Эмоционалды мәтін прагматикасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І. Жансүгіров атындағы Жетісу университеті КЕАҚ
Гуманитарлық факультет
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Магистрлік диссертация
ЭМОЦИОНАЛДЫ МАЗМҰНДАҒЫ МӘТІН ТҮРЛЕРІ: ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
Орындаған __________ Шенгельбаева Н.С. _____ _____2021ж.
Ғылыми жетекші _______ ф.ғ.к. Сырлыбаева Г.Т. _____ ____ 2021ж.
Қорғауға жіберілсін:
Кафедра меңгерушісі _________ Кыяхметова Ш. _____ _____2021ж.
Талдықорған 2021ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ЭМОЦИОНАЛДЫҚ РЕҢКТІК КӨРКЕМ МӘТІНГЕ ҚАТЫСЫ
1.1 Эмоционалдылық ұғымының лингвистика мен психологиядағы орны
1.2. Тілдегі эмоция мен психолингвистиканың байланысы ... ... ... ... ... ...
1.3 Эмоционалды мазмұндағы мәтіннің тақырыптық жағынан жіктелуі
2 ЭМОЦИОНАЛДЫ МАЗМҰНДАҒЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ (ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТ)
2.1 Эмоционалды мазмұндағы мәтінді зерттеудің маңыздылығы және негізгі ерекшеліктері
2.1 Мәтін тақырыптарының эмоционалды мазмұнда келуі ... ... ... ... .
2.2 Мәтінде эмоционалды реңк туындататын тілдік амалдар
2.3. Эмоционалды мәтін прагматикасы
2.4. В.П. Беляниннің классификациясы бойынша көркем мәтінді психолингвистикалық талдау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми диссертациямызда көркем мәтіндегі эмоциялардың белгілерін зерттеуді қарастырамыз. Диссертациялық зерттеудің негізгі мәселесі - эмоция белгілерінің мәтін құрылымына, мағынасына, жүйесіне тәуелділігі болып табылады. Бұл еңбекте адам эмоцияларының эмоционалды мазмұндағы мәтіндерде көрініс табуы, эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің ерекшеліктері, тақырыптық жағынан жіктелуі сөз болады.
Сөйлеу коммуникациясы бірқатар физиологиялық және психофизиологиялық сипаттамаларға ие бола алады. Яғни, паралингвистикалық құбылыстарды да, эмоционалды жағдайдың психофизиологиялық белгілерін де қамтиды. Көркем әдебиетте бұл құбылыстардың барлығы әртүрлі дәрежеде көрініс табады. Бұл диссертациялық зерттеуде адам эмоциясының әртүрлі жағдайда берілуі, ішкі эмоционалды жағдайынан бастап эмоционалды күйдің сыртқы көрінісіне дейін болатын психологиялық белгілері (бет тері түсінің өзгеруі, дыбыстық және қозғалғыштық белгілері), паралингвистика, мінез-құлық, қимылдар мен қалыптар секілді әртүрлі тәсілдері қарастырылған.
Зерттеу барысында бірқатар еңбектерден эмоцияға байланысты тұжырымдар жинақтап, сұрыпталды. Орыс ғалымдарының эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді жіктеуі негізге алынып, көркем шығармалардан мысалдар келтірілді.
Алдымен "эмоция" ұғымы, оның түрлері, атқаратын функциялары туралы ойымызды тереңдету мақсатымен эмоция, эмоционалдық, эмоциялық мағына жайындағы философтардың, психологтардың, физиологтардың, тіл мамандарының анықтамаларын салыстыра, басшылыққа ала отырып, тілдегі эмоцияға, сонымен қатар орыс ғалымдарының эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді топтастыруына бірінші тарауда тоқталамыз. Зерттеу жұмысы бойынша келесі авторлардың еңбектері талданды: В.П. Белянин, А.А. Льентьев, Н.В. Сапрыгина, Ж.Қ. Ибраева т.б.
Екінші тарауда А.Байтұрсыновтың көңіл-күйлердің толғау түрлерін жайлы айтқанына тоқталып, эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің ерекшелігі жан-жақты талданып, Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін!, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз, І. Жансүгіровтің Бадырақ романдарынан, Сайын Мұратбековтың әңгімелерінен, Б. Момышұлының шығармаларынан мысалдар теріліп жазылды. Аталған тарауда мәтін тақырыптарының эмоционалды мазмұнда келуін, мәтінде эмоционалды реңк туындататын тілдік амалдардың кездесуін, эмоционалды мәтіннің прагматикасын жан-жақты талдадық. В.В. Беляниннің классификациясы бойынша көркем шығармалардан мәтіндер келтіріліп, психолингвистикалық талдау жасалынды.
Сонымен, ғылыми диссертациялық зерттеуде - адамның эмоцияларын, атап айтқанда эмоционалды реакциялар мен эмоционалды күйлердің берілуінің әртүрлі тәсілдерін, көркем мәтінде эмоцияның көрініс табуын қарастырамыз.
Зерттеудің өзектілігі. Тіл біліміндегі эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің түрлері, мәтінге эмоционалды реңк беретін тілдік құралдардың қызметі, мәтін тақырыптарындағы эмоционалдылық мәселесін психолингвистикалық аспектіде зерттеу.
Зерттеу нысаны - қазіргі тілдік қорда көп зерттеуді қажет ететін психолингвистика ғылымын, эмоция, эмоционалдық терминдерін қарастыру.
Зерттеу пәні - психолингвистика, психология.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Ибраева Ж. Психолингвистика негіздері. Оқу құралы. - Алматы,2010. -122 бет. Сапрыгина Н.В. Психолингвистика художественного текста: коммуникация автора и читателя. - Одесса: Астропринт, 2012. -248стр.Залевская А.А Медведева И.Л. Психолингвистические проблемы учебного двуязычия. - Тверь, 2002. - 299 стр.Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. - Алматы: Санат, 1996. - 336 бет.Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі.Оқу құралы. - Алматы: Мектеп, 1995. - 172 бет. Шалабай Б. Көркем проза тілі. - Алматы, 1994. - 128 бет.Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы, 1982. - 280 бет.Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы, 1990. -203 бет. Елеусізова С.Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы,1996. -189 бет.Белянин В.П. Психолингвистичесчкие аспекты художественного текста. - Москва, 1998. -120 стр. Белянин В.П. Основы психолингвистической диагностики. (Модели мира в литературе). - Москва:Тривола. - 2000. -204 стр.Шульц Д.П., Шульц С.Е. Қазіргі психология тарихы. - Алматы,2018. -448 бет.Пинкер С. Тіл - инстинг. - Алматы, 2019. -386 бет.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - эмоцияны, эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді психолингвистикалық аспектіде қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін бір-бірімен іштей байланысатын мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
Эмоция ұғымы, оның мәні мен зерттелу тарихына шолу;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді жинақтау;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді психолингвистикалық аспектіде тақырыптық жағынан жіктеу;
Мәтін тақырыптарындағы эмоционалдылық реңкті айқындау;
Эмоционалды мазмұндағы: шуақты, қайғылы, қызықты, аралас мәтін т.б. түрлерін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Арнайы зерттеу нысаны бойынша мынадай мәселелер ғылыми шешімін тапты:
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді психолингвистикалық аспектіде зерттеудің маңыздылығы талданды;
Көркем мәтінге эмоционалды реңк беретін тілдік құралдар анықталды;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндердегі фразеологизмдер мен бейвербалды амалдардың қызметі талданды;
Мәтіндегі эмоцияның көрінісін анықтауда прагмастилистиканың рөлі нақтыланды;
автор - мәтін - оқырман негізінде эмоционалды мазмұндағы мәтіндер мазмұны талданды;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндердегі автор сөзі мен кейіпкер сөзінің рөлі айқындалды;
Мәтіндердің: қайғылы, күлкілі, шуақты, аралас т.б. түрлері ажыратылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Зерттеу нысаны бойынша қорғауға төмендегідей мәселелер ұсынылады:
адамның эмоцияны танып, білу тәжірибесі тілдік бірліктер арқылы түйінделеді.
психолингвистика адамның сөйлеу әрекетін, ондағы ерекшеліктерді зерттеуге бағытталған жаңа бағыт.
эмоционалды мазмұндағы мәтінді тану мәтінді ұғынып-меңгеруге байланысты, тақырып аясына байланысты жүзеге асады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіліндегі эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің арнайы зерттелуі тақырыптық-мағыналық топтарын жан-жақты саралап талдауда белгілі бір дәрежеде бағыт-бағдар береді.
Зерттеудің теорриялық тұжырымдары мен нәтижелері психолингвистика мен эмоцияның теорияларын толықтырып, аталған саладағы зерттеулерді қалыптастыруға, аталған бағыттарда маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында сипаттау, жүйелеу, топтастыру, салыстыру, қорытындылау әдістері қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Эмоция, эмоционалдылық терминін талдауда әлемдік тіл біліміндегі, түркітанудағы, қазақ тіл біліміндегі негізгі теориялық және методологиялық тұжырымдар мен ғалымдар пікірлеріне, ғылыми концепцияларына сүйендік. Олар: Белянин В.П. Психолингвистичесчкие аспекты художественного текста, Сорокин Ю.А. Психолингвистические аспекты изучения текста еңбектері зерттеуге арқау болды. Сонымен қатар, Горелов И.Н., Седов К.Ф. Основы психолингвистики, Иманалиева Ғ.Қ. Қазақ тіліндегі эмоционалды құрылымдар, Ибраева Ж. Психолингвистика негіздері еңбектерінен ақпараттар жинақталды.
Зерттеудің мақұлдануы мен жариялануы. Магистрлік диссертация тақырыбы бойынша ғылыми басылымдарға мақала жариялау:
З.Ахметованың Шуақты күндер естелік-эссесіндегі эмоционалды мазмұндағы мәтін түрлері (Материалы ХХІІ Международной научно-практической интернет-конференции Проблемы и перспективы развития современной науки в странах Европы и Азии . Украина, Переяслав, 2019г.)
Көркем мәтін психолингвистикасы (Білім-ғылым-инновация: ұлттық жаңғырулар мен интеграциялық үдерістер атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Талдықорған, 2020ж.).
І.Жансүгіровтің Бадырақ романындағы эмоцияның берілу ерекшелігі
(Innovation Management and Technology in the Era of Globalization, Ұлыбритания, Бирмингем, 2021 жыл)
Зерттеудің құрылымы. Диссертация 80 беттік жұмыста баяндалады, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер және мысалдар алған көркем шығармалар тізімінен тұрады.
1 ЭМОЦИОНАЛДЫҚ РЕҢКТІК КӨРКЕМ МӘТІНГЕ ҚАТЫСЫ
Эмоционалдылық ұғымының лингвистика мен психологиядағы орны
Магистрлік диссертациямызда эмоция ұғымының қазақ тіл білімінде зерттелуін айтпас бұрын, ең алдымен орыс ғалымдарының зерттеуіне тоқталамыз. Эмоциялар түрлі ситуацияларға байланысты, іс‑әрекет, қарым-қатынасқа түсу барысында пайда болатыны бізге мәлім. В.К.Вилюнас эмоцияларды жеке үрдістер ретінде емес, тұлғаның бүтіндей қызмет етуінің көрінуі ретінде қарастыра келе, эмоционалды құбылыстың құрылымы бір жағынан қандай да бір бейнелеуші мазмұннан, екінші жағынан эмоционалды күйзелістің өзінен тұрады деп есептеген. Эмоциялардың теориялық мәселелерін зерттеуде Л.С. Выготскийдің де қосқан үлесі зор. Ол эмоцияларды ойлаудың адамның сезімдік іс‑әрекетімен байланысының ішкі психологиялық механизмі ретінде қарастырып, олар ағзаны белсенділікке ынталандырып, оның қоршаған ортамен қатынасын реттейді деп көрсеткен. Ал, П.Я.Якобсон өз уақытында сезімдерді, көңіл-күйлерді, аффектілер мен эмоциялар сияқты эмоционалды үрдістерді өмірмен тікелей байланыстырған.
Жалпы эмoциoнaлдылық, экспpессивтiлік, бaғaлaуыштық мəселелеpіне қaтысты aйтылaтын пікіpлеp әpтүpлі. Кeз кeлген зepттеу жұмыстаpының көпшілiгiнде эмoция, эмoционaлды, экспpессивті, эмoционaлды-экспрессивті сөздері бірінің орнына бірі қолданыла беретіндігін байқаймыз. Кейбір лингвистикалық еңбектерде ешқандай эмоциялық мəні, реңкі немесе бейнесі жоқ сөздерге қатысты да эмоционалды-экспрессивті немесе экспрессивті- эмоционалды терминдерді қолдана береді.
Орыс тіл білімінде тек эмоцияға ғана қатысты емес, сонымен қатар өз еңбектерінде эмоционалдылық, экспрессивтілік сынды терминдер жайлы да айтып өткен. Мысалы, Е.М.Галкина-Федорчук эмоционалдылық пен экспрессивтілікке байланысты: Эмоциональные средства языка всегда экспрессивны, но экспрессивные средства языка могут и не быть эмоциональными, - деген пікір айтады [1, 4 б]. Ғалымның бұл пікірін бірқатар зерттеушілердің басшылыққа алатындығын, эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің айырым-белгілерін көрсетуде өзіндік маңызы болғандығын эмоционалдылық пен экспрессивтілік мəселесін көтерген еңбектерінен байқауға болады. Ал, Д.С. Писарев эмоционалдық пен экспрессивтілік туралы ғалымдардың пікірлеріне шолу жасай отырып: ... во многих исследованиях не всегда четко проводится разграничение понятий эмоциональность и экспрессивность. Категории эмоциональность и экспрессивность являются соотносимыми, а главное различие между ними состоит в следующем: если основной функцией эмоциональности является чувственная оценка объектов внеязыковой действительности, то экспрессивность - это целенаправленное воздействие на слушателя с точки зрения впечатляющей силы высказывания, выразительности. Таким образом, экспрессивность - это категория, ориентированная на адресата, т.е. имеющая прагматическое значение, - деп түйіндеп, экспрессивтілікті прагматикалық категория ретінде қарастырады [2, 116 б].
Жоғарыда келтірілген тұжырымдарға, пікірлерге арқа сүйей отырып, адамға түрлі реакция тудыратын сөздерді эмоционалды сөздер деп атап, эмоционалдылық - адамның жан-дүниесімен, іс-әрекетімен тікелей байланысты құбылыс екеніне көз жеткіземіз.
Аталған эмоционалдылық мəселесі қазақ тіл білімінде де жан‑жақты қарастырылып келеді. Эмоционалдылық, экспрессивтілік жайлы терминдерді бірқатар зерттеушілер өз еңбектерінде келтіріп, негізгі мәселе етіп алған. Солардың бірегейі З.Х. Ибадильдина өз еңбегінде былай дейді: Синонимичное употребление терминов эмоционально-экспрессивный, экспрессивно-эмоциональный, экспрессивно-эмоционально оценочный (с разной последовательности компонентов) указывает на отсутствие разграничений разных понятий, стоящих за ними. Термин же лексика с эмоциональной окраской уместен в стилистических исследованиях, где эмоциональная окраска слова рассматривается как его стилистическое качество [3, 20 б].
Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық пен экпрессивтілік жайында мәселені Ғ.Иманалиева Эмоционалдылық және оның тілдегі көрінісі атты ғылыми мақаласында: Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық пен экспрессивтілік мəселесінің қарастырылуын шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Біріншісі, арнаулы орта жəне жоғары оқу орындарына арналған қазақ тілінің оқулығы, оқу құралдарында берілуі, сондай-ақ ғылыми басылым ретінде жарық көрген жəне тілдің лексикология, стилистика немесе басқа мəселелерін қарастыру барысында айтылған мəліметтер, ал екіншісі соңғы жылдары қолға алына бастаған, эмоционалдылық пен экспрессивтілік арнайы зерттеу нысаны етіп алынған жұмыстар деп бөліп қарастырып, эмоционалдылық мәселесін зерттеуге қатысты бірнеше канд. диссертацияларды атап көрсетеді. Олар: Х.М. Нұрмұқaновтың Эмоционaльно-экспрессивная лексика драмaтургических произведении М.Ауэзова атты кaндидаттық диссертациясы (1969), Ш.И. Нұрғожинaның Эмоционально-экспрессивaя лексика казахского разговорного языка атты кандидаттық диссертациясы (1989), З.Х. Ибaдильдинаның Эмотивная лексика казахского и русского языков aтты кандидаттық диссертациясы (1997), А.Ғ. Сембaеваның Көркем шығaрмалардағы эмоционалды-экспрессивті лексика (О. Бөкеев шығaрмалары бойынша) (2002), Б.С. Жонкешовтың Эмоционaлды бірліктердің тілдік табиғаты (семантика, сөзжасам, фоносемантика) aтты кандидaттық диссертaциясы (2006), А.А. Мұсaбекованың Қaзіргі қазақ публицистикасында экспрессия мен эмоцияны білдірудің тілдік құралдары aтты кандидаттық диссертaциясы (2004), К.С. Сарышовaның Қазaқ тіліндегі эмоцияны бейнелейтін фразеологизмдер атты кандидаттық диссертaциясы (2006) [4].
Жоғарыда аталған еңбектерден тіл білімімізде де эмоционалдылықтың жан‑жақты зерттеліну үстінде екенін көреміз.
Эмоцияның тіл арқылы көрініс табуын, тілдік құралдар арқылы берілуін орыс ғалымдары кеңінен зерттеп, аталған бағыт бойынша көптеген зерттеу еңбектері жарық көрген. Алайда, қазақ тіл білімінде де бірқатар зерттеушілеріміз осы мәселе аясында канд. диссертация, оқулық, монографияларды жазған. Мысалы, қазақ тілінде эмоция мәселесі Қ. Жарықбаевтың "Психология", Ә. Алдамұратовтың "Жалпы психология", Н. Итбаевтың "Жалпы психология" оқулықтары мен Х. Нұрмұқановтың "Сөз және шеберлік" монографиясында көрініс тапқан.
Соңғы жылдардағы зерттеулерге сүйенсек, халықтың өмір сүру салты, болмысы, табиғаты, рухани құндылықтары тіліміздің түрлі салаларында кездесетінін аңғарамыз. Осыған байланысты тіл біліміндегі кейіннен жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары тілдегі рухты, ұлттық ерекшелікті, мінез-құлықты танытуға бағытталған.
Зерттеу жұмысын жазу барысында адамның басынан түрлі күйдің өтетіндігін, кейде көкірегін қуаныш кернеп, кейде мұңайып, бірде салы суға кететін кездері болатындығын анықтадық. Адамның мұндай кездегі түрлі эмоциялары сөйлеу арқылы сыртқа шығады. Ә. Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз романындағы ержүрек жауынгер, дара тұлға Бауыржан Момышұлының мына бір мәтінде көрініс тапқан көңіл-күйіне назар аударайық:
─ Ол адамдарға пәтер кейінірек беруге ұйғарылған еді. Сіз пәтер сұраған соң сол екеуін қосып, сізге қамқорлық жасайық деген едік...
─ Молчать! ─ дейді Бауыржан. ─ Маған мұндай қамқорлықтың керегі жоқ. Жиырма минуттан кейін маған телефон соғып, бұл пәтердің бұрынғы иелеріне берілгендігін хабарлаңыз. Понятно вам?!
─ Түсінікті, түсінікті, жолдас Момышұлы. Тек сіздің берген пәтерден неге бас тартып тұрғаныңыз түсініксіз.
─ Ол солдаттың анасы ғой! Солдаттың анасы деген сөздің мағынасын түсінесіз бе? Солдаттың анасы ─ Россияның анасы! Енді ұғынықты ма сізге?(33-бет)
Бұл үзіндіден Бауыржан Момышұлының өзіне тән қаталдығы оның сөйлеу мәнерінен, интонациясынан көрініп тұрғанын байқауға болады. Сұрақ белгісі, леп белгісі қойылған сөйлемдер адамның эмоциясын жеткізуде маңызды рөл атқарады. Сол эмоцияның әсерінен Бауыржанның көзі ежірейіп, мұрты одан сайын тікірейе түсіп тұр.
Көркем шығармадағы кейіпкер эмоциясы оның басқа кейіпкермен қарым-қатынас жасау барысында көрінетіні анық. Сонымен қатар, адам эмоциясы белгілі бір ситуацияға, басына түскен жайтқа байланысты қалыптасатынын ерекше айтып өтуге болады. Оған дәлел ретінде Ақиқат пен аңыз романының бас кейіпкері қолбасшылық қызметін атқарған, жау тылынан талай солдаттарын аман алып қалған Бауыржан Момышұлының дауыс ырғағының жоғары болуы, қатал мінезі, өзіне ұнамаған сәттерде ашуға булығуы, бұйыра сөйлеуі бола алады. Мысалы:
─ Ол жара арқаңыздың қай тұсында? ─ дедім ойымда бөтен ештеңе жоқ мен, батырлар жырында айтылатын: Омыртқада он жара, қабырғада қырық жара дейтін жолдар есіме түсіп.
Бауыржан маған алая бір қарады да, жонын беріп теріс айналып кетті. Үстіндегі кительді жауырынының астындағы көйлекпен қоса, жоғары қарай жұлқи тартып, тез көтерді де:
─ Қара! ─ деп зекіді маған.
Мен оның етіндегі жараның орнын тексерейін деп ойлаған жоқ едім. Ол арқасын жалаңаштай бастағанда не істерімді білмей, бөгеліп қалдым.
─ Қара деймін! ─ деді ол даусын одан сайын қатайта түсіп. Мен амалсыздан оның қоңырқай тәніне көз салып, қолыммен арқасын сипалай бастадым.
─ Мына біреу ме? ─ дедім сегізкөздің тұсындағы титтей тыртықты көріп.
─ Жоғары сырсаңшы көйлекті, адам құсап,─ деді Бауыржан дегбірсізденіп.
Қолым дірілдеп көйлегін жоғары көтерсем, расында да жауырынынан бір қарыстай төмен, қыр арқасында ақ тыртық бар екен(18-бет).
Мұнда бас кейіпкердің бойын бір ашу сезімі билеп, екінші кейіпкерге бұйыра, дауыс көтере сөйлеп тұр. Адам біреуге деген сезімін оған қарым-қатынасы арқылы білдіреді. Эмоцияның тууы тікелей сезімге қатысты және оның қысқаша көрінісі болып табылады. Алайда, эмоцияның бір ерекшелігі ол сезім секілді емес, адамға бағынады, адам эмоциясын тежей алады.
Қ. Жарықбаев Психология атты еңбегінде сезімге мынадай анықтама береді: сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік, шошыну, абыржу, наздану, іш пысу, зерігу т.б. осындай сезімдер мен эмоциялардың сан алуан түрлері [5, 192 б.]. Сонымен қатар, сезім мен эмоцияның аражігін ажыратудың маңызын айта келе, сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктерін жіктеп көрсетеді. 1) қарама-қарсы полярлық сапалықтар. Мысалы, сүйсіну, сүйсінбеу, көңілдену, қажу, шаттық, уайым т.б; 2) сезімдер актив және пассив бөлінуі. Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық т.б жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б сезімдер жатады; 3) жігерлену және кернеуден босану немесе шешілу. Мәселен, адамның мәреге жетуі шешуші кезең болып табылады. Мәреге тақалғанда адам бар күш-жігерін жұмылдырады. Осы кезең өткен соң басқа бір күйге түседі. Мұны кернеуден босану (шешілу) сезімі дейді [5, 192 б.].
Жоғарыда айтып өткеніміздей, эмоцияға байланысты да түрлі пікір, тұжырымдар жетерлік. Эмоция - латын тілінен аударғанда тітіркендіру, толқу, деген мағынаны білдіреді. Бұл жан-дүниенің сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан ызалану, қаһарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Эмоция - адамдар мен жануарлар дүниесінде де көрініс беретін кейіп. Сезім мен эмоцияның адам іс әрекеті мен көңіл-күйіне ұнамды әсер етуі стеникалық-күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық - әлсіз, жағымсыз сезім тудырады [6, 51 б.].
Эмоция термині жайында И.С.Баженова өзінің ОБОЗНАЧЕНИЯ ЭМОЦИЙ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ТЕКСТЕ авторефератында мынадай тұжырым жасайды: Эмоция, ішкі модификацияны білдіретін күрделі ұғым ретінде адамның күйі және оның қоршаған ортаға қатынасын екі құбылыс арқылы білдіреді: эмоционалды күйлер және эмоционалды реакциялар. Эмоционалдық жай-күй белгілі бір жайтқа байланысты адамның сезінген көзге көрінбейтін ішкі, жасырын күйлері, ал эмоцияны сезіну арқылы адамның сезімдерінің сыртқа шығуы "эмоционалды реакциялар" болып табылады [7, 14 б.].
Философия, физиология, психология т.б. ғылымдардың аталған бағыт бойынша зерттеулерін, нәтижелерін тіл өз бойына жинақтай алады. Осыны ескере отырып, адам эмоциясына қатысты лингвистикалық зерттеу жұмыстарын өзге ғылымдармен байланыстыра қарастырған дұрыс деп тауып отырмыз. Адамға тəн жақсы көру, жек көру, жирену, таңдану, жеру, күйіну, сүйсіну, наздану т.б. да сезім, жай-күйлеріне қатысты тілдік бірліктерге лингвистикалық талдау жасағанда оларға тек тілдік тұрғыдан ғана емес, философиялық, физиологиялық, əлеуметтік, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан да талдау жасау қажет.
Адам эмоциясына, оның ішінде балалар мен жасөспірімдер эмоциясына басты назар аударатын ғылым салаларының бірі - педагогика. Тәрбие саласы үшін адам эмоциясының ерекшеліктері, эмоцияның жас ерекшелікке байланысты өзгеріп отыруы аса маңызды рөл атқарады. Дидактикада мұғалімнің эмоциясы дұрыс болуы басты назарда ұсталынады. Ондағы сабақты жылы шыраймен, мейіріммен бастауы оқытушының оқушыға деген қарым-қатынасы, ықыласы оның білім алуға деген құлшынысын арттыратыны белгілі. Педагогика саласына байланысты түрлі пікірлер өткен ғасырларда да орын алып отырған. Личность и неврозы, Психология отношений еңбектерінің авторы В.Н.Мясищев адамның психикалық деңгейі жайлы, оқытудың психотерапиялық қызметі жайлы мәселе көтерген. Адам қоғам өмірінде қандай із қалдырды, басқаша айтқанда, тұлғаның тарихи маңызы қандай деген бірқатар сұрақтарға, сонымен қатар, адамды жылы сөзбен де емдеуге болатындығы жайлы ғылыми пікірлер айтқан. Оқытушы оқушыларымен қарым-қатынасқа түсу барысында эмоцияға ерік бермей, өзін-өзі ұстай алуы қажет. Жасөспірім шақта оқушылардың эмоционалды болып өзгеруі, олармен педагогтың талапқа сай жұмыс атқара алуы тікелей осы педагогика ғылымымен байланысты.
Эмоцияның жас ерекшелікке, түрлі ситуацияға байланысты өзгеріп отыруын мектеп қабырғасынан анық көруге болады. Қ.Жарықбаев Жантану негіздері атты еңбегінде мектеп оқушылары арасында бір-біріне еліктеушіліктің басым болатындығы, балалардың эмоцияға ерік беруі жиі байқалатындығы жайында айта келіп, мұғалімнің сабақ беру барысынды ерік-жігер тәрбиесін қоса алып жүруі көп көмегін тигізетіндігі жайлы айтып өтеді.
Сондай-ақ, балалардың психологиялық қиындықтарға түспеуіне баса назар аудару қажет екені аталған ғылым саласында ерекше рөлге ие. Себебі, адам ағзасы сыртқы әсерлерге тез жауап қайтарады. Осыған орай эмоцияның физиология ғылымында көрініс табуына тоқталамыз. Физиология - адамдардың, жануарлар мен өсімдіктердің ағзасындағы тіршілік процесін зерттейтін ғылым. Яғни, адам эмоциясын физиологтарда зерттейді. Оған дәлел, эмоциялық көңіл-күй жағдайында адам қызарады, кейбіреулері - бозарады, түсі өзгеріп кетеді. Адамның эмоциялық жағдайларының жүрек қызметінің өзгерістерімен байланысы анық байқалады. Эмоциялық жағдайларда тыныс алу да өзгереді: сезімнің бір түрлерінде ол жиілінеді, кейде бәсеңдейді. Ас қорыту үрдістері мен ішкі секреция бездерінің қызметі ағзаның қызметіне әсер етеді.
Осы орайда П.К. Анохиннің Адамның басқа күйіне қарағанда эмоциялық күйдің ерекшелігі - оның интегративтілігі, яғни ағзаның барлық функцияларын біртұтас нәрсеге жұмылдыра білу қасиеті. Эмоциялардың өзі алдымен ағзаға әсер ететін пайдалы немесе зиянды нәрселердің абсолютті сигналы болуы мүмкін , - деген тұжырымын негізге аламыз [8, 217 б.].
Эмоциялардың адамның дем алу, қан айналу органдарына өзгерістер енгізетінін, адамның беті мен (мимика) барлық дене қимылдарына (пантомимика), сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясы мен паузасына да өзгерістер енгізетіні анық. Осы тұста қорыққан адамның бейнесін, қозғалысын елестетсек. Бойын қорқыныш билеген адамның қасы тартылып, түсі бозарады, қозғалыстары баяулап немесе мүлде тоқтайды, денесі дірілдейді, қалшылдайды, шашы тікірейіп, көзі шарасынан шығып кете жаздайды, даусы қарлығып, кібіртіктейді, салқын тер шығады,буыны дірілдейді. Берілген адамның қалпына байланысты Ә. Нұршайықов романынан мына үзіндіні келтіруге болады:
─ Сен секретарь болсаң... деп ол кезде мұрты жоқ Бауыржан ерні жыбырлап, құлағын қайшылаған тістеуік жылқыға ұқсап, иегін көтеріп кеп қалады. Содан кейін шпорын сыңғырлата екі аяғын сарт еткізеді де, қылышын қынабынан суырып кеп алады. Оны жарқ-жұрқ еткізіп, жоғары қарай енді көтере бергенде секретарь сасқанынан сып беріп үстелдің астына кіріп кеп кетеді.
─ Мен Бауыржан Момышұлымын! ─ деп Бауыржан қылышын салют берген атты әскер тәртібінше серт ұстап, қаздиып тұра қалады.
─ Ойбай... Бауке... Кешіріңіз... Сіз екеніңізді... байқамай қалдым, ─ дейді зәресі ұшып кеткен бастық әр сөзін әрең айтып. ─ Ғафу етіңіз.
─ Шық бері, ─ дейді Бауыржан.
─ Қылышыңыздан қорқамын, ─ дейді анау.
─ Өй, неге қорқасың? Мен саған Жазушылар одағының генералы деп салют беріп тұрмын ғой, ─ дейді бұл.
Секретарь буыны дірілдеп, қапелімде орнынан тұра алмайды(176-бет).
Сөйлеуде эмоционалдылық адамның оң жақ ми қыртысымен тығыз байланысты. Егер де осы жағдай бұзылатын болса, онда ауру адамның интонациясы бірізді болуымен қатар, сөйлеу ағымы да бұзылады (бұл жағдайда ауру адам айтылып тұрған сөз мағынасын түсінуі мүмкін, бірақ оның ренжіп немесе ойнап айтып тұрғандығын айыра алмайды). Ал керісінше сол жақ ми қыртысы жұмыс істемеген жағдайда (сөйлеу әрекеті барысындағы сөйлеуді құрудың логика-грамматикалық доминанты ) ауру айтылған сөзді түсінбеуі және оның қандай эмоциялық тонмен айтылғандығын білмеуі мүмкін [9, 276 б.].
Психология ерте заманнан келе жатқан ғылым саласы болып табылады. Психология - психикалық құбылыстардың пайда болу, даму, қалыптасу заңдылықтарын қарастыратын ғылым.
Психологиялық және лингвистикалық еңбектерде адамның эмоциясын зерттеудің екі жолы қарастырылады: 1) алдымен адамға тән эмоциялық сезімдерді анықтау арқылы оның тілдегі көрінісін зерттеу; 2) тілдегі эмоциялық құралдарды анықтау арқылы адамның сезімдер дүниесіне талдау жасау - дейді [10, 12 б.].
Қ. Жарықбаев өзінің Психология оқулығында эмоциялардың жағымды және жағымсыз, қарапайым және күрделі деген түрлерін атай келіп, әрқайсысына түсініктеме береді.
Күрделі эмоциялардың бірі - көңіл. Көңіл - салыстырмалы түрде ұзағырақ болатын және адамның толғанысына белгілі із қалдыратын өзіндік бояуы бар эмоциялық жағдай. Көңіл-күй қанша субъективті болса да, ол белгілі бір себептермен байланыста келеді. Оны адам жіті түсіне алмауы да мүмкін. Белгісіз күйге итермелейтін себептердің қатарына адамның денсаулық жағдайы, қоршаған орта ерекшелігі, адамдармен қарым-қатынасы, атқарып жүрген қызметін жатқызуға болады. Адамның "себепсіз қуанышта", "есепсіз қайғыда" жүретін кезі осындай көңіл-күйге байланысты болса керек. Эмоцияның қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін түрі - аффектер (қазақ тілінде "жан ұшыру"). Аффект жағдайында адамның бүкіл психикалық жағдайы бұзылады, зәресі ұшып қорқады, жаны түршігеді, долданады, кенеттен уайымға салынып қамығады. Аффектерге өзін-өзі ұстай алмайтын, тәрбиесі төмен не жүйке жүйесінде ақауы бар, өз эмоцияларын бақылай алмайтын немесе бақылағысы да келмейтін эгоист адамдар бейім тұрады. Ал адамгершілігі жоғары, көрген-білгені, тоқығаны көп тәрбиелі адамдар мұндай күйді өзінің ерік-жігері арқылы реттеп, қиын болса да өзін тежеп отырады [5, 196-197 б.].
Қ. Жарықбаев "Психология" еңбегінде эмоцияны топқа жіктеу мәселесі бойынша былай тұжырым жасайды: Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап,жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар - белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады [5, 194 б.].
Ғ. Иманалиева өзінің "Адам эмоциясы" атты мақаласында эмоцияның басқа ғылым салаларында көрініс табуына ерекше тоқталады: Психикалық құбылыстар дегеніміз не? Психикалық құбылыстар психикалық процестердің, психикалық қалыптың, психикалық қасиеттердің жиынтығынан тұрады. Психикалық процестер деп адамның заттар мен құбылыстарды танып білуі ретінде көрінетін түйсік, қабылдау, елес, ойлау, қиял, ерік, сезім т.б. танылады. Психикалық қасиет деп бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын мінез, қабілет, темперамент, талғам, дүниетаным сияқты ерекшеліктер танылады. Психикалық кейіп деп үрейлену, абыржу, шабыттану, қорқу, ұялу сияқты адамның түрлі көңіл-күйінің компоненттері танылады. Яғни, зерттеу нысаны ретінде алынып отырған адам эмоциясы психикалық құбылыстар ішінде психикалық кейіпке жатады. ‒ деген пікірін білдіреді [11].
Қазіргі таңда психология ғылымының адамның іс-әрекетіндегі эмоцияның қызметін зерттеуге бағытталғандығын айта келе, "Эмоционалдылық - дүниедегі зат пен құбылысқа, оқиғаға жеке кісінің берген сезімдік бағасы. Адамның зат пен құбылысқа, іс пен оқиғаға көзқарасы әр түрлі болуы мүмкін. Кейде олардың жағымды не жағымсыз жағын әңгіме етсе, кейде оларға көңіл-күйін, ұнатуын, таңдануын, еркелетуін т.б. білдіріп отырады. Мұндай семантикалық оттеноктер фразеологизмнің мағынасынан әрқашан табылып отырады... Жеке сөздердің экспрессивті-эмоционалдық мәніне қарағанда, фразеологиялық единицалардың құрамында ұшырасатын экспрессивті-эмоционалды бояу анағұрлым бейнелі де әсерлі келетін тәрізді. Бұларды бөліп қараудың қажеттілігі де осындай табиғатына байланысты", - дейді Р. Сәрсенбаев, М. Жақыпбеков [12, 27-30 бб.].
Адам қоршаған ортасымен байланыс жасау барысында басынан түрлі эмоцияларды өткереді. Психологтар адамда бес жүзден аса эмоция болады деген тұжырым жасайды.
Келесі кезекте эмоцияның философия ғылымында алатын орнына тоқталып өтейік. Философияда адамның қобалжу, қорқыныш сияқты эмоциялық жағдайларына ерекше мән берілген . Экзистенциализмнің негізін қалаушылардың бірі С.Кьеркегор адамның діни сенімге бет бұруына әсер еткен қорқыныш, қобалжу сезімдері екенін айтады. Философия ғылымында Құдайдан қорқу адамның адам болуына тікелей әсер етеді делінеді.
Қорыта келе, адам эмоциясы тіл арқылы өмір сүреді және адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы барысында туындайды. Сонымен қатар, эмоция тек тіл білімінің ғана емес, басқа да ғылым салаларының зерттеу объектісіне айналған. Тіл біліміндегі эмоцияға қатысты зерттеу мәселелерін басқа ғылым салаларымен байланыстыра отырып, эмоция мәселесінің әлі де терең зерттеуді қажет ететіндігін аңғарамыз.
Тілдегі эмоция мен психолингвистиканың байланысы
Магистрлік диссертациямыздың негізгі мақсаты эмоционалды мазмұндағы мәтін түрлерінің анықтамасын беріп, ерекшеліктерін ажырату,алайда біз алдымен тілдегі эмоцияның психолингвистика ғылымымен байланысын анықтап, тоқталып өтеміз. Өмірдегі түрлі жағдайларға байланысты адамда да түрлі эмоциялар пайда болады. Ол эмоциялар қарым‑қатынас барысында сөйлеу әрекеті арқылы сыртқа шығады. Орыс ғалымы П. К. Анохин эмоция теориясын кеңінен зерттей келе, мынадай анықтама береді: "Эмоция дегеніміз - адам жанын тереңнен жаралайтын қайғы-қасіреттен бастап қуанудың жоғары формаларына дейінгі адам сезінуі мен толқуының барлық түрлерін қамтитын, субъективті бояуы анық көрінетін адам ағзасының физиологиялық күйі" [13].
Жоғарыда айтып өткеніміздей эмоция мәселесін тек орыс ғалымдары ғана зерттемеген. Қазақ тіл білімінде де бірқатар зерттеушілер осы мәселе төңірегінде еңбектер жазып қалдырған. Солардың бірі Қ. Жарықбаев та Психология атты еңбегінде адам эмоциясын кеңінен зерттеп, әрқайсысының ерекшеліктеріне жеке-жеке тоқталып, өзіндік топтастыруын ұсынған: Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар ‒ белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандармен қатар, қарапайым және күрделі эмоциялар болып та бөлінеді. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі түрлеріне: көңіл, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді [5, 192-193 б.].
Эмоция табиғаты жайында тың ақпарат беріп, қазақ тіл біліміндегі эмоция мәселесінің зерттелуіне өзіндік зор үлесін қосқан деп Е.Е. Түйтені айта аламыз.Ол өзінің Психикалық жай-күйлер атауларының лингвостилистикалық сипаты ғылыми монографиясында: Эмоция міндетті түрде адаммен бірге өмір сүреді. Әрбір тұлғаның өзінің негізгі сезім палитрасы болады, ол осы сезімдер арқылы дүниені өзінше қабылдайды. Адам сезімдерінің жиынтығы - бұл адамның дүниеге және ең алдымен басқа адамдарға деген өзіндік толғанысының түрі және тікелей формасы түріндегі жиынтығы болып табылады. Жалпы психикалық толғаныс субъективті уайымдау және оның жүріс-тұрысы, психикалық әрекеттің себебі түріндегі сыртқы дүниетанымы болып табылады,- деген пікір білдіреді [14, 58 б.].
Жалпы тілдегі эмоция мен психолингвистиканың байланысы қандай? Осы сұраққа жауап іздеп көрейік.
Психолингвистика ─ сөйлеу әрекетін зерттейтін тіл білімінің саласы екенін ескере отырып, сол сөйлеу барысындағы адамның эмоциясы да осы ұғымның зерттеу объектісіне кірері анық. Олай болса төменде келтірілген ұғымдар бір-бірімен тығыз байланысты.
Психолингвистика сөйлеу әрекеті
адамның эмоциясы, көңіл-күйі
Енді ерекшеліктеріне назар аударайық. 1) психолингвистикалық тұрғыдан талдағанда көбінесе адамның эмоциясы сөйлеу әрекеті арқылы сыртқа шығады. Яғни, сөйлеу әрекеті маңызды факторлардың бірі болып саналады. Сөйлеу әрекетіне қажетті ең бірінші фактор ─ сыртқы дүниенің адам санасына әсер етуі, сол әсердің нәтижесінде мида ойдың қорытылуы, хабардың пайда болуы [15, 50 б.]. Яғни, сөйлеу ─ әрекет. Ол адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал, әсер етуін, әрекетке итеруін жүзеге асырады. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас қалыптасады. Олай дейтініміз сөйлеу жеке адамның әрекеті емес, бұл ─ әр сөйлеушінің артында тұрған әлеуметтік топтардың, қоғамның белсенділігін, қозғалысын көрсететін әрекет түрі [16, 20 б.], сонда сөйлеу әрекетінде адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, белгілі бір эмоциялардың тууына себепкер болады.
Ақиқат пен аңыз романындағы кейіпкерлердің сөйлеу әрекеті барысында екпін (тон), ырғақ т.б тілдік амалдардың кездесуін байқаймыз. Қарым-қатынастың кез келген түрінде екпін, әуен, дауыстың құбылуы кейіпкерлердің бір-бірімен қатынасуының эмоционалдық жағына әсер етеді. Нақтылай айтсақ бұл да кейіпкерлердің сөйлеу әрекетінде көрініс табатын ерекшеліктердің бірі.
Шофер сасқалақтап:
─ Мен Сізден бір тиын да алмаймын, ─ деп еді, Баукең:
─ Молчать! ─ деп ақырып қалды да, ақшаны оның алдына тастай салды. ─ Бұдан кейін алданушы болма.
Осылай деп Баукең машинадан шықты да, есігін тарс еткізіп жауып тастады. Біз қолтықтасып, ілгері кеттік.
Мысалда бас кейіпкер екінші кейіпкермен қарым-қатынасқа түсу барысында бұйыра сөйлеуі арқылы дауыс ырғағы, эмоциясы көрініп тұр.
Ой, сен өзің түк түсінбейді екенсің ғой. ‒ Ол ашу шақыра сөйледі. ‒ Гречко бұл кітапты министр ретінде жазып отырған жоқ қой. Сен айтып отырған Карпаттан асқанда кітабы командармның естеліктері, онда 1944-45 жылдардың оқиғалары қамтылады. Ол кезде Гречко Украинаны, Польшаны, Чехословакияны жаудан азат етуге қатысқан 1-гвардиялық армияның командашысы болатын. Командарм өз қарамағындағы корпустар мен дивизияларды, солардың адамдарын сөз етеді. Ол кезде партизандар тиісті майдандардың армияларымен бірлесе қимыл жасайтын. Ал Жуков өз естеліктерін Қызыл Армия Бас штабының бастығы, СССР Қорғаныс Халкомының бірінші орынбасары және жоғарғы Бас қолбасшының орынбасары ретінде жазып отыр. Сондықтан оның майдандар мен армиялар жайында айтуы, ерекше ерлік көрсеткен бірен-саран дивизияны ғана ауызға алуы өте орынды. Оның үстіне мен соғыстың соңғы жағында ғана дивизия командирі болдым емес пе? Понятно тебе?(127-б.).
Келесі мысалдан да бас кейіпкердің ашуға булыға сөйлеуін оның дауыс ырғағынан байқаймыз. Адам өзінің эмоциясын сыртқа шығаруда сұрақ белгісінің де рөлі ерекше. Соңғы сөйлемдердің сұрақ белгісі арқылы берілуі кейіпкердің ашу үстінде тұрғанын көрсетіп тұр.
Кейіпкер кей кездерде әр түрлі эмоцияны бір мезетте басынан өткеруі де мүмкін. Мысалы, қорқып тұрып жылауы мүмкін, таңдануы шошуға ұласып, соңынан қуану мүмкін. Кейіпкердің баяндай отырып сөйлеу әрекетінен пайда болған эмоциясын төмендегідей көрсетуге болады:
Шошу
Қорқу
Ұялу
Жылау
Қыздың көзі бақырайып кетті.
─ Ол... емес, апай, ─ деді дыбысы әрең шығып.
Алғашында аңғармай қалған шығарсың. Қараңғыда кездесіп пе едіңдер?─ дедім сонда да сенбей.
─ Жоқ, сонша қараңғы емес болатын... Ол жасырақ болатын... Екеуіміз танысқаннан кейін, менің ауылдан келгенімді білді де, өзін Бауыржан Момышұлымын деп айтты. Менің бұрын Бауыржан туралы естігенім болатын. Сол кісі осы екен ғой деп ойладым... Ол менімен ажырасарда: әдірісім телефон справочнигінде бар, М әрпінен қарасаң табасың деді. Үйде аға-жеңгем бар. Өзім болмасам, телефонды сол екеуінің біреуі алады деді де кетіп қалды.
─ Қай жерде кездесіп едіңдер?
─ Максим Горкий паркінде...
─Бойы қандай еді?
─ Ол кісі сұңғақ бойлы, арықша келген қара сұр жігіт болатын.
─ Басқа қандай белгілерін білесің?
─ Ешқандай белгісін білмеймін, апай. Екі көзі жылтырап тұратын сияқты еді. Қалқам, айналайын деп кісінің асты-үстіне түсіп өліп кете жаздайды екен. Парктің аузында таныса сала:
─Жүр, қалқам, ресторанға кіріп сусын ішіп шығайық, айналайын... ─ деді... Айналайын деген сөзді ылғи созып айтады. Мен содан бері осы үйге күнде телефон соғып жүрмін.
Қыз қызарып, бұл сөздерді жыларман болып айтты (105-бет).
Екі кейіпкердің сөйлесу әрекеті барысында баяндаушының эмоциялық күйі әр алуан болып ауысып тұр. Басында шошуы, артынан даусы әрең шығып бойын қорқыныш билеуі, өзінің қателескенін біліп ұялуы, сөз соңында жыларман болуы кейіпкердің бейнесін толықтырып тұрған эмоциялық жағдай сияқты көрініп отыр. Кейіпкердің дыбысының әрең шығуы, жыларман болып айтуынан өзінің эмоциясын сөйлеу әрекеті арқылы жеткізіп отырғанын байқаймыз. Аталмыш мысалдардан эмоцияның психолингвистикамен байланысын анық көре аламыз.
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап тіл білімінің психолингвистика бағыты жан-жақты зерттеліне бастады. Аталған тақырып төңірегінде ғылыми еңбектер, зерттеу мақалалары, докторлық диссертациялар қорғалды. Атап айтсақ, психолингвистикаға қатысты зерттеулер: А.А. Льентьев, Т.В. Ахутина-Рабова, И.А. Зимняя, Р.М. Фрумкина, Е.Ф. Тарасов, И.А. Новиков. Петербург қаласында Л.Р. Зиндер, В.Б. Касевич, Л.В. Сахарный, А.С. Штерн еңбектерінде көрініс тапқан.
Орыс тіл білімінде психолингвистикаға И.Н.Горелов мынадай анықтама береді: Сөйлеу тілінің қалыптасу, түсіну, қызмет ету және даму ерекшеліктерін сипаттаумен айналысатын ғылымды психолингвистика деп атаймыз [17, 3 б.]. Сонымен қатар, Н.В. Сапрыгина өзінің Психолингвистика художественного текста атты еңбегінде былай деп анықтама береді: Психолингвистика ‒ сөйлеу және сөйлеу әрекетінің психологиялық және лингвистикалық аспектілерін зерттейтін ғылым, біздің көзқарасымызша, көркем мәтіннің түсінілуі мен әсер ету мәселесі осы пәнде қарастырылады [18, 27 б.]. Сонымен қатар аталған ғылым саласы туралы А. А. Леонтьев: Психолингвистика - тіл құрылымы мен тіл қабілетінің арасындағы қатынас оның тақырыбы болып табылады. Сөйлеу әрекеті - тұтас сөйлеу механизмін, нақты психолингвистикалық үйлесімділікті, сөйлем құрамындағы ойды, логиканың қатысуын қарастырады, − деп тұжырым жасаса [19, 21 б.], Д. Слобин Психика тілді игерудің және оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Жансүгіров атындағы Жетісу университеті КЕАҚ
Гуманитарлық факультет
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Магистрлік диссертация
ЭМОЦИОНАЛДЫ МАЗМҰНДАҒЫ МӘТІН ТҮРЛЕРІ: ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
Орындаған __________ Шенгельбаева Н.С. _____ _____2021ж.
Ғылыми жетекші _______ ф.ғ.к. Сырлыбаева Г.Т. _____ ____ 2021ж.
Қорғауға жіберілсін:
Кафедра меңгерушісі _________ Кыяхметова Ш. _____ _____2021ж.
Талдықорған 2021ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ЭМОЦИОНАЛДЫҚ РЕҢКТІК КӨРКЕМ МӘТІНГЕ ҚАТЫСЫ
1.1 Эмоционалдылық ұғымының лингвистика мен психологиядағы орны
1.2. Тілдегі эмоция мен психолингвистиканың байланысы ... ... ... ... ... ...
1.3 Эмоционалды мазмұндағы мәтіннің тақырыптық жағынан жіктелуі
2 ЭМОЦИОНАЛДЫ МАЗМҰНДАҒЫ МӘТІНДЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ (ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТ)
2.1 Эмоционалды мазмұндағы мәтінді зерттеудің маңыздылығы және негізгі ерекшеліктері
2.1 Мәтін тақырыптарының эмоционалды мазмұнда келуі ... ... ... ... .
2.2 Мәтінде эмоционалды реңк туындататын тілдік амалдар
2.3. Эмоционалды мәтін прагматикасы
2.4. В.П. Беляниннің классификациясы бойынша көркем мәтінді психолингвистикалық талдау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми диссертациямызда көркем мәтіндегі эмоциялардың белгілерін зерттеуді қарастырамыз. Диссертациялық зерттеудің негізгі мәселесі - эмоция белгілерінің мәтін құрылымына, мағынасына, жүйесіне тәуелділігі болып табылады. Бұл еңбекте адам эмоцияларының эмоционалды мазмұндағы мәтіндерде көрініс табуы, эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің ерекшеліктері, тақырыптық жағынан жіктелуі сөз болады.
Сөйлеу коммуникациясы бірқатар физиологиялық және психофизиологиялық сипаттамаларға ие бола алады. Яғни, паралингвистикалық құбылыстарды да, эмоционалды жағдайдың психофизиологиялық белгілерін де қамтиды. Көркем әдебиетте бұл құбылыстардың барлығы әртүрлі дәрежеде көрініс табады. Бұл диссертациялық зерттеуде адам эмоциясының әртүрлі жағдайда берілуі, ішкі эмоционалды жағдайынан бастап эмоционалды күйдің сыртқы көрінісіне дейін болатын психологиялық белгілері (бет тері түсінің өзгеруі, дыбыстық және қозғалғыштық белгілері), паралингвистика, мінез-құлық, қимылдар мен қалыптар секілді әртүрлі тәсілдері қарастырылған.
Зерттеу барысында бірқатар еңбектерден эмоцияға байланысты тұжырымдар жинақтап, сұрыпталды. Орыс ғалымдарының эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді жіктеуі негізге алынып, көркем шығармалардан мысалдар келтірілді.
Алдымен "эмоция" ұғымы, оның түрлері, атқаратын функциялары туралы ойымызды тереңдету мақсатымен эмоция, эмоционалдық, эмоциялық мағына жайындағы философтардың, психологтардың, физиологтардың, тіл мамандарының анықтамаларын салыстыра, басшылыққа ала отырып, тілдегі эмоцияға, сонымен қатар орыс ғалымдарының эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді топтастыруына бірінші тарауда тоқталамыз. Зерттеу жұмысы бойынша келесі авторлардың еңбектері талданды: В.П. Белянин, А.А. Льентьев, Н.В. Сапрыгина, Ж.Қ. Ибраева т.б.
Екінші тарауда А.Байтұрсыновтың көңіл-күйлердің толғау түрлерін жайлы айтқанына тоқталып, эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің ерекшелігі жан-жақты талданып, Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін!, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз, І. Жансүгіровтің Бадырақ романдарынан, Сайын Мұратбековтың әңгімелерінен, Б. Момышұлының шығармаларынан мысалдар теріліп жазылды. Аталған тарауда мәтін тақырыптарының эмоционалды мазмұнда келуін, мәтінде эмоционалды реңк туындататын тілдік амалдардың кездесуін, эмоционалды мәтіннің прагматикасын жан-жақты талдадық. В.В. Беляниннің классификациясы бойынша көркем шығармалардан мәтіндер келтіріліп, психолингвистикалық талдау жасалынды.
Сонымен, ғылыми диссертациялық зерттеуде - адамның эмоцияларын, атап айтқанда эмоционалды реакциялар мен эмоционалды күйлердің берілуінің әртүрлі тәсілдерін, көркем мәтінде эмоцияның көрініс табуын қарастырамыз.
Зерттеудің өзектілігі. Тіл біліміндегі эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің түрлері, мәтінге эмоционалды реңк беретін тілдік құралдардың қызметі, мәтін тақырыптарындағы эмоционалдылық мәселесін психолингвистикалық аспектіде зерттеу.
Зерттеу нысаны - қазіргі тілдік қорда көп зерттеуді қажет ететін психолингвистика ғылымын, эмоция, эмоционалдық терминдерін қарастыру.
Зерттеу пәні - психолингвистика, психология.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Ибраева Ж. Психолингвистика негіздері. Оқу құралы. - Алматы,2010. -122 бет. Сапрыгина Н.В. Психолингвистика художественного текста: коммуникация автора и читателя. - Одесса: Астропринт, 2012. -248стр.Залевская А.А Медведева И.Л. Психолингвистические проблемы учебного двуязычия. - Тверь, 2002. - 299 стр.Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. - Алматы: Санат, 1996. - 336 бет.Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі.Оқу құралы. - Алматы: Мектеп, 1995. - 172 бет. Шалабай Б. Көркем проза тілі. - Алматы, 1994. - 128 бет.Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы, 1982. - 280 бет.Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы, 1990. -203 бет. Елеусізова С.Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы,1996. -189 бет.Белянин В.П. Психолингвистичесчкие аспекты художественного текста. - Москва, 1998. -120 стр. Белянин В.П. Основы психолингвистической диагностики. (Модели мира в литературе). - Москва:Тривола. - 2000. -204 стр.Шульц Д.П., Шульц С.Е. Қазіргі психология тарихы. - Алматы,2018. -448 бет.Пинкер С. Тіл - инстинг. - Алматы, 2019. -386 бет.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - эмоцияны, эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді психолингвистикалық аспектіде қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін бір-бірімен іштей байланысатын мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
Эмоция ұғымы, оның мәні мен зерттелу тарихына шолу;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді жинақтау;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді психолингвистикалық аспектіде тақырыптық жағынан жіктеу;
Мәтін тақырыптарындағы эмоционалдылық реңкті айқындау;
Эмоционалды мазмұндағы: шуақты, қайғылы, қызықты, аралас мәтін т.б. түрлерін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Арнайы зерттеу нысаны бойынша мынадай мәселелер ғылыми шешімін тапты:
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндерді психолингвистикалық аспектіде зерттеудің маңыздылығы талданды;
Көркем мәтінге эмоционалды реңк беретін тілдік құралдар анықталды;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндердегі фразеологизмдер мен бейвербалды амалдардың қызметі талданды;
Мәтіндегі эмоцияның көрінісін анықтауда прагмастилистиканың рөлі нақтыланды;
автор - мәтін - оқырман негізінде эмоционалды мазмұндағы мәтіндер мазмұны талданды;
Эмоционалды мазмұндағы мәтіндердегі автор сөзі мен кейіпкер сөзінің рөлі айқындалды;
Мәтіндердің: қайғылы, күлкілі, шуақты, аралас т.б. түрлері ажыратылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Зерттеу нысаны бойынша қорғауға төмендегідей мәселелер ұсынылады:
адамның эмоцияны танып, білу тәжірибесі тілдік бірліктер арқылы түйінделеді.
психолингвистика адамның сөйлеу әрекетін, ондағы ерекшеліктерді зерттеуге бағытталған жаңа бағыт.
эмоционалды мазмұндағы мәтінді тану мәтінді ұғынып-меңгеруге байланысты, тақырып аясына байланысты жүзеге асады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіліндегі эмоционалды мазмұндағы мәтіндердің арнайы зерттелуі тақырыптық-мағыналық топтарын жан-жақты саралап талдауда белгілі бір дәрежеде бағыт-бағдар береді.
Зерттеудің теорриялық тұжырымдары мен нәтижелері психолингвистика мен эмоцияның теорияларын толықтырып, аталған саладағы зерттеулерді қалыптастыруға, аталған бағыттарда маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында сипаттау, жүйелеу, топтастыру, салыстыру, қорытындылау әдістері қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Эмоция, эмоционалдылық терминін талдауда әлемдік тіл біліміндегі, түркітанудағы, қазақ тіл біліміндегі негізгі теориялық және методологиялық тұжырымдар мен ғалымдар пікірлеріне, ғылыми концепцияларына сүйендік. Олар: Белянин В.П. Психолингвистичесчкие аспекты художественного текста, Сорокин Ю.А. Психолингвистические аспекты изучения текста еңбектері зерттеуге арқау болды. Сонымен қатар, Горелов И.Н., Седов К.Ф. Основы психолингвистики, Иманалиева Ғ.Қ. Қазақ тіліндегі эмоционалды құрылымдар, Ибраева Ж. Психолингвистика негіздері еңбектерінен ақпараттар жинақталды.
Зерттеудің мақұлдануы мен жариялануы. Магистрлік диссертация тақырыбы бойынша ғылыми басылымдарға мақала жариялау:
З.Ахметованың Шуақты күндер естелік-эссесіндегі эмоционалды мазмұндағы мәтін түрлері (Материалы ХХІІ Международной научно-практической интернет-конференции Проблемы и перспективы развития современной науки в странах Европы и Азии . Украина, Переяслав, 2019г.)
Көркем мәтін психолингвистикасы (Білім-ғылым-инновация: ұлттық жаңғырулар мен интеграциялық үдерістер атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Талдықорған, 2020ж.).
І.Жансүгіровтің Бадырақ романындағы эмоцияның берілу ерекшелігі
(Innovation Management and Technology in the Era of Globalization, Ұлыбритания, Бирмингем, 2021 жыл)
Зерттеудің құрылымы. Диссертация 80 беттік жұмыста баяндалады, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер және мысалдар алған көркем шығармалар тізімінен тұрады.
1 ЭМОЦИОНАЛДЫҚ РЕҢКТІК КӨРКЕМ МӘТІНГЕ ҚАТЫСЫ
Эмоционалдылық ұғымының лингвистика мен психологиядағы орны
Магистрлік диссертациямызда эмоция ұғымының қазақ тіл білімінде зерттелуін айтпас бұрын, ең алдымен орыс ғалымдарының зерттеуіне тоқталамыз. Эмоциялар түрлі ситуацияларға байланысты, іс‑әрекет, қарым-қатынасқа түсу барысында пайда болатыны бізге мәлім. В.К.Вилюнас эмоцияларды жеке үрдістер ретінде емес, тұлғаның бүтіндей қызмет етуінің көрінуі ретінде қарастыра келе, эмоционалды құбылыстың құрылымы бір жағынан қандай да бір бейнелеуші мазмұннан, екінші жағынан эмоционалды күйзелістің өзінен тұрады деп есептеген. Эмоциялардың теориялық мәселелерін зерттеуде Л.С. Выготскийдің де қосқан үлесі зор. Ол эмоцияларды ойлаудың адамның сезімдік іс‑әрекетімен байланысының ішкі психологиялық механизмі ретінде қарастырып, олар ағзаны белсенділікке ынталандырып, оның қоршаған ортамен қатынасын реттейді деп көрсеткен. Ал, П.Я.Якобсон өз уақытында сезімдерді, көңіл-күйлерді, аффектілер мен эмоциялар сияқты эмоционалды үрдістерді өмірмен тікелей байланыстырған.
Жалпы эмoциoнaлдылық, экспpессивтiлік, бaғaлaуыштық мəселелеpіне қaтысты aйтылaтын пікіpлеp әpтүpлі. Кeз кeлген зepттеу жұмыстаpының көпшілiгiнде эмoция, эмoционaлды, экспpессивті, эмoционaлды-экспрессивті сөздері бірінің орнына бірі қолданыла беретіндігін байқаймыз. Кейбір лингвистикалық еңбектерде ешқандай эмоциялық мəні, реңкі немесе бейнесі жоқ сөздерге қатысты да эмоционалды-экспрессивті немесе экспрессивті- эмоционалды терминдерді қолдана береді.
Орыс тіл білімінде тек эмоцияға ғана қатысты емес, сонымен қатар өз еңбектерінде эмоционалдылық, экспрессивтілік сынды терминдер жайлы да айтып өткен. Мысалы, Е.М.Галкина-Федорчук эмоционалдылық пен экспрессивтілікке байланысты: Эмоциональные средства языка всегда экспрессивны, но экспрессивные средства языка могут и не быть эмоциональными, - деген пікір айтады [1, 4 б]. Ғалымның бұл пікірін бірқатар зерттеушілердің басшылыққа алатындығын, эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің айырым-белгілерін көрсетуде өзіндік маңызы болғандығын эмоционалдылық пен экспрессивтілік мəселесін көтерген еңбектерінен байқауға болады. Ал, Д.С. Писарев эмоционалдық пен экспрессивтілік туралы ғалымдардың пікірлеріне шолу жасай отырып: ... во многих исследованиях не всегда четко проводится разграничение понятий эмоциональность и экспрессивность. Категории эмоциональность и экспрессивность являются соотносимыми, а главное различие между ними состоит в следующем: если основной функцией эмоциональности является чувственная оценка объектов внеязыковой действительности, то экспрессивность - это целенаправленное воздействие на слушателя с точки зрения впечатляющей силы высказывания, выразительности. Таким образом, экспрессивность - это категория, ориентированная на адресата, т.е. имеющая прагматическое значение, - деп түйіндеп, экспрессивтілікті прагматикалық категория ретінде қарастырады [2, 116 б].
Жоғарыда келтірілген тұжырымдарға, пікірлерге арқа сүйей отырып, адамға түрлі реакция тудыратын сөздерді эмоционалды сөздер деп атап, эмоционалдылық - адамның жан-дүниесімен, іс-әрекетімен тікелей байланысты құбылыс екеніне көз жеткіземіз.
Аталған эмоционалдылық мəселесі қазақ тіл білімінде де жан‑жақты қарастырылып келеді. Эмоционалдылық, экспрессивтілік жайлы терминдерді бірқатар зерттеушілер өз еңбектерінде келтіріп, негізгі мәселе етіп алған. Солардың бірегейі З.Х. Ибадильдина өз еңбегінде былай дейді: Синонимичное употребление терминов эмоционально-экспрессивный, экспрессивно-эмоциональный, экспрессивно-эмоционально оценочный (с разной последовательности компонентов) указывает на отсутствие разграничений разных понятий, стоящих за ними. Термин же лексика с эмоциональной окраской уместен в стилистических исследованиях, где эмоциональная окраска слова рассматривается как его стилистическое качество [3, 20 б].
Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық пен экпрессивтілік жайында мәселені Ғ.Иманалиева Эмоционалдылық және оның тілдегі көрінісі атты ғылыми мақаласында: Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық пен экспрессивтілік мəселесінің қарастырылуын шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Біріншісі, арнаулы орта жəне жоғары оқу орындарына арналған қазақ тілінің оқулығы, оқу құралдарында берілуі, сондай-ақ ғылыми басылым ретінде жарық көрген жəне тілдің лексикология, стилистика немесе басқа мəселелерін қарастыру барысында айтылған мəліметтер, ал екіншісі соңғы жылдары қолға алына бастаған, эмоционалдылық пен экспрессивтілік арнайы зерттеу нысаны етіп алынған жұмыстар деп бөліп қарастырып, эмоционалдылық мәселесін зерттеуге қатысты бірнеше канд. диссертацияларды атап көрсетеді. Олар: Х.М. Нұрмұқaновтың Эмоционaльно-экспрессивная лексика драмaтургических произведении М.Ауэзова атты кaндидаттық диссертациясы (1969), Ш.И. Нұрғожинaның Эмоционально-экспрессивaя лексика казахского разговорного языка атты кандидаттық диссертациясы (1989), З.Х. Ибaдильдинаның Эмотивная лексика казахского и русского языков aтты кандидаттық диссертациясы (1997), А.Ғ. Сембaеваның Көркем шығaрмалардағы эмоционалды-экспрессивті лексика (О. Бөкеев шығaрмалары бойынша) (2002), Б.С. Жонкешовтың Эмоционaлды бірліктердің тілдік табиғаты (семантика, сөзжасам, фоносемантика) aтты кандидaттық диссертaциясы (2006), А.А. Мұсaбекованың Қaзіргі қазақ публицистикасында экспрессия мен эмоцияны білдірудің тілдік құралдары aтты кандидаттық диссертaциясы (2004), К.С. Сарышовaның Қазaқ тіліндегі эмоцияны бейнелейтін фразеологизмдер атты кандидаттық диссертaциясы (2006) [4].
Жоғарыда аталған еңбектерден тіл білімімізде де эмоционалдылықтың жан‑жақты зерттеліну үстінде екенін көреміз.
Эмоцияның тіл арқылы көрініс табуын, тілдік құралдар арқылы берілуін орыс ғалымдары кеңінен зерттеп, аталған бағыт бойынша көптеген зерттеу еңбектері жарық көрген. Алайда, қазақ тіл білімінде де бірқатар зерттеушілеріміз осы мәселе аясында канд. диссертация, оқулық, монографияларды жазған. Мысалы, қазақ тілінде эмоция мәселесі Қ. Жарықбаевтың "Психология", Ә. Алдамұратовтың "Жалпы психология", Н. Итбаевтың "Жалпы психология" оқулықтары мен Х. Нұрмұқановтың "Сөз және шеберлік" монографиясында көрініс тапқан.
Соңғы жылдардағы зерттеулерге сүйенсек, халықтың өмір сүру салты, болмысы, табиғаты, рухани құндылықтары тіліміздің түрлі салаларында кездесетінін аңғарамыз. Осыған байланысты тіл біліміндегі кейіннен жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары тілдегі рухты, ұлттық ерекшелікті, мінез-құлықты танытуға бағытталған.
Зерттеу жұмысын жазу барысында адамның басынан түрлі күйдің өтетіндігін, кейде көкірегін қуаныш кернеп, кейде мұңайып, бірде салы суға кететін кездері болатындығын анықтадық. Адамның мұндай кездегі түрлі эмоциялары сөйлеу арқылы сыртқа шығады. Ә. Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз романындағы ержүрек жауынгер, дара тұлға Бауыржан Момышұлының мына бір мәтінде көрініс тапқан көңіл-күйіне назар аударайық:
─ Ол адамдарға пәтер кейінірек беруге ұйғарылған еді. Сіз пәтер сұраған соң сол екеуін қосып, сізге қамқорлық жасайық деген едік...
─ Молчать! ─ дейді Бауыржан. ─ Маған мұндай қамқорлықтың керегі жоқ. Жиырма минуттан кейін маған телефон соғып, бұл пәтердің бұрынғы иелеріне берілгендігін хабарлаңыз. Понятно вам?!
─ Түсінікті, түсінікті, жолдас Момышұлы. Тек сіздің берген пәтерден неге бас тартып тұрғаныңыз түсініксіз.
─ Ол солдаттың анасы ғой! Солдаттың анасы деген сөздің мағынасын түсінесіз бе? Солдаттың анасы ─ Россияның анасы! Енді ұғынықты ма сізге?(33-бет)
Бұл үзіндіден Бауыржан Момышұлының өзіне тән қаталдығы оның сөйлеу мәнерінен, интонациясынан көрініп тұрғанын байқауға болады. Сұрақ белгісі, леп белгісі қойылған сөйлемдер адамның эмоциясын жеткізуде маңызды рөл атқарады. Сол эмоцияның әсерінен Бауыржанның көзі ежірейіп, мұрты одан сайын тікірейе түсіп тұр.
Көркем шығармадағы кейіпкер эмоциясы оның басқа кейіпкермен қарым-қатынас жасау барысында көрінетіні анық. Сонымен қатар, адам эмоциясы белгілі бір ситуацияға, басына түскен жайтқа байланысты қалыптасатынын ерекше айтып өтуге болады. Оған дәлел ретінде Ақиқат пен аңыз романының бас кейіпкері қолбасшылық қызметін атқарған, жау тылынан талай солдаттарын аман алып қалған Бауыржан Момышұлының дауыс ырғағының жоғары болуы, қатал мінезі, өзіне ұнамаған сәттерде ашуға булығуы, бұйыра сөйлеуі бола алады. Мысалы:
─ Ол жара арқаңыздың қай тұсында? ─ дедім ойымда бөтен ештеңе жоқ мен, батырлар жырында айтылатын: Омыртқада он жара, қабырғада қырық жара дейтін жолдар есіме түсіп.
Бауыржан маған алая бір қарады да, жонын беріп теріс айналып кетті. Үстіндегі кительді жауырынының астындағы көйлекпен қоса, жоғары қарай жұлқи тартып, тез көтерді де:
─ Қара! ─ деп зекіді маған.
Мен оның етіндегі жараның орнын тексерейін деп ойлаған жоқ едім. Ол арқасын жалаңаштай бастағанда не істерімді білмей, бөгеліп қалдым.
─ Қара деймін! ─ деді ол даусын одан сайын қатайта түсіп. Мен амалсыздан оның қоңырқай тәніне көз салып, қолыммен арқасын сипалай бастадым.
─ Мына біреу ме? ─ дедім сегізкөздің тұсындағы титтей тыртықты көріп.
─ Жоғары сырсаңшы көйлекті, адам құсап,─ деді Бауыржан дегбірсізденіп.
Қолым дірілдеп көйлегін жоғары көтерсем, расында да жауырынынан бір қарыстай төмен, қыр арқасында ақ тыртық бар екен(18-бет).
Мұнда бас кейіпкердің бойын бір ашу сезімі билеп, екінші кейіпкерге бұйыра, дауыс көтере сөйлеп тұр. Адам біреуге деген сезімін оған қарым-қатынасы арқылы білдіреді. Эмоцияның тууы тікелей сезімге қатысты және оның қысқаша көрінісі болып табылады. Алайда, эмоцияның бір ерекшелігі ол сезім секілді емес, адамға бағынады, адам эмоциясын тежей алады.
Қ. Жарықбаев Психология атты еңбегінде сезімге мынадай анықтама береді: сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік, шошыну, абыржу, наздану, іш пысу, зерігу т.б. осындай сезімдер мен эмоциялардың сан алуан түрлері [5, 192 б.]. Сонымен қатар, сезім мен эмоцияның аражігін ажыратудың маңызын айта келе, сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктерін жіктеп көрсетеді. 1) қарама-қарсы полярлық сапалықтар. Мысалы, сүйсіну, сүйсінбеу, көңілдену, қажу, шаттық, уайым т.б; 2) сезімдер актив және пассив бөлінуі. Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық т.б жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б сезімдер жатады; 3) жігерлену және кернеуден босану немесе шешілу. Мәселен, адамның мәреге жетуі шешуші кезең болып табылады. Мәреге тақалғанда адам бар күш-жігерін жұмылдырады. Осы кезең өткен соң басқа бір күйге түседі. Мұны кернеуден босану (шешілу) сезімі дейді [5, 192 б.].
Жоғарыда айтып өткеніміздей, эмоцияға байланысты да түрлі пікір, тұжырымдар жетерлік. Эмоция - латын тілінен аударғанда тітіркендіру, толқу, деген мағынаны білдіреді. Бұл жан-дүниенің сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан ызалану, қаһарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Эмоция - адамдар мен жануарлар дүниесінде де көрініс беретін кейіп. Сезім мен эмоцияның адам іс әрекеті мен көңіл-күйіне ұнамды әсер етуі стеникалық-күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық - әлсіз, жағымсыз сезім тудырады [6, 51 б.].
Эмоция термині жайында И.С.Баженова өзінің ОБОЗНАЧЕНИЯ ЭМОЦИЙ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ТЕКСТЕ авторефератында мынадай тұжырым жасайды: Эмоция, ішкі модификацияны білдіретін күрделі ұғым ретінде адамның күйі және оның қоршаған ортаға қатынасын екі құбылыс арқылы білдіреді: эмоционалды күйлер және эмоционалды реакциялар. Эмоционалдық жай-күй белгілі бір жайтқа байланысты адамның сезінген көзге көрінбейтін ішкі, жасырын күйлері, ал эмоцияны сезіну арқылы адамның сезімдерінің сыртқа шығуы "эмоционалды реакциялар" болып табылады [7, 14 б.].
Философия, физиология, психология т.б. ғылымдардың аталған бағыт бойынша зерттеулерін, нәтижелерін тіл өз бойына жинақтай алады. Осыны ескере отырып, адам эмоциясына қатысты лингвистикалық зерттеу жұмыстарын өзге ғылымдармен байланыстыра қарастырған дұрыс деп тауып отырмыз. Адамға тəн жақсы көру, жек көру, жирену, таңдану, жеру, күйіну, сүйсіну, наздану т.б. да сезім, жай-күйлеріне қатысты тілдік бірліктерге лингвистикалық талдау жасағанда оларға тек тілдік тұрғыдан ғана емес, философиялық, физиологиялық, əлеуметтік, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан да талдау жасау қажет.
Адам эмоциясына, оның ішінде балалар мен жасөспірімдер эмоциясына басты назар аударатын ғылым салаларының бірі - педагогика. Тәрбие саласы үшін адам эмоциясының ерекшеліктері, эмоцияның жас ерекшелікке байланысты өзгеріп отыруы аса маңызды рөл атқарады. Дидактикада мұғалімнің эмоциясы дұрыс болуы басты назарда ұсталынады. Ондағы сабақты жылы шыраймен, мейіріммен бастауы оқытушының оқушыға деген қарым-қатынасы, ықыласы оның білім алуға деген құлшынысын арттыратыны белгілі. Педагогика саласына байланысты түрлі пікірлер өткен ғасырларда да орын алып отырған. Личность и неврозы, Психология отношений еңбектерінің авторы В.Н.Мясищев адамның психикалық деңгейі жайлы, оқытудың психотерапиялық қызметі жайлы мәселе көтерген. Адам қоғам өмірінде қандай із қалдырды, басқаша айтқанда, тұлғаның тарихи маңызы қандай деген бірқатар сұрақтарға, сонымен қатар, адамды жылы сөзбен де емдеуге болатындығы жайлы ғылыми пікірлер айтқан. Оқытушы оқушыларымен қарым-қатынасқа түсу барысында эмоцияға ерік бермей, өзін-өзі ұстай алуы қажет. Жасөспірім шақта оқушылардың эмоционалды болып өзгеруі, олармен педагогтың талапқа сай жұмыс атқара алуы тікелей осы педагогика ғылымымен байланысты.
Эмоцияның жас ерекшелікке, түрлі ситуацияға байланысты өзгеріп отыруын мектеп қабырғасынан анық көруге болады. Қ.Жарықбаев Жантану негіздері атты еңбегінде мектеп оқушылары арасында бір-біріне еліктеушіліктің басым болатындығы, балалардың эмоцияға ерік беруі жиі байқалатындығы жайында айта келіп, мұғалімнің сабақ беру барысынды ерік-жігер тәрбиесін қоса алып жүруі көп көмегін тигізетіндігі жайлы айтып өтеді.
Сондай-ақ, балалардың психологиялық қиындықтарға түспеуіне баса назар аудару қажет екені аталған ғылым саласында ерекше рөлге ие. Себебі, адам ағзасы сыртқы әсерлерге тез жауап қайтарады. Осыған орай эмоцияның физиология ғылымында көрініс табуына тоқталамыз. Физиология - адамдардың, жануарлар мен өсімдіктердің ағзасындағы тіршілік процесін зерттейтін ғылым. Яғни, адам эмоциясын физиологтарда зерттейді. Оған дәлел, эмоциялық көңіл-күй жағдайында адам қызарады, кейбіреулері - бозарады, түсі өзгеріп кетеді. Адамның эмоциялық жағдайларының жүрек қызметінің өзгерістерімен байланысы анық байқалады. Эмоциялық жағдайларда тыныс алу да өзгереді: сезімнің бір түрлерінде ол жиілінеді, кейде бәсеңдейді. Ас қорыту үрдістері мен ішкі секреция бездерінің қызметі ағзаның қызметіне әсер етеді.
Осы орайда П.К. Анохиннің Адамның басқа күйіне қарағанда эмоциялық күйдің ерекшелігі - оның интегративтілігі, яғни ағзаның барлық функцияларын біртұтас нәрсеге жұмылдыра білу қасиеті. Эмоциялардың өзі алдымен ағзаға әсер ететін пайдалы немесе зиянды нәрселердің абсолютті сигналы болуы мүмкін , - деген тұжырымын негізге аламыз [8, 217 б.].
Эмоциялардың адамның дем алу, қан айналу органдарына өзгерістер енгізетінін, адамның беті мен (мимика) барлық дене қимылдарына (пантомимика), сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясы мен паузасына да өзгерістер енгізетіні анық. Осы тұста қорыққан адамның бейнесін, қозғалысын елестетсек. Бойын қорқыныш билеген адамның қасы тартылып, түсі бозарады, қозғалыстары баяулап немесе мүлде тоқтайды, денесі дірілдейді, қалшылдайды, шашы тікірейіп, көзі шарасынан шығып кете жаздайды, даусы қарлығып, кібіртіктейді, салқын тер шығады,буыны дірілдейді. Берілген адамның қалпына байланысты Ә. Нұршайықов романынан мына үзіндіні келтіруге болады:
─ Сен секретарь болсаң... деп ол кезде мұрты жоқ Бауыржан ерні жыбырлап, құлағын қайшылаған тістеуік жылқыға ұқсап, иегін көтеріп кеп қалады. Содан кейін шпорын сыңғырлата екі аяғын сарт еткізеді де, қылышын қынабынан суырып кеп алады. Оны жарқ-жұрқ еткізіп, жоғары қарай енді көтере бергенде секретарь сасқанынан сып беріп үстелдің астына кіріп кеп кетеді.
─ Мен Бауыржан Момышұлымын! ─ деп Бауыржан қылышын салют берген атты әскер тәртібінше серт ұстап, қаздиып тұра қалады.
─ Ойбай... Бауке... Кешіріңіз... Сіз екеніңізді... байқамай қалдым, ─ дейді зәресі ұшып кеткен бастық әр сөзін әрең айтып. ─ Ғафу етіңіз.
─ Шық бері, ─ дейді Бауыржан.
─ Қылышыңыздан қорқамын, ─ дейді анау.
─ Өй, неге қорқасың? Мен саған Жазушылар одағының генералы деп салют беріп тұрмын ғой, ─ дейді бұл.
Секретарь буыны дірілдеп, қапелімде орнынан тұра алмайды(176-бет).
Сөйлеуде эмоционалдылық адамның оң жақ ми қыртысымен тығыз байланысты. Егер де осы жағдай бұзылатын болса, онда ауру адамның интонациясы бірізді болуымен қатар, сөйлеу ағымы да бұзылады (бұл жағдайда ауру адам айтылып тұрған сөз мағынасын түсінуі мүмкін, бірақ оның ренжіп немесе ойнап айтып тұрғандығын айыра алмайды). Ал керісінше сол жақ ми қыртысы жұмыс істемеген жағдайда (сөйлеу әрекеті барысындағы сөйлеуді құрудың логика-грамматикалық доминанты ) ауру айтылған сөзді түсінбеуі және оның қандай эмоциялық тонмен айтылғандығын білмеуі мүмкін [9, 276 б.].
Психология ерте заманнан келе жатқан ғылым саласы болып табылады. Психология - психикалық құбылыстардың пайда болу, даму, қалыптасу заңдылықтарын қарастыратын ғылым.
Психологиялық және лингвистикалық еңбектерде адамның эмоциясын зерттеудің екі жолы қарастырылады: 1) алдымен адамға тән эмоциялық сезімдерді анықтау арқылы оның тілдегі көрінісін зерттеу; 2) тілдегі эмоциялық құралдарды анықтау арқылы адамның сезімдер дүниесіне талдау жасау - дейді [10, 12 б.].
Қ. Жарықбаев өзінің Психология оқулығында эмоциялардың жағымды және жағымсыз, қарапайым және күрделі деген түрлерін атай келіп, әрқайсысына түсініктеме береді.
Күрделі эмоциялардың бірі - көңіл. Көңіл - салыстырмалы түрде ұзағырақ болатын және адамның толғанысына белгілі із қалдыратын өзіндік бояуы бар эмоциялық жағдай. Көңіл-күй қанша субъективті болса да, ол белгілі бір себептермен байланыста келеді. Оны адам жіті түсіне алмауы да мүмкін. Белгісіз күйге итермелейтін себептердің қатарына адамның денсаулық жағдайы, қоршаған орта ерекшелігі, адамдармен қарым-қатынасы, атқарып жүрген қызметін жатқызуға болады. Адамның "себепсіз қуанышта", "есепсіз қайғыда" жүретін кезі осындай көңіл-күйге байланысты болса керек. Эмоцияның қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін түрі - аффектер (қазақ тілінде "жан ұшыру"). Аффект жағдайында адамның бүкіл психикалық жағдайы бұзылады, зәресі ұшып қорқады, жаны түршігеді, долданады, кенеттен уайымға салынып қамығады. Аффектерге өзін-өзі ұстай алмайтын, тәрбиесі төмен не жүйке жүйесінде ақауы бар, өз эмоцияларын бақылай алмайтын немесе бақылағысы да келмейтін эгоист адамдар бейім тұрады. Ал адамгершілігі жоғары, көрген-білгені, тоқығаны көп тәрбиелі адамдар мұндай күйді өзінің ерік-жігері арқылы реттеп, қиын болса да өзін тежеп отырады [5, 196-197 б.].
Қ. Жарықбаев "Психология" еңбегінде эмоцияны топқа жіктеу мәселесі бойынша былай тұжырым жасайды: Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап,жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар - белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады [5, 194 б.].
Ғ. Иманалиева өзінің "Адам эмоциясы" атты мақаласында эмоцияның басқа ғылым салаларында көрініс табуына ерекше тоқталады: Психикалық құбылыстар дегеніміз не? Психикалық құбылыстар психикалық процестердің, психикалық қалыптың, психикалық қасиеттердің жиынтығынан тұрады. Психикалық процестер деп адамның заттар мен құбылыстарды танып білуі ретінде көрінетін түйсік, қабылдау, елес, ойлау, қиял, ерік, сезім т.б. танылады. Психикалық қасиет деп бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын мінез, қабілет, темперамент, талғам, дүниетаным сияқты ерекшеліктер танылады. Психикалық кейіп деп үрейлену, абыржу, шабыттану, қорқу, ұялу сияқты адамның түрлі көңіл-күйінің компоненттері танылады. Яғни, зерттеу нысаны ретінде алынып отырған адам эмоциясы психикалық құбылыстар ішінде психикалық кейіпке жатады. ‒ деген пікірін білдіреді [11].
Қазіргі таңда психология ғылымының адамның іс-әрекетіндегі эмоцияның қызметін зерттеуге бағытталғандығын айта келе, "Эмоционалдылық - дүниедегі зат пен құбылысқа, оқиғаға жеке кісінің берген сезімдік бағасы. Адамның зат пен құбылысқа, іс пен оқиғаға көзқарасы әр түрлі болуы мүмкін. Кейде олардың жағымды не жағымсыз жағын әңгіме етсе, кейде оларға көңіл-күйін, ұнатуын, таңдануын, еркелетуін т.б. білдіріп отырады. Мұндай семантикалық оттеноктер фразеологизмнің мағынасынан әрқашан табылып отырады... Жеке сөздердің экспрессивті-эмоционалдық мәніне қарағанда, фразеологиялық единицалардың құрамында ұшырасатын экспрессивті-эмоционалды бояу анағұрлым бейнелі де әсерлі келетін тәрізді. Бұларды бөліп қараудың қажеттілігі де осындай табиғатына байланысты", - дейді Р. Сәрсенбаев, М. Жақыпбеков [12, 27-30 бб.].
Адам қоршаған ортасымен байланыс жасау барысында басынан түрлі эмоцияларды өткереді. Психологтар адамда бес жүзден аса эмоция болады деген тұжырым жасайды.
Келесі кезекте эмоцияның философия ғылымында алатын орнына тоқталып өтейік. Философияда адамның қобалжу, қорқыныш сияқты эмоциялық жағдайларына ерекше мән берілген . Экзистенциализмнің негізін қалаушылардың бірі С.Кьеркегор адамның діни сенімге бет бұруына әсер еткен қорқыныш, қобалжу сезімдері екенін айтады. Философия ғылымында Құдайдан қорқу адамның адам болуына тікелей әсер етеді делінеді.
Қорыта келе, адам эмоциясы тіл арқылы өмір сүреді және адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы барысында туындайды. Сонымен қатар, эмоция тек тіл білімінің ғана емес, басқа да ғылым салаларының зерттеу объектісіне айналған. Тіл біліміндегі эмоцияға қатысты зерттеу мәселелерін басқа ғылым салаларымен байланыстыра отырып, эмоция мәселесінің әлі де терең зерттеуді қажет ететіндігін аңғарамыз.
Тілдегі эмоция мен психолингвистиканың байланысы
Магистрлік диссертациямыздың негізгі мақсаты эмоционалды мазмұндағы мәтін түрлерінің анықтамасын беріп, ерекшеліктерін ажырату,алайда біз алдымен тілдегі эмоцияның психолингвистика ғылымымен байланысын анықтап, тоқталып өтеміз. Өмірдегі түрлі жағдайларға байланысты адамда да түрлі эмоциялар пайда болады. Ол эмоциялар қарым‑қатынас барысында сөйлеу әрекеті арқылы сыртқа шығады. Орыс ғалымы П. К. Анохин эмоция теориясын кеңінен зерттей келе, мынадай анықтама береді: "Эмоция дегеніміз - адам жанын тереңнен жаралайтын қайғы-қасіреттен бастап қуанудың жоғары формаларына дейінгі адам сезінуі мен толқуының барлық түрлерін қамтитын, субъективті бояуы анық көрінетін адам ағзасының физиологиялық күйі" [13].
Жоғарыда айтып өткеніміздей эмоция мәселесін тек орыс ғалымдары ғана зерттемеген. Қазақ тіл білімінде де бірқатар зерттеушілер осы мәселе төңірегінде еңбектер жазып қалдырған. Солардың бірі Қ. Жарықбаев та Психология атты еңбегінде адам эмоциясын кеңінен зерттеп, әрқайсысының ерекшеліктеріне жеке-жеке тоқталып, өзіндік топтастыруын ұсынған: Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. осындай. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар ‒ белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандармен қатар, қарапайым және күрделі эмоциялар болып та бөлінеді. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі түрлеріне: көңіл, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді [5, 192-193 б.].
Эмоция табиғаты жайында тың ақпарат беріп, қазақ тіл біліміндегі эмоция мәселесінің зерттелуіне өзіндік зор үлесін қосқан деп Е.Е. Түйтені айта аламыз.Ол өзінің Психикалық жай-күйлер атауларының лингвостилистикалық сипаты ғылыми монографиясында: Эмоция міндетті түрде адаммен бірге өмір сүреді. Әрбір тұлғаның өзінің негізгі сезім палитрасы болады, ол осы сезімдер арқылы дүниені өзінше қабылдайды. Адам сезімдерінің жиынтығы - бұл адамның дүниеге және ең алдымен басқа адамдарға деген өзіндік толғанысының түрі және тікелей формасы түріндегі жиынтығы болып табылады. Жалпы психикалық толғаныс субъективті уайымдау және оның жүріс-тұрысы, психикалық әрекеттің себебі түріндегі сыртқы дүниетанымы болып табылады,- деген пікір білдіреді [14, 58 б.].
Жалпы тілдегі эмоция мен психолингвистиканың байланысы қандай? Осы сұраққа жауап іздеп көрейік.
Психолингвистика ─ сөйлеу әрекетін зерттейтін тіл білімінің саласы екенін ескере отырып, сол сөйлеу барысындағы адамның эмоциясы да осы ұғымның зерттеу объектісіне кірері анық. Олай болса төменде келтірілген ұғымдар бір-бірімен тығыз байланысты.
Психолингвистика сөйлеу әрекеті
адамның эмоциясы, көңіл-күйі
Енді ерекшеліктеріне назар аударайық. 1) психолингвистикалық тұрғыдан талдағанда көбінесе адамның эмоциясы сөйлеу әрекеті арқылы сыртқа шығады. Яғни, сөйлеу әрекеті маңызды факторлардың бірі болып саналады. Сөйлеу әрекетіне қажетті ең бірінші фактор ─ сыртқы дүниенің адам санасына әсер етуі, сол әсердің нәтижесінде мида ойдың қорытылуы, хабардың пайда болуы [15, 50 б.]. Яғни, сөйлеу ─ әрекет. Ол адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал, әсер етуін, әрекетке итеруін жүзеге асырады. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас қалыптасады. Олай дейтініміз сөйлеу жеке адамның әрекеті емес, бұл ─ әр сөйлеушінің артында тұрған әлеуметтік топтардың, қоғамның белсенділігін, қозғалысын көрсететін әрекет түрі [16, 20 б.], сонда сөйлеу әрекетінде адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, белгілі бір эмоциялардың тууына себепкер болады.
Ақиқат пен аңыз романындағы кейіпкерлердің сөйлеу әрекеті барысында екпін (тон), ырғақ т.б тілдік амалдардың кездесуін байқаймыз. Қарым-қатынастың кез келген түрінде екпін, әуен, дауыстың құбылуы кейіпкерлердің бір-бірімен қатынасуының эмоционалдық жағына әсер етеді. Нақтылай айтсақ бұл да кейіпкерлердің сөйлеу әрекетінде көрініс табатын ерекшеліктердің бірі.
Шофер сасқалақтап:
─ Мен Сізден бір тиын да алмаймын, ─ деп еді, Баукең:
─ Молчать! ─ деп ақырып қалды да, ақшаны оның алдына тастай салды. ─ Бұдан кейін алданушы болма.
Осылай деп Баукең машинадан шықты да, есігін тарс еткізіп жауып тастады. Біз қолтықтасып, ілгері кеттік.
Мысалда бас кейіпкер екінші кейіпкермен қарым-қатынасқа түсу барысында бұйыра сөйлеуі арқылы дауыс ырғағы, эмоциясы көрініп тұр.
Ой, сен өзің түк түсінбейді екенсің ғой. ‒ Ол ашу шақыра сөйледі. ‒ Гречко бұл кітапты министр ретінде жазып отырған жоқ қой. Сен айтып отырған Карпаттан асқанда кітабы командармның естеліктері, онда 1944-45 жылдардың оқиғалары қамтылады. Ол кезде Гречко Украинаны, Польшаны, Чехословакияны жаудан азат етуге қатысқан 1-гвардиялық армияның командашысы болатын. Командарм өз қарамағындағы корпустар мен дивизияларды, солардың адамдарын сөз етеді. Ол кезде партизандар тиісті майдандардың армияларымен бірлесе қимыл жасайтын. Ал Жуков өз естеліктерін Қызыл Армия Бас штабының бастығы, СССР Қорғаныс Халкомының бірінші орынбасары және жоғарғы Бас қолбасшының орынбасары ретінде жазып отыр. Сондықтан оның майдандар мен армиялар жайында айтуы, ерекше ерлік көрсеткен бірен-саран дивизияны ғана ауызға алуы өте орынды. Оның үстіне мен соғыстың соңғы жағында ғана дивизия командирі болдым емес пе? Понятно тебе?(127-б.).
Келесі мысалдан да бас кейіпкердің ашуға булыға сөйлеуін оның дауыс ырғағынан байқаймыз. Адам өзінің эмоциясын сыртқа шығаруда сұрақ белгісінің де рөлі ерекше. Соңғы сөйлемдердің сұрақ белгісі арқылы берілуі кейіпкердің ашу үстінде тұрғанын көрсетіп тұр.
Кейіпкер кей кездерде әр түрлі эмоцияны бір мезетте басынан өткеруі де мүмкін. Мысалы, қорқып тұрып жылауы мүмкін, таңдануы шошуға ұласып, соңынан қуану мүмкін. Кейіпкердің баяндай отырып сөйлеу әрекетінен пайда болған эмоциясын төмендегідей көрсетуге болады:
Шошу
Қорқу
Ұялу
Жылау
Қыздың көзі бақырайып кетті.
─ Ол... емес, апай, ─ деді дыбысы әрең шығып.
Алғашында аңғармай қалған шығарсың. Қараңғыда кездесіп пе едіңдер?─ дедім сонда да сенбей.
─ Жоқ, сонша қараңғы емес болатын... Ол жасырақ болатын... Екеуіміз танысқаннан кейін, менің ауылдан келгенімді білді де, өзін Бауыржан Момышұлымын деп айтты. Менің бұрын Бауыржан туралы естігенім болатын. Сол кісі осы екен ғой деп ойладым... Ол менімен ажырасарда: әдірісім телефон справочнигінде бар, М әрпінен қарасаң табасың деді. Үйде аға-жеңгем бар. Өзім болмасам, телефонды сол екеуінің біреуі алады деді де кетіп қалды.
─ Қай жерде кездесіп едіңдер?
─ Максим Горкий паркінде...
─Бойы қандай еді?
─ Ол кісі сұңғақ бойлы, арықша келген қара сұр жігіт болатын.
─ Басқа қандай белгілерін білесің?
─ Ешқандай белгісін білмеймін, апай. Екі көзі жылтырап тұратын сияқты еді. Қалқам, айналайын деп кісінің асты-үстіне түсіп өліп кете жаздайды екен. Парктің аузында таныса сала:
─Жүр, қалқам, ресторанға кіріп сусын ішіп шығайық, айналайын... ─ деді... Айналайын деген сөзді ылғи созып айтады. Мен содан бері осы үйге күнде телефон соғып жүрмін.
Қыз қызарып, бұл сөздерді жыларман болып айтты (105-бет).
Екі кейіпкердің сөйлесу әрекеті барысында баяндаушының эмоциялық күйі әр алуан болып ауысып тұр. Басында шошуы, артынан даусы әрең шығып бойын қорқыныш билеуі, өзінің қателескенін біліп ұялуы, сөз соңында жыларман болуы кейіпкердің бейнесін толықтырып тұрған эмоциялық жағдай сияқты көрініп отыр. Кейіпкердің дыбысының әрең шығуы, жыларман болып айтуынан өзінің эмоциясын сөйлеу әрекеті арқылы жеткізіп отырғанын байқаймыз. Аталмыш мысалдардан эмоцияның психолингвистикамен байланысын анық көре аламыз.
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап тіл білімінің психолингвистика бағыты жан-жақты зерттеліне бастады. Аталған тақырып төңірегінде ғылыми еңбектер, зерттеу мақалалары, докторлық диссертациялар қорғалды. Атап айтсақ, психолингвистикаға қатысты зерттеулер: А.А. Льентьев, Т.В. Ахутина-Рабова, И.А. Зимняя, Р.М. Фрумкина, Е.Ф. Тарасов, И.А. Новиков. Петербург қаласында Л.Р. Зиндер, В.Б. Касевич, Л.В. Сахарный, А.С. Штерн еңбектерінде көрініс тапқан.
Орыс тіл білімінде психолингвистикаға И.Н.Горелов мынадай анықтама береді: Сөйлеу тілінің қалыптасу, түсіну, қызмет ету және даму ерекшеліктерін сипаттаумен айналысатын ғылымды психолингвистика деп атаймыз [17, 3 б.]. Сонымен қатар, Н.В. Сапрыгина өзінің Психолингвистика художественного текста атты еңбегінде былай деп анықтама береді: Психолингвистика ‒ сөйлеу және сөйлеу әрекетінің психологиялық және лингвистикалық аспектілерін зерттейтін ғылым, біздің көзқарасымызша, көркем мәтіннің түсінілуі мен әсер ету мәселесі осы пәнде қарастырылады [18, 27 б.]. Сонымен қатар аталған ғылым саласы туралы А. А. Леонтьев: Психолингвистика - тіл құрылымы мен тіл қабілетінің арасындағы қатынас оның тақырыбы болып табылады. Сөйлеу әрекеті - тұтас сөйлеу механизмін, нақты психолингвистикалық үйлесімділікті, сөйлем құрамындағы ойды, логиканың қатысуын қарастырады, − деп тұжырым жасаса [19, 21 б.], Д. Слобин Психика тілді игерудің және оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz