыту
Нұр-Султан 2019
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық министрлігі
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ
Қорғауға жіберілді
___________ КББ кафедра меңгерушісі
____________ М.Д. Есекешова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырып: Колледжде пәндерді оқыту барысында білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту жолдары
Мамандық 5В012000 Кәсіптік оқыту
Орындаған _________ Тлеулес Д.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.д., профессор _________ Мұкұшев Б.А
Нұс-Султан 2020
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Факультет: Компьютерлік жүйелер және кәсіптік оқыту
Кафедра: Кәсіптік білім беру
Мамандығы: 5В012000 Кәсіптік оқыту
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ Есекешова М.Д.
қолы аты - жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент Тлеулес Д.
(тегі, аты, әкесінің аты)
дипломдық жұмысты орындау бойынша
тапсырма
Тақырып: Колледжде пәндерді оқыту барысында білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту жолдары
______________20___ж. № _____ бұйрықпен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі ____________________________
Жобаның шығыс мәліметтері ___________________________________ _____
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі)
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ________________________________________ ________________________________________ _________________
___________________________________ ______________________________
Ұсынылған негізгі әдебиет___________________________________ ________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Экономикалық бөлім
Б.А Мұкұшев
Қоршаған ортаны қорғау
Б.А Мұкұшев
Еңбек қорғау
Б.А Мұкұшев
Норма бақылау
М.Д. Есекешова
Тапсырманың берілу күні_______________________________ ________
Жобаның жетекшісі___________________________________ __________
Қолы, аты-жөні, лауазымы
Тапсырманы орындауға алған студент____________________________ __
(студенттің аты-жөні, қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
Қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1 Оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.1 Философиялық және психологиялық-педагогикалық әдебиеттегі оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту мәселесі ... ... ... ... ...
17
1.2 Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту ... ... ... ... ... ... ...
25
1.3 Оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылығын
қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2 Арнаулы техникалық пәндерді оқыту барысында білім алушылардың шығармашылық ойлауын дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1 Колледж білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамытудағы педагогикалық технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
34
2.2 Нұр-Султан қаласының Көпбейінді колледж білім алушылардың шығармашылық ойлауын даму деңгейін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.3 Арнаулы техникалық пәндерді меңгеру барысында колледж білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамытуда қалыптастырушы эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
5 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
71
Кіріспе
Зерттелетін мәселенің өзектілігі. Қазақстан Республикасының алғашқы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2017 жылғы Қазақстан халқына Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бірболашақ Жолдауында Қазақстанның ең дамыған 30 елдің қатарына ену стратегиясының аясында ұзақ жылдарға арналған басымдықтар анықталды, оныңбірі ретінде ұтқырлық, мультимедиялық, нано және космостық технологияларды, робототехниканы, гендік инженерия, болашақ энергияны бағыттарында салалар ашу ұсынылды. Қазақстан жастарының мейлінше сапалы кәсіптік-техникалық білім игеруіне және сол арқылы олардың еңбек нарығына мейлінше лайықты бейімделуіне жағдай жасау қажет. Бұл - басты мақсат, - деді Н.Ә.Назарбаев [1].
Ол үшін сапалы білім қажет, жастардың әлеуетін толық ашуға мүмкіндіктер жасалуы тиіс. Сондықтан білім беру жүйесінің алдында маңызды мәселе тұр: колледж білім алушылардың оқу жетістіктері сыни ойлау, өзіндік ізденіс және ақпаратты талдау дағдыларын игеру болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық, ғылыми - техникалық т.б. үрдістері жастардың белсенді, шығармашылықпен жұмыс істейтін және кеңінен ойлауға қабілетті болуын қажет етеді. Сондықтан, колледж оқу үрдісінің негізгі мақсаты - арнайы педагогикалық әдістер арқылы мақсатты және жүйелі түрде білім алушылардың интеллектін, шығармашылықпен ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше білім ала алу дағдыларының дамуына негіз салу. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу - ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншектердің білімді, білікті болуында екені айқын.
Білікті жұмысшы даярлау, оның шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, оның әлеуетті мүмкіндіктерін ашу, ең алдымен, кәсіптік бастауыш білім беру мекемелеріне жүктеледі. Алайда оқыту мен тәрбиелеу практикасында шығармашылық қабілеттерін дамыту білім беру технологияларына енгізілмеген, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға функционалдық көзқарас басым. Кейбір педагогтар оқу-шығармашылық қызметтің жағымды уәждерін ынталандыруға, басқалары - зияткерлік қасиеттерді дамытуға, үшіншілері оқу-шығармашылық қызметте оқушы тұлғасының өзін-өзі ұйымдастыруын барынша белсендіреді. Бұл ретте тұлғаның шығармашылық қабілеттерінің компоненттері біркелкі дамымайды. Нәтижесінде көптеген жас жұмысшылар техника мен технологиялық процестерге әрдайым бағдарланбайды, шығармашылық қызметке қызығушылық танытпайды.
Ғылым негіздері бойынша белсенді шығармашылық іс-әрекетке дайындық процесі педагогикалық ғылым мен тәжірибенің өзекті міндеті болып қала береді. Бүгінгі күні іс-әрекетке шығармашылықпен қарайтын адам ғана оның алдына ғылыми-техникалық прогресті қоятын барлық практикалық және теориялық міндеттерді шеше алады.
Тұлғаның шығармашылық белсенділігін қалыптастыру идеясы А.С. Макаренко [2], С.Т. Шацкий [3], В.А. Сухомлинскийдің [4] еңбектерінде өз дамуын тапты. Онда осы үдерісті тиімді ұйымдастырудың маңызды шарттары қарастырылған.
Техникалық шығармашылықты дамытудың дидактикалық аспектісін Г.С. Альтшуллер [5] , Ю.К. Бабанский [6] т.б зерттеді.
Аталған авторлардың жұмыстарын талдау, шығармашылыққа жаңа бірегей тәсілдерді, міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін іске асырудың жоғары деңгейіне қол жеткізуге бағытталған дербес, жоғары ұйымдастырылған, дәлелді қызмет ретінде анықтама беруге мүмкіндік береді. Мұндай қызметтің нәтижесі жаңа қоғамдық немесе субъективті маңызды білімдер мен материалдық құндылықтар болып табылады.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетке мақсатты дайындық мәселесі күрделі және көп қырлы. Бұл шығармашылық іс-әрекет оқушылардың оқу қызметін ұйымдастырудың белгілі бір тәсілімен негізделген, сондай - ақ оқыту процесінің тиімділігін арттыру құралы ретінде жеке тұлғаны қалыптастыру тұрғысынан бір мезгілде әрекет ете отырып, оқу үдерісінің көптеген жақтарын байланыстыруымен байланысты.
Жоғарыда аталғандардың барлығы біздің дипломдық зерттеу тақырыбымыздың таңдауын анықтады: Арнаулы техникалық пәндерді меңгеру барысында колледж білім алушыларының шығармашылық қабілетін дамыту .
Зерттеу мақсаты: Арнаулы техникалық пәндерді меңгеру барысында колледж білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту әдістерін теориялық негіздеу және эксперименталдық зерттеу.
Зерттеу нысаны: қазіргі заманғы кәсіптік білім беру мекемесінде оқушыларының ойлау қабілеттерін дамыту үдерісі.
Зерттеу пәні: оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытудың әдістері.
Зерттеу болжамы: егер, арнаулы техникалық пәндерді оқыту барысында белсенды оқыту әдістері пайдаланса, онда білім алушыларының шығармашылық ойлауы және қабілеттері дамып, болашақ кәсібіне қызығушылық таңытады
Нысынға, пәнге, болжамға сәйкес зерттеу міндеттері қойылды:
1 Кәсіптік білім беру үдерісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын және қабілеттерін тиімді дамыту мәселелерін педагогикалық теория мен практикадағы даму дәрежесін анықтау;
2 Білім беруде оқушылардың шығармашылық ойлауын және қабілеттерін дамыту процесінің тиімділігін қамтамасыз ететін әдістерді теориялық негіздеу; проблемалық оқыту әдісін пайдалану негізінде, шығармашылық тапсырмаларды шешу білімі мен дағдыларын меңгеруді ұйымдастыру.
3 Кәсіптік білім беру үдерісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын және қабілеттерін дамытуда проблемалық оқыту әдістемесін әзірлеу және эксперименталдық тексеру.
Дипломдық зерттеу барысында келесі ғылыми зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, психо-диагностикалық әдістемелерді іріктеп алу, мектеп оқушылары арасында олардың темпераментің, таным процестерін, интеллектуалдық қабілеттілігін анықтау тестерін қолданып жеке даралық қасиеттерін бағалау, тренинг элементтерін қолданып түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Кәсіптік оқыту орындарында қолдануға болатын арнайы пәндерді оқыту процесінде қолданылатын оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту әдістемесі әзірленді.
Зерттеу базасы: Нұр-Султан қаласының Көпбейінді колледжде өткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалған:
oo ҚР Конституциясының 24 бабы 30.08.1995ж.
oo ҚР Экологиялық Кодексы. 09.01.2007 ж.
oo ҚР экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. 01.08. 2003ж.
oo ҚР Білім туралы Заңы 27.07.2007, №319.
oo Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 23.11. 2015
Анықтамалар
Шығармашылық - сапалы жаңа нәрсе тудыратын және қайталанбастықпен ерекшеленетін қызмет... Шығармашылық ерекше адам үшін, т. б. көздейді жаратушы - субъектінің шығармашылық іс - әрекет
Шығармашылық - өзін-өзі оң бағалауға мүмкіндік беретін және өз дамуында индивидтің өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін күш.
Шығармашылық іс-әрекет адамның жаңа нәрсе жасайтын іс-әрекеті деп аталады, яғни бұл шығармашылық іс-әрекет сыртқы дүниенің қандай да бір нәрсе немесе адамның өзінде өмір сүретін және байқалатын ақыл немесе сезімнің белгілі құрылымы
Шығармашылық әрекет- тұлғаның шығармашылық міндеттерді өз бетінше шешуі: білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай алуы, белгіліден жаңа мәселені көре білуі, объектінің жаңа қызметін байқай алуы, жаңа соны шешімдер қабылдауы;
Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлеріне прогресивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін мотивациялық-шығармашылықбелсенділі ктән-тұлға.
Шығармашылық жағдай - бұл адам қолда бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін мақсатты қызметті жүзеге асыру қажеттілігін түсінетін жағдай.
Проблемалық жағдай -- танымдық немесе практикалық қиындықтарды бастан кешірген субъектінің кейбір психикалық жағдайы, бұл субъект пен қызмет объектісі мен таным арасындағы қарама-қайшылықты анықтаған.
Қиял - бұл адамның шығармашылық қызметінің қажетті элементі, ол еңбек өнімдерінің бейнесін құруда, сондай-ақ проблемалық жағдай белгісіздікпен сипатталған жағдайларда мінез-құлық бағдарламасын құруды қамтамасыз етеді
Белгілеулер мен қысқартулар
oo ҚР - Қазақстан Республикасы
oo ТжКО - техникалық және кәсіптік оқыту
oo БОӘ - белсенді оқыту әдістері
oo БТ- бақылау тобы
oo ЭТ - эксперименттік топ
ЖОО - жоғары оқу орны
КТОО - кәсіптік техникалық оқу орны
МЕСТ- Мемлекеттік стандарт
1 Оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастыру
1.1 Философиялық және психологиялық-педагогикалық әдебиеттегі оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі
Ақпараттандыру, жаһандану жағдайындағы қазіргі білім беруді дамыту және жетілдіруді түрлі инновацияларды енгізусіз, жаңаша оқытуға қатысты принципті бағыттар қатарын қайта қарамайынша елестету мүмкін емес. Солармен бірге, қазіргі мектептің педагогикалық процесін бүгінде қарқынды даму үстіндегі инновациялық білім беру жүйелерімен, бірінші кезекте, шығармашылық қабілетке, шығармашылық әлеуетке, шығармашылық өзін-өзі дамытуға, шығармашылық дербестікке, креативтілікке қойылып жатқан талаптарға сәйкес келуі мәселесінің қарастырылуына да үлкен мән берілуі керек.
Жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін дамыту тетіктерін зерттеуге деген әлеуметтік тапсырыс креативтік проблемасының ерекше өзектілігін ескертіп отыр.
Шығармашылық қызығушылықтың динамикалық даралық сипаты креативтілікке және оның негізгі көрсеткіштерінде көрінеді. Бірақ, мәселе мынада: креативтілік педагогикалық, психологиялық ғылымдарда тұрақталған категориялар болып табылса да, креативтілік түсінігі өз пайымдауын тапқан жоқ және шығармашылық психологиясынан жеткілікті талдауын талап етеді. Креативтілік проблемасы қазіргі кезеңде зерттеліп жатқанымен, бірқатар ғылыми-зерттеу жұмысы белгілі бір дәрежеде шығармашылықтың түрлі аспектісін қарастырғанымен, бүгінге дейін проблеманың өзіне де, оған қатысы бар түрлі қолданбалы сипаттағы сұрақтарға байланысты да біріңғай пікір қалыптаспай отыр.
Шығармашылық қабілет құпиясы, данышпандық жұмбағы т.б. осымен байланысты мәселелер адамзатты барлық уақытта да ойландырған және бүгінге дейін де ойландырып келеді.
Қоғамды гуманизациялау - XXIғасыр басындағы ғылыми мәселе десек те болады. Қазірдің өзінде, оның дамуының бүгінгі кезеңінде бұл тенденция адамдық фактордың анықтаушы ролімен көрсетіліп отыр. Осы фактор феноменологиясында шығармашылық қызығушылық басым және оның негізгі құраушысы болып табылады.
"Шығармашылық" ұғымын қалыптастыруға көптеген философтар қатысты. Философия тарихында шығармашылық үдеріске әртүрлі көзқарастарды анықтайтын бірқатар тұжырымдамалар бар. Антикалық философияда шығармашылық - адамның әлемнің жоғары ("ақылды") жетілуіне ұмтылысы. Ортағасырлық философияда шығармашылық - бұл болмыс тудырмайтын ерік актісі, Ал Құдай - еркін әлемді құрайтын тұлға. Сондықтан адамдардың шығармашылығы олардың Құдайға деген ұмтылысын, жер бетінде жаңа тудыру актісі арқылы оған табандылығын білдіреді. Бұл адам өмірінің мәні де ақталады [7].
Шығармашылық туралы алғашқы ойларды біз ежелгі философтар еңбегінен табамыз. Аристотель өзінің еңбектерінде жаңа білімдердің пайда болуын логикалық ой түйіндеулер, алгоритм құру жолымен түсіндіруге тырысады.
"Шығармашылық - сапалы жаңа нәрсе тудыратын және қайталанбастықпен ерекшеленетін қызмет... Шығармашылық ерекше адам үшін, т. б. көздейді жаратушы - субъектінің шығармашылық іс - әрекет [8].
Психологияда мұндай шартпен жаңаны табу ұзақ уақыт бойы ойлау операциялары: индукция, кейінірек - дедукция (Б.Бэкон, Р.Декарт, Г.Лейбниц, Дж.Милль) деп саналды. Шығармашылық табиғатын анықтаудағы мұндай тәсілдер детерменистік сипатта болды. Тек психологияда ассоциативтік тұжырымдаманың үстемдік құрған дәуірінде ғана шығармашылық табиғаты туралы ғылымилықтың детерменистік идеалына: шығармашылық синтез туралы (В.Вундт) және шығармашылық ассоциацияларға (А.Бэн) ішінара болса да сәйкес келетін түсініктер пайда бола бастады [9].
Шығармашылық қызығушылық міндеттерін шешудің психологиялық тетіктері туралы ертедегі түсініктердің бірі интуиция ұғымында көрініс табады. Бұл ұғым туа бітті идеялардың өмір сүретінін мойындаған Платон уақытынан бергі, танымның идеалистік теориясына сүйенген психологияда мейлінше берік бекіді.
Креативтілік тарихын зерттеу шығармашылық қызығушылық мәселелерін шешу тәсілдерін адаптивтік және инновативтік, ал ойлаудың өзін дивенгенттік және конвенргенттік деп бөлген Уильям Даффа (XVIII ғ.) еңбектерімен де байланысты [10].
Шығармашылық процестің мәні ұзақ уақыт білім мазмұнына жаңа ештеңе қоспайтын ойлаудың комбинациялы (қиыстырушы үйлестіруші) іс-әрекеті ретінде ғана қарастырылып келді.
Вольтер былай деп жазған болатын: Белсенді қиял бөлек пәндерді өзара жақындастырады, бір-бірімен араласып кететіндерді айырады, оларды үйлестіре отырып, өзгертеді. Шындығында тек үйлестіре қосып жатса да, ол жаңаны жасап жатыр деп ойлап қалуға болады [11].
Қоғам дамуымен, философиялық және психологиялық ғылымдардың дамуымен шығармашылық қызығушылық мәселесіне көзқарастар дамып өзгеріп отырады. Түрлі психологиялық мектептер шығармашылық феноменіне, шығармашылық ойлау, шығармашылық қабілеттерді зерттеуге деген өзіндік тәсілдерді ұсынды.
Шығармашылықтың гештальтпсихологиялық теориясы шығармашылық, нәтижелі ойлаудың негізгі тетіктерін оны шығармашылық емес, репродуктивтік ойлаудан айырмашылығымен қарастыратын М.Вертхаймердің Продуктивное мышление еңбегінде неғұрлым толық түрде баяндалған.
Вертхаймер пікірінше, шығармашылықтың өзегі - мәселені шешуде инсайттың, кенеттен ой шабытының жарқ етудің пайда болуы. Бұл механизм логикалық операциялар санына қосылмауы керек деп есептейді. Вертхаймер мәселені шешуде шығармашылық процестің негізгі кезеңдерін атап көрсетеді:
-алғашында берілген тапсырманың, мәселенің анық еместігін түйсіну пайда болады;
-мәселені түсінуге деген қызыығушылық кейбір сұрақтардың қойылуына себепші болады;
-мәселені шешуде маңызды элементтер көріне бастайды;
-әрбір элемент тұтастық құраушы бөлік ретінде қабылданады;
-мұның барлығы мәселені шешу үшін негіз бола отырып, ситуацияны кенеттен көру немесе мәселені түсінуге әкеледі [12].
Инсайт - сапалы секіріс, ситуацияны бірінші көруден келесіге өту ретінде көрінеді.
Психологиялық-педогогикалық ойлар дамуының келесі бір тарихи кезеңінде шығармашылықты бұлайша қарау тұрғысы өзгерді. Ол салдар арқылы ғылыми сипаттау парадигмасында (шығармашылық субъектінің эктериоризациясы ретінде) қарастырыла бастады.
З. Фрейд шығармашылық - индивидтің жыныстық энергиядан құтылу тәсілдерінің бірі болып табылады деп санайды. Бұл жағдайда катарсис (тазалану) деп аталатын жолмен сублимация процесі өтеді [13].
Шығармашылық қызығушылықты зерттеу туралы айта отырып, тәжірибелік жағдаяттың ерекше типі - дункерлік тапсырманы ұсынған А.Дункердің еңбегін еске алмауға болмайды. Бұл - бірнеше қабатқа ие негізгі қайшылықтары бар, елестетудің түрлі тәсілдерін ұсынатын, бірақ олардың біреуі ғана балама бола алатын тапсырма түрі. Мұндай міндетті шешу үшін оның ішкі құрылымына ену керек, сонда ғана шешу процесі жүзеге асырылады. Эксперимент жағдаяты түсіну мәселені шешуге мүмкіндік береді. Бірақ бұған өткен тәжірибені қайта жасау жолымен, қалыптасқан сызбалардан бас тартумен ғана жетуге болады. Тапсырма шарттары мен оған қойылатын талаптар арасындағы қайшылық әсерінен шабыт, инсайт жолымен ғана шешілуі мүмкін шиеленіс пайда болады [14].
Берілген кезеңдердегі психологиялық ойлардың зерттеушілік бағдарламасындағы креативтік дамуын жалпылай келе М.Г.Ярошевский, олардың айырмашылығына қарамастан бұл тұжырымдамалардағы ортақ ой - индивидтің бұрынғы тәжірибесінде орны болмаған, жаңаның пайда болуын түсіндірудің белгілі тәсілі, шығармашылық өнімнің пайда болуын атап өтеді [15].
Демек, педагогикалық, психологиялық талдаулар, тұжырымдар креативтік анықтамасы нәтижесінде адамдық іс-әрекеттің түрлі саласы: ғылымда, өнерде, техникада және т.б.жаңа үлгідегі құндылықтарды пайда ететін жаңа жасалымдар шығармашылық қызығушылық сипатымен байланыстырады.
Психологиялық ойлардың келесі даму кезеңдеріндегі гуманистік психологияда бұл мотивациялық вектор - жеке тұлғаның, жасаушының өзін-өзі өзектіленген санасы. Бұл бағыттың өкілдері (А.Маслау, Р.Мэй, К.Роджерс, Н.Роджерс) өзін-өзі дамытудың тәсілі ретінде креативтілік әрбір адамда имманентті имплитацияланған деп есептейді.
Шығармашылық - өзін-өзі оң бағалауға мүмкіндік беретін және өз дамуында индивидтің өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін күш. Бірақ әлеуметтік факторлар жеке тұлғаның имманентті қасиетін басып, оны қоршап, жеке тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетуіне мүмкіндік бермейді. Сөйтіп, гуманистік психологияда шығармашылық табиғатын анықтауда негізгі бағыт заттар мен идеялар саласындағы жаңа өнімдерге емес, сол процестің өзіне, оның жағымды динамикасына басымдық береді. Сонда оның өлшемі болып нәтижесінің сапасы емес, шығармашылық іс-әрекеті белсендіруші сипаттар мен процестер болып табылады, себебі шығармашылықтың өзі - бұл рухани, білімдік толықтырушы космологиялық процесс [16].
Ғылымдағы гуманистік бағыт адамның шығармашыл табиғатына деген үміткер сенімімен және бірқатар детерминант: шығармашыл тұлғаға деген қоғамның өсіп келе жатқан сұранысы, жаңа ғылыми технологиялардың өсуі - креативтік саласындағы зерттеулерге жаңа қарқын берді. Дарынды және талантты балаларды оқыту мен дамыту адамның шығармашыл дарындылық психологиясының жаңа шектері, талант пен дарындылықты зерттеу мәселесіне бірқатар ғалымдардың қызығушылығын (Дж. Гильфорд, Дж. Рензулле, К. Тейлор, Е.Торренс) оятты.
С.О.Грузенберг өзінің Шығармашылық теориясы мен психологиясына кіріспе монографиясында шығармашылық теориясын жасайды. Өз теориясын С.О.Грузенберг шығармашылықтың сипаты мен көріну тәсілдері бойынша белгілі бір типтерге дифференциациялау тұрғысынан құрады. Ол шығармашылықты үш мынадай типке бөледі: философиялық, психологиялық және интуитивті.
1. Философиялық тип екі түрде: гносеологиялық және метафизикалық сипатымен көрінеді. Алғашқысы үшін дүниені көркем интуиция ретінде тану тән (Платон, Шопенгауэр). Екіншісі үшін - діни-этикалық интуиция тұрғысынан метафизикалық мәнді ашу (Сократ).
2. Психологиялық типке екі бағыт енеді: алғашқысы - жаратылыстанумен, екіншісі - психопотологиямен (В.М.Бехтерев, В.О.Чиж) байланысты; түрлі факторлардың ықпалын талдау: генетикалық, әлеуметтік (тұқымқуалаушылық, жынысы, алкоголизм, данышпандық және т.б.)
3. Интуитивті тип. Мұнда шығармашылық - интуитивті процесс ретінде түсіндіріледі (Платон, Ницше). [17].
Өткен жүзжылдықтың ортасында-ақ шығармашылықтың қайта жаңарған зерттеулері аясында танымдық процестерді машиналы модельдеу бағыты ерекше бөлініп шықты. Эвристикалық бағдарламалар шығармашылықтың интелектуалды жағын зерттеудің жалғыз тәсілі ретінде саналды, шығармашылық ойлау теориясы ретінде қарастырылды.
Сонымен, шығамашылық қызығушылық мәселесіне деген мүлде басқаша тәсіл Б.М.Теплов еңбектері арқылы көрінді. Олар шығармашыл тұлғаның қалыптасуы адам іс-әрекетінің көпқырлылығымен байланысты екендігін көрсетіп берді. Ақыл-ой әрекетін зерттей отырып, Б.М.Теплов оның көп жағдайда өзіндік мазмұны жағынан шығармашылықтың күрделірек болып келетінін атап көрсетті [18].
Шығармашылық - ойлаудың ерекшеліктеріне ғалымдардың талдауы, оның мазмұнын ақылдың жүйелілік, дербестік, икемділік, сыншылдығы, логикалығы, жобалаушылығы, ұшқырлығы сияқты сапалары арқылы анықтауға мүмкіндік берді. Оларды қалыптастыру мен дамытудың жолдарын анықтауға мүмкіндік ашылғандықтан педагогика үшін бұл үлкен мәнге ие болды, ал ақылдың сапаларын өлшеуге және педагогикалық ықпал етудің объектісі етуге болатын шындыққа айналды.
Я.А.Пономорев қазіргі ғылымдағы шығармашылық қызығушылық мәселесінің күрделілігін айта отырып, оның басымдылық бағытын болжайды. Оның пікірінше, түрлі көзқарастар, түсініктер жиналғанымен, бүгінгі таңда жеткілікті айқындалған бағыттарының болмауы себепті қазірде шығармашылық табиғатын түсінуде ілгерілеулер толымсыз [19].
Сонымен, білім беру кезеңдері тарихына талдау жасау бүгінде ең алдымен адамның шығармашылық мәні мен рухани-адамгершілікті дамытуға бағытталған жаңа білім беру парадигмасының негізгі міндеттері табиғат пен қоғамның заңдарын оқыту ғана емес, сонымен бірге, әлемнің шығармашылық тұрғыдан қайта жасалуының гуманистік әдіснамасын меңгеруге көмек беру және адам-табиғат-қоғам жүйесіндегі қарым-қатынастарды үйлесімді ету болып отыр. Мұндай міндеттердің негізгі мақсаты адамның шығармашылық әлеуетін сақтау мен дамыту болып табылатын инновациялық білім беру ғана шеше алады.
Осы ретте, шығармашылық қабілеттілікті дамыту білім берудің мақсатты бағдары ретінде қарастыру керек. Алайда белгілі болғанындай, білім беру жүйесіндегі өзі жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін дамытуға жеткілікті жағдай жасамай, бұл мұндай мақсатқа практикалық тұрғыда аса мән берілмей отыр.
Қандай бағыттарда ілгерілетуді ұғыну мен түсіну. Осындай жаңашылдық бағыттардың бірі психологиялық-педагогикалық білімдердің берік ағынын тірек еткен, XXI ғасыр білімі деп батыл санауға болатын инновациялық креативті білім беру болып табылады. Инновациялық - креативті білім беру - қазіргі мектептерде оқытудың шығармашылық қызметі сапасын анықтайтын, жаңаны тану мен жасауға бейімделу арқылы танылатын әрбір жеке тұлғаны қалыптастыруға бағыттайтын интеллектуалдық процесс.Оның қызмет етуінің негізгі принциптері болып:
-шығармашылық қабілеттілікті дамыту;
-шығармашылыққа іс-әрекетті дайындық;
-шығармашылық іс-әрекетті жобалау;
-өз әрекеті үшін адамгершілік тұрғыдан жауапкершілікке негізделген дүниетанымды қалыптастыру;
-ғылыми білімдер жүйесін меңгеруде шығармашылық сипатта пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру;
-шығармашылық ойлау белсенділігі мен интеллектуалдық іс-әрекеттің дамуына жағдай жасау [20].
Американдық психолог Е.П.Торренс балалардың шығармашылық қабілеттерін зерттеумен айналысты. Е.Торренс пікірінше, үшін креативтілік - өз білімінің жетіспеушілігін толымсыз элементтерді, дисгармонияны және т.б. айқын түрде қабылдауға қабілеттілік. Торренс үш фактор: ой ұшқырлығы (өнімділік), икемділік, ерекше көркемдік кіретін креативтілік моделін ұсынды. Бұл тәсілде шығаршылық өлшемі - нәтиже сапасы емес, шығармашылық өнімділікті белсендіретін сипаттар мен іс-әрекет болып табылады [21].
Шығармашыл жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуының психологиялық алғышарттары туралы мәселені қоя отырып А.М.Матюшкин, оның келесі құрылымдық компоненттерін дифференциялайды:
1. Танымдық мотивацияның доминантты ролі;
2. Жаңаны байқау қабілетінде, мәселені қою мен шешуде көрінетін зерттеушілік, шығармашылық белсенділік;
3. Ерекше жаңа шешімдірге жету мүмкіндіктері;
4. Болжау мен алдын ала сезіп қою мүмкіндіктері;
5. Жоғары эстетикалық, адамгершілік және интеллектуалдық бағаларды қамтамасыз ететін идеальды эталонды жасау қабілеттіліктері.
Берілген құрылымдық компонеттер - жеке тұлғаның шығармашылық ой-өрісінің детерминанттарын құрайды.
В.А.Моляко да жеке тұлғаның шығармашыл ой-өрісін А.М.Матюшкин ұстанған бағыт тұрғысынан қарастырады. Шығармашылық процестің құрылымына деген әр түрлі тәсілдерді талдау барысында және оқулардың, студенттердің, педагогтардың кәсіптік шығармашылығын эксперименттік зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, тәжірибеге осы бағытты практикалық ендіру көзқарасы маңызды болып табылады. Сонымен, теориялық талдау педагогтің психологиялық тұрақтылығын кәсіптік іс-әрекеттегі инновациялық кедергілерді жеңудің негізгі шарты ретінде бөліп көрсетеді. Оқу орнындағы кез келген деңгейдегі жаңалықты игеруге әлеуметтік-экономикалық факторлар да, жеке тұлғалық жағымсыз қасиеттер, ойлаудың үстірттігі, өзінің біліктілігін көрсете алмау қорқынышы, төмен деңгейдегі өзін-өзі бағалаушылық, жаңалыққа субъективтік, алдын-ала теріс ойлау, жаңа әрекеттерді талап ететін дербес шешімдерді қабылдауға қабілетсіздік сияқты психологиялық кедергілер де кері әсерін тигізетіндігін көрсетеді [22].
Міне, сондықтан да, барлық жоғарыда айтылғандардан қорытынды шығара отырып, педагогтың инновациялық іс-әрекетін жеке тұлғалық категория ретінде, шығармашылық іс-әрекеттің жасаушы процесі мен нәтижесі ретінде түсіндіруге болады. Ал жоғары сынып оқушысының шығармашыл жеке тұлғасы, еш күмәнсіз, (бұл біз жүргізген зерттеулер нәтижесімен дәлелденген) креативтілікке, қызығушылықтары мен қажетсінулеріне, жан дүниесіне, өзекті мәселені сезгіштікке, жаңалықтарды қабылдағыштыққа, дербестікке, батылдыққа ие.
Сондықтан, шығармашылық қабілеттілікті қалыптастыру - бұл жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен жаңаны жасауда инновациялық мәні зор процес ретінде түсіндіруге болады.
"Шығармашылық" ұғымымен қатар педагогика мен психологияда оған ұқсас "шығармашылық қызмет"ұғымы жиі қолданылады.
"Шығармашылық іс-әрекет адамның жаңа нәрсе жасайтын іс-әрекеті деп аталады, яғни бұл шығармашылық іс-әрекет сыртқы дүниенің қандай да бір нәрсе немесе адамның өзінде өмір сүретін және байқалатын ақыл немесе сезімнің белгілі құрылымы бола ма?... Бұл қызметте қылықтардың екі негізгі түрін ажыратуға болады. Қызметтің бір түрін жаңғыртушы немесе репродуктивті деп атауға болады; ол біздің жадымызбен тығыз байланысты; оның мәні адам бұрын құрылған және қалыптасқан мінез-құлық тәсілдерін жаңғыртады немесе қайталайды немесе бұрынғы әсерлерден іздерін жояды... Мұндай қалпына келтіру қызметінің немесе жадтың органикалық негізі біздің жүйке затының икемділігі болып табылады ... [23].
Шығармашылық қызметтің қажеттілігі шығармашылық жағдайға байланысты болуы мүмкін. Шығармашылық жағдай - бұл адам қолда бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін мақсатты қызметті жүзеге асыру қажеттілігін түсінетін жағдай. Шығармашылық жағдайда, яғни субъектіде бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін жағдайларда саналы мақсат - бұл шығармашылық міндет.
Оқу-шығармашылық міндет - бұл педагогтің оқушылардың алдына қойған міндеті, колледж оқушылары үшін жаңа түрдегі жағдайда, яғни оқушылардың өздерінде бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін жағдайларда, колледж оқушыларынан ой және практикалық іс-әрекеттерді талап ететін, нақты оқу пәні бойынша білімді, іскерлікті және дағдыларды. Белсенді өз бетінше меңгеруге және бір мезгілде білімді, іскерлікті және шығармашылық қызмет дағдыларын меңгеруге, олардың шығармашылық ойлауын, олардың шығармашылық қиялын дамытуға бағытталған. Шығармашылық тапсырманы көру және қалыптастыру білігін қалыптастыру -- мұғалім мен оқушының өзара әрекеттестігінде көрінетін шығармашылыққа оқытудың маңызды сәті.
Проблемалық жағдай ұғымын аша отырып, Т. В. Кудрявцев былай деп жазады: "проблемалық жағдай -- танымдық немесе практикалық қиындықтарды бастан кешірген субъектінің кейбір психикалық жағдайы, бұл субъект пен қызмет объектісі мен таным арасындағы қарама-қайшылықты анықтаған" [24].
Проблемалық оқыту теориясының негізінде адамның кейбір бастапқы қабілеттері бар, бірақ олар тұжырымдамада бар және Субъектінің тиісті қызметі процесінде ғана дами алады
И.Я. Лернер және М.Н. Скаткин табиғаттан берілген қабілетке қарамастан әр адам оны әртүрлі деңгейде жүзеге асыра алады деп ой айтты. Тек мақсатты оқыту ғана салынған шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Шығармашылық қызметтің белгілері мен мазмұнын көрсете отырып, И. Я. Лернер мен М. Н. Скаткин физикалық түрде ойлау операцияларын сипаттайды, онсыз ол мүмкін емес деп есептейді. Бұл - жаңа жағдайға білім мен іскерлікті өз бетімен ауыстыру; таныс жағдайларда жаңа проблеманы пайымдау; объектінің жаңа функцияларын пайымдау; объектінің жаңа күтпеген мақсатқа қызмет ету қабілеті; қызметтің белгілі тәсілдерін жаңа тәсілге дербес біріктіру; объект құрылымын пайымдау: жағдайға тап болған адам осы объектінің барлық элементтерін ұстап қалады; осы проблеманың мүмкін болатын шешімдерін пайымдау, объектінің (проблеманың) жан-жақты көрінісі; объектінің (проблеманың) қағидатты түрде басқа белгілі немесе белгілі комбинациясы болып табылатын шешімнің жаңа тәсілі [25].
Психолог А. Ф. Эсаулов жасаушы үшін "өнімді ойлау, елестету, қиялдау, қалыптасқан жағдайларда күтпеген жаңа позицияларды табу, күтпеген амалдар және бұрын белгісіз көзқарастар" 256, б.143 маңызды екенін айтады. Автордың жұмыстарында жүйелік ойлауды қалыптастырудың маңыздылығына назар аударылған, өйткені ҒТР ғасырының серпінділігі жаңа идеяларды мақсатты, кепілді, жеделдете жинақтауды талап етеді [27].
Қиял (Үлкен Кеңес Энциклопедиясында) бейне, көрініс немесе идея түрінде жаңа құру психикалық процесі ретінде анықталады.
"Қиял - бұл еңбек процесінде пайда болған және дамыған адамдық қызмет. Еңбек адамның қоршаған ортаға әсері, мақсатты және жоспарлы сипатқа ие болмыстың өзгеруі. Бұрын бірдеңе, адам ұсынады, не істеу керек және ол қалай жасайды [28].
"Қиял - бұл адамның шығармашылық қызметінің қажетті элементі, ол еңбек өнімдерінің бейнесін құруда, сондай-ақ проблемалық жағдай белгісіздікпен сипатталған жағдайларда мінез-құлық бағдарламасын құруды қамтамасыз етеді" [29].
В. В. Давыдов бір жағынан қиял қабілеті адам қызметінің кез келген түріне қатысты әмбебап болып табылады, екінші жағынан ол өнер саласындағы шығармашылық қызмет процесінде барынша толық және табысты дамып келеді деп санайды. Көркем бейнені жасау адамның жоғары дамыған қиялын болжайды. Қиялды дамыту үшін шын мәнінде объектілерді және олардың бөліктерін ғана емес, ең алдымен олардың арасындағы қарым-қатынасты да бөліп көрсете білуді қалыптастыру қажет. Бұл қарым-қатынаста бағдарлай білу, олармен жұмыс істеу, және ең бастысы, тұтастыққа әкелетін оларды жалпылау [30].
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе төмендегідей қорытындыға келуге болады. Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан тек адамға ғана тән Шығармашылық сөзінің төркіні - шығару, ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте Шығармашылық - қайталанбас тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп түсіндіріледі. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері кез-келген баланы шығармашылық деңгейге көтеруге болатындығын айтуда. Жұмыстарды талдау негізінде оқытудың ғылыми-техникалық деңгейін айтарлықтай арттырумен қатар шығармашылық қиялды табысты дамытуға, кәсіби қызметтің түрлі салаларын табысты меңгеру үшін қажетті оның даму деңгейін қамтамасыз етуге болады деген қорытынды жасауға болады.
1.2 Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту
Шығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Ал, бүгінгі күрделі жаңарулар тұсында балалардың шығармашылық бастамасы басты нысанасы болып отыр. Мұндай күрделі мәселені шешуде бастауыш мектептің алар орны ерекше. Баланың шығармашылық бастамасын дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық ұғымы мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болған. Ежелден-ақ ойшылдарымыз Жүсіп Баласұғын, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған. Педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренконың шығармаларында шығармашылықты дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын. Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выгодский., В.В.Давыдов, Л. В. Занков, В. А. Крутецкий, өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұханов, Ж.М.Әбдилдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын қоры деп білеміз [31].
Оқушының шығармашылығы - тек өзіне жаңалық болып табылатын, субъективтік жаңалық.
Сурет 1 - Шығармашылық тұрғыдан дамыған тұлға моделі
Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп олардан интеллектуалды орта қүру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек дарындыларды іздеп, тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан келерлік іс.
Адамның еңбегі мен жұмыс күшіне мамандығына бағалы тауар есебінде қарайтын жаңа көзқарас, өндіріс орындары мен басқа да халық шаруашылық мекемелерінен ғылыми зерттеу орталықтарынан қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде олардың ынтасы мен шығармашылық қабілетіне, ойлап-болжай білетіндігіне, тағы сол сияқты жақтарына назар аударуды талап етуде. Сұранысқа сай жоғары дәрежедегі маман қызметкерлер мен жұмыс орындарын қамтамасыз ету үшін, оқушылар арасында шығармашылық қабілеттерін анықтау және оларды әдейі әдістемелерді қолдана отырып, дамыту мәселелеріне көңіл аудару қажет [32].
Қазіргі кезде оқу жүйесін қайта құруға бағытталған талпыныстарға қарамастан, оқыту процесінде оқушыларға дайын ақпаратты жеткізіп беруге негізделген әдістемелер орын алып келеді. Бұндай әдістемелер арқылы оқушылар еске сақтау, қайталап айту қабілеттерін ғана дамытып, біржақты ғана жұмыс жасайды. Оқытушы оқушының бұрынғы сабақтарда дайын күйінде берілген материалды қайталап айту жағына көңіл бөліп соны ғана бағалайды. Оқушының дарындылығы шығармашылық қабілеті бағалаусыз қалады. Осындай жағдайда қоғам сұранысын ескеретін болсақ, шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған оқыту әдістемелерін (дамыта оқыту әдістерін) қарастырып, ғылыми тұрғыдан зерттеп, жаппай практикаға енгізуді қолға алу керек. Оқу жүйесін қайта құру кезеңде оқыту әдістемелеріне де көңіл бөліп, заман талабына сайларына ғана қолдау көрсетіп іріктеген жөн болар еді. Етек жайған нарық жағдайында шығармашылық қабілеттері бар оқушыларды анықтай отырып, олардың әрі қарай оқытудың ғылыми тұрғыдан негізделген біртұтас әдіснамасын құрастырудың маңызы үлкен. Оқыту жұмысының табысты болуы, оқытудың озық әдістерін қолдануға ғана байланысты болып қоймай, оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің әртүрлілігін ескеруге де байланысты болатындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Шығармашылық қабілеттің балада қалыптасуы кең диопазонды: ақыл-ой қалыстығынан бастап жоғары дәрежедегі таланттылық, жалпы дарындалыққа дейінгіні қамтиды
Сондықтанда барлық оқушыларды бір нұсқалы бағдарламамен оқытар болақ, дарынды балалардың қабілеті дамуына зиян келтірген болар едік. Біздің қазіргі кездегі оқыту жүйсі орташа оқушыға, ал мамандыққа дайындау орташа маманға бағытталғанын ескерсек, шығармашылық дарынды балаларды оқыту жайы жоспарланып, оларға әдейі арналған оқу орындарының ашылуы, өкіметіміздің бұл саладағы бағытының дұрыс екендігін көрсетеді. Соңғы жылдардың ғылыми зерттеулері (С.Л.Рубинштейн., Я.А.Понамарев., В.М.Кедров., О.К.Тихомеров., А.Н.Брушинский және т.б) шығамашылыққа бейім оқушылардан маман дайындау мәселесін, әуелі бастан дарындыларды таңдап алу жағын реттеп алмай және әдейі жасалынған бағдарламалармен әдістемелер қолданбай шешуге болмайтындығын көрсетті [33].
Дарынды балаларды іріктеп алу жұмыстары жүріп жатыр десек, осы бағыттағы жұмыстардың табысты болуы үшін қажеттілерінің бірі, шығармашыл оқытушыларды - дарынды балалармен жұмыс жасай алатын мамандарды дайындау және оларды жұмысқа қажетті әдіс-құралдары мен ғылыми теориялық біліммен қамтамасыз ету мәселелері әлі шешімін таппай жатыр. Сонымен қатар, шығармашыл, дарынды балалардың негізгі бөлімі іріктеуден өтпей басқалармен бірдей жағдайда жанұя мектепке дейінгі мекемелер, мектеп кәсіптік техникалық мектеп, колледж шығармашылықтың мектептен тыс мекемелері жоғары оқу орындары өндіріс орындары сияқты тізбекте жүріп жатқанын ескерсек, шығармашыл дарынды жастарды анықтап, олардың қабілетін дамыту жұмыстары да үзіліссіз, аталған тізбек бойында жүргізіліп отыру керектігін көреміз. Осы айтылғандарды ескере отырып, психология және педагогика, әлеуметтану ғылымдарының жетістіктері мен заңдылықтарына шығармашыл балалардың техникалық шығармашылыққа қабілетін анықтау және дамыту қажет.
Шығармашылықта практикалық тексерістен өтіп, қолдау тапқан мынадай пікірлерді негіз еттік:
- шығармашылық қабілеттің ұрығы барлық адамда, кез-келген түбі түзу сәбиде болады. Айырмашылық тек қана жетісу деңгейінде және қоғамдық пайдалылығында болады:
- шығармашылық қабілетті балалық кезден бастап дамыту қажет:
- шығармашылық қабілетті дамытудың негізгі жолы - балалар мен оқушы жастарды, еңбек етудің олар үшін оқу, үйрену және тәрбие алу екендігін және осылардың бәрі де шығармашылық бағытта болу керек екендігін ескере отырып, шығармашылық қызметке тарту болып табылады [34].
Колледж білім алушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани әлемін байыту, сабаққа ынта-жігерін арттыру жеке дарындылығын дамыту - бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені, қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуымен байланысты болса, ал болашақта ғылым мен техниканың, өндірісті дамытатын бүгінгі колледж оқушылары. Сондықтан кәсіптік білім беру мекемелері үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты қажет етеді. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын дамыту, өтілген сабақтың оқу материалын терең ұғына білуге баулу - мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілген сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің әрбір өтілген сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім-тәрбиелік мәні жан-жақты ашылуы тиіс.
Осы талаптардың орынды атқарылуына ғана оқушы да шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып, әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп оқытудың озық әдіс-тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттері дами түседі.
Колледж оқушыларын шығармашылық қызметке қосу жолдары: бірінші жол -- әрбір оқушының психологиялық мінездемесі мен қызығушылығын зерттеу;
екінші жол - оқушының шығармашылық танымдық белсенділігін ынталандыру және уәждеу әдістерін әзірлеу және қолдану. Ол үшін пайдаланылады: білімқұмарлықты дамыту; барлық сабақ түрлерінде колледж оқушыларының өзіндік іздестіру қызметін ұйымдастыру; шығармашылық ойлау компоненттерінің қалыптасу деңгейін қорытынды бақылау мен өзіндік бақылауды қоса алғанда, сабақтардың барлық түрлерінде оң эмоционалдық фон жасау; колледж оқушыларын шығармашылық топтардың ішіндегі оқу процесінде әлеуметтік қатынастарға қосу; тұрақты кәсіби қызығушылықты қалыптастыру; болашақ мамандыққа байланысты нақты шығармашылық міндеттерді шешу; оқытуды өндірістік еңбекпен біріктіру;
үшінші жол - шығармашылық ойлаудың қалыптасу барысын және оның құрылымының қалыптасуын жүйелі бақылау, сыни ойлауды және шығармашылық мәселелерді шешудің дербестігін дамыту [35].
Шығармашылық ойлауды қалыптастыру процесін ұйымдастыру формалары: интеллектуалдық жаттығуды қамтитын теориялық сабақтар; шығармашылық есептерді шешу бойынша аудиториялық және аудиториядан тыс практикалық сабақтардың бірыңғай жүйесі; зертханалық жұмыстар; шығармашылық топтар базасында емтиханға колледж оқушыларын белсенді дайындауды қарастыратын емтихан кеңестері; шығармашылық дербестік деңгейін анықтайтын емтихандар -- шығармашылық қиялдың қалыптасуы; шығармашылық идеяларды жинақтауға дайындығы; шығармашылық ойлауды қалыптастыру; шығармашылық ойлауды қалыптастыру; шығармашылық тапсырмаларды шешу бойынша аудиториялық және аудиториядан тыс практикалық; шығармашылық ойлаудың бейнелі және практикалық компоненттерінің қалыптасуын және шығармашылық деңгейін, оқушылар қабылдаған шешімдерді анықтайтын курстық жобаны қорғау.
Шығармашылықтың қалыптасуының табыстылығының педагогикалық шарттары ойлау: оқылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ
Тлеулес Диляра Нұрланқызы
Колледжде пәндерді оқыту барысында білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту жолдары
Дипломдық жҰмыс
Мамандығы: 5В012000 Кәсіптік оқыту
Нұр-Султан 2019
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық министрлігі
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ
Қорғауға жіберілді
___________ КББ кафедра меңгерушісі
____________ М.Д. Есекешова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырып: Колледжде пәндерді оқыту барысында білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту жолдары
Мамандық 5В012000 Кәсіптік оқыту
Орындаған _________ Тлеулес Д.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.д., профессор _________ Мұкұшев Б.А
Нұс-Султан 2020
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Факультет: Компьютерлік жүйелер және кәсіптік оқыту
Кафедра: Кәсіптік білім беру
Мамандығы: 5В012000 Кәсіптік оқыту
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ Есекешова М.Д.
қолы аты - жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент Тлеулес Д.
(тегі, аты, әкесінің аты)
дипломдық жұмысты орындау бойынша
тапсырма
Тақырып: Колледжде пәндерді оқыту барысында білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту жолдары
______________20___ж. № _____ бұйрықпен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі ____________________________
Жобаның шығыс мәліметтері ___________________________________ _____
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі)
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ________________________________________ ________________________________________ _________________
___________________________________ ______________________________
Ұсынылған негізгі әдебиет___________________________________ ________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Экономикалық бөлім
Б.А Мұкұшев
Қоршаған ортаны қорғау
Б.А Мұкұшев
Еңбек қорғау
Б.А Мұкұшев
Норма бақылау
М.Д. Есекешова
Тапсырманың берілу күні_______________________________ ________
Жобаның жетекшісі___________________________________ __________
Қолы, аты-жөні, лауазымы
Тапсырманы орындауға алған студент____________________________ __
(студенттің аты-жөні, қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
Қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1 Оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.1 Философиялық және психологиялық-педагогикалық әдебиеттегі оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту мәселесі ... ... ... ... ...
17
1.2 Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту ... ... ... ... ... ... ...
25
1.3 Оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылығын
қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2 Арнаулы техникалық пәндерді оқыту барысында білім алушылардың шығармашылық ойлауын дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ..
34
2.1 Колледж білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамытудағы педагогикалық технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
34
2.2 Нұр-Султан қаласының Көпбейінді колледж білім алушылардың шығармашылық ойлауын даму деңгейін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.3 Арнаулы техникалық пәндерді меңгеру барысында колледж білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамытуда қалыптастырушы эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
5 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
71
Кіріспе
Зерттелетін мәселенің өзектілігі. Қазақстан Республикасының алғашқы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2017 жылғы Қазақстан халқына Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бірболашақ Жолдауында Қазақстанның ең дамыған 30 елдің қатарына ену стратегиясының аясында ұзақ жылдарға арналған басымдықтар анықталды, оныңбірі ретінде ұтқырлық, мультимедиялық, нано және космостық технологияларды, робототехниканы, гендік инженерия, болашақ энергияны бағыттарында салалар ашу ұсынылды. Қазақстан жастарының мейлінше сапалы кәсіптік-техникалық білім игеруіне және сол арқылы олардың еңбек нарығына мейлінше лайықты бейімделуіне жағдай жасау қажет. Бұл - басты мақсат, - деді Н.Ә.Назарбаев [1].
Ол үшін сапалы білім қажет, жастардың әлеуетін толық ашуға мүмкіндіктер жасалуы тиіс. Сондықтан білім беру жүйесінің алдында маңызды мәселе тұр: колледж білім алушылардың оқу жетістіктері сыни ойлау, өзіндік ізденіс және ақпаратты талдау дағдыларын игеру болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық, ғылыми - техникалық т.б. үрдістері жастардың белсенді, шығармашылықпен жұмыс істейтін және кеңінен ойлауға қабілетті болуын қажет етеді. Сондықтан, колледж оқу үрдісінің негізгі мақсаты - арнайы педагогикалық әдістер арқылы мақсатты және жүйелі түрде білім алушылардың интеллектін, шығармашылықпен ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше білім ала алу дағдыларының дамуына негіз салу. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу - ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншектердің білімді, білікті болуында екені айқын.
Білікті жұмысшы даярлау, оның шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, оның әлеуетті мүмкіндіктерін ашу, ең алдымен, кәсіптік бастауыш білім беру мекемелеріне жүктеледі. Алайда оқыту мен тәрбиелеу практикасында шығармашылық қабілеттерін дамыту білім беру технологияларына енгізілмеген, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға функционалдық көзқарас басым. Кейбір педагогтар оқу-шығармашылық қызметтің жағымды уәждерін ынталандыруға, басқалары - зияткерлік қасиеттерді дамытуға, үшіншілері оқу-шығармашылық қызметте оқушы тұлғасының өзін-өзі ұйымдастыруын барынша белсендіреді. Бұл ретте тұлғаның шығармашылық қабілеттерінің компоненттері біркелкі дамымайды. Нәтижесінде көптеген жас жұмысшылар техника мен технологиялық процестерге әрдайым бағдарланбайды, шығармашылық қызметке қызығушылық танытпайды.
Ғылым негіздері бойынша белсенді шығармашылық іс-әрекетке дайындық процесі педагогикалық ғылым мен тәжірибенің өзекті міндеті болып қала береді. Бүгінгі күні іс-әрекетке шығармашылықпен қарайтын адам ғана оның алдына ғылыми-техникалық прогресті қоятын барлық практикалық және теориялық міндеттерді шеше алады.
Тұлғаның шығармашылық белсенділігін қалыптастыру идеясы А.С. Макаренко [2], С.Т. Шацкий [3], В.А. Сухомлинскийдің [4] еңбектерінде өз дамуын тапты. Онда осы үдерісті тиімді ұйымдастырудың маңызды шарттары қарастырылған.
Техникалық шығармашылықты дамытудың дидактикалық аспектісін Г.С. Альтшуллер [5] , Ю.К. Бабанский [6] т.б зерттеді.
Аталған авторлардың жұмыстарын талдау, шығармашылыққа жаңа бірегей тәсілдерді, міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін іске асырудың жоғары деңгейіне қол жеткізуге бағытталған дербес, жоғары ұйымдастырылған, дәлелді қызмет ретінде анықтама беруге мүмкіндік береді. Мұндай қызметтің нәтижесі жаңа қоғамдық немесе субъективті маңызды білімдер мен материалдық құндылықтар болып табылады.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетке мақсатты дайындық мәселесі күрделі және көп қырлы. Бұл шығармашылық іс-әрекет оқушылардың оқу қызметін ұйымдастырудың белгілі бір тәсілімен негізделген, сондай - ақ оқыту процесінің тиімділігін арттыру құралы ретінде жеке тұлғаны қалыптастыру тұрғысынан бір мезгілде әрекет ете отырып, оқу үдерісінің көптеген жақтарын байланыстыруымен байланысты.
Жоғарыда аталғандардың барлығы біздің дипломдық зерттеу тақырыбымыздың таңдауын анықтады: Арнаулы техникалық пәндерді меңгеру барысында колледж білім алушыларының шығармашылық қабілетін дамыту .
Зерттеу мақсаты: Арнаулы техникалық пәндерді меңгеру барысында колледж білім алушыларының шығармашылық ойлауын дамыту әдістерін теориялық негіздеу және эксперименталдық зерттеу.
Зерттеу нысаны: қазіргі заманғы кәсіптік білім беру мекемесінде оқушыларының ойлау қабілеттерін дамыту үдерісі.
Зерттеу пәні: оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытудың әдістері.
Зерттеу болжамы: егер, арнаулы техникалық пәндерді оқыту барысында белсенды оқыту әдістері пайдаланса, онда білім алушыларының шығармашылық ойлауы және қабілеттері дамып, болашақ кәсібіне қызығушылық таңытады
Нысынға, пәнге, болжамға сәйкес зерттеу міндеттері қойылды:
1 Кәсіптік білім беру үдерісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын және қабілеттерін тиімді дамыту мәселелерін педагогикалық теория мен практикадағы даму дәрежесін анықтау;
2 Білім беруде оқушылардың шығармашылық ойлауын және қабілеттерін дамыту процесінің тиімділігін қамтамасыз ететін әдістерді теориялық негіздеу; проблемалық оқыту әдісін пайдалану негізінде, шығармашылық тапсырмаларды шешу білімі мен дағдыларын меңгеруді ұйымдастыру.
3 Кәсіптік білім беру үдерісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын және қабілеттерін дамытуда проблемалық оқыту әдістемесін әзірлеу және эксперименталдық тексеру.
Дипломдық зерттеу барысында келесі ғылыми зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, психо-диагностикалық әдістемелерді іріктеп алу, мектеп оқушылары арасында олардың темпераментің, таным процестерін, интеллектуалдық қабілеттілігін анықтау тестерін қолданып жеке даралық қасиеттерін бағалау, тренинг элементтерін қолданып түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Кәсіптік оқыту орындарында қолдануға болатын арнайы пәндерді оқыту процесінде қолданылатын оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту әдістемесі әзірленді.
Зерттеу базасы: Нұр-Султан қаласының Көпбейінді колледжде өткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалған:
oo ҚР Конституциясының 24 бабы 30.08.1995ж.
oo ҚР Экологиялық Кодексы. 09.01.2007 ж.
oo ҚР экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. 01.08. 2003ж.
oo ҚР Білім туралы Заңы 27.07.2007, №319.
oo Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 23.11. 2015
Анықтамалар
Шығармашылық - сапалы жаңа нәрсе тудыратын және қайталанбастықпен ерекшеленетін қызмет... Шығармашылық ерекше адам үшін, т. б. көздейді жаратушы - субъектінің шығармашылық іс - әрекет
Шығармашылық - өзін-өзі оң бағалауға мүмкіндік беретін және өз дамуында индивидтің өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін күш.
Шығармашылық іс-әрекет адамның жаңа нәрсе жасайтын іс-әрекеті деп аталады, яғни бұл шығармашылық іс-әрекет сыртқы дүниенің қандай да бір нәрсе немесе адамның өзінде өмір сүретін және байқалатын ақыл немесе сезімнің белгілі құрылымы
Шығармашылық әрекет- тұлғаның шығармашылық міндеттерді өз бетінше шешуі: білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай алуы, белгіліден жаңа мәселені көре білуі, объектінің жаңа қызметін байқай алуы, жаңа соны шешімдер қабылдауы;
Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлеріне прогресивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін мотивациялық-шығармашылықбелсенділі ктән-тұлға.
Шығармашылық жағдай - бұл адам қолда бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін мақсатты қызметті жүзеге асыру қажеттілігін түсінетін жағдай.
Проблемалық жағдай -- танымдық немесе практикалық қиындықтарды бастан кешірген субъектінің кейбір психикалық жағдайы, бұл субъект пен қызмет объектісі мен таным арасындағы қарама-қайшылықты анықтаған.
Қиял - бұл адамның шығармашылық қызметінің қажетті элементі, ол еңбек өнімдерінің бейнесін құруда, сондай-ақ проблемалық жағдай белгісіздікпен сипатталған жағдайларда мінез-құлық бағдарламасын құруды қамтамасыз етеді
Белгілеулер мен қысқартулар
oo ҚР - Қазақстан Республикасы
oo ТжКО - техникалық және кәсіптік оқыту
oo БОӘ - белсенді оқыту әдістері
oo БТ- бақылау тобы
oo ЭТ - эксперименттік топ
ЖОО - жоғары оқу орны
КТОО - кәсіптік техникалық оқу орны
МЕСТ- Мемлекеттік стандарт
1 Оқу үрдісінде оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастыру
1.1 Философиялық және психологиялық-педагогикалық әдебиеттегі оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі
Ақпараттандыру, жаһандану жағдайындағы қазіргі білім беруді дамыту және жетілдіруді түрлі инновацияларды енгізусіз, жаңаша оқытуға қатысты принципті бағыттар қатарын қайта қарамайынша елестету мүмкін емес. Солармен бірге, қазіргі мектептің педагогикалық процесін бүгінде қарқынды даму үстіндегі инновациялық білім беру жүйелерімен, бірінші кезекте, шығармашылық қабілетке, шығармашылық әлеуетке, шығармашылық өзін-өзі дамытуға, шығармашылық дербестікке, креативтілікке қойылып жатқан талаптарға сәйкес келуі мәселесінің қарастырылуына да үлкен мән берілуі керек.
Жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін дамыту тетіктерін зерттеуге деген әлеуметтік тапсырыс креативтік проблемасының ерекше өзектілігін ескертіп отыр.
Шығармашылық қызығушылықтың динамикалық даралық сипаты креативтілікке және оның негізгі көрсеткіштерінде көрінеді. Бірақ, мәселе мынада: креативтілік педагогикалық, психологиялық ғылымдарда тұрақталған категориялар болып табылса да, креативтілік түсінігі өз пайымдауын тапқан жоқ және шығармашылық психологиясынан жеткілікті талдауын талап етеді. Креативтілік проблемасы қазіргі кезеңде зерттеліп жатқанымен, бірқатар ғылыми-зерттеу жұмысы белгілі бір дәрежеде шығармашылықтың түрлі аспектісін қарастырғанымен, бүгінге дейін проблеманың өзіне де, оған қатысы бар түрлі қолданбалы сипаттағы сұрақтарға байланысты да біріңғай пікір қалыптаспай отыр.
Шығармашылық қабілет құпиясы, данышпандық жұмбағы т.б. осымен байланысты мәселелер адамзатты барлық уақытта да ойландырған және бүгінге дейін де ойландырып келеді.
Қоғамды гуманизациялау - XXIғасыр басындағы ғылыми мәселе десек те болады. Қазірдің өзінде, оның дамуының бүгінгі кезеңінде бұл тенденция адамдық фактордың анықтаушы ролімен көрсетіліп отыр. Осы фактор феноменологиясында шығармашылық қызығушылық басым және оның негізгі құраушысы болып табылады.
"Шығармашылық" ұғымын қалыптастыруға көптеген философтар қатысты. Философия тарихында шығармашылық үдеріске әртүрлі көзқарастарды анықтайтын бірқатар тұжырымдамалар бар. Антикалық философияда шығармашылық - адамның әлемнің жоғары ("ақылды") жетілуіне ұмтылысы. Ортағасырлық философияда шығармашылық - бұл болмыс тудырмайтын ерік актісі, Ал Құдай - еркін әлемді құрайтын тұлға. Сондықтан адамдардың шығармашылығы олардың Құдайға деген ұмтылысын, жер бетінде жаңа тудыру актісі арқылы оған табандылығын білдіреді. Бұл адам өмірінің мәні де ақталады [7].
Шығармашылық туралы алғашқы ойларды біз ежелгі философтар еңбегінен табамыз. Аристотель өзінің еңбектерінде жаңа білімдердің пайда болуын логикалық ой түйіндеулер, алгоритм құру жолымен түсіндіруге тырысады.
"Шығармашылық - сапалы жаңа нәрсе тудыратын және қайталанбастықпен ерекшеленетін қызмет... Шығармашылық ерекше адам үшін, т. б. көздейді жаратушы - субъектінің шығармашылық іс - әрекет [8].
Психологияда мұндай шартпен жаңаны табу ұзақ уақыт бойы ойлау операциялары: индукция, кейінірек - дедукция (Б.Бэкон, Р.Декарт, Г.Лейбниц, Дж.Милль) деп саналды. Шығармашылық табиғатын анықтаудағы мұндай тәсілдер детерменистік сипатта болды. Тек психологияда ассоциативтік тұжырымдаманың үстемдік құрған дәуірінде ғана шығармашылық табиғаты туралы ғылымилықтың детерменистік идеалына: шығармашылық синтез туралы (В.Вундт) және шығармашылық ассоциацияларға (А.Бэн) ішінара болса да сәйкес келетін түсініктер пайда бола бастады [9].
Шығармашылық қызығушылық міндеттерін шешудің психологиялық тетіктері туралы ертедегі түсініктердің бірі интуиция ұғымында көрініс табады. Бұл ұғым туа бітті идеялардың өмір сүретінін мойындаған Платон уақытынан бергі, танымның идеалистік теориясына сүйенген психологияда мейлінше берік бекіді.
Креативтілік тарихын зерттеу шығармашылық қызығушылық мәселелерін шешу тәсілдерін адаптивтік және инновативтік, ал ойлаудың өзін дивенгенттік және конвенргенттік деп бөлген Уильям Даффа (XVIII ғ.) еңбектерімен де байланысты [10].
Шығармашылық процестің мәні ұзақ уақыт білім мазмұнына жаңа ештеңе қоспайтын ойлаудың комбинациялы (қиыстырушы үйлестіруші) іс-әрекеті ретінде ғана қарастырылып келді.
Вольтер былай деп жазған болатын: Белсенді қиял бөлек пәндерді өзара жақындастырады, бір-бірімен араласып кететіндерді айырады, оларды үйлестіре отырып, өзгертеді. Шындығында тек үйлестіре қосып жатса да, ол жаңаны жасап жатыр деп ойлап қалуға болады [11].
Қоғам дамуымен, философиялық және психологиялық ғылымдардың дамуымен шығармашылық қызығушылық мәселесіне көзқарастар дамып өзгеріп отырады. Түрлі психологиялық мектептер шығармашылық феноменіне, шығармашылық ойлау, шығармашылық қабілеттерді зерттеуге деген өзіндік тәсілдерді ұсынды.
Шығармашылықтың гештальтпсихологиялық теориясы шығармашылық, нәтижелі ойлаудың негізгі тетіктерін оны шығармашылық емес, репродуктивтік ойлаудан айырмашылығымен қарастыратын М.Вертхаймердің Продуктивное мышление еңбегінде неғұрлым толық түрде баяндалған.
Вертхаймер пікірінше, шығармашылықтың өзегі - мәселені шешуде инсайттың, кенеттен ой шабытының жарқ етудің пайда болуы. Бұл механизм логикалық операциялар санына қосылмауы керек деп есептейді. Вертхаймер мәселені шешуде шығармашылық процестің негізгі кезеңдерін атап көрсетеді:
-алғашында берілген тапсырманың, мәселенің анық еместігін түйсіну пайда болады;
-мәселені түсінуге деген қызыығушылық кейбір сұрақтардың қойылуына себепші болады;
-мәселені шешуде маңызды элементтер көріне бастайды;
-әрбір элемент тұтастық құраушы бөлік ретінде қабылданады;
-мұның барлығы мәселені шешу үшін негіз бола отырып, ситуацияны кенеттен көру немесе мәселені түсінуге әкеледі [12].
Инсайт - сапалы секіріс, ситуацияны бірінші көруден келесіге өту ретінде көрінеді.
Психологиялық-педогогикалық ойлар дамуының келесі бір тарихи кезеңінде шығармашылықты бұлайша қарау тұрғысы өзгерді. Ол салдар арқылы ғылыми сипаттау парадигмасында (шығармашылық субъектінің эктериоризациясы ретінде) қарастырыла бастады.
З. Фрейд шығармашылық - индивидтің жыныстық энергиядан құтылу тәсілдерінің бірі болып табылады деп санайды. Бұл жағдайда катарсис (тазалану) деп аталатын жолмен сублимация процесі өтеді [13].
Шығармашылық қызығушылықты зерттеу туралы айта отырып, тәжірибелік жағдаяттың ерекше типі - дункерлік тапсырманы ұсынған А.Дункердің еңбегін еске алмауға болмайды. Бұл - бірнеше қабатқа ие негізгі қайшылықтары бар, елестетудің түрлі тәсілдерін ұсынатын, бірақ олардың біреуі ғана балама бола алатын тапсырма түрі. Мұндай міндетті шешу үшін оның ішкі құрылымына ену керек, сонда ғана шешу процесі жүзеге асырылады. Эксперимент жағдаяты түсіну мәселені шешуге мүмкіндік береді. Бірақ бұған өткен тәжірибені қайта жасау жолымен, қалыптасқан сызбалардан бас тартумен ғана жетуге болады. Тапсырма шарттары мен оған қойылатын талаптар арасындағы қайшылық әсерінен шабыт, инсайт жолымен ғана шешілуі мүмкін шиеленіс пайда болады [14].
Берілген кезеңдердегі психологиялық ойлардың зерттеушілік бағдарламасындағы креативтік дамуын жалпылай келе М.Г.Ярошевский, олардың айырмашылығына қарамастан бұл тұжырымдамалардағы ортақ ой - индивидтің бұрынғы тәжірибесінде орны болмаған, жаңаның пайда болуын түсіндірудің белгілі тәсілі, шығармашылық өнімнің пайда болуын атап өтеді [15].
Демек, педагогикалық, психологиялық талдаулар, тұжырымдар креативтік анықтамасы нәтижесінде адамдық іс-әрекеттің түрлі саласы: ғылымда, өнерде, техникада және т.б.жаңа үлгідегі құндылықтарды пайда ететін жаңа жасалымдар шығармашылық қызығушылық сипатымен байланыстырады.
Психологиялық ойлардың келесі даму кезеңдеріндегі гуманистік психологияда бұл мотивациялық вектор - жеке тұлғаның, жасаушының өзін-өзі өзектіленген санасы. Бұл бағыттың өкілдері (А.Маслау, Р.Мэй, К.Роджерс, Н.Роджерс) өзін-өзі дамытудың тәсілі ретінде креативтілік әрбір адамда имманентті имплитацияланған деп есептейді.
Шығармашылық - өзін-өзі оң бағалауға мүмкіндік беретін және өз дамуында индивидтің өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін күш. Бірақ әлеуметтік факторлар жеке тұлғаның имманентті қасиетін басып, оны қоршап, жеке тұлғаның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетуіне мүмкіндік бермейді. Сөйтіп, гуманистік психологияда шығармашылық табиғатын анықтауда негізгі бағыт заттар мен идеялар саласындағы жаңа өнімдерге емес, сол процестің өзіне, оның жағымды динамикасына басымдық береді. Сонда оның өлшемі болып нәтижесінің сапасы емес, шығармашылық іс-әрекеті белсендіруші сипаттар мен процестер болып табылады, себебі шығармашылықтың өзі - бұл рухани, білімдік толықтырушы космологиялық процесс [16].
Ғылымдағы гуманистік бағыт адамның шығармашыл табиғатына деген үміткер сенімімен және бірқатар детерминант: шығармашыл тұлғаға деген қоғамның өсіп келе жатқан сұранысы, жаңа ғылыми технологиялардың өсуі - креативтік саласындағы зерттеулерге жаңа қарқын берді. Дарынды және талантты балаларды оқыту мен дамыту адамның шығармашыл дарындылық психологиясының жаңа шектері, талант пен дарындылықты зерттеу мәселесіне бірқатар ғалымдардың қызығушылығын (Дж. Гильфорд, Дж. Рензулле, К. Тейлор, Е.Торренс) оятты.
С.О.Грузенберг өзінің Шығармашылық теориясы мен психологиясына кіріспе монографиясында шығармашылық теориясын жасайды. Өз теориясын С.О.Грузенберг шығармашылықтың сипаты мен көріну тәсілдері бойынша белгілі бір типтерге дифференциациялау тұрғысынан құрады. Ол шығармашылықты үш мынадай типке бөледі: философиялық, психологиялық және интуитивті.
1. Философиялық тип екі түрде: гносеологиялық және метафизикалық сипатымен көрінеді. Алғашқысы үшін дүниені көркем интуиция ретінде тану тән (Платон, Шопенгауэр). Екіншісі үшін - діни-этикалық интуиция тұрғысынан метафизикалық мәнді ашу (Сократ).
2. Психологиялық типке екі бағыт енеді: алғашқысы - жаратылыстанумен, екіншісі - психопотологиямен (В.М.Бехтерев, В.О.Чиж) байланысты; түрлі факторлардың ықпалын талдау: генетикалық, әлеуметтік (тұқымқуалаушылық, жынысы, алкоголизм, данышпандық және т.б.)
3. Интуитивті тип. Мұнда шығармашылық - интуитивті процесс ретінде түсіндіріледі (Платон, Ницше). [17].
Өткен жүзжылдықтың ортасында-ақ шығармашылықтың қайта жаңарған зерттеулері аясында танымдық процестерді машиналы модельдеу бағыты ерекше бөлініп шықты. Эвристикалық бағдарламалар шығармашылықтың интелектуалды жағын зерттеудің жалғыз тәсілі ретінде саналды, шығармашылық ойлау теориясы ретінде қарастырылды.
Сонымен, шығамашылық қызығушылық мәселесіне деген мүлде басқаша тәсіл Б.М.Теплов еңбектері арқылы көрінді. Олар шығармашыл тұлғаның қалыптасуы адам іс-әрекетінің көпқырлылығымен байланысты екендігін көрсетіп берді. Ақыл-ой әрекетін зерттей отырып, Б.М.Теплов оның көп жағдайда өзіндік мазмұны жағынан шығармашылықтың күрделірек болып келетінін атап көрсетті [18].
Шығармашылық - ойлаудың ерекшеліктеріне ғалымдардың талдауы, оның мазмұнын ақылдың жүйелілік, дербестік, икемділік, сыншылдығы, логикалығы, жобалаушылығы, ұшқырлығы сияқты сапалары арқылы анықтауға мүмкіндік берді. Оларды қалыптастыру мен дамытудың жолдарын анықтауға мүмкіндік ашылғандықтан педагогика үшін бұл үлкен мәнге ие болды, ал ақылдың сапаларын өлшеуге және педагогикалық ықпал етудің объектісі етуге болатын шындыққа айналды.
Я.А.Пономорев қазіргі ғылымдағы шығармашылық қызығушылық мәселесінің күрделілігін айта отырып, оның басымдылық бағытын болжайды. Оның пікірінше, түрлі көзқарастар, түсініктер жиналғанымен, бүгінгі таңда жеткілікті айқындалған бағыттарының болмауы себепті қазірде шығармашылық табиғатын түсінуде ілгерілеулер толымсыз [19].
Сонымен, білім беру кезеңдері тарихына талдау жасау бүгінде ең алдымен адамның шығармашылық мәні мен рухани-адамгершілікті дамытуға бағытталған жаңа білім беру парадигмасының негізгі міндеттері табиғат пен қоғамның заңдарын оқыту ғана емес, сонымен бірге, әлемнің шығармашылық тұрғыдан қайта жасалуының гуманистік әдіснамасын меңгеруге көмек беру және адам-табиғат-қоғам жүйесіндегі қарым-қатынастарды үйлесімді ету болып отыр. Мұндай міндеттердің негізгі мақсаты адамның шығармашылық әлеуетін сақтау мен дамыту болып табылатын инновациялық білім беру ғана шеше алады.
Осы ретте, шығармашылық қабілеттілікті дамыту білім берудің мақсатты бағдары ретінде қарастыру керек. Алайда белгілі болғанындай, білім беру жүйесіндегі өзі жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін дамытуға жеткілікті жағдай жасамай, бұл мұндай мақсатқа практикалық тұрғыда аса мән берілмей отыр.
Қандай бағыттарда ілгерілетуді ұғыну мен түсіну. Осындай жаңашылдық бағыттардың бірі психологиялық-педагогикалық білімдердің берік ағынын тірек еткен, XXI ғасыр білімі деп батыл санауға болатын инновациялық креативті білім беру болып табылады. Инновациялық - креативті білім беру - қазіргі мектептерде оқытудың шығармашылық қызметі сапасын анықтайтын, жаңаны тану мен жасауға бейімделу арқылы танылатын әрбір жеке тұлғаны қалыптастыруға бағыттайтын интеллектуалдық процесс.Оның қызмет етуінің негізгі принциптері болып:
-шығармашылық қабілеттілікті дамыту;
-шығармашылыққа іс-әрекетті дайындық;
-шығармашылық іс-әрекетті жобалау;
-өз әрекеті үшін адамгершілік тұрғыдан жауапкершілікке негізделген дүниетанымды қалыптастыру;
-ғылыми білімдер жүйесін меңгеруде шығармашылық сипатта пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру;
-шығармашылық ойлау белсенділігі мен интеллектуалдық іс-әрекеттің дамуына жағдай жасау [20].
Американдық психолог Е.П.Торренс балалардың шығармашылық қабілеттерін зерттеумен айналысты. Е.Торренс пікірінше, үшін креативтілік - өз білімінің жетіспеушілігін толымсыз элементтерді, дисгармонияны және т.б. айқын түрде қабылдауға қабілеттілік. Торренс үш фактор: ой ұшқырлығы (өнімділік), икемділік, ерекше көркемдік кіретін креативтілік моделін ұсынды. Бұл тәсілде шығаршылық өлшемі - нәтиже сапасы емес, шығармашылық өнімділікті белсендіретін сипаттар мен іс-әрекет болып табылады [21].
Шығармашыл жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуының психологиялық алғышарттары туралы мәселені қоя отырып А.М.Матюшкин, оның келесі құрылымдық компоненттерін дифференциялайды:
1. Танымдық мотивацияның доминантты ролі;
2. Жаңаны байқау қабілетінде, мәселені қою мен шешуде көрінетін зерттеушілік, шығармашылық белсенділік;
3. Ерекше жаңа шешімдірге жету мүмкіндіктері;
4. Болжау мен алдын ала сезіп қою мүмкіндіктері;
5. Жоғары эстетикалық, адамгершілік және интеллектуалдық бағаларды қамтамасыз ететін идеальды эталонды жасау қабілеттіліктері.
Берілген құрылымдық компонеттер - жеке тұлғаның шығармашылық ой-өрісінің детерминанттарын құрайды.
В.А.Моляко да жеке тұлғаның шығармашыл ой-өрісін А.М.Матюшкин ұстанған бағыт тұрғысынан қарастырады. Шығармашылық процестің құрылымына деген әр түрлі тәсілдерді талдау барысында және оқулардың, студенттердің, педагогтардың кәсіптік шығармашылығын эксперименттік зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, тәжірибеге осы бағытты практикалық ендіру көзқарасы маңызды болып табылады. Сонымен, теориялық талдау педагогтің психологиялық тұрақтылығын кәсіптік іс-әрекеттегі инновациялық кедергілерді жеңудің негізгі шарты ретінде бөліп көрсетеді. Оқу орнындағы кез келген деңгейдегі жаңалықты игеруге әлеуметтік-экономикалық факторлар да, жеке тұлғалық жағымсыз қасиеттер, ойлаудың үстірттігі, өзінің біліктілігін көрсете алмау қорқынышы, төмен деңгейдегі өзін-өзі бағалаушылық, жаңалыққа субъективтік, алдын-ала теріс ойлау, жаңа әрекеттерді талап ететін дербес шешімдерді қабылдауға қабілетсіздік сияқты психологиялық кедергілер де кері әсерін тигізетіндігін көрсетеді [22].
Міне, сондықтан да, барлық жоғарыда айтылғандардан қорытынды шығара отырып, педагогтың инновациялық іс-әрекетін жеке тұлғалық категория ретінде, шығармашылық іс-әрекеттің жасаушы процесі мен нәтижесі ретінде түсіндіруге болады. Ал жоғары сынып оқушысының шығармашыл жеке тұлғасы, еш күмәнсіз, (бұл біз жүргізген зерттеулер нәтижесімен дәлелденген) креативтілікке, қызығушылықтары мен қажетсінулеріне, жан дүниесіне, өзекті мәселені сезгіштікке, жаңалықтарды қабылдағыштыққа, дербестікке, батылдыққа ие.
Сондықтан, шығармашылық қабілеттілікті қалыптастыру - бұл жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен жаңаны жасауда инновациялық мәні зор процес ретінде түсіндіруге болады.
"Шығармашылық" ұғымымен қатар педагогика мен психологияда оған ұқсас "шығармашылық қызмет"ұғымы жиі қолданылады.
"Шығармашылық іс-әрекет адамның жаңа нәрсе жасайтын іс-әрекеті деп аталады, яғни бұл шығармашылық іс-әрекет сыртқы дүниенің қандай да бір нәрсе немесе адамның өзінде өмір сүретін және байқалатын ақыл немесе сезімнің белгілі құрылымы бола ма?... Бұл қызметте қылықтардың екі негізгі түрін ажыратуға болады. Қызметтің бір түрін жаңғыртушы немесе репродуктивті деп атауға болады; ол біздің жадымызбен тығыз байланысты; оның мәні адам бұрын құрылған және қалыптасқан мінез-құлық тәсілдерін жаңғыртады немесе қайталайды немесе бұрынғы әсерлерден іздерін жояды... Мұндай қалпына келтіру қызметінің немесе жадтың органикалық негізі біздің жүйке затының икемділігі болып табылады ... [23].
Шығармашылық қызметтің қажеттілігі шығармашылық жағдайға байланысты болуы мүмкін. Шығармашылық жағдай - бұл адам қолда бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін мақсатты қызметті жүзеге асыру қажеттілігін түсінетін жағдай. Шығармашылық жағдайда, яғни субъектіде бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін жағдайларда саналы мақсат - бұл шығармашылық міндет.
Оқу-шығармашылық міндет - бұл педагогтің оқушылардың алдына қойған міндеті, колледж оқушылары үшін жаңа түрдегі жағдайда, яғни оқушылардың өздерінде бар тәжірибені пайдалануға мүмкіндік бермейтін немесе шектейтін жағдайларда, колледж оқушыларынан ой және практикалық іс-әрекеттерді талап ететін, нақты оқу пәні бойынша білімді, іскерлікті және дағдыларды. Белсенді өз бетінше меңгеруге және бір мезгілде білімді, іскерлікті және шығармашылық қызмет дағдыларын меңгеруге, олардың шығармашылық ойлауын, олардың шығармашылық қиялын дамытуға бағытталған. Шығармашылық тапсырманы көру және қалыптастыру білігін қалыптастыру -- мұғалім мен оқушының өзара әрекеттестігінде көрінетін шығармашылыққа оқытудың маңызды сәті.
Проблемалық жағдай ұғымын аша отырып, Т. В. Кудрявцев былай деп жазады: "проблемалық жағдай -- танымдық немесе практикалық қиындықтарды бастан кешірген субъектінің кейбір психикалық жағдайы, бұл субъект пен қызмет объектісі мен таным арасындағы қарама-қайшылықты анықтаған" [24].
Проблемалық оқыту теориясының негізінде адамның кейбір бастапқы қабілеттері бар, бірақ олар тұжырымдамада бар және Субъектінің тиісті қызметі процесінде ғана дами алады
И.Я. Лернер және М.Н. Скаткин табиғаттан берілген қабілетке қарамастан әр адам оны әртүрлі деңгейде жүзеге асыра алады деп ой айтты. Тек мақсатты оқыту ғана салынған шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Шығармашылық қызметтің белгілері мен мазмұнын көрсете отырып, И. Я. Лернер мен М. Н. Скаткин физикалық түрде ойлау операцияларын сипаттайды, онсыз ол мүмкін емес деп есептейді. Бұл - жаңа жағдайға білім мен іскерлікті өз бетімен ауыстыру; таныс жағдайларда жаңа проблеманы пайымдау; объектінің жаңа функцияларын пайымдау; объектінің жаңа күтпеген мақсатқа қызмет ету қабілеті; қызметтің белгілі тәсілдерін жаңа тәсілге дербес біріктіру; объект құрылымын пайымдау: жағдайға тап болған адам осы объектінің барлық элементтерін ұстап қалады; осы проблеманың мүмкін болатын шешімдерін пайымдау, объектінің (проблеманың) жан-жақты көрінісі; объектінің (проблеманың) қағидатты түрде басқа белгілі немесе белгілі комбинациясы болып табылатын шешімнің жаңа тәсілі [25].
Психолог А. Ф. Эсаулов жасаушы үшін "өнімді ойлау, елестету, қиялдау, қалыптасқан жағдайларда күтпеген жаңа позицияларды табу, күтпеген амалдар және бұрын белгісіз көзқарастар" 256, б.143 маңызды екенін айтады. Автордың жұмыстарында жүйелік ойлауды қалыптастырудың маңыздылығына назар аударылған, өйткені ҒТР ғасырының серпінділігі жаңа идеяларды мақсатты, кепілді, жеделдете жинақтауды талап етеді [27].
Қиял (Үлкен Кеңес Энциклопедиясында) бейне, көрініс немесе идея түрінде жаңа құру психикалық процесі ретінде анықталады.
"Қиял - бұл еңбек процесінде пайда болған және дамыған адамдық қызмет. Еңбек адамның қоршаған ортаға әсері, мақсатты және жоспарлы сипатқа ие болмыстың өзгеруі. Бұрын бірдеңе, адам ұсынады, не істеу керек және ол қалай жасайды [28].
"Қиял - бұл адамның шығармашылық қызметінің қажетті элементі, ол еңбек өнімдерінің бейнесін құруда, сондай-ақ проблемалық жағдай белгісіздікпен сипатталған жағдайларда мінез-құлық бағдарламасын құруды қамтамасыз етеді" [29].
В. В. Давыдов бір жағынан қиял қабілеті адам қызметінің кез келген түріне қатысты әмбебап болып табылады, екінші жағынан ол өнер саласындағы шығармашылық қызмет процесінде барынша толық және табысты дамып келеді деп санайды. Көркем бейнені жасау адамның жоғары дамыған қиялын болжайды. Қиялды дамыту үшін шын мәнінде объектілерді және олардың бөліктерін ғана емес, ең алдымен олардың арасындағы қарым-қатынасты да бөліп көрсете білуді қалыптастыру қажет. Бұл қарым-қатынаста бағдарлай білу, олармен жұмыс істеу, және ең бастысы, тұтастыққа әкелетін оларды жалпылау [30].
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе төмендегідей қорытындыға келуге болады. Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан тек адамға ғана тән Шығармашылық сөзінің төркіні - шығару, ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте Шығармашылық - қайталанбас тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп түсіндіріледі. Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері кез-келген баланы шығармашылық деңгейге көтеруге болатындығын айтуда. Жұмыстарды талдау негізінде оқытудың ғылыми-техникалық деңгейін айтарлықтай арттырумен қатар шығармашылық қиялды табысты дамытуға, кәсіби қызметтің түрлі салаларын табысты меңгеру үшін қажетті оның даму деңгейін қамтамасыз етуге болады деген қорытынды жасауға болады.
1.2 Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту
Шығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Ал, бүгінгі күрделі жаңарулар тұсында балалардың шығармашылық бастамасы басты нысанасы болып отыр. Мұндай күрделі мәселені шешуде бастауыш мектептің алар орны ерекше. Баланың шығармашылық бастамасын дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық ұғымы мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болған. Ежелден-ақ ойшылдарымыз Жүсіп Баласұғын, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған. Педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренконың шығармаларында шығармашылықты дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын. Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выгодский., В.В.Давыдов, Л. В. Занков, В. А. Крутецкий, өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұханов, Ж.М.Әбдилдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын қоры деп білеміз [31].
Оқушының шығармашылығы - тек өзіне жаңалық болып табылатын, субъективтік жаңалық.
Сурет 1 - Шығармашылық тұрғыдан дамыған тұлға моделі
Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп олардан интеллектуалды орта қүру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек дарындыларды іздеп, тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан келерлік іс.
Адамның еңбегі мен жұмыс күшіне мамандығына бағалы тауар есебінде қарайтын жаңа көзқарас, өндіріс орындары мен басқа да халық шаруашылық мекемелерінен ғылыми зерттеу орталықтарынан қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде олардың ынтасы мен шығармашылық қабілетіне, ойлап-болжай білетіндігіне, тағы сол сияқты жақтарына назар аударуды талап етуде. Сұранысқа сай жоғары дәрежедегі маман қызметкерлер мен жұмыс орындарын қамтамасыз ету үшін, оқушылар арасында шығармашылық қабілеттерін анықтау және оларды әдейі әдістемелерді қолдана отырып, дамыту мәселелеріне көңіл аудару қажет [32].
Қазіргі кезде оқу жүйесін қайта құруға бағытталған талпыныстарға қарамастан, оқыту процесінде оқушыларға дайын ақпаратты жеткізіп беруге негізделген әдістемелер орын алып келеді. Бұндай әдістемелер арқылы оқушылар еске сақтау, қайталап айту қабілеттерін ғана дамытып, біржақты ғана жұмыс жасайды. Оқытушы оқушының бұрынғы сабақтарда дайын күйінде берілген материалды қайталап айту жағына көңіл бөліп соны ғана бағалайды. Оқушының дарындылығы шығармашылық қабілеті бағалаусыз қалады. Осындай жағдайда қоғам сұранысын ескеретін болсақ, шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған оқыту әдістемелерін (дамыта оқыту әдістерін) қарастырып, ғылыми тұрғыдан зерттеп, жаппай практикаға енгізуді қолға алу керек. Оқу жүйесін қайта құру кезеңде оқыту әдістемелеріне де көңіл бөліп, заман талабына сайларына ғана қолдау көрсетіп іріктеген жөн болар еді. Етек жайған нарық жағдайында шығармашылық қабілеттері бар оқушыларды анықтай отырып, олардың әрі қарай оқытудың ғылыми тұрғыдан негізделген біртұтас әдіснамасын құрастырудың маңызы үлкен. Оқыту жұмысының табысты болуы, оқытудың озық әдістерін қолдануға ғана байланысты болып қоймай, оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің әртүрлілігін ескеруге де байланысты болатындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Шығармашылық қабілеттің балада қалыптасуы кең диопазонды: ақыл-ой қалыстығынан бастап жоғары дәрежедегі таланттылық, жалпы дарындалыққа дейінгіні қамтиды
Сондықтанда барлық оқушыларды бір нұсқалы бағдарламамен оқытар болақ, дарынды балалардың қабілеті дамуына зиян келтірген болар едік. Біздің қазіргі кездегі оқыту жүйсі орташа оқушыға, ал мамандыққа дайындау орташа маманға бағытталғанын ескерсек, шығармашылық дарынды балаларды оқыту жайы жоспарланып, оларға әдейі арналған оқу орындарының ашылуы, өкіметіміздің бұл саладағы бағытының дұрыс екендігін көрсетеді. Соңғы жылдардың ғылыми зерттеулері (С.Л.Рубинштейн., Я.А.Понамарев., В.М.Кедров., О.К.Тихомеров., А.Н.Брушинский және т.б) шығамашылыққа бейім оқушылардан маман дайындау мәселесін, әуелі бастан дарындыларды таңдап алу жағын реттеп алмай және әдейі жасалынған бағдарламалармен әдістемелер қолданбай шешуге болмайтындығын көрсетті [33].
Дарынды балаларды іріктеп алу жұмыстары жүріп жатыр десек, осы бағыттағы жұмыстардың табысты болуы үшін қажеттілерінің бірі, шығармашыл оқытушыларды - дарынды балалармен жұмыс жасай алатын мамандарды дайындау және оларды жұмысқа қажетті әдіс-құралдары мен ғылыми теориялық біліммен қамтамасыз ету мәселелері әлі шешімін таппай жатыр. Сонымен қатар, шығармашыл, дарынды балалардың негізгі бөлімі іріктеуден өтпей басқалармен бірдей жағдайда жанұя мектепке дейінгі мекемелер, мектеп кәсіптік техникалық мектеп, колледж шығармашылықтың мектептен тыс мекемелері жоғары оқу орындары өндіріс орындары сияқты тізбекте жүріп жатқанын ескерсек, шығармашыл дарынды жастарды анықтап, олардың қабілетін дамыту жұмыстары да үзіліссіз, аталған тізбек бойында жүргізіліп отыру керектігін көреміз. Осы айтылғандарды ескере отырып, психология және педагогика, әлеуметтану ғылымдарының жетістіктері мен заңдылықтарына шығармашыл балалардың техникалық шығармашылыққа қабілетін анықтау және дамыту қажет.
Шығармашылықта практикалық тексерістен өтіп, қолдау тапқан мынадай пікірлерді негіз еттік:
- шығармашылық қабілеттің ұрығы барлық адамда, кез-келген түбі түзу сәбиде болады. Айырмашылық тек қана жетісу деңгейінде және қоғамдық пайдалылығында болады:
- шығармашылық қабілетті балалық кезден бастап дамыту қажет:
- шығармашылық қабілетті дамытудың негізгі жолы - балалар мен оқушы жастарды, еңбек етудің олар үшін оқу, үйрену және тәрбие алу екендігін және осылардың бәрі де шығармашылық бағытта болу керек екендігін ескере отырып, шығармашылық қызметке тарту болып табылады [34].
Колледж білім алушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани әлемін байыту, сабаққа ынта-жігерін арттыру жеке дарындылығын дамыту - бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені, қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуымен байланысты болса, ал болашақта ғылым мен техниканың, өндірісті дамытатын бүгінгі колледж оқушылары. Сондықтан кәсіптік білім беру мекемелері үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты қажет етеді. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын дамыту, өтілген сабақтың оқу материалын терең ұғына білуге баулу - мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілген сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің әрбір өтілген сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім-тәрбиелік мәні жан-жақты ашылуы тиіс.
Осы талаптардың орынды атқарылуына ғана оқушы да шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып, әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп оқытудың озық әдіс-тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттері дами түседі.
Колледж оқушыларын шығармашылық қызметке қосу жолдары: бірінші жол -- әрбір оқушының психологиялық мінездемесі мен қызығушылығын зерттеу;
екінші жол - оқушының шығармашылық танымдық белсенділігін ынталандыру және уәждеу әдістерін әзірлеу және қолдану. Ол үшін пайдаланылады: білімқұмарлықты дамыту; барлық сабақ түрлерінде колледж оқушыларының өзіндік іздестіру қызметін ұйымдастыру; шығармашылық ойлау компоненттерінің қалыптасу деңгейін қорытынды бақылау мен өзіндік бақылауды қоса алғанда, сабақтардың барлық түрлерінде оң эмоционалдық фон жасау; колледж оқушыларын шығармашылық топтардың ішіндегі оқу процесінде әлеуметтік қатынастарға қосу; тұрақты кәсіби қызығушылықты қалыптастыру; болашақ мамандыққа байланысты нақты шығармашылық міндеттерді шешу; оқытуды өндірістік еңбекпен біріктіру;
үшінші жол - шығармашылық ойлаудың қалыптасу барысын және оның құрылымының қалыптасуын жүйелі бақылау, сыни ойлауды және шығармашылық мәселелерді шешудің дербестігін дамыту [35].
Шығармашылық ойлауды қалыптастыру процесін ұйымдастыру формалары: интеллектуалдық жаттығуды қамтитын теориялық сабақтар; шығармашылық есептерді шешу бойынша аудиториялық және аудиториядан тыс практикалық сабақтардың бірыңғай жүйесі; зертханалық жұмыстар; шығармашылық топтар базасында емтиханға колледж оқушыларын белсенді дайындауды қарастыратын емтихан кеңестері; шығармашылық дербестік деңгейін анықтайтын емтихандар -- шығармашылық қиялдың қалыптасуы; шығармашылық идеяларды жинақтауға дайындығы; шығармашылық ойлауды қалыптастыру; шығармашылық ойлауды қалыптастыру; шығармашылық тапсырмаларды шешу бойынша аудиториялық және аудиториядан тыс практикалық; шығармашылық ойлаудың бейнелі және практикалық компоненттерінің қалыптасуын және шығармашылық деңгейін, оқушылар қабылдаған шешімдерді анықтайтын курстық жобаны қорғау.
Шығармашылықтың қалыптасуының табыстылығының педагогикалық шарттары ойлау: оқылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz