Құлындардың өлі туылуының бір себебі жылқы сальмонеллезі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
Ветеринария факультеті
Райым Бекзат Бекежанұлы
Жылқы қылауының вакцинапрофилактикасы
6В120101 - Ветеринарлық медицина
Алматы 2021
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
3
4
5
РЕФЕРАТ
6
ABSTRACT
8
1
КІРІСПЕ
10
1.1
Тақырыптың өзектілігі
10
1.2
Зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері
10
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
12
2.1
Қарастырылып отырған мәселенің қазіргі ахуалын бағалау
12
2.2
Жануарлар сальмонеллезінің алдын алу шаралары
26
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
33
3.1
Зерттеулердің материалдары мен әдістері
33
3.2
Зерттеу нәтижелері
37
3.2.1
Алматы облысында құлындар ауруының этиологиясы
37
3.3
Бөлініп алынған сальмонелла өсіндісінің биологиялық қасиеттері
40
3.4
Вакциндік Salmonella typhimurium 274 штамының биологиялық қасиеттері
46
3.5
Salmonella typhimurium 274 вакциндік штамының иммуногендік қасиетін анықтау үшін зертханалық жануарларға тәжірибе қою
51
3.6
Salmonella typhimurium 274 штамымен иммундеу кезіндегі вакциналық реакция
55
3.7
Salmonella typhimurium 274 вакциндік штамының иммуногендік
қасиетін анықтау үшін құлындарға тәжірибе қою
57
3.8
Жылқы сальмонеллезіне қарсы аттенуирленген Salmonella typhimurium 274 штамынан дайындалған вакцинаның профилактикалық қасиетін өндірістік жағдайда тексеру
59
3.9
Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаны дайындау технологиясы
60
4
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
63
5
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫС
64
6
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер келтірілген:
ГОСТ 20730-75
Қоректік орталар. Хоттингер сорпасы.
ГОСТ 5962-67
Ректификатты 96% этил спирті
ГОСТ 6038-79
Сахара
ГОСТ 6709-72
Дистилденген су
ГОСТ 64-2-10-87
Шыны флакондар
ГОСТ 13805-76
Бактериологиялық мақсатқа арналған құрғақ пептон. ТУ
ГОСТ 3345-88
Фармакопиялы формалин
ГОСТ 42-2567-88
Хлорлы кальций
ГОСТ 4233-77
Хлорлы натрий
ГОСТ 720803-85
Алюминді-калилі квасцтер
ГОСТ 4233-77
Хлорлы натрий. Техникалық жағдайы
ГОСТ 6709-72
Дистилденген су. Техникалық жағдайы
ГОСТ 17206-84
Микробиологиялық агар. Техникалық жағдайы
ГОСТ 200227-91
Зертханалық шыны ыдыстар. Бағаланушы пипеткалар
ГОСТ 22967
Инъекциялы шприцтер 2 см3, 5 см3
ГОСТ 4452-86
Биолам - биологиялық микроскоп
ГОСТ 3164-78
Вазелин майы. Техникалық жағдайы
ГОСТ 20292-74
Өлшеу колбалары, сыйымдылығы 100, 200, 1000 см3
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдер келтірілген:
Антиген - антидене синтезі қабілетін тудырып, олармен спецификалық әрекеттесетін, организм үшін бөгде жоғарғы молекулярлы органикалық заттар.
Антидене - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
Иммунизация - белгілі бір жұқпалы ауруға спецификалық бейімсіздікті құру.
Вакциналар - профилактикалық мақсатта қолданылатын биологиялық препаратттар.
Иммуногендік - ауру қоздырушыларына қарсы организмнің қорғаныштық реакциясын тудыратын вакциналардың қабілеттілігі.
Гипериммундеу - организмнің ең жоғарғы иммунологиялық реакциясына жауап алу мақсатында белгілі бір антигеннің біркелкі көбейтіліп отыратын мөлшерін жануарларға парентеральді әдіс жолымен енгізу.
Идентификация (сәйкестендіру) - микроорганизмдердің қай түрге (типке) жататынын анықтау.
Уыттылық дәрежесі - уыттылық өлшемі.
Штамм - бұл қандайда бір кез - келген типтеу әдісімен талдауда ерекшеленбейтін, бірақ басқа изолятордан ажыратылатын изоляторлар жиынтығы.
Өндіруші штаммдар - белсенсіз вакциналарды, анатоксиндер немесе диагностикумдерді дайындауға арналған орталар. Белгілі микроорганизмдерің туыстары мен түрлерінің өкілдері жоғары деңгейлі вируленттілікті сақтауы керек.
Вакциналық штаммдар - бұл генетикалық белгілерге (маркерлерге) тән вируленттіліктің төмендеуімен қатар, сол түрге жататын микроорганизмдердің және вирустардың жоғары деңгейлі иммунногенділікті сақтайтын тірі вакциналық орта.
Өсінді - бірінші субөсінділерден түзілетін, көптеген клеткалар желісінен тұратын, алғашқы өсіндіге қатысатын клеткалардан пайда болады.
Дезоксирибонуклеин қышқылы - генетикалық ақпаратты кодтайтын жоғарғы молекулалық органикалық қоспа.
Поливалентті вакцина - құрамында бір инфекциялық ауру қоздырушысының бірнеше штамдары (сероварлары) бар вакцина.
Инактивтелген вакцина(өлтірілген) - бұл физико- химиялық факторлардың әсерімен кобею қасиетін жоғалтқан, бірақ, иммуногендік құрылымын, яғни, антигендігін және иммуногендігін сақтаған белгілі бір бактерия немесе вирус өсіндісі бар препарат.
Термостат - өсірілетін микробтарға қажетті белгілі бір температураны үнемі ұстап тұратын құрылғы.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар келтірілген:
БДҰ
Бүкіләлемдік денсаулық Ұйымы
ӨІА
-Өткір ішек аурулары
ДНҚ
-Дезоксирибозалы нуклеинды қышқыл
ЛПС
-Липополисахарид
ЕПС
-Ет пептонды сорпа
ЕПА
-Ет пептонды агар
ЕД
-Иммундеуші доза
LD50
-50% леталді доза
ИФА
-Иммуноферментті анализ
ФТБ
-Фосфатты-тұз буфері
Ig
-Иммунноглобулин
ШТБ
-Шоғыр түзуші бірліктер
АР
-Агглютинация реакциясы
КБР
-Комплемент байланыстыру реакциясы
КҰБР
-Комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы
ИФТ
-Иммунды ферментативтік талдау
ЖСА
-Жартылай сұйық агар
ШҚ
-Шаруа қожалығы
б
-бет
Б
-бет
С
-страница
Ж
-жыл
1 КІРІСПЕ
1.1 Тақырыптың өзіктілігі
Біздің еліміздің заманауи аграрлық саясатының басты міндеті - тағамдық өнімдерге өсіп жатқан сұранысты қанағаттандыруға бағытталған. Бағдарламаны сәтті орындау үшін ауыл шаруашылығының барынша интенсификациясына қол жеткізіп, ары қарай малшаруашылығы өнімін өндіруді жоғарылатуды қамтамасыз ету қажет. Малшаруашылығын дамыту инфекциялық аурулар, соның ішінде сальмонеллез ауруынан біршама деңгейде артта қалуда.
Сальмонеллез ғаламдық таралған және жыл сайын үлкен маңыздылыққа ие болып отырған инфекциялар қатарына жатады. Бұл аурудан келетін зиян тек ауылшаруашылық жануарлары мен құстарының өлімімен шектелмейді, ауырып жазылған жануарлар ұзақ уақыт бойына сальмонелла тасымалдаушы және қоршаған ортада инфекцияның тұрақты көзі болып табылады. Сальмонелла тасымалдаушы жануарлардан алынған жануар текті өнімдерді (ет, сүт, жұмыртқа) жеткіліксіз өңдеуден өтпеген жағдайда адамдарда тағамдық токсико-инфекция тудыруы мүмкін .
Сальмонеллез ішек инфекция тобына жатады, бірақ бұл аурумен күрес және алдын алу басқа ішек-қарын ауруларымен салыстырғанда күрделірек. Бұл табиғатта сальмонелланың сан түрлі сероварларының кең айналымда, қоздырушының уыттылық факторының полидетерминанттығына, полиэтиологиялылығына, адам мен жануардың организміне әртүрлі ену жолына, сондай-ақ антибиотиктер мен химиялық препараттардың әсерінен қалыптасқан сұрыпталған және айналымдағы R- факторлы штамдардың болуына байланысты. Осының бәрі сальмонеллезді емдеу мен алдын алуды қиындатады. Сальмонеллезбен күрес және алдын алу күрделі эпизоотияға қарсы, эпидемияға қарсы, санитарлық-ветеринариялық және санитарлық-гигиеналық шаралар кешенімен жүзеге асырылады. Жануарлар организмінің жалпы төзімділігін жоғарылатуға, жануар басын сақтауға бағытталған шаралар қатарына жылқы сальмонеллезіне спецификалық алдын алуды жүргізу жатады.
Ғылыми жаңалығы.
Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаны Қайрат шаруа қожалығында қолдану және белсенділігін зерттеу үлкен теориялық және тәжірибелік маңыздылыққа ие болды.
1.2 Зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмыстары 2020-2021 ж. аралығында Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Микробиология және вирусология кафедрасына қарасты Бактериозға қарсы биотехнология зертханасы мен Алматы облысы, Балқаш ауданы. Құланбасы елді мекені Қайрат шаруа қожалығында жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты және негізгі міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты жылқы сальмонеллезіне қарсы вакцинаның тиімділігін зерттеу болды. Осы мақсатқа жету үшін алдыға келесідей міндеттер қойылды:
1. Алматы облысындағы Қайрат ШҚ жылқы ауруларының этиологиясын зерттеу.
2. Бөлініп алынған сальмонелла штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
3. Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның профилактикалық қасиетін зерттеу.
Күтілетін нәтижелер.
1. Алматы облысындағы Қайрат ШҚ жылқы ауруларының этиологиясы анықталынды.
2. Бөлініп алынған сальмонелла штамдарының биологиялық қасиеті анықталынды.
3. Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның профилактикалық қасиеті анықталынды.
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2.1 Қарастырылып отырған мәселенің қазіргі ахуалын бағалау
Қазақ халқы үшін жылқы шаруашылығы қалыптасқан тарихи құндылықтары мен ұлттық ерекшеліктеріне, мəдениеті мен тұрмыстық жағдайына байланысты мал шаруашылығының дəстүрлі саласы болып табылады. Республиканың табиғи-климаттық қолайлы жағдайы жылқы шаруашылығының дамуына өз ықпалын тигізуде. Кең байтақ табиғи жайылымның (187 млн. Га шамасында) болуы жылқы шаруашылығы өнімінің артуына ерекеше жағдай тудырады, өйткені жайылымның жартысынан астамы су тоғандардан шалғайда орналасқан, сол себепті жылқы өсіруші шаруашылықтардың үлесінде. Қазіргі таңда жылқы шаруашылығы бірнеше бағыттағы, толық жəне кең шеңберлі бұрын қолданылмаған құндылықтарды тұтынудағы халық шаруашылығының маңызды бір саласы болып қалыптасты. Нарықтық қатынастарда, яғни асыл тұқымды малдың бағасы өсіп, жылқы өнімінің өтімділігі мен жылқыны экспорттау шеңбері өсуіне байланысты, сальмонеллездің маңыздылығы артуда. Жылқы санының көбеюіне, дені сау құлындардың қатарға қосылып, жылқы шаруашылығында өнімділіктің жоғарғы деңгейіне жетуге жылқылардың инфекциялық аурулары кедергі келтіруде. Осы аурулардың кең тараған және ауқымды экономикалық шығын келтіретін бір түрі жылқы сальмонеллезі. Біздің елімізде сальмонеллез ауруы жылқы түлігінің арасында кең тараған. Швецияның шаруашылықтарында жылқылардың жаппай іш тастауын алғаш зерттей бастаған H.Magnusson (1935) болды. H.Magnusson Швеция шаруашылықтарында жылқылардың жаппай түсік тастауы кезінде 302 түсікті зерттеп, соның ішінде -14% Salmonella abortus-equi қоздырушысымен ауырғаны анықтаған. D.Bulling (1967) мәліметі бойынша Германия Федеративтік Республикасында 1961-1965 жылдар аралығында жылқылар арасында 168 жағдай сальмонеллез бойынша анықталған. Соның 89-Salmonella typhimurium, 24- S.dublin, 2- Salmonella abortus-equi бөліп алған. Қырғызстан Республикасында Дреняцкин (1932) жылқылардың арасында сальмонелла індетінің көп таралғаны туралы деректер қарастырған. Ал Қазақстанда жылқының сальмонеллезін түпкілікті зерттеу жүргізгендердің бірі Б.А.Матвиенко(1986). Қазіргі таңда республикамыздың шаруашылықтарында жылына 30-40% биелер құлын бермейді. Түсіктің себебі және биелердің қысыр қалуы толық зерттелмеген. Құлындардың өлі туылуының бір себебі жылқы сальмонеллезі. Сальмонеллез қоздырушылары белгілі бір аймаққа тез бейімделеді. Оған жайылым, су қоймалары, ойпат және батпақты жерлер жатады [1].
Республика аумағында сальмонеллез табиғи ошағының негізгі иелеріне: сұр егеуқұйрық, түз, орман, үй, қарапайым сұр тышқандар және т.б. жатады. Жабайы жануарлар мен егеуқұйрықтар арасындағы сальмонелтасымалдағыштар ауыл шаруашылық жануарларына белгілі эпизоотиялық, эпидемиологиялық қауіпті сау малмен жанасу мүмкіндігі арқылы тудырады [2].
Ауыл шаруашылық жануарларының арасында ауру спорадиялық және энзоотиялық түрде өтеді. Сальмонеллез негізінен іш тастау түрде өтіп, әдетте олардың өлімімен аяқталады. Ал, ересек мал арасында сальмонелтасымалдағыштық болғанымен, негізінен індеттің клиникалық белгілері байқалмайды. Малдың сальмонеллез белгісіне: іш тастау, өлі және өміршеңдігі төмен төлдердің туылуы жатады. Бұл жағдай жылқы шаруашылығында үлкен экономикалық шығын келтіреді. Ветеринария департаментінің АШМ берген есебінде Республикалық ветеринарлық зертханалардың мәліметтері жылқы сальмонеллезінің республикамыздың барлық аймақтарындағы жылқы шаруашылықтарында тіркелгенін көрсетеді. Республика бойынша жылқы шаруашылығы бар 12 ауданда жылқы сальмонеллезі тіркелген. Сальмонеллездің мұндай кең таралуының себебі алдын алудың тиімділігі жоғары спецификалық әдістерінің болмауы. Кейбір шаруашылықтарда жылқы сальмонеллезіне қарсы Алматы Зооветеринарлық Институтының ТРЕ "841" аттенниурленген штаммынан жасалған құрғақ тірі вакцина тәжірибеде сынақтан өткен. Вакцина жоғары иммундық қасиет көрсеткен, бірақ егілген жылқылардың органдары мен ұлпаларында вакциндеу процесіне тән морфологиялық өзгерістер байқалған. Дегенмен аталған вакцина экстремалды жағдайларда ауқымды қолданыс таппады. Қазіргі таңда адамдардан, ауылшаруашылық малдарынан, жануар тектес азықтардан және қоршаған ортадан бөлініп алынған сальмонелла сероварларының 2500 ден астам түрлері бар. Осылардың басым бөлігі тағамдық токсикоинфекция қоздырушылары ретінде сипатталған(Дж. Хоулт-1980, 1997) [3].
Жылқы сальмонеллезінің кең ауқымда таралуының бірден бір себебі жылқы шаруашылығының өндірістік негізге ауысуы, жылқылардың шектелген территорияда тығыз орналасуы олардың ауруды қайта жұқтыруына, қоздырушының қоршаған ортаға диссеминациясы ауруға жануар тірі кезінде диагноз қойып, ауырған жануарларды бөліп алуға кедергі жасауы, ветеринарлық-санитариялық шараларды сақтамауы болып табылады [4].
Қазақстанда И.А. Даньшев, А.С. Мартынов (1936); И.А. Жалабовский, А.А. Пальгов (1940); А.А. Пальгов., М.О. Солоницин (1950) жылқы сальмонеллезін солтүстік, батыс және оңтүстік облыстарында анықтаған. Олардың мәлеметі бойынша 3-6 жас аралығындағы биелерде жылдың күз-қыс мезгілдерінде түсік тастау басым болған.
Қырғыз ССР-і шаруашылықтарында сальмонеллездің жылқылар арасында кең ауқымда (48%) таралуы С.Д. Морозов мәліметтерінде келтірген. Бактериологиялық зерттеу барысында 423 түсік жағдайының 203-де Salmonella abortus-equi культурасы бөлініп алынған. Қазақ ССР-да жылқы сальмонеллезін анықтау профессор Б.А. Матвиенко әріптестерімен бірге жасаған жұмыстарында келтірілген. Олардың айтуынша 1968, 1970-1972, 1980 жылдары жылқылар арасында жаппай түсік тастау кезінде республикамыздың он облысындағы шаруашылықта сальмонеллездің таралуы 40-70% жеткені және құлындардың сальмонеллезбен ауырғаны тіркелген. Жылқылар арасында түсік тастаудың үдеуі желтоқсан-наурыз айларында байқалған. Ауру әр 3-4 жылда қайталанып отырған [2].
Б.А.Матвиенко жануарлардың сальмонеллалармен зақымдалуы азық қорыту жолдары арқылы буаз биелердің жатырына, қағанақ қабығынан құлынға өтіп, сонда көбейіп, қабыну үрдісі жүріп, сепсис және түсікке алып келеді. Түсік кезінде және түсік болғаннан кейінде сальмонеллалар жыныс жолдары арқылы нәжіспен және танау қуысының сұйығымен сыртқы ортаға қарқынды бөлініп отырады. Жылқы сальмонеллезі кезінде бактериологиялық зерттеуге ең қолайлы материал түсік, қағанақ қабығы, жыныс жолы сұйығы, ал сальмоннел тасмалдаушылықты анықтау мақсатында фекали алынады [37].
АР, КБР серологиялық реакциялары сальмонеллез кезінде эпизоотологиялық жағдайды анықтау барысында ағымдағы диагноз қою мақсатында қолданылады ( Е.Е. Нестерова, 1950; Е.Я. Грибановская, 1955; Б.А. Матвиенко, Р. Куляшбекова,1972; Б.А.Матвиенко, 1982, 1986). Түсік тастаған биелер қансарысуында агглютинин (I : 1600 - I : 3200) титрде анықталған (Б.А. Матвиенко,1982; Н.Н.Ахметсадыков,1987) [11].
Көптеген авторлар (А.А. Пальгов, Л.А. Тюрина, 1957; С.Д. Морозов, 1958; Б.А. Матвиенко, 1966, 1972) ауырған жылқылардың айығуы жылқы сальмонеллезіне қарсы жасанды иммундеуден пайда болған гуморальдық және клеткалық факторлар негізінде қалыптасатын иммунитетке байланысты делінген [9].
Түсік тастаған жануарлар қансарысуында агглютининдер мен комплемент байланыстырушы антиденелер табылған. Антиденелер ең жоғарғы көрсеткішке аурудың алғашқы екінші-үшінші апталарында жетіп, 1-2 ай ішінде ақырындап төмендейді. Түсік тастаған биелерде қоздырушыға жоғары төзімділік пайда болады (Б.А. Матвиенко,1982) [10].
Б.А.Матвиенко, Р. Куляшбекова (1976) Е-841 вакциндік штаммының жануарларда қарқынды антидене (агглютининдер) түзетінін көрсетті. Биелерге (буаздықтың 4-7 айында) тәжірибе қою барысында олар вакцинацияның 10-шы тәулігінде қансарысуында антиденелер титрі (1: 1600-1:3200) көрсеткенін және лейкоцитоз байқалады дейді [11].
Тірі вакцина иммуногендік қасиеті айқын байқалуымен, толыққанды антигендік құрамымен, иммунды жауапқа қызмет ететін иммунокомпетентті клеткалардың көптеп қатысуымен, нәтижесінде жоғары дәрежеде ұзақ уақытқа иммунитеттің пайда болуымен ерекшеленеді (К.Б. Бияшев, 1991).
Өндірістік тәжірибе көрсеткендей, тірі вакцина жылқы сальмонеллезін алдын алады. Ауру басталған кезінде қолданғанда түсік болмауын 7-10 тәулікке дейін тоқтатады. Вакцинделген биелерден өміршеңдігі жоғары құлындар туылған және олар сальмонеллезбен ауырмаған. 1971-1987 жылдары республикамыздағы жылқы сальмонеллезінен сау емес шаруашылықтарда Е-841 және Е-841 str штаммдарымен 300 мыңнан астам буаз биелер вакцинделген. Осылай экономикалық үлкен шығынды алдын алған. Осыған байланысты еліміздің табиғи климаттық жағдайын ескере отырып, жылқы сальмонеллезінің алдын алу үшін жылқы сальмонеллезінің эпизоотикалық штаммын қолдану арқылы ғылыми дәлелденген экологиялық қауіпсіз спецификалық тиімділігі жоғары тірі вакцина дайындау ветеринарлық медицинада жылқы шаруашылығында өзекті мәселе [8].
Мемлекеттің сауда-саттық туралы бағдарламасында,негізгі міндетті ауыл шаруашылығын дамыту, сондай-ақ алға қойылған мақсат халықты азық-түлікпен және шикі затпен қамтамасыз ету.
Сальмонеллез (қылау) - типтік зоонозды, жоғары дәрежелі ауру тудыратын және жабайы, ауыл шаруашылық жануарлары тасымалдаушы, қоршаған орта факторларына төзімдірек келеді. Омыртқалы және омыртқасыз жануарлар мен қоршаған орта обьектілері сальмонеллез қоздырушысын факультативті-трансмиссивті механизм арқылы кең таралған. Жыл сайын сальмонеллездан проблема көбейіп, кең ауқымды жануарлармен адамдар арасында таралып , сальмонеллез қоздырғышын тудыратын инфекциялық аурумен ауырған малдар саны жоғарылауда. Адамдар, жануарлар жаппай сальмонелла қоздырушысымен ауруы салдарынан сальмонелла серологиялық варианттары көбеюде , сондай-ақ азық-түлік, суда және тағы басқа қоршаған орта обьектілерінде таралған.
Қазіргі заманауи жүйе бойынша 2500 астам сальмонелла қоздырушысын адамдардан, жануарлардан, жануар өнімдерінен және қоршаған ортадан анықтаған. Азық-түлік токсикоинфекциялық қоздырушысы екені баяндалған.(Дж. Хоулт-1980,1997)
Сальмонелла қоздырушысынан туындаған проблеманы шешу үшін эпизоотияға қарсы, ветерениялық-санитарияға қарсы шараларды ұйымдастыру алдын-алуға жақсы нәтиже береді.
Қазіргі таңда инактивтелген және тірі вакцина кеңінен қолданылуда. Кейбір ветенария мамандары сальмонелла қоздырушыларынан таза шаруа қожалықтарында тірі вакцинаны алдын-алу мақсатында қолдану керек екенін, иммуногенді коэфициенті инактивтелген вакцинадан жоғары екенін байқаған.( Н.Н. Гинсбург, 1969; H.J. Bote, 1966; H. Meyer, 1986, 1986; Б.А. Матвиенко, 1986; Б.Ю. Шустер, 1988; К.Б. Бияшев, 1991 және т.б.) Бірақта, сальмонелла инфекциясы тараған шаруа қожалығында инактивтелген вакцина жақсы нәтиже береді.(А.Г. Малявин, 1972; Ю.А. Малахов және т.б., 1974; В.В. Кирилова, 1988)
Грамм теріс бактериялар олар Enterobacteriaceae, Vibrionaceae және Pasteurellaceae тұқымдастықтары және де басқа факультативті анаэроб таяқшалар жатады. Жоғарыда баяндалған микроорганизмдер қауымдасқан түрде жануарлар да , иелерінде және өсімдіктерде кездеседі. Көпшілігі адамдар мен жануарлар және кейбір түрлері жәндіктермен өсімдіктер үшін патогенді.
Таяқшалы бактериялар тұқымдастығы Enterobacteriaceae тармағы Eubacterialis бактериялар. Заманауи классификациясы бойынша тұқымдастықтар 5 негізгі топқа және 12 түрге бөлінген [1].
Энтеробактерия - көп таралған тұқымдастар, грам теріс, спора түзбейтін таяқша, орташа көлемі (1 - 5 мкм) перитрихиальді, қозғалмайтын, кейбіреулері капсула түзеді. Аэробты немесе факультативті анаэробтарға жатады. Қарапайым қоректік ортада жақсы өсіп, әр түрлі дәрежеде көмірқышқыл газын түзіп, нитратты нитритке дейін айналдырып, оксидозды бөліп, каталазаны ыдыратпайды, Shigella серотипінен басқалары. Көпшілік энтеробактериялар ұқсас келеді, себебі, кірпікшелері ортақ барлығында дерлік болуы адгезиялық және тағы басқа қасиеттеріне байланысты [2, 3].
Энтеробактериялар табиғатта кеңінен таралған көпшілік түрлері патогенді, шартты патогенді және сопрофиттілері де кездеседі. Патогенді типтері және түрлері ауру туғызады. (Ішек таяқшалары, бактерия, пневмония, жануарлардың жаппай төл тастауы, артрит, мастит және т.б.) Тұқымдастардың атауы олардың мекен ету ортасына , жұғу жолдары және қоршаған ортаға бөлінуіне байланысты. Энтеробактериялардың фермент түзу белсенділігі көбірек сапрофитті және шартты патогенді түрлерінде байқалған. Энтеробактериялар жануарлардың көпшілік түрлерін зақымдап, ауруға шалдықтырады. Бірақ, жануарлардың бір түріне ғана тән ауру тудыратын түрлері де анықталынған. Олар өзіне тән тропизмдік қасиетіне байланысты тек белгілі бір органдар мен ұлпаларды зақымдайды.
Көпшілік энтеробактериялар адамдармен жануарлар ағзасында тоғышарлық тіршілік етеді. Адамдар үшін қауіп туғызатын ішек таяқшамен зақымданған созылмалы және жасырын жануарлар өнімі [4, 5].
Сальмонелла сероварлары аз бөлігі тек жануарлар немесе тек адамдар ғана зақымдайды,ал көпшілік түрлері адамдармен жануарлар үшін қауіпті.
Зерттеушілердің ақпараты бойынша сальмонеллез ауруымен ауырған ауыл шаруашылық малдары зоонозды аурулардың 30%- ын құрайды. Барлық зерттелген зерттеушілердің еңбектері бойынша таратушылар мүзійді ірі қара мал (10-21,1%), қой (4-30%), жылқы (7,2-47,5%), шошқа (5,5-22,5%), тауықтар (5-22%), үйректер (10-50%), қаздар (5-20%) болып табылады [7].
Орталық Қазақстанда көп жылдық зерттеулер бойынша жануарлардың әр түрінен сальмонелла қоздырушысымен жұғу дәрежелерін анықтап, және сальмонелланың этиологиялық құрылымын зерттеген. Барлық бөліп алған штамдар көбісі мүйізді ірі қара малдан және шошқалардан анықталынған. Ал сереологиялық талдау бойынша 4 топқа бөлінген Д - 35,6%, В - 32,3 %, С - 22,8 және Е - 9,3%. Жылқыдан бөлініп алынған 10 серовар айналымда жүретіні анықталған, жиі кездесетін S. abortus-equi, сирегірек S. typhimurium, S. Dublin [8].
Кең ауқымды жылқы сальмонеллезі таралуының себебі, мал шаруашылығы өндірісінің дамуының негізгі белгілі бір аумақта жануардың саны көп болуы, олардың инфекция жұғуына, қоршаған ортаға қоздырушының диссеминациялануына, ветеренариялық - санитариялық және т.б. шаралардың нәтижесінде [9, 10].
Шетелдік және отандық мәліметтері бойынша жылқылардың инфекцияны жұқтыруы мемлекеттердің аудандары бойына 2-ден 73%-ға жеткен. Жылқы шаруа қожалықтарында сальмонеллездың басымдылық танытушы сероварлары S. abortus-equi, сирек S. typhimurium, S. dublin. Олардың көбісі өлген құлындардан бөлініп алынған [11,12,13].
Сальмонеллез инфекциясына биелердің сезімталдылығы өте жоғары және инфекция тасымалдаушы көзі болатынын әдебиеттер көзі келтірілген мәліметтер береді.
Әдебиеттер көзін ескере отырып, үй жануарлары және құстарда сальмонеллез қоздырушысының таралуының жолын тоқтату мүмкін емес, себебі, табиғатта белсенді айналымда болады.
Жабайы кемірушілердің саны көп болуына байланысты сальмонелла табиғатта сақталған, ерекшелігімен экологиясына байланысты [15].
Орталық Қазақстан аумағында жабайы кемірушілердің сальмонелла қоздырушысымен зақымдалғандар саны орта есеппен 20-35% құрайды.
Қазақстан мен Қырғызстан аумағын Л.Т.Волкованың зерттеуі бойынша табиғи ошақты сальмонелла қоздырушысының жабайы жылы қанды жануарларға жататын 7 түрде кездесетінін анықтаған. Жалпы жұқпалы аурумен зақымданған жануарлар 11,8%-ын құрайды, оның 72,3%-ы S.typhimurium, 27,7% - S.enteritidis жиі кездеседі. Бұл ауыл шаруашылық жануарларымен құс шаруашылығына жабайы жануарлар арқылы жұғатынын көрсетеді [16].
Жабайы және үй жануарларының аурулары экологиялық өз аралық байланыста болатынын жоғарыда аталған авторлардың еңбектерінде дайындалған. Талдау жасау арқылы экологиялық жағдайға байланысты жұқпалы аурулардың қатары соның ішінде сальмонелланың, жабайы жылы қанды жануарлардың арасында кездесетінін, олардың теріс болжамға, оң нәтижелі қорғалған жабайы фаунаға және жаңа ауру қоздыратын қоздырушы пайда болуы мүмкін [17].
Эпизоотологиялық анықтамалар қан сорушы жәндіктер табиғи ошақты сальмонелла қоздырушыларын жұғуға бейім жануарлар арқылы таратады.
П.П.Поповтың зерттеулер нәтижесі бойынша қан сорушы жәндіктермен жабайы және үй жылы қанды жануарлардағы сальмонелла қоздырушылары бір биотипке жататын, олардың табиғатта айналымда болатынын анықтаған. Орталық Қазақстанда адамдар арасында сальмонелла сероварларының жиі кездесетіні S.typhimurium (83,8%). Бұл серовар басымды штамм екенін, жануарлар мен құстардың арасында жиі кездесетіні анықталған (39,5%). Жануарлардан өндірілген өнім құрамында (39,1%) және қоршаған ортада (50,9%). кездеседі. Басқа сероварлар бөлініп алынған: S. anatum, S.gallinorum, S.abortusovis, S.enteritidis, S.london, S.choleraesuis.
Сальмонелла проблемасы жабайы және үй жануарлармен тығыз байланыста болады, адамдар арасында сальмонеллез қоздырушымен зақымдалғандар санының көбеюі.
Бүгінгі таңда сальмонелла қоздырушылары адамдар арасында үлкен маңызға ие мәселе болып отыр. ДСҰ эксперттерінің мәліметі бойынша жаһандық проблемасы, ауыл шаруашылық жануарларға жем-шөп және суару арқылы беріліп, олардың жасырын тасмалдаушы көзі болып табылып, адамдарға патогенді сальмонелла қоздырушылары қауіп тудыруда. Жұқпалы аурумен ауырған адамдар азық-түлік және қоршаған орта арқылы жұқтырған.
Әлемдік мемлекеттерде кеңінен тараған жылқылар арасындағы инфекция сальмонеллездік бие іш тастауы және ринопневмония. Тыныс алу жолдары, созылмалы полиартрит және құлындардың өлуі негізгі мәселе болып отыр.
И.Б. Поддубский (1967) жалпы жинаған деректер көзіне сүйене отырып биенің іш тастауы Salmonella abortus-equi культурасы мен бірге стрептококктар, диплококтар, ішек таяқшалары және т.б. микроорганизмдер болатынын анықтаған. Сальмонеллезді іш тастау этиологиясы бойынша жалпы қоздырушы микроорганизм пайыздық көрсеткіштері 30-40% құрайды [23].
W.W. Dimock. J.E.Edwards (1922-1932) АҚШ-да бірінші рет эпизоотиялық инфекция жылқылардағы іш тастауға бактериальді инфекцияның ешқандай қатысы жоқ екенін, тәжірибе қою арқылы, вирустық табиғатына жататынын дәлелдеген.
АҚШ-да Огайо штатында Е.R.Doll (1957) жылқылар арасында жаппай іш тастау болып, вирус штамын бөліп алған, ол вирус ринопнемония деп атап, қазіргі халықаралық комиссия шешімі бойынша таксономияға вирусты классификациялап жылқылардың герпес вирустарына жатқызды.
Соңғы жылдары әлемдік мемлекетте жылқы сальмонеллезінің іш тастауы көптеп тіркелуде. Сонымен, жылқылар арасындағы сальмонеллезді инфекция туралы Болгарияда, (Jatscheff), Австралияда (Benezeh), Бельгияда (Scholl), Югославияда (Roman), Швецияда (Berqmann), Канадада (Schafiell), Жапония және т.б. хабарлайды.
Швеция шаруа қожалықтарында жаппай іш тастау жылқылар арасында болған Н.Maqnue (1935) зерттеулер жүргізіп, 302 іш тасталған дене мүшелерін тексере келе 14 %- ы Salmonella abortus equi екенін дәлелдеген.
Шетелдік әдебиеттерде, жылқылар арасында сальмонеллезді инфекциямен зақымданғаны туралы деректер бар, сондай-ақ тақ тұяқтылар арасында сальмонелла типтері жиі кездесетінін де хабарлайды. Сонымен қатар, Salisbury (1958) зерттеуі бойынша жылқылардан 35 штамм бөліп алғаны туралы, 1948-1957 жылдар аралығында Жаңа Зеландиядан оларды идентификация жасап, Salmonella typhimurium екенін дәлелдеген.
Кентуки штатында 12 шаруа қожалықта J.T.Bryans, Fullon, Shephand (1961) жылдары жылқылар арасында сальмонеллез ошағы тіркелгенін баяндайды. Бірінші ошақ маусым айында байқалып, тамыз айына дейін созылған.
Олардың зерттеулер нәтижесі бойынша 7 шаруа қожалықта 32 бие және 52 құлын ауырғаны, оның ішінде 9 бие және 17 құлын өлім -жітімге ұшырағанын хабарлайды. Осылардың ішінде биелерде Salmonella typhimurium, ал құлындарда S.typhimurium және S.thomonella-ны бөліп алған [24,25].
Импортталған Шотландық понилер арасында ауру ошағы шыққанда Band (1962) 4-өлген понилерден, ауырып жазылған 49-50 понилерден Salmonella typhimurium культурасын бөліп алған.
D.Bullind (1967) деректері бойынша Федеральдік Германия Республикасында соңғы бес жылда 1961-1965 жылдар аралығында жылқылар арасында 168 бас сальмонеллезді инфекциясымен зақымданған туралы хабарлайды. Ол 89 бастан Salmonella typhimurium 24 бастан S.dublin, Salmonella abortus-equi культурасын бөліп алған [26, 27].
Асыл тұқымды жылқы фермасында J.P.Sindh, V.K.Sharma, V.K.Haura (1971) жылқылар арасында жаппай іш тастауын бақылап 238 биенің 80-де іш тастау болған. Іш тастау көбінесе, буаздықтың екінші жартысында байқалған. Алынған 31 іш тасталған паталогиялық материалдан 11-нен Salmonella abortus-equi культурасын бөліп алған [28,29,30].
Қазақстанның солтүстік, оңтүстік, батыс аймақтарында жылқылар арасында сальмонеллез қоздырушысын атақты ғалымдар И.А.Даньшев, А.С.Мартынов және т.б. (1936) Н.A.Жалабовский, А.А.Польгов 1940 жылдары кездесетінін анықтаған. Олардың айтуы бойынша іш тастаудың көп кездесетін мезгілі күз, қыс айларында 3-6 жас аралығындағы жылқыларда жиі байқалады [31,32].
С.Д.Иорозовтың баяндамасы бойынша Қырғыз ССР-гі шаруа қожалықтарында жылқылар арасында 40% -ы сальмонеллез инфекциясымен ауырған [33,34].
Бактериологиялық зерттеулер барысында 423 іш тасталған төлдердің, 203-нен Salmonella abortus-equi бөліп алынған [35,36].
Толық мәліметтерді, бие сальмонеллезінің іш тастауы туралы профессор Б.А.Матвиенко және қызметкерлерімен берілген. Олар 1968, 1970-1972,1980 жылдары Республикадағы 10 облыста жылқы сальмонеллезінен болған шығындарын (40-70%) тіркеп, және құлындардың ауырып жатқандығын баяндаған. Олардың зерттеулері бойынша биелер арасындағы іш тастаудың жиі кездесетін мерзімі желтоқсан, наурыз айлары, және де ауру ошағы 3-4 жылда қайталанып отырытындығын анықтаған.
Б.А.Матвиенканың еңбектерінде жануарларға ауру азық қорыту жолдары арқылы жұғатынын, одан ары жатырға өтіп, ұрық жолдастың қабығына және ұлпаларына қонып, өсіп, қабыну процестерін туғызып, сепсис пен іш тастауға әкеліп соқтыратынын баяндаған. Сальмонеллез нәжіс арқылы, ауыз қуысы арқылы, сора арқылы сыртқы ортаға бөлінеді.
Бактериологиялық зерттеуге, бие сальмонеллезінің іш тастауын, паталогиялық материал ретінде ұрық жолдаспен қоса түскен төлді толығымен ең қолайлы болып есептеледі.
Сальмонеллездік іш тастауда серологиялық реакциялар (АР, КБР) диагноз қою үшін қолданылады. Іш тасталған биенің қан сарысуында агглютиндердің титрі (1:600, 1:3200) жетпеді [37].
Жануарлар сальмонеллезін қан сарысуындағы антиденені анықтауға пассивтелген гемаглютинация реакциясы қолайлы екенін дәлелдеген.
Сальмонеллез- ауруы көптеген үй және жабайы хайуандардың елімізде және де шетелде кеңінен таралған ауру. Инфекция атауы Американдық ғалым Сальмонның құрметіне берілген. Бірінші рет К.Эберт 1880 жылы және Г.Гаффка 1884 жылдары сальмонеллезді ашқан. Д.Сальмон мен Т.Смит 1885 жылы S.cholera suismi ашып, оны сол кезге дейін шошқаның обасы екен деп есептеліп келген. Өлген адамның етінің қанынан және көкбауырынан 1888 жылы Гертнер S.enteritidis екенін дәлелдеген. 1889 жылы Ф.Леффлер S.tyhyimurium таяқшасын тышқаннан бөліп алған. 1893 жылы Бреслад қаласында жаппай тағамнан уланудың себебін анықтаған К.Коншев. Оның анықтамасы бойынша S.typhimurium екені белгілі, Шермер және Эрлих 1921 жылы қойдың іш тастауынан S.abortus ovis қоздырушысын бөліп алған.
Сальмонеллез қоздырушысы Enterobacteriaceae тұқымдастығына, Salmonella тұқымына жатады. Олардың 2200 сероварлары бар екені белгілі. Жаңа Бержидің (1974) жылғы классификациясы бойынша Salmonella ,тұқымы 8-топқа жіктелген: S.typhi, S.hirschera, S.paratyphi, S.shoctmuelleri, S.cholera suis, S.typhimurium, S.enteritidis, S.Gallinurum. Қалғандары көптеген бөліктерден тұрады.
Кейбір түрлері жануарларды өлім-жітімге ұшыратады. Мысалы (S.abortus equi, S.abortus ovis) және адамдарды да (S.typhimurium, S.paratyphi А,С). Қалған түрлері адамдар үшін де, жануарлар үшін де жоғары және төмен дәрежелі түрде қауіпті.
Өсінділік биохимиялық қасиеті. Сальмонеллалардың морфологиялық құрылысы жағынан бір-бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады. Олардың барлығы да қысқа таяқшалы 2-4 мкм, ұзындығы 0,2-0,6 мкм, ені ұштары жұмыр, грам теріс спора түзбейтін, кейбір варианттарында жіпшелері бар қозғала алады. Анелин бояуларымен жақсы боялады. S.gallinarum аэробты, бірақ анаэробтық орталарда да көбейе алады. Олар қарапайым қоректік орталарда, оптимальді температурада 370С де, pH 7,2-7,6 қоректік ортада өседі. Жалпы сальмонелла тобының көбісі глюкозаны, мальтозаны, манитті ферменттейді, ал лактоза мен сахарозаны ферменттемейді. Басым көпшілік штамдар көмірсуларды ыдыратып, газ түзеді тек S.typhimurium ғана газ түзбейді.
Сальмонелла мочевинаны ыдаратпайды. Кейбір жағдайларға байланысты сальмонеллалардың өсінділік биохимиялық қасиеті тұрақты емес [5].
Антигендік құрылымы. Ф.Кауфман және Уайттың антигендік схемасы бойынша классификацияланды және де толық мәліметтер Бержи кестесінде көрсетілген (1974-1984). Негізгі үш типті антигені ажыратылады. О-соматикалық, Н-жіпшелік немесе шыбыртқылы және К-қауашақты антиген. Сальмонелла антигендерінің маңыздылары О және Н- антигендер. О-антиген гликолипопротейдтерден тұрады, термостабильді, толық құрылымды бөлігі бар. Н-антиген табиғаты белокты, термолабилді, спецификалық және спецификалық емес бөлімдері біркелкі тұрақты емес, спецификалық рецепторлары латын әріпімен белгіленген, және де бірінші фазадан тұрады, спецификалық емес бөлігі араб санымен белгіленеді.
Сальмонелланың көптеген түрлерінің қабықшасындағы К-антиген токсин бөлмейді. К-антиген өз алдына белоктық полисахаридті кешеннен тұрады. Олар адгезия процесіне қатысады, фагоцитозды тежейді. Сальмонелла фагоцит ішінде тіршілік етуін қамтамассыз етеді, қанда түзілген қан сарысуына бактерицидтік резистенттілігін жоғарылатады. Антиген құрылымды білгеннен кейін оған қарсы тірі және әлсіретілген вакцина және диагностикум жасауға жол ашады.
Сальмонеллаларды идентификациялау биокомбинатта жасалған спецификалық аглютинделген қан сарысуы арқылы іс жүзіне асырылады. Біздің зерттеулер бойынша 1-ші кестеде көрсетілген сальмонелла сероварларының биохимиялық және антигендік құрылымы туралы адамдар үшін де, жануарлар үшін де зардаптылығы көрсетілген [6].
Токсин түзушілігі. Сальмонеллалар термостабилді эндотоксин түзеді, бактерия клеткасы бүлінгенде бөлінеді. Эндотоксин геноцидті-липопротеид кешеннен тұрады. Зертханалық жануарлардың бұлшық етіне эндотоксинді еккенде, ішекте қабыну, диарея, парез, талықсу процестері жүреді. Сальмонеллалардың экзотоксині туралы әлі толық мәліметтер жоқ.
Төзімділігі. Сальмонелла қоздырушылары сыртқы қоршаған орта факторларына төзімді келеді. Бөлме шаңында 80 күн, құрғақ нәжісте 4 жыл сақталады. 600С-650С температурада 1 сағатқа дейін инактивацияланады, 800С-10 мин, 1000С температурада бірден өледі. Тұздалған және кептірілген азық-түлікте бірнеше ай сақталады. Және де шала қайнатылған етте сақталады. Бөлме температурасында, терезе арасында бірнеше ай, топырақта, нәжісте, суда 9-10 ай, тоңазытқышта 4-5 ай тіршілігін сақтайды.
Химиялық дезинфектанттарға төзімсіз. 3%-ды натрий ерітіндісінде, хлорлы әкте, 2%-ды белсенді хлорда, 20%-ды балауса әкте, 5%-ды ксилофан эмульсиясында, 2%-ды фармальдегид ерітіндісінде 1 сағаттық экспозицияға қойса бөлме дезинфекцияланады.
Зақымданған жануарлар инфекцияны азықтан және судан, тасымалдау кезінде, жайылымда, жануарларды суғаратын жерлерде жұқтырады. Негізгі жұғу көзі ауру малдан сау малға жұғуы. Ауру малдың экскременттері сальмонелланы сыртқы ортаға бөліп, тасымалдаушы көзі болып табылады. Ең қауіптісі іш тастаған мал, себебі ұзақ уақыт бойы тасымалдаушы көзін атқарады. Анықталған деректер бойынша белгілі бір жануар сальмонелла қоздырушысын тасымалдап жүріп, басқада жануарларға жұқтыруы мүмкін [10].
Үлкен назар аударатын жағдай жылы және салқын қанды жабайы жануарлар инфекция көзі болып табылады, және олар ауыл шаруашылық жануарларына жұқтырады.
Қазіргі уақытта сальмонелла қоздырушыларын тасымалдаушылар және сақтаушылар жабайы құстар екені дәлелденіп отыр [11].
Жіті өтетін сальмонеллез эпизоотиясы салқын қанды жануарларда болатыны анықталды. Олардың сальмонеллез қоздырушысын тасымалдаушылар пайызы 30-50%-ды құрайды.
Табиғаттылығы. Ерекше мекен ететін сальмонеллез қоздырушыларына жабайы кемірушілер, олардың шалдығу деңгейі 20-35%-ды құрайды. Және де иксодид кенелер, олардың организмі сальмонеллаларға қолайлы орта, оның денесінде көбейіп, жинақталып сақталады. Кенелердің жабайы және үй жануарларындағы сальмонелла ұқсас болып келеді, себебі олардың табиғатта ошағы бар және де айналымда болады.
Үлкен айырмашылық тудыратын сальмонелла сероварлары адамдар, жануарлар және құстар сондай-ақ азық-түлік, ашық суаттар және т.б. қоршаған орта объектілері.
Адамдардың көбі жануар өнімі арқылы (60-70%), ал тұрмыстық заттар арқылы 30%-ын құрайды.
Негізгі жұғу факторы-жануарлардан өндірілген өнімдер арқылы. Аса қауіпті жағдай еріксіз сойылған жануарлардан өндірілген өнімдер, және де толық термиялық өңдеуден өтпегені. Көптеген жылдардағы бақылау бойынша шикі жұмыртқаны пайдалану барысы болып табылады.
Сальмонеллалар адгезиялық қасиетіне байланысты азық қорыту бөлімінің кілегейлі қабығына жабысады. Ішек жолдары арқылы лимфа түйініне және қан жүйесіне өтіп бактериемия дамып, көкбауыр, бауыр, өкпе, жілік майында одан әрі көбейеді.
Паталогиялық процеске ұлтабардың клеткаларында көбейіп, жуан ішек аумағына ауысады да, содан соң жалпы ас-қорыту бөліміне тарайды. Буаз жануарлардың жатырына өтіп, ұрық жолдасында қабыну процесі жүріп, организмді сепсиске ұшыратып және соңы іш тастауға әкеліп соқтырады.
Ең басты рөлді организмде сальмонеллалар жиналып экзотоксин бөлуі, токсин дегенеративтік процеске әкеліп, кілегейлі қабығын, бауыр, көкбауыр, бүйректі некрозға ұшыратады. Кей жағдайда өкпе мен буындарды, ми бөлімін қабындырады. Сальмонеллалар барлық ішкі органдармен ұлпаларда көптеп кездесе, жануарларды өлім-жітімге әкеліп соқтырады.
Аурудың асқыну себебі көбінесе екіншілік бактериальдік немесе вирустық инфекцияның әсерінен болады.
Ауру көпшілік жағдайда екінші ретті бактериялар немесе вирустар инфекциясымен шиелінеседі [14].
Клиникасы. Сальмонеллез - бұл инфекциялы ауру, көбінесе ауыл шаруашылық және кәсіптік жануарлардың төлдерінде (бұзаулар, торайлар, қозылар, құлындар, балапандар) болады. Клиникалық жағынан септицимия, ішек ауруларының қабынуы, пневмония және артрит түрінде өтетін ауру. Буаз бие, қой, сиырлардың сальмонеллезі безгек және мастит жағдайындағы түсік түрінде байқалады.
Жануарлардың түрлеріне қарай жалпы белгілерімен қатар клиникалық ерекшеліктері де болады.
Буаз биелердің сальмонеллезі латентты түрде өтеді және босану уақытынан ерте түсік ретінде (аборт) немесе тіршілікке қабілеттілігі төмен төлдің туылуымен сипатталады. Кейде биелердің жаппай түсік тастатуы шараушылыққа экономикалық жағынан үлкен залал тудырады. S.abortus equi, сирегірек S.typhimurium, S.dublin жылқылар сальмонеллезінің қоздырушылары болып табылады. Ауру қоздырушысының көзі болып түсік тастаған биелердің қағанақ сұйықтығы мен туу жыныс жолдарынан бөлінетін және ұзақ уақыт бойы сальмонелла таратушылары жатады. Қолайсыз шаруашылықтардағы сальмонелла таратушылардың саны 40%-ға дейін ауытқиды. Биелердің түсік тастауы буаздық кезіндегі 4-9 айлар аралығында байқалады (көбінесе буаздылықтың екінші жартысында) және жас биелерде (3-6 жастағы) жиірек болатындығы тіркеледі. Құлындардың ауруы жіті түрде өтеді. Құлындарда аурудың жіті түрде кездесуі жатырда ауруға шалдығуына байланысты және туылған кезде ауру болып туылады. Ол кезде құлындар қозғалуы нашар, емуі және жалпы жағдайы әлсіз жағдайда туылады. Дене температурасы 40-410С дейін көтеріледі, жүрек соғуы жиілеп, нәжісі сұйық, шырышты, сарғыш түсті іш өтумен сипатталады. Жануарлар біраз күннен кейін өледі. Ересектеу құлындарда септикалық құбылыстармен қатар (безгек, демалуы, жүрек соғысының жиіленуі, әлсіздік, тәбетінің жоғалуы) артриттер пайда болады. Құлындар ақсаңдап, әрең қозғалып, өсуінде тежеу болып отырады. Ересек құлындардың іш өтуі сирек байқалады [17].
Патоморфологиялық сипаттамасы. Қазіргі жағдайдағы мал шаруашылық кәсіпорындарда халық шаруашылығына үлкен экономикалық зардап тигізуін болдырмау үшін инфекциялық ауруларға ертерек диагностика және алдын алу шараларын жүргізеді. Бұл байланыста маңызды диагностикалық мағынасы бар сальмонеллез кезінде патологоанатомиялық өзгерістерді білу қажет. Сальмонеллалар және олардың токсиндері жануарлар ағзасына тән өзгерістерге соқтырады, бірақ қоздырушының жұқтыру көлемі жануардың түріне, жасына, оның жағдайына, ауру уақытына және де басқа факторларға байланысты [18].
Құлындардың сальмонеллезі. Тұқымның қоңдылығы әлсіз, дене түсі сарғыштау, шырышты және серозды қабықшаның болуы байқалады. Кіндігі жуандаған. Қағанақ қабыршағы қанталап кеткендігі байқалады. Әсіресе хорион өзгереді. Оның салмағы орта есеппен 2-3 есе үлкейеді, қабырғаларында іріңдеген жерлер пайда болады. Көкбауыры, бауыры және бүйректері салбыраған түрде, үлкейіп ісіне бастайды. Жиірек қарынның қыртысты қабаты түссізденіп, кей жерлері қанталап кетеді. Лимфатикалық байланыстары, әсіресе мезентарлы байланыстар қанықтап, ісініп кетеді [23].
Сальмонеллез диагностикасы індеттанулық, клиникалық мәліметтермен қатар, патологоанатомиялық, серологиялық және бактериологиялық зерттеулер, сонымен қатар, фаготиптілік және иммунофлуоресценциялы әдістер негізінде анықталады. Сальмонеллез кезінде тек бактериологиялық (сиректеу серологиялық) зерттеулер жоғары дәрежелі нақтылығымен аурудың диагнозын қоюға мүмкіндік береді, оның инфекциялық көзін және жұқтыру факторларын анықтайды [25].
Бактериологиялық зерттеулер. Жануар тірі кезінде диагностикасын анықтау үшін қанды зерттейді. Ол үшін 5-10 мл көлемінде қан алып, 10-20% өт қосылған ет пептонды сорпа немесе жартылай сұйық агарға 5-6 пробиркаға себінді жасап, 18-25 сағатқа термостатқа қойылады. Кейін өт қосылған ет пептонды сорпада өскен өсіндінің бірнеше тамшысын Эндо, Левин және Плоскирев элективті ортасына себінді жасайды.
Петри аяқшасына Эндо немесе Плоскирев ортасына мұрын шырышынан және туу жолдарының шырыштарынан себінді жасайды. Нәжісін зерттеген кезде материалды шыны таяқшасымен немесе мақталы тампон көмегімен алып, ажыратып балауға арналған ортаға, сонымен қатар, жинақталған орталарға (Лейфсон селенитті ортасы, Мюллер ортасы, Кауфман ортасы) себінді жасалынады.
Өлекселерді диагностикалау үшін зертханаға жануарлардың ішкі үлпершек ағзалары және іш тасталған төл тұтас жіберіледі. Егер жануарлардың жаңа өлексесін зертханаға жеткізу мүмкіндігі болмаса, онда келесі материалдарды жібереді: жүрек, көкбауыр, бауыр өт қабымен бірге, бүйрек, түтікшелі сүйек, ішек майлары және лимфа түйіндері мен өкпенің өзгерген жерлері. Өлген құстардың аналық жұмыртқалары міндетті түрде жіберіледі. Кей жағдайларда (үлкен қашықтықта, жоғары сыртқы орта температурасында) патологиялық материалды стерильді 30%-ды глицериннің судағы ерітіндісі немесе 10%-ды натрий хлорлы ерітіндісімен консервілеуге болады.
Патологиялық материалдардан жағынды дайындалып, Грамм әдісі бойынша бояп, микроскоптайды, ЕПА, ЕПС және ажыратып балау орталарына себінді жасалынады. Алынған культураларды биохимиялық, антигендік және ортаның қасиеті негізінде жеке бөліп алады. Қажет болған жағдайда биологиялық сынама қойылады және идентификациялайды. Эндо ортасында сальмонеллалар ішек таяқшаларына қарағанда түссіз коллониялар түрінде, ал висмут-сульфитті агарда металл тәрізді жылтыр қара түсті колониялар түрінде өседі. Сальмонелла сероварларына тән өсінділерді монорецепторлы қан сарысуы арқылы агглютинация реакциясын қолданып идентификациялайды.
Мал дәрігері зертханаларға жануарлардың тірі кезінде ем қабылдамаған, жаңа өлекселерді жібереді. Өйткені, аз ғана уақыт көлемінде болсын дәрілік препараттарды қабылдағандықтан, ауру қоздырушысының бөлінуіне қиындықтар туғызады [26].
Серологиялық зерттеулер қан сарысуындағы қанның спецификалық антиденелеріне (агглютининдеріне) бағытталған. Серологиялық диагностикалау түрлі мақсатты көздейді: а) бактериологиялық зерттеулер кезінде теріс нәтиже алуын растаушы клиникалық диагноз; ә) белгіленген қоздырушының немесе біршене қоздырушылардың (аралас инфекция кезінде) этиологиялық рөлінің растаушысы; б) бактериятасмалдаушыларды анықтау. Мал дәрігерлік тәжірибеде серологиялық әдіспен диагностикалау буаз қой, сиыр және биенің іш тастау кезіндегі қан сарысуын зерттеу кезінде қолданылады.
Серологиялық зерттеулерді комплемент байланыстыру реакциясы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
Ветеринария факультеті
Райым Бекзат Бекежанұлы
Жылқы қылауының вакцинапрофилактикасы
6В120101 - Ветеринарлық медицина
Алматы 2021
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
3
4
5
РЕФЕРАТ
6
ABSTRACT
8
1
КІРІСПЕ
10
1.1
Тақырыптың өзектілігі
10
1.2
Зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері
10
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
12
2.1
Қарастырылып отырған мәселенің қазіргі ахуалын бағалау
12
2.2
Жануарлар сальмонеллезінің алдын алу шаралары
26
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
33
3.1
Зерттеулердің материалдары мен әдістері
33
3.2
Зерттеу нәтижелері
37
3.2.1
Алматы облысында құлындар ауруының этиологиясы
37
3.3
Бөлініп алынған сальмонелла өсіндісінің биологиялық қасиеттері
40
3.4
Вакциндік Salmonella typhimurium 274 штамының биологиялық қасиеттері
46
3.5
Salmonella typhimurium 274 вакциндік штамының иммуногендік қасиетін анықтау үшін зертханалық жануарларға тәжірибе қою
51
3.6
Salmonella typhimurium 274 штамымен иммундеу кезіндегі вакциналық реакция
55
3.7
Salmonella typhimurium 274 вакциндік штамының иммуногендік
қасиетін анықтау үшін құлындарға тәжірибе қою
57
3.8
Жылқы сальмонеллезіне қарсы аттенуирленген Salmonella typhimurium 274 штамынан дайындалған вакцинаның профилактикалық қасиетін өндірістік жағдайда тексеру
59
3.9
Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаны дайындау технологиясы
60
4
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
63
5
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫС
64
6
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
65
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер келтірілген:
ГОСТ 20730-75
Қоректік орталар. Хоттингер сорпасы.
ГОСТ 5962-67
Ректификатты 96% этил спирті
ГОСТ 6038-79
Сахара
ГОСТ 6709-72
Дистилденген су
ГОСТ 64-2-10-87
Шыны флакондар
ГОСТ 13805-76
Бактериологиялық мақсатқа арналған құрғақ пептон. ТУ
ГОСТ 3345-88
Фармакопиялы формалин
ГОСТ 42-2567-88
Хлорлы кальций
ГОСТ 4233-77
Хлорлы натрий
ГОСТ 720803-85
Алюминді-калилі квасцтер
ГОСТ 4233-77
Хлорлы натрий. Техникалық жағдайы
ГОСТ 6709-72
Дистилденген су. Техникалық жағдайы
ГОСТ 17206-84
Микробиологиялық агар. Техникалық жағдайы
ГОСТ 200227-91
Зертханалық шыны ыдыстар. Бағаланушы пипеткалар
ГОСТ 22967
Инъекциялы шприцтер 2 см3, 5 см3
ГОСТ 4452-86
Биолам - биологиялық микроскоп
ГОСТ 3164-78
Вазелин майы. Техникалық жағдайы
ГОСТ 20292-74
Өлшеу колбалары, сыйымдылығы 100, 200, 1000 см3
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдер келтірілген:
Антиген - антидене синтезі қабілетін тудырып, олармен спецификалық әрекеттесетін, организм үшін бөгде жоғарғы молекулярлы органикалық заттар.
Антидене - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
Иммунизация - белгілі бір жұқпалы ауруға спецификалық бейімсіздікті құру.
Вакциналар - профилактикалық мақсатта қолданылатын биологиялық препаратттар.
Иммуногендік - ауру қоздырушыларына қарсы организмнің қорғаныштық реакциясын тудыратын вакциналардың қабілеттілігі.
Гипериммундеу - организмнің ең жоғарғы иммунологиялық реакциясына жауап алу мақсатында белгілі бір антигеннің біркелкі көбейтіліп отыратын мөлшерін жануарларға парентеральді әдіс жолымен енгізу.
Идентификация (сәйкестендіру) - микроорганизмдердің қай түрге (типке) жататынын анықтау.
Уыттылық дәрежесі - уыттылық өлшемі.
Штамм - бұл қандайда бір кез - келген типтеу әдісімен талдауда ерекшеленбейтін, бірақ басқа изолятордан ажыратылатын изоляторлар жиынтығы.
Өндіруші штаммдар - белсенсіз вакциналарды, анатоксиндер немесе диагностикумдерді дайындауға арналған орталар. Белгілі микроорганизмдерің туыстары мен түрлерінің өкілдері жоғары деңгейлі вируленттілікті сақтауы керек.
Вакциналық штаммдар - бұл генетикалық белгілерге (маркерлерге) тән вируленттіліктің төмендеуімен қатар, сол түрге жататын микроорганизмдердің және вирустардың жоғары деңгейлі иммунногенділікті сақтайтын тірі вакциналық орта.
Өсінді - бірінші субөсінділерден түзілетін, көптеген клеткалар желісінен тұратын, алғашқы өсіндіге қатысатын клеткалардан пайда болады.
Дезоксирибонуклеин қышқылы - генетикалық ақпаратты кодтайтын жоғарғы молекулалық органикалық қоспа.
Поливалентті вакцина - құрамында бір инфекциялық ауру қоздырушысының бірнеше штамдары (сероварлары) бар вакцина.
Инактивтелген вакцина(өлтірілген) - бұл физико- химиялық факторлардың әсерімен кобею қасиетін жоғалтқан, бірақ, иммуногендік құрылымын, яғни, антигендігін және иммуногендігін сақтаған белгілі бір бактерия немесе вирус өсіндісі бар препарат.
Термостат - өсірілетін микробтарға қажетті белгілі бір температураны үнемі ұстап тұратын құрылғы.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар келтірілген:
БДҰ
Бүкіләлемдік денсаулық Ұйымы
ӨІА
-Өткір ішек аурулары
ДНҚ
-Дезоксирибозалы нуклеинды қышқыл
ЛПС
-Липополисахарид
ЕПС
-Ет пептонды сорпа
ЕПА
-Ет пептонды агар
ЕД
-Иммундеуші доза
LD50
-50% леталді доза
ИФА
-Иммуноферментті анализ
ФТБ
-Фосфатты-тұз буфері
Ig
-Иммунноглобулин
ШТБ
-Шоғыр түзуші бірліктер
АР
-Агглютинация реакциясы
КБР
-Комплемент байланыстыру реакциясы
КҰБР
-Комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы
ИФТ
-Иммунды ферментативтік талдау
ЖСА
-Жартылай сұйық агар
ШҚ
-Шаруа қожалығы
б
-бет
Б
-бет
С
-страница
Ж
-жыл
1 КІРІСПЕ
1.1 Тақырыптың өзіктілігі
Біздің еліміздің заманауи аграрлық саясатының басты міндеті - тағамдық өнімдерге өсіп жатқан сұранысты қанағаттандыруға бағытталған. Бағдарламаны сәтті орындау үшін ауыл шаруашылығының барынша интенсификациясына қол жеткізіп, ары қарай малшаруашылығы өнімін өндіруді жоғарылатуды қамтамасыз ету қажет. Малшаруашылығын дамыту инфекциялық аурулар, соның ішінде сальмонеллез ауруынан біршама деңгейде артта қалуда.
Сальмонеллез ғаламдық таралған және жыл сайын үлкен маңыздылыққа ие болып отырған инфекциялар қатарына жатады. Бұл аурудан келетін зиян тек ауылшаруашылық жануарлары мен құстарының өлімімен шектелмейді, ауырып жазылған жануарлар ұзақ уақыт бойына сальмонелла тасымалдаушы және қоршаған ортада инфекцияның тұрақты көзі болып табылады. Сальмонелла тасымалдаушы жануарлардан алынған жануар текті өнімдерді (ет, сүт, жұмыртқа) жеткіліксіз өңдеуден өтпеген жағдайда адамдарда тағамдық токсико-инфекция тудыруы мүмкін .
Сальмонеллез ішек инфекция тобына жатады, бірақ бұл аурумен күрес және алдын алу басқа ішек-қарын ауруларымен салыстырғанда күрделірек. Бұл табиғатта сальмонелланың сан түрлі сероварларының кең айналымда, қоздырушының уыттылық факторының полидетерминанттығына, полиэтиологиялылығына, адам мен жануардың организміне әртүрлі ену жолына, сондай-ақ антибиотиктер мен химиялық препараттардың әсерінен қалыптасқан сұрыпталған және айналымдағы R- факторлы штамдардың болуына байланысты. Осының бәрі сальмонеллезді емдеу мен алдын алуды қиындатады. Сальмонеллезбен күрес және алдын алу күрделі эпизоотияға қарсы, эпидемияға қарсы, санитарлық-ветеринариялық және санитарлық-гигиеналық шаралар кешенімен жүзеге асырылады. Жануарлар организмінің жалпы төзімділігін жоғарылатуға, жануар басын сақтауға бағытталған шаралар қатарына жылқы сальмонеллезіне спецификалық алдын алуды жүргізу жатады.
Ғылыми жаңалығы.
Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаны Қайрат шаруа қожалығында қолдану және белсенділігін зерттеу үлкен теориялық және тәжірибелік маңыздылыққа ие болды.
1.2 Зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмыстары 2020-2021 ж. аралығында Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Микробиология және вирусология кафедрасына қарасты Бактериозға қарсы биотехнология зертханасы мен Алматы облысы, Балқаш ауданы. Құланбасы елді мекені Қайрат шаруа қожалығында жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты және негізгі міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты жылқы сальмонеллезіне қарсы вакцинаның тиімділігін зерттеу болды. Осы мақсатқа жету үшін алдыға келесідей міндеттер қойылды:
1. Алматы облысындағы Қайрат ШҚ жылқы ауруларының этиологиясын зерттеу.
2. Бөлініп алынған сальмонелла штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
3. Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның профилактикалық қасиетін зерттеу.
Күтілетін нәтижелер.
1. Алматы облысындағы Қайрат ШҚ жылқы ауруларының этиологиясы анықталынды.
2. Бөлініп алынған сальмонелла штамдарының биологиялық қасиеті анықталынды.
3. Жылқы сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның профилактикалық қасиеті анықталынды.
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2.1 Қарастырылып отырған мәселенің қазіргі ахуалын бағалау
Қазақ халқы үшін жылқы шаруашылығы қалыптасқан тарихи құндылықтары мен ұлттық ерекшеліктеріне, мəдениеті мен тұрмыстық жағдайына байланысты мал шаруашылығының дəстүрлі саласы болып табылады. Республиканың табиғи-климаттық қолайлы жағдайы жылқы шаруашылығының дамуына өз ықпалын тигізуде. Кең байтақ табиғи жайылымның (187 млн. Га шамасында) болуы жылқы шаруашылығы өнімінің артуына ерекеше жағдай тудырады, өйткені жайылымның жартысынан астамы су тоғандардан шалғайда орналасқан, сол себепті жылқы өсіруші шаруашылықтардың үлесінде. Қазіргі таңда жылқы шаруашылығы бірнеше бағыттағы, толық жəне кең шеңберлі бұрын қолданылмаған құндылықтарды тұтынудағы халық шаруашылығының маңызды бір саласы болып қалыптасты. Нарықтық қатынастарда, яғни асыл тұқымды малдың бағасы өсіп, жылқы өнімінің өтімділігі мен жылқыны экспорттау шеңбері өсуіне байланысты, сальмонеллездің маңыздылығы артуда. Жылқы санының көбеюіне, дені сау құлындардың қатарға қосылып, жылқы шаруашылығында өнімділіктің жоғарғы деңгейіне жетуге жылқылардың инфекциялық аурулары кедергі келтіруде. Осы аурулардың кең тараған және ауқымды экономикалық шығын келтіретін бір түрі жылқы сальмонеллезі. Біздің елімізде сальмонеллез ауруы жылқы түлігінің арасында кең тараған. Швецияның шаруашылықтарында жылқылардың жаппай іш тастауын алғаш зерттей бастаған H.Magnusson (1935) болды. H.Magnusson Швеция шаруашылықтарында жылқылардың жаппай түсік тастауы кезінде 302 түсікті зерттеп, соның ішінде -14% Salmonella abortus-equi қоздырушысымен ауырғаны анықтаған. D.Bulling (1967) мәліметі бойынша Германия Федеративтік Республикасында 1961-1965 жылдар аралығында жылқылар арасында 168 жағдай сальмонеллез бойынша анықталған. Соның 89-Salmonella typhimurium, 24- S.dublin, 2- Salmonella abortus-equi бөліп алған. Қырғызстан Республикасында Дреняцкин (1932) жылқылардың арасында сальмонелла індетінің көп таралғаны туралы деректер қарастырған. Ал Қазақстанда жылқының сальмонеллезін түпкілікті зерттеу жүргізгендердің бірі Б.А.Матвиенко(1986). Қазіргі таңда республикамыздың шаруашылықтарында жылына 30-40% биелер құлын бермейді. Түсіктің себебі және биелердің қысыр қалуы толық зерттелмеген. Құлындардың өлі туылуының бір себебі жылқы сальмонеллезі. Сальмонеллез қоздырушылары белгілі бір аймаққа тез бейімделеді. Оған жайылым, су қоймалары, ойпат және батпақты жерлер жатады [1].
Республика аумағында сальмонеллез табиғи ошағының негізгі иелеріне: сұр егеуқұйрық, түз, орман, үй, қарапайым сұр тышқандар және т.б. жатады. Жабайы жануарлар мен егеуқұйрықтар арасындағы сальмонелтасымалдағыштар ауыл шаруашылық жануарларына белгілі эпизоотиялық, эпидемиологиялық қауіпті сау малмен жанасу мүмкіндігі арқылы тудырады [2].
Ауыл шаруашылық жануарларының арасында ауру спорадиялық және энзоотиялық түрде өтеді. Сальмонеллез негізінен іш тастау түрде өтіп, әдетте олардың өлімімен аяқталады. Ал, ересек мал арасында сальмонелтасымалдағыштық болғанымен, негізінен індеттің клиникалық белгілері байқалмайды. Малдың сальмонеллез белгісіне: іш тастау, өлі және өміршеңдігі төмен төлдердің туылуы жатады. Бұл жағдай жылқы шаруашылығында үлкен экономикалық шығын келтіреді. Ветеринария департаментінің АШМ берген есебінде Республикалық ветеринарлық зертханалардың мәліметтері жылқы сальмонеллезінің республикамыздың барлық аймақтарындағы жылқы шаруашылықтарында тіркелгенін көрсетеді. Республика бойынша жылқы шаруашылығы бар 12 ауданда жылқы сальмонеллезі тіркелген. Сальмонеллездің мұндай кең таралуының себебі алдын алудың тиімділігі жоғары спецификалық әдістерінің болмауы. Кейбір шаруашылықтарда жылқы сальмонеллезіне қарсы Алматы Зооветеринарлық Институтының ТРЕ "841" аттенниурленген штаммынан жасалған құрғақ тірі вакцина тәжірибеде сынақтан өткен. Вакцина жоғары иммундық қасиет көрсеткен, бірақ егілген жылқылардың органдары мен ұлпаларында вакциндеу процесіне тән морфологиялық өзгерістер байқалған. Дегенмен аталған вакцина экстремалды жағдайларда ауқымды қолданыс таппады. Қазіргі таңда адамдардан, ауылшаруашылық малдарынан, жануар тектес азықтардан және қоршаған ортадан бөлініп алынған сальмонелла сероварларының 2500 ден астам түрлері бар. Осылардың басым бөлігі тағамдық токсикоинфекция қоздырушылары ретінде сипатталған(Дж. Хоулт-1980, 1997) [3].
Жылқы сальмонеллезінің кең ауқымда таралуының бірден бір себебі жылқы шаруашылығының өндірістік негізге ауысуы, жылқылардың шектелген территорияда тығыз орналасуы олардың ауруды қайта жұқтыруына, қоздырушының қоршаған ортаға диссеминациясы ауруға жануар тірі кезінде диагноз қойып, ауырған жануарларды бөліп алуға кедергі жасауы, ветеринарлық-санитариялық шараларды сақтамауы болып табылады [4].
Қазақстанда И.А. Даньшев, А.С. Мартынов (1936); И.А. Жалабовский, А.А. Пальгов (1940); А.А. Пальгов., М.О. Солоницин (1950) жылқы сальмонеллезін солтүстік, батыс және оңтүстік облыстарында анықтаған. Олардың мәлеметі бойынша 3-6 жас аралығындағы биелерде жылдың күз-қыс мезгілдерінде түсік тастау басым болған.
Қырғыз ССР-і шаруашылықтарында сальмонеллездің жылқылар арасында кең ауқымда (48%) таралуы С.Д. Морозов мәліметтерінде келтірген. Бактериологиялық зерттеу барысында 423 түсік жағдайының 203-де Salmonella abortus-equi культурасы бөлініп алынған. Қазақ ССР-да жылқы сальмонеллезін анықтау профессор Б.А. Матвиенко әріптестерімен бірге жасаған жұмыстарында келтірілген. Олардың айтуынша 1968, 1970-1972, 1980 жылдары жылқылар арасында жаппай түсік тастау кезінде республикамыздың он облысындағы шаруашылықта сальмонеллездің таралуы 40-70% жеткені және құлындардың сальмонеллезбен ауырғаны тіркелген. Жылқылар арасында түсік тастаудың үдеуі желтоқсан-наурыз айларында байқалған. Ауру әр 3-4 жылда қайталанып отырған [2].
Б.А.Матвиенко жануарлардың сальмонеллалармен зақымдалуы азық қорыту жолдары арқылы буаз биелердің жатырына, қағанақ қабығынан құлынға өтіп, сонда көбейіп, қабыну үрдісі жүріп, сепсис және түсікке алып келеді. Түсік кезінде және түсік болғаннан кейінде сальмонеллалар жыныс жолдары арқылы нәжіспен және танау қуысының сұйығымен сыртқы ортаға қарқынды бөлініп отырады. Жылқы сальмонеллезі кезінде бактериологиялық зерттеуге ең қолайлы материал түсік, қағанақ қабығы, жыныс жолы сұйығы, ал сальмоннел тасмалдаушылықты анықтау мақсатында фекали алынады [37].
АР, КБР серологиялық реакциялары сальмонеллез кезінде эпизоотологиялық жағдайды анықтау барысында ағымдағы диагноз қою мақсатында қолданылады ( Е.Е. Нестерова, 1950; Е.Я. Грибановская, 1955; Б.А. Матвиенко, Р. Куляшбекова,1972; Б.А.Матвиенко, 1982, 1986). Түсік тастаған биелер қансарысуында агглютинин (I : 1600 - I : 3200) титрде анықталған (Б.А. Матвиенко,1982; Н.Н.Ахметсадыков,1987) [11].
Көптеген авторлар (А.А. Пальгов, Л.А. Тюрина, 1957; С.Д. Морозов, 1958; Б.А. Матвиенко, 1966, 1972) ауырған жылқылардың айығуы жылқы сальмонеллезіне қарсы жасанды иммундеуден пайда болған гуморальдық және клеткалық факторлар негізінде қалыптасатын иммунитетке байланысты делінген [9].
Түсік тастаған жануарлар қансарысуында агглютининдер мен комплемент байланыстырушы антиденелер табылған. Антиденелер ең жоғарғы көрсеткішке аурудың алғашқы екінші-үшінші апталарында жетіп, 1-2 ай ішінде ақырындап төмендейді. Түсік тастаған биелерде қоздырушыға жоғары төзімділік пайда болады (Б.А. Матвиенко,1982) [10].
Б.А.Матвиенко, Р. Куляшбекова (1976) Е-841 вакциндік штаммының жануарларда қарқынды антидене (агглютининдер) түзетінін көрсетті. Биелерге (буаздықтың 4-7 айында) тәжірибе қою барысында олар вакцинацияның 10-шы тәулігінде қансарысуында антиденелер титрі (1: 1600-1:3200) көрсеткенін және лейкоцитоз байқалады дейді [11].
Тірі вакцина иммуногендік қасиеті айқын байқалуымен, толыққанды антигендік құрамымен, иммунды жауапқа қызмет ететін иммунокомпетентті клеткалардың көптеп қатысуымен, нәтижесінде жоғары дәрежеде ұзақ уақытқа иммунитеттің пайда болуымен ерекшеленеді (К.Б. Бияшев, 1991).
Өндірістік тәжірибе көрсеткендей, тірі вакцина жылқы сальмонеллезін алдын алады. Ауру басталған кезінде қолданғанда түсік болмауын 7-10 тәулікке дейін тоқтатады. Вакцинделген биелерден өміршеңдігі жоғары құлындар туылған және олар сальмонеллезбен ауырмаған. 1971-1987 жылдары республикамыздағы жылқы сальмонеллезінен сау емес шаруашылықтарда Е-841 және Е-841 str штаммдарымен 300 мыңнан астам буаз биелер вакцинделген. Осылай экономикалық үлкен шығынды алдын алған. Осыған байланысты еліміздің табиғи климаттық жағдайын ескере отырып, жылқы сальмонеллезінің алдын алу үшін жылқы сальмонеллезінің эпизоотикалық штаммын қолдану арқылы ғылыми дәлелденген экологиялық қауіпсіз спецификалық тиімділігі жоғары тірі вакцина дайындау ветеринарлық медицинада жылқы шаруашылығында өзекті мәселе [8].
Мемлекеттің сауда-саттық туралы бағдарламасында,негізгі міндетті ауыл шаруашылығын дамыту, сондай-ақ алға қойылған мақсат халықты азық-түлікпен және шикі затпен қамтамасыз ету.
Сальмонеллез (қылау) - типтік зоонозды, жоғары дәрежелі ауру тудыратын және жабайы, ауыл шаруашылық жануарлары тасымалдаушы, қоршаған орта факторларына төзімдірек келеді. Омыртқалы және омыртқасыз жануарлар мен қоршаған орта обьектілері сальмонеллез қоздырушысын факультативті-трансмиссивті механизм арқылы кең таралған. Жыл сайын сальмонеллездан проблема көбейіп, кең ауқымды жануарлармен адамдар арасында таралып , сальмонеллез қоздырғышын тудыратын инфекциялық аурумен ауырған малдар саны жоғарылауда. Адамдар, жануарлар жаппай сальмонелла қоздырушысымен ауруы салдарынан сальмонелла серологиялық варианттары көбеюде , сондай-ақ азық-түлік, суда және тағы басқа қоршаған орта обьектілерінде таралған.
Қазіргі заманауи жүйе бойынша 2500 астам сальмонелла қоздырушысын адамдардан, жануарлардан, жануар өнімдерінен және қоршаған ортадан анықтаған. Азық-түлік токсикоинфекциялық қоздырушысы екені баяндалған.(Дж. Хоулт-1980,1997)
Сальмонелла қоздырушысынан туындаған проблеманы шешу үшін эпизоотияға қарсы, ветерениялық-санитарияға қарсы шараларды ұйымдастыру алдын-алуға жақсы нәтиже береді.
Қазіргі таңда инактивтелген және тірі вакцина кеңінен қолданылуда. Кейбір ветенария мамандары сальмонелла қоздырушыларынан таза шаруа қожалықтарында тірі вакцинаны алдын-алу мақсатында қолдану керек екенін, иммуногенді коэфициенті инактивтелген вакцинадан жоғары екенін байқаған.( Н.Н. Гинсбург, 1969; H.J. Bote, 1966; H. Meyer, 1986, 1986; Б.А. Матвиенко, 1986; Б.Ю. Шустер, 1988; К.Б. Бияшев, 1991 және т.б.) Бірақта, сальмонелла инфекциясы тараған шаруа қожалығында инактивтелген вакцина жақсы нәтиже береді.(А.Г. Малявин, 1972; Ю.А. Малахов және т.б., 1974; В.В. Кирилова, 1988)
Грамм теріс бактериялар олар Enterobacteriaceae, Vibrionaceae және Pasteurellaceae тұқымдастықтары және де басқа факультативті анаэроб таяқшалар жатады. Жоғарыда баяндалған микроорганизмдер қауымдасқан түрде жануарлар да , иелерінде және өсімдіктерде кездеседі. Көпшілігі адамдар мен жануарлар және кейбір түрлері жәндіктермен өсімдіктер үшін патогенді.
Таяқшалы бактериялар тұқымдастығы Enterobacteriaceae тармағы Eubacterialis бактериялар. Заманауи классификациясы бойынша тұқымдастықтар 5 негізгі топқа және 12 түрге бөлінген [1].
Энтеробактерия - көп таралған тұқымдастар, грам теріс, спора түзбейтін таяқша, орташа көлемі (1 - 5 мкм) перитрихиальді, қозғалмайтын, кейбіреулері капсула түзеді. Аэробты немесе факультативті анаэробтарға жатады. Қарапайым қоректік ортада жақсы өсіп, әр түрлі дәрежеде көмірқышқыл газын түзіп, нитратты нитритке дейін айналдырып, оксидозды бөліп, каталазаны ыдыратпайды, Shigella серотипінен басқалары. Көпшілік энтеробактериялар ұқсас келеді, себебі, кірпікшелері ортақ барлығында дерлік болуы адгезиялық және тағы басқа қасиеттеріне байланысты [2, 3].
Энтеробактериялар табиғатта кеңінен таралған көпшілік түрлері патогенді, шартты патогенді және сопрофиттілері де кездеседі. Патогенді типтері және түрлері ауру туғызады. (Ішек таяқшалары, бактерия, пневмония, жануарлардың жаппай төл тастауы, артрит, мастит және т.б.) Тұқымдастардың атауы олардың мекен ету ортасына , жұғу жолдары және қоршаған ортаға бөлінуіне байланысты. Энтеробактериялардың фермент түзу белсенділігі көбірек сапрофитті және шартты патогенді түрлерінде байқалған. Энтеробактериялар жануарлардың көпшілік түрлерін зақымдап, ауруға шалдықтырады. Бірақ, жануарлардың бір түріне ғана тән ауру тудыратын түрлері де анықталынған. Олар өзіне тән тропизмдік қасиетіне байланысты тек белгілі бір органдар мен ұлпаларды зақымдайды.
Көпшілік энтеробактериялар адамдармен жануарлар ағзасында тоғышарлық тіршілік етеді. Адамдар үшін қауіп туғызатын ішек таяқшамен зақымданған созылмалы және жасырын жануарлар өнімі [4, 5].
Сальмонелла сероварлары аз бөлігі тек жануарлар немесе тек адамдар ғана зақымдайды,ал көпшілік түрлері адамдармен жануарлар үшін қауіпті.
Зерттеушілердің ақпараты бойынша сальмонеллез ауруымен ауырған ауыл шаруашылық малдары зоонозды аурулардың 30%- ын құрайды. Барлық зерттелген зерттеушілердің еңбектері бойынша таратушылар мүзійді ірі қара мал (10-21,1%), қой (4-30%), жылқы (7,2-47,5%), шошқа (5,5-22,5%), тауықтар (5-22%), үйректер (10-50%), қаздар (5-20%) болып табылады [7].
Орталық Қазақстанда көп жылдық зерттеулер бойынша жануарлардың әр түрінен сальмонелла қоздырушысымен жұғу дәрежелерін анықтап, және сальмонелланың этиологиялық құрылымын зерттеген. Барлық бөліп алған штамдар көбісі мүйізді ірі қара малдан және шошқалардан анықталынған. Ал сереологиялық талдау бойынша 4 топқа бөлінген Д - 35,6%, В - 32,3 %, С - 22,8 және Е - 9,3%. Жылқыдан бөлініп алынған 10 серовар айналымда жүретіні анықталған, жиі кездесетін S. abortus-equi, сирегірек S. typhimurium, S. Dublin [8].
Кең ауқымды жылқы сальмонеллезі таралуының себебі, мал шаруашылығы өндірісінің дамуының негізгі белгілі бір аумақта жануардың саны көп болуы, олардың инфекция жұғуына, қоршаған ортаға қоздырушының диссеминациялануына, ветеренариялық - санитариялық және т.б. шаралардың нәтижесінде [9, 10].
Шетелдік және отандық мәліметтері бойынша жылқылардың инфекцияны жұқтыруы мемлекеттердің аудандары бойына 2-ден 73%-ға жеткен. Жылқы шаруа қожалықтарында сальмонеллездың басымдылық танытушы сероварлары S. abortus-equi, сирек S. typhimurium, S. dublin. Олардың көбісі өлген құлындардан бөлініп алынған [11,12,13].
Сальмонеллез инфекциясына биелердің сезімталдылығы өте жоғары және инфекция тасымалдаушы көзі болатынын әдебиеттер көзі келтірілген мәліметтер береді.
Әдебиеттер көзін ескере отырып, үй жануарлары және құстарда сальмонеллез қоздырушысының таралуының жолын тоқтату мүмкін емес, себебі, табиғатта белсенді айналымда болады.
Жабайы кемірушілердің саны көп болуына байланысты сальмонелла табиғатта сақталған, ерекшелігімен экологиясына байланысты [15].
Орталық Қазақстан аумағында жабайы кемірушілердің сальмонелла қоздырушысымен зақымдалғандар саны орта есеппен 20-35% құрайды.
Қазақстан мен Қырғызстан аумағын Л.Т.Волкованың зерттеуі бойынша табиғи ошақты сальмонелла қоздырушысының жабайы жылы қанды жануарларға жататын 7 түрде кездесетінін анықтаған. Жалпы жұқпалы аурумен зақымданған жануарлар 11,8%-ын құрайды, оның 72,3%-ы S.typhimurium, 27,7% - S.enteritidis жиі кездеседі. Бұл ауыл шаруашылық жануарларымен құс шаруашылығына жабайы жануарлар арқылы жұғатынын көрсетеді [16].
Жабайы және үй жануарларының аурулары экологиялық өз аралық байланыста болатынын жоғарыда аталған авторлардың еңбектерінде дайындалған. Талдау жасау арқылы экологиялық жағдайға байланысты жұқпалы аурулардың қатары соның ішінде сальмонелланың, жабайы жылы қанды жануарлардың арасында кездесетінін, олардың теріс болжамға, оң нәтижелі қорғалған жабайы фаунаға және жаңа ауру қоздыратын қоздырушы пайда болуы мүмкін [17].
Эпизоотологиялық анықтамалар қан сорушы жәндіктер табиғи ошақты сальмонелла қоздырушыларын жұғуға бейім жануарлар арқылы таратады.
П.П.Поповтың зерттеулер нәтижесі бойынша қан сорушы жәндіктермен жабайы және үй жылы қанды жануарлардағы сальмонелла қоздырушылары бір биотипке жататын, олардың табиғатта айналымда болатынын анықтаған. Орталық Қазақстанда адамдар арасында сальмонелла сероварларының жиі кездесетіні S.typhimurium (83,8%). Бұл серовар басымды штамм екенін, жануарлар мен құстардың арасында жиі кездесетіні анықталған (39,5%). Жануарлардан өндірілген өнім құрамында (39,1%) және қоршаған ортада (50,9%). кездеседі. Басқа сероварлар бөлініп алынған: S. anatum, S.gallinorum, S.abortusovis, S.enteritidis, S.london, S.choleraesuis.
Сальмонелла проблемасы жабайы және үй жануарлармен тығыз байланыста болады, адамдар арасында сальмонеллез қоздырушымен зақымдалғандар санының көбеюі.
Бүгінгі таңда сальмонелла қоздырушылары адамдар арасында үлкен маңызға ие мәселе болып отыр. ДСҰ эксперттерінің мәліметі бойынша жаһандық проблемасы, ауыл шаруашылық жануарларға жем-шөп және суару арқылы беріліп, олардың жасырын тасмалдаушы көзі болып табылып, адамдарға патогенді сальмонелла қоздырушылары қауіп тудыруда. Жұқпалы аурумен ауырған адамдар азық-түлік және қоршаған орта арқылы жұқтырған.
Әлемдік мемлекеттерде кеңінен тараған жылқылар арасындағы инфекция сальмонеллездік бие іш тастауы және ринопневмония. Тыныс алу жолдары, созылмалы полиартрит және құлындардың өлуі негізгі мәселе болып отыр.
И.Б. Поддубский (1967) жалпы жинаған деректер көзіне сүйене отырып биенің іш тастауы Salmonella abortus-equi культурасы мен бірге стрептококктар, диплококтар, ішек таяқшалары және т.б. микроорганизмдер болатынын анықтаған. Сальмонеллезді іш тастау этиологиясы бойынша жалпы қоздырушы микроорганизм пайыздық көрсеткіштері 30-40% құрайды [23].
W.W. Dimock. J.E.Edwards (1922-1932) АҚШ-да бірінші рет эпизоотиялық инфекция жылқылардағы іш тастауға бактериальді инфекцияның ешқандай қатысы жоқ екенін, тәжірибе қою арқылы, вирустық табиғатына жататынын дәлелдеген.
АҚШ-да Огайо штатында Е.R.Doll (1957) жылқылар арасында жаппай іш тастау болып, вирус штамын бөліп алған, ол вирус ринопнемония деп атап, қазіргі халықаралық комиссия шешімі бойынша таксономияға вирусты классификациялап жылқылардың герпес вирустарына жатқызды.
Соңғы жылдары әлемдік мемлекетте жылқы сальмонеллезінің іш тастауы көптеп тіркелуде. Сонымен, жылқылар арасындағы сальмонеллезді инфекция туралы Болгарияда, (Jatscheff), Австралияда (Benezeh), Бельгияда (Scholl), Югославияда (Roman), Швецияда (Berqmann), Канадада (Schafiell), Жапония және т.б. хабарлайды.
Швеция шаруа қожалықтарында жаппай іш тастау жылқылар арасында болған Н.Maqnue (1935) зерттеулер жүргізіп, 302 іш тасталған дене мүшелерін тексере келе 14 %- ы Salmonella abortus equi екенін дәлелдеген.
Шетелдік әдебиеттерде, жылқылар арасында сальмонеллезді инфекциямен зақымданғаны туралы деректер бар, сондай-ақ тақ тұяқтылар арасында сальмонелла типтері жиі кездесетінін де хабарлайды. Сонымен қатар, Salisbury (1958) зерттеуі бойынша жылқылардан 35 штамм бөліп алғаны туралы, 1948-1957 жылдар аралығында Жаңа Зеландиядан оларды идентификация жасап, Salmonella typhimurium екенін дәлелдеген.
Кентуки штатында 12 шаруа қожалықта J.T.Bryans, Fullon, Shephand (1961) жылдары жылқылар арасында сальмонеллез ошағы тіркелгенін баяндайды. Бірінші ошақ маусым айында байқалып, тамыз айына дейін созылған.
Олардың зерттеулер нәтижесі бойынша 7 шаруа қожалықта 32 бие және 52 құлын ауырғаны, оның ішінде 9 бие және 17 құлын өлім -жітімге ұшырағанын хабарлайды. Осылардың ішінде биелерде Salmonella typhimurium, ал құлындарда S.typhimurium және S.thomonella-ны бөліп алған [24,25].
Импортталған Шотландық понилер арасында ауру ошағы шыққанда Band (1962) 4-өлген понилерден, ауырып жазылған 49-50 понилерден Salmonella typhimurium культурасын бөліп алған.
D.Bullind (1967) деректері бойынша Федеральдік Германия Республикасында соңғы бес жылда 1961-1965 жылдар аралығында жылқылар арасында 168 бас сальмонеллезді инфекциясымен зақымданған туралы хабарлайды. Ол 89 бастан Salmonella typhimurium 24 бастан S.dublin, Salmonella abortus-equi культурасын бөліп алған [26, 27].
Асыл тұқымды жылқы фермасында J.P.Sindh, V.K.Sharma, V.K.Haura (1971) жылқылар арасында жаппай іш тастауын бақылап 238 биенің 80-де іш тастау болған. Іш тастау көбінесе, буаздықтың екінші жартысында байқалған. Алынған 31 іш тасталған паталогиялық материалдан 11-нен Salmonella abortus-equi культурасын бөліп алған [28,29,30].
Қазақстанның солтүстік, оңтүстік, батыс аймақтарында жылқылар арасында сальмонеллез қоздырушысын атақты ғалымдар И.А.Даньшев, А.С.Мартынов және т.б. (1936) Н.A.Жалабовский, А.А.Польгов 1940 жылдары кездесетінін анықтаған. Олардың айтуы бойынша іш тастаудың көп кездесетін мезгілі күз, қыс айларында 3-6 жас аралығындағы жылқыларда жиі байқалады [31,32].
С.Д.Иорозовтың баяндамасы бойынша Қырғыз ССР-гі шаруа қожалықтарында жылқылар арасында 40% -ы сальмонеллез инфекциясымен ауырған [33,34].
Бактериологиялық зерттеулер барысында 423 іш тасталған төлдердің, 203-нен Salmonella abortus-equi бөліп алынған [35,36].
Толық мәліметтерді, бие сальмонеллезінің іш тастауы туралы профессор Б.А.Матвиенко және қызметкерлерімен берілген. Олар 1968, 1970-1972,1980 жылдары Республикадағы 10 облыста жылқы сальмонеллезінен болған шығындарын (40-70%) тіркеп, және құлындардың ауырып жатқандығын баяндаған. Олардың зерттеулері бойынша биелер арасындағы іш тастаудың жиі кездесетін мерзімі желтоқсан, наурыз айлары, және де ауру ошағы 3-4 жылда қайталанып отырытындығын анықтаған.
Б.А.Матвиенканың еңбектерінде жануарларға ауру азық қорыту жолдары арқылы жұғатынын, одан ары жатырға өтіп, ұрық жолдастың қабығына және ұлпаларына қонып, өсіп, қабыну процестерін туғызып, сепсис пен іш тастауға әкеліп соқтыратынын баяндаған. Сальмонеллез нәжіс арқылы, ауыз қуысы арқылы, сора арқылы сыртқы ортаға бөлінеді.
Бактериологиялық зерттеуге, бие сальмонеллезінің іш тастауын, паталогиялық материал ретінде ұрық жолдаспен қоса түскен төлді толығымен ең қолайлы болып есептеледі.
Сальмонеллездік іш тастауда серологиялық реакциялар (АР, КБР) диагноз қою үшін қолданылады. Іш тасталған биенің қан сарысуында агглютиндердің титрі (1:600, 1:3200) жетпеді [37].
Жануарлар сальмонеллезін қан сарысуындағы антиденені анықтауға пассивтелген гемаглютинация реакциясы қолайлы екенін дәлелдеген.
Сальмонеллез- ауруы көптеген үй және жабайы хайуандардың елімізде және де шетелде кеңінен таралған ауру. Инфекция атауы Американдық ғалым Сальмонның құрметіне берілген. Бірінші рет К.Эберт 1880 жылы және Г.Гаффка 1884 жылдары сальмонеллезді ашқан. Д.Сальмон мен Т.Смит 1885 жылы S.cholera suismi ашып, оны сол кезге дейін шошқаның обасы екен деп есептеліп келген. Өлген адамның етінің қанынан және көкбауырынан 1888 жылы Гертнер S.enteritidis екенін дәлелдеген. 1889 жылы Ф.Леффлер S.tyhyimurium таяқшасын тышқаннан бөліп алған. 1893 жылы Бреслад қаласында жаппай тағамнан уланудың себебін анықтаған К.Коншев. Оның анықтамасы бойынша S.typhimurium екені белгілі, Шермер және Эрлих 1921 жылы қойдың іш тастауынан S.abortus ovis қоздырушысын бөліп алған.
Сальмонеллез қоздырушысы Enterobacteriaceae тұқымдастығына, Salmonella тұқымына жатады. Олардың 2200 сероварлары бар екені белгілі. Жаңа Бержидің (1974) жылғы классификациясы бойынша Salmonella ,тұқымы 8-топқа жіктелген: S.typhi, S.hirschera, S.paratyphi, S.shoctmuelleri, S.cholera suis, S.typhimurium, S.enteritidis, S.Gallinurum. Қалғандары көптеген бөліктерден тұрады.
Кейбір түрлері жануарларды өлім-жітімге ұшыратады. Мысалы (S.abortus equi, S.abortus ovis) және адамдарды да (S.typhimurium, S.paratyphi А,С). Қалған түрлері адамдар үшін де, жануарлар үшін де жоғары және төмен дәрежелі түрде қауіпті.
Өсінділік биохимиялық қасиеті. Сальмонеллалардың морфологиялық құрылысы жағынан бір-бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады. Олардың барлығы да қысқа таяқшалы 2-4 мкм, ұзындығы 0,2-0,6 мкм, ені ұштары жұмыр, грам теріс спора түзбейтін, кейбір варианттарында жіпшелері бар қозғала алады. Анелин бояуларымен жақсы боялады. S.gallinarum аэробты, бірақ анаэробтық орталарда да көбейе алады. Олар қарапайым қоректік орталарда, оптимальді температурада 370С де, pH 7,2-7,6 қоректік ортада өседі. Жалпы сальмонелла тобының көбісі глюкозаны, мальтозаны, манитті ферменттейді, ал лактоза мен сахарозаны ферменттемейді. Басым көпшілік штамдар көмірсуларды ыдыратып, газ түзеді тек S.typhimurium ғана газ түзбейді.
Сальмонелла мочевинаны ыдаратпайды. Кейбір жағдайларға байланысты сальмонеллалардың өсінділік биохимиялық қасиеті тұрақты емес [5].
Антигендік құрылымы. Ф.Кауфман және Уайттың антигендік схемасы бойынша классификацияланды және де толық мәліметтер Бержи кестесінде көрсетілген (1974-1984). Негізгі үш типті антигені ажыратылады. О-соматикалық, Н-жіпшелік немесе шыбыртқылы және К-қауашақты антиген. Сальмонелла антигендерінің маңыздылары О және Н- антигендер. О-антиген гликолипопротейдтерден тұрады, термостабильді, толық құрылымды бөлігі бар. Н-антиген табиғаты белокты, термолабилді, спецификалық және спецификалық емес бөлімдері біркелкі тұрақты емес, спецификалық рецепторлары латын әріпімен белгіленген, және де бірінші фазадан тұрады, спецификалық емес бөлігі араб санымен белгіленеді.
Сальмонелланың көптеген түрлерінің қабықшасындағы К-антиген токсин бөлмейді. К-антиген өз алдына белоктық полисахаридті кешеннен тұрады. Олар адгезия процесіне қатысады, фагоцитозды тежейді. Сальмонелла фагоцит ішінде тіршілік етуін қамтамассыз етеді, қанда түзілген қан сарысуына бактерицидтік резистенттілігін жоғарылатады. Антиген құрылымды білгеннен кейін оған қарсы тірі және әлсіретілген вакцина және диагностикум жасауға жол ашады.
Сальмонеллаларды идентификациялау биокомбинатта жасалған спецификалық аглютинделген қан сарысуы арқылы іс жүзіне асырылады. Біздің зерттеулер бойынша 1-ші кестеде көрсетілген сальмонелла сероварларының биохимиялық және антигендік құрылымы туралы адамдар үшін де, жануарлар үшін де зардаптылығы көрсетілген [6].
Токсин түзушілігі. Сальмонеллалар термостабилді эндотоксин түзеді, бактерия клеткасы бүлінгенде бөлінеді. Эндотоксин геноцидті-липопротеид кешеннен тұрады. Зертханалық жануарлардың бұлшық етіне эндотоксинді еккенде, ішекте қабыну, диарея, парез, талықсу процестері жүреді. Сальмонеллалардың экзотоксині туралы әлі толық мәліметтер жоқ.
Төзімділігі. Сальмонелла қоздырушылары сыртқы қоршаған орта факторларына төзімді келеді. Бөлме шаңында 80 күн, құрғақ нәжісте 4 жыл сақталады. 600С-650С температурада 1 сағатқа дейін инактивацияланады, 800С-10 мин, 1000С температурада бірден өледі. Тұздалған және кептірілген азық-түлікте бірнеше ай сақталады. Және де шала қайнатылған етте сақталады. Бөлме температурасында, терезе арасында бірнеше ай, топырақта, нәжісте, суда 9-10 ай, тоңазытқышта 4-5 ай тіршілігін сақтайды.
Химиялық дезинфектанттарға төзімсіз. 3%-ды натрий ерітіндісінде, хлорлы әкте, 2%-ды белсенді хлорда, 20%-ды балауса әкте, 5%-ды ксилофан эмульсиясында, 2%-ды фармальдегид ерітіндісінде 1 сағаттық экспозицияға қойса бөлме дезинфекцияланады.
Зақымданған жануарлар инфекцияны азықтан және судан, тасымалдау кезінде, жайылымда, жануарларды суғаратын жерлерде жұқтырады. Негізгі жұғу көзі ауру малдан сау малға жұғуы. Ауру малдың экскременттері сальмонелланы сыртқы ортаға бөліп, тасымалдаушы көзі болып табылады. Ең қауіптісі іш тастаған мал, себебі ұзақ уақыт бойы тасымалдаушы көзін атқарады. Анықталған деректер бойынша белгілі бір жануар сальмонелла қоздырушысын тасымалдап жүріп, басқада жануарларға жұқтыруы мүмкін [10].
Үлкен назар аударатын жағдай жылы және салқын қанды жабайы жануарлар инфекция көзі болып табылады, және олар ауыл шаруашылық жануарларына жұқтырады.
Қазіргі уақытта сальмонелла қоздырушыларын тасымалдаушылар және сақтаушылар жабайы құстар екені дәлелденіп отыр [11].
Жіті өтетін сальмонеллез эпизоотиясы салқын қанды жануарларда болатыны анықталды. Олардың сальмонеллез қоздырушысын тасымалдаушылар пайызы 30-50%-ды құрайды.
Табиғаттылығы. Ерекше мекен ететін сальмонеллез қоздырушыларына жабайы кемірушілер, олардың шалдығу деңгейі 20-35%-ды құрайды. Және де иксодид кенелер, олардың организмі сальмонеллаларға қолайлы орта, оның денесінде көбейіп, жинақталып сақталады. Кенелердің жабайы және үй жануарларындағы сальмонелла ұқсас болып келеді, себебі олардың табиғатта ошағы бар және де айналымда болады.
Үлкен айырмашылық тудыратын сальмонелла сероварлары адамдар, жануарлар және құстар сондай-ақ азық-түлік, ашық суаттар және т.б. қоршаған орта объектілері.
Адамдардың көбі жануар өнімі арқылы (60-70%), ал тұрмыстық заттар арқылы 30%-ын құрайды.
Негізгі жұғу факторы-жануарлардан өндірілген өнімдер арқылы. Аса қауіпті жағдай еріксіз сойылған жануарлардан өндірілген өнімдер, және де толық термиялық өңдеуден өтпегені. Көптеген жылдардағы бақылау бойынша шикі жұмыртқаны пайдалану барысы болып табылады.
Сальмонеллалар адгезиялық қасиетіне байланысты азық қорыту бөлімінің кілегейлі қабығына жабысады. Ішек жолдары арқылы лимфа түйініне және қан жүйесіне өтіп бактериемия дамып, көкбауыр, бауыр, өкпе, жілік майында одан әрі көбейеді.
Паталогиялық процеске ұлтабардың клеткаларында көбейіп, жуан ішек аумағына ауысады да, содан соң жалпы ас-қорыту бөліміне тарайды. Буаз жануарлардың жатырына өтіп, ұрық жолдасында қабыну процесі жүріп, организмді сепсиске ұшыратып және соңы іш тастауға әкеліп соқтырады.
Ең басты рөлді организмде сальмонеллалар жиналып экзотоксин бөлуі, токсин дегенеративтік процеске әкеліп, кілегейлі қабығын, бауыр, көкбауыр, бүйректі некрозға ұшыратады. Кей жағдайда өкпе мен буындарды, ми бөлімін қабындырады. Сальмонеллалар барлық ішкі органдармен ұлпаларда көптеп кездесе, жануарларды өлім-жітімге әкеліп соқтырады.
Аурудың асқыну себебі көбінесе екіншілік бактериальдік немесе вирустық инфекцияның әсерінен болады.
Ауру көпшілік жағдайда екінші ретті бактериялар немесе вирустар инфекциясымен шиелінеседі [14].
Клиникасы. Сальмонеллез - бұл инфекциялы ауру, көбінесе ауыл шаруашылық және кәсіптік жануарлардың төлдерінде (бұзаулар, торайлар, қозылар, құлындар, балапандар) болады. Клиникалық жағынан септицимия, ішек ауруларының қабынуы, пневмония және артрит түрінде өтетін ауру. Буаз бие, қой, сиырлардың сальмонеллезі безгек және мастит жағдайындағы түсік түрінде байқалады.
Жануарлардың түрлеріне қарай жалпы белгілерімен қатар клиникалық ерекшеліктері де болады.
Буаз биелердің сальмонеллезі латентты түрде өтеді және босану уақытынан ерте түсік ретінде (аборт) немесе тіршілікке қабілеттілігі төмен төлдің туылуымен сипатталады. Кейде биелердің жаппай түсік тастатуы шараушылыққа экономикалық жағынан үлкен залал тудырады. S.abortus equi, сирегірек S.typhimurium, S.dublin жылқылар сальмонеллезінің қоздырушылары болып табылады. Ауру қоздырушысының көзі болып түсік тастаған биелердің қағанақ сұйықтығы мен туу жыныс жолдарынан бөлінетін және ұзақ уақыт бойы сальмонелла таратушылары жатады. Қолайсыз шаруашылықтардағы сальмонелла таратушылардың саны 40%-ға дейін ауытқиды. Биелердің түсік тастауы буаздық кезіндегі 4-9 айлар аралығында байқалады (көбінесе буаздылықтың екінші жартысында) және жас биелерде (3-6 жастағы) жиірек болатындығы тіркеледі. Құлындардың ауруы жіті түрде өтеді. Құлындарда аурудың жіті түрде кездесуі жатырда ауруға шалдығуына байланысты және туылған кезде ауру болып туылады. Ол кезде құлындар қозғалуы нашар, емуі және жалпы жағдайы әлсіз жағдайда туылады. Дене температурасы 40-410С дейін көтеріледі, жүрек соғуы жиілеп, нәжісі сұйық, шырышты, сарғыш түсті іш өтумен сипатталады. Жануарлар біраз күннен кейін өледі. Ересектеу құлындарда септикалық құбылыстармен қатар (безгек, демалуы, жүрек соғысының жиіленуі, әлсіздік, тәбетінің жоғалуы) артриттер пайда болады. Құлындар ақсаңдап, әрең қозғалып, өсуінде тежеу болып отырады. Ересек құлындардың іш өтуі сирек байқалады [17].
Патоморфологиялық сипаттамасы. Қазіргі жағдайдағы мал шаруашылық кәсіпорындарда халық шаруашылығына үлкен экономикалық зардап тигізуін болдырмау үшін инфекциялық ауруларға ертерек диагностика және алдын алу шараларын жүргізеді. Бұл байланыста маңызды диагностикалық мағынасы бар сальмонеллез кезінде патологоанатомиялық өзгерістерді білу қажет. Сальмонеллалар және олардың токсиндері жануарлар ағзасына тән өзгерістерге соқтырады, бірақ қоздырушының жұқтыру көлемі жануардың түріне, жасына, оның жағдайына, ауру уақытына және де басқа факторларға байланысты [18].
Құлындардың сальмонеллезі. Тұқымның қоңдылығы әлсіз, дене түсі сарғыштау, шырышты және серозды қабықшаның болуы байқалады. Кіндігі жуандаған. Қағанақ қабыршағы қанталап кеткендігі байқалады. Әсіресе хорион өзгереді. Оның салмағы орта есеппен 2-3 есе үлкейеді, қабырғаларында іріңдеген жерлер пайда болады. Көкбауыры, бауыры және бүйректері салбыраған түрде, үлкейіп ісіне бастайды. Жиірек қарынның қыртысты қабаты түссізденіп, кей жерлері қанталап кетеді. Лимфатикалық байланыстары, әсіресе мезентарлы байланыстар қанықтап, ісініп кетеді [23].
Сальмонеллез диагностикасы індеттанулық, клиникалық мәліметтермен қатар, патологоанатомиялық, серологиялық және бактериологиялық зерттеулер, сонымен қатар, фаготиптілік және иммунофлуоресценциялы әдістер негізінде анықталады. Сальмонеллез кезінде тек бактериологиялық (сиректеу серологиялық) зерттеулер жоғары дәрежелі нақтылығымен аурудың диагнозын қоюға мүмкіндік береді, оның инфекциялық көзін және жұқтыру факторларын анықтайды [25].
Бактериологиялық зерттеулер. Жануар тірі кезінде диагностикасын анықтау үшін қанды зерттейді. Ол үшін 5-10 мл көлемінде қан алып, 10-20% өт қосылған ет пептонды сорпа немесе жартылай сұйық агарға 5-6 пробиркаға себінді жасап, 18-25 сағатқа термостатқа қойылады. Кейін өт қосылған ет пептонды сорпада өскен өсіндінің бірнеше тамшысын Эндо, Левин және Плоскирев элективті ортасына себінді жасайды.
Петри аяқшасына Эндо немесе Плоскирев ортасына мұрын шырышынан және туу жолдарының шырыштарынан себінді жасайды. Нәжісін зерттеген кезде материалды шыны таяқшасымен немесе мақталы тампон көмегімен алып, ажыратып балауға арналған ортаға, сонымен қатар, жинақталған орталарға (Лейфсон селенитті ортасы, Мюллер ортасы, Кауфман ортасы) себінді жасалынады.
Өлекселерді диагностикалау үшін зертханаға жануарлардың ішкі үлпершек ағзалары және іш тасталған төл тұтас жіберіледі. Егер жануарлардың жаңа өлексесін зертханаға жеткізу мүмкіндігі болмаса, онда келесі материалдарды жібереді: жүрек, көкбауыр, бауыр өт қабымен бірге, бүйрек, түтікшелі сүйек, ішек майлары және лимфа түйіндері мен өкпенің өзгерген жерлері. Өлген құстардың аналық жұмыртқалары міндетті түрде жіберіледі. Кей жағдайларда (үлкен қашықтықта, жоғары сыртқы орта температурасында) патологиялық материалды стерильді 30%-ды глицериннің судағы ерітіндісі немесе 10%-ды натрий хлорлы ерітіндісімен консервілеуге болады.
Патологиялық материалдардан жағынды дайындалып, Грамм әдісі бойынша бояп, микроскоптайды, ЕПА, ЕПС және ажыратып балау орталарына себінді жасалынады. Алынған культураларды биохимиялық, антигендік және ортаның қасиеті негізінде жеке бөліп алады. Қажет болған жағдайда биологиялық сынама қойылады және идентификациялайды. Эндо ортасында сальмонеллалар ішек таяқшаларына қарағанда түссіз коллониялар түрінде, ал висмут-сульфитті агарда металл тәрізді жылтыр қара түсті колониялар түрінде өседі. Сальмонелла сероварларына тән өсінділерді монорецепторлы қан сарысуы арқылы агглютинация реакциясын қолданып идентификациялайды.
Мал дәрігері зертханаларға жануарлардың тірі кезінде ем қабылдамаған, жаңа өлекселерді жібереді. Өйткені, аз ғана уақыт көлемінде болсын дәрілік препараттарды қабылдағандықтан, ауру қоздырушысының бөлінуіне қиындықтар туғызады [26].
Серологиялық зерттеулер қан сарысуындағы қанның спецификалық антиденелеріне (агглютининдеріне) бағытталған. Серологиялық диагностикалау түрлі мақсатты көздейді: а) бактериологиялық зерттеулер кезінде теріс нәтиже алуын растаушы клиникалық диагноз; ә) белгіленген қоздырушының немесе біршене қоздырушылардың (аралас инфекция кезінде) этиологиялық рөлінің растаушысы; б) бактериятасмалдаушыларды анықтау. Мал дәрігерлік тәжірибеде серологиялық әдіспен диагностикалау буаз қой, сиыр және биенің іш тастау кезіндегі қан сарысуын зерттеу кезінде қолданылады.
Серологиялық зерттеулерді комплемент байланыстыру реакциясы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz