Тарихи жыр табиғаты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31 Шора батыр жырының тарихилығы және нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .8 1.1 Шора батыр және оның дәуірі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 1.2 Тарихи жыр табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17 1.3 Жырдағы тарихи және эпикалық шындық ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...21 1.4 Шора батыр жырының ұлттық нұсқалары, даму жолдары ... ... ... ... ... ... .30 2 Шора батыр жырындағы сюжеттік желі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39 2.1 Жыр сюжетінің өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39 2.2 Жырдағы сюжет пен композиция тұтастығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 42 3 Шора батыр жырының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .46 3.1 Ажарлау мен құбылту - жырдағы көркем тіл негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .46 3.2 Жырдағы айшықтаулардың өзіндік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53 3.3 Өлең өрнегінің жырдағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының данышпаны, ақындық жан жүрегі болған кемеңгер Абайдың: Дүние үлкен көл, заман соққан жел, алдыңғы толқын ағалар, артқы толқын - інілер; кезекпенен өлінер, баяғыдай көрінер деген нақыл сөзі бар. Замана толқыны тарих теңізінің жағалауына көркемөнердің баға жетпес меруерт маржандарын қалдырды. Бұл бағзы заманнан қалған архитектуралық ескерткіштер, грек храмдары, мысыр пирамидалары, қытай сарайлары, скульптура, лағыл тастар мен мәрмәрден жасалған кереметтер өткен дәурен адамдарының жай - күйін аңыз етіп шертетін сурет пен музыка. Бірақ сол асылдардың асылы - адам баласының рухы мен ақыл - ойын барша ұрпаққа паш еткен ескірмес, өлмес, өшпес өлең - жыр.
Өткен замандардың көп күйлерін сақтап келген сол бір асыл меруерттің сырын аңдып, ғасырлар құрдымына үңілсек, бағзы өмір қаз қалпында көз алдымызда елес беріп кеткендей болар еді. Өткен заман жайын шертетін өлмес, өшпес, дана шежіресі - эпос бізде ғасырлар тынысын жеткізгендей, сол кездегі жандар бейне бір тіріліп келіп сыр - сезімін, ойы мен шынын, үзілмес арманы мен бақыт аңсаған тілегін алдымызға жайып салғандай болар еді.
Бақыт іздеп, ғасырлар бойына сахараны шарлап шарқ ұрған мұңдар жолаушы қазақ халқы бізге архитектура мен скульптураның, сурет өнерінің ескерткіштерін қалдыра алмады. Бірақ ол бізге ең асыл мұра - жыр мұрасын мирас етті. Жыршы халық, ақын халық есте жоқ ескі замандардан бастап дарыған ақындық даналығын қапысыз жұмсап, өзінің рухын ұмытылмас эпостық дастандарында, сан алуан түрлі жырларында бейнеледі.
Эпос көркемдік ойлаудың қайталанбас, мәңгілік мағынасы кемімес, сұлулығы тозбас айрықша ажарлы бір деңгейі. Үстірт қарағанда ол өткен замандар ермегі, болған, біткен, тарих сахнасынан өшкен оқиғалардың тізбегі, көне түсінік, қиял аралас, әсірелеуі мол әлем сияқтанып көрінсе де, оның сымбаты мен ғибраты түпсіз терең. Эпостың асыл мұраты, ірі тұлғалары, таза табиғи шындығы, керемет көркемдігі сан қауымды адамдық, азаматтық рухында тәрбиелеп келді, оның әрі қарапайым, әрі қол жетпестей биік туындылары әлі де алуан буын өкілдеріне ерлік, шындық, мәрттік өнегесін дарыта бермек.
Эпостың өзіне хас, қалыпты белгілері: онда белгілі бір халықтың эпикалық өткен дәурені суреттеледі, эпопея негізіне жеке бастың емес, ұлттық өмірдің аңызы алынады, мұнда бұрынғы мен қазіргінің арасында ұзақ уақыттық белестер жатады. Эпос - өмір оқиғаларының нақтылы талдауы емес, естелігі.
Ал қандай да болмасын ұлттың эпикалық естелігі қайта өзгертуге, басқаша баяндауға болмастай қасиетті ұғым. Ол жеке адамдардың өңдеуіне, әрлеуіне көнбейді, өйткені эпикалық аңыз өз келбетімен қызық, оның бағасы да беріліп, қорытындысы да шығарылып қойылған. Эпикалық жырларда халықтың жақсылық пен жамандық туралы ұғымы, тарихи тәжірибесі, әлеуметтік құбылыстарға бағасы, келешектен күтер үміті ерекше тәсілмен көрініс береді.
Сондықтан да жырлар мен тарихтың ұзына бойында орын тепкен оқиғалардың арасынан дәлме дәл ұқсастық, үндестік іздеу шындыққа жеткізбейді. Мұның қаһармандары да эпикалық идеалдандыру тәсілімен берілген таныс бейтаныс. Эпос кейіпкерінің аты тарихи адамдарға ұқсас келуі оларды қалайда нақтылы бір түбірден шыққан дегізе алмайды.
Эпос қазақ фольклорының елеулі бір саласы. Танымдық - тәрбиелік мәні өте зор бұл жанр үлгілерінің көпшілігі күні бүгінге дейін жарияланып, зерттеліп жатыр.
Жетпісінші жылдардың соңына дейін қаһармандық жырлар жөніндегі зерттеулер қазақ әдебиетінің жалпы тарихы туралы жазылған оқулықтардың жекелеген тарауларымен шектеліп, олар арқылы білдірілген ақиқат цензура белгілеген мөлшерден аспады.
Баспа бетін тек таптық, халықтық көзқарастарға сай келеді деген мәліметтер ғана көрді. Осының бәрі қаһармандық жырды танып білу ісінің ақтаңдақ беттерін көбейтті.
Қаһармандық жырлардың әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселелері - аталған жанрдың өзіндік ерекшеліктері, жанрлық сипаты мен типологиялық негіздері.
Бұндай қажеттілік, біріншіден, қаһармандық жырлардың нақты өмір шындығына, бір табан болса да жақындау тұратындығынан туындайды.
Шора батыр әрісі түркі халықтарының, берісі қазақ халқының поэтикалық шығармашылығындағы жетістіктерін таныта алатын бірегей шығарма.
Елуінші жылдары Орта Азия фольклористикасында эпос халық туындысы емес, ақсүйек феодалдар тобының туындысы, эпос тек феодализм заманыныда туған, сондықтан феодализм және ислам дінінің арқауы эпостың алтын заманы болды дейтін қисын бел алды. Осының нәтижесінде Қырғызстанда Манас, Татарстанда Едіге, Түркменстанда Қорқыт ата кітабы, Өзбекстанда Алпамыс сияқты эпостардың тағдыры сынға түсіп, қым-қиғаш айтыс-тартыс жүріп жатқанда, Қазақстанда да эпостың төңірегіндегі үрда-жық пікірлер, үкім-қарарлар өзге республикалардан асып түспесе кем қалған жоқ.
Орақ-Мамай, Қарасай-Қази, Едіге, Ер Есім, Ер Сайын, Шора батыр сияқты ғасырлар бойы халқымызбен бірге жасап келе жатқан жырлар осы қисынның құрбандығына шалынды. Бұл қаһармандық эпостарды зерттеу түгілі, атын атаудың өзі қорқынышқа айналды. Осынау ұлтымыздың рухани әлемі мен тарихи танымының өлшем-таразысы болған мұралар сананы улайтын ескінің сарқыншағы ретінде тазалауға ілініп, ұзақ жылдар бойы жабулы жатты.
Қазақтың қаншама эпостары ішінен саяси сүзгі елегінен аман өткен Қамбар батыр ғана болды.
1952 жылы Қамбардан басқа бүкіл қазақ батырлық жырының оқу бағдарламасынан шығып қалуы бақылаудың тым қаталдығын, солақай саясаткерлердің асқан қырағылығын танытса керек. Сондықтан болар, сол кезеңде жекелеген ғалымдар ой безбенінен ілгеріде асығып өткен пікірлерінен бас тартты. Соған қарамастан үстем тап қоспасынан тазарту, іріктеп пайдалану, буржуазияшылдық-ұлтшылдық қалдықтардан арылту сияқты жеңілдіктерді пайдалану арқылы эпостың шын жанашырлары Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын сынды жырларды қайта тірілтті.
Бүгінгі таңда еліміздің егемендік алуына байланысты халқымыздың рухани өмірінде үлкен сілкіністер болып жатыр. Қасаң қағидалар салдарынан қағажу көрген эпостардың қайта оралуы - ұлттық дүниетаныммен қатар ақтаңдақтар орнын толтыруда. Үзақ уақыт жарық көрмеген халықтық туындыларды жариялау, ғылыми зерделеу ісі қолға алынып, үлкенді-кішілі зерттеу еңбектер оқырманымен қауыша бастады.
Шора батыр - қырағы идеология құрығына іліккен қаһармандық эпостың бірі. Жырдың бас кейіпкері кәпірлерден азат ету мақсатында Қазан шаһарына аттанған болып суреттелуіне байланысты халықтар достығына нұқсан келтіретін эпос ретінде айыпталған.
Бұрын кеңестік идеология жариялауға, зерттеуғе қатаң тиым салып келген бұл жырды әр қырынан ғылыми зерделеудің бүгінгі қазақ фольклортануы үшін мән-маңызы зор. Басқа жырлармен салыстырғанда, Шора батыр жырының айрықша аңғарылатын ерекшелігі ретінде оның тарихилығын, яғни тарихи деректілігін алдымен атауға болады. Нақты тарихи тұлға Шора Нәрікұлы мен оның эпикалық бейнесінің арақатынасы жөнінде ғалым-зерттеушілердің жол-жөнекей пікірінен басқа салиқалы ой айтылған жоқ. Осы кезге дейінгі зерттеулерде Шора батыр жырының тарихи шындығы мен көркемдік шындығы ғылыми байсалдықпен түбегейлі сараланған емес.
Эпикалық шығармалардың барлық ұлттық нұсқаларын тарихи-типологиялық тұрғыдан салыстыра зерттеу - бүгінгі дамыған фольклортанудың басты талаптарының бірі. Жұмыста тақырып үшін ең керекті тарихи-типологиялық және аналитикалық тәсілдер басты бағдар етіп алынды. Сан алуан ұлттық нұсқалары бар Шора батыр жыры іргелі зерттеуге қажетті материал бола алады.
Жырдың тарихи негізі неғұрлым айқын болса, оның пайда болу мен даму ерекшеліктері де соғұрлым көрнекті болатыны аян. Бұл жағынан келгенде де Шора батырды типологиялық тұрғыда зерттеу арқылы жалпы тарихи және батырлық жырларды зерттеудің әдістемесі мен әдіснамасын орнықтыра түсуге болады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты - Шора батыр жырын әдеби, тарихи контексте қарастыру. Осыдан келіп зерттеу жұмысының міндеттері туындайды:
- тарихи оқиға эпос сюжетінің астарында қалай көрініс тапқанын зерттеп білу;
- эпосты мотивтер арқылы талдап, олардың жыр композициясынан алатын орнын белгілеу;
- жырдың көркемдік кестелерін, бейнелеу құрал-тәсілдерін, өлең өлшемін зерделеу;
- тарихи Шора мен эпикалық Шора батырдың аражігін анықтау.
Жұмыстың жаңашылдығы. Жұмыста тақырып тұтастықта қарастырылып, Шора батыр жырының әр түрлі нұсқалары қамтылды және әрбір варианттың өзіндік ерекшелігі қарастырылды.
Тақырыпқа бүтіндей келудің нәтижесінде ұлттық нұсқалар синхрондык және диахрондық түрғыдан салыстырып, жырдың пайда болуы, тұтастану сипаты, көркемдік эволюциясы ашып көрсетілді. Диплом жұмысында эпос қаһарманының түптұлғасының кім екендігі жайындағы мәселелер де сараланды. Классикалық қаһармандық жырлардың төрінен орын алатын эпостың тарихқа қатысы туралы ілгеріде айтылған тұжырымдарға талдау жасай отырып, тың ғылыми қорытынды жасалды.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Шора батыр жырының поэтикасын зерттеу эпостану үшін айрықша мәнге ие.
Жұмыс генеологиялық байланысы бар халықтардың рухани сабақтастығын танытуда тек фольклортану ғана емес, әдебиеттану, тарих, этнография, түркология сияқты өзге де ғылым салалары үшін аса қажетті мәліметтер береді. Эпостануда әлі де айқындала әрі нақтылана түсетін теориялық тұжырымдарға мысал ретінде қызмет ете алады. Фольклордың тарихилығы жөнінде жазылатын еңбектер үшін де роль атқарары сөзсіз.
Диплом жұмысының нәтижелері және қорытындыларын жоғарғы оқу орындарының филология факультеттеріне Қазақ халық ауыз әдебиеті пәні бойынша каһармандық жырларды оқытқанда пайдалануға, сол сияқты орта мектеп бағдарламасына енгізуге болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің тұғырнамалық негізін Шора батыр жыры туралы, жалпы эпос жайлы әр кезеңде жазылған теориялық еңбектер, монографиялар мен ғылыми мақалалар, диссертациялық еңбектерде айтылған тұжырымдар құрайды.
Зерттеудің әдістері. Жұмысты орындау мақсатына қарай негізінен салыстырмалы әдістер кеңінен жүзеге асты. Ол үшін тексерудің түрлерін үздіксіз мәтінге жүгінуге бағыттап, жинақтау, жүйелеу және қорытындылау арқылы орындауды қаперімізде ұстадық. Жалқыдан жалпыға қарай орындалу амалдарының жүзеге асқандығын зерттеудің нәтижесі анықтай алады деген ойдамыз.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы зерттеу мақсатына сай кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан түрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1 Шора батыр жырының тарихилығы және нұсқалары

0.1 Шора батыр және оның дәуірі

Тәуелсіз даму - өткенді мұқият зерделемей, келешекті кеңінен болжамай, жүзеге аса қоймайды. Сондықтан да қалың жұртшылық бүгінгі ұлттығымыз бен мемлекеттігіміздің тарихи бастауларына айрықша ықылас аударуда. Тек күні кеше ел жолында жан қиған боздақтарымызбен қоса ұлан-ғайыр атамекенімізді қорғап қалған бағзы бабаларымызға, рухани түрлаулығымызды қалып-тастырған ойшылдарымыз бен пірәдарларымызға ризагер ұрпақтың атынан тағзым етіп, құрмет көрсетуде.
Ондай қастерлі есімдер мен жәдігерліктер кең-байтақ еліміздің қай шалғайында да халық назарынан қақыс қалып жатқан жоқ. Далба тауында атақты Бұхар Қабанбайға Мінәжат орны салынды. Жендеттік пен шолақ белсенділік жер төмпешікке айналдырған Махамбет қабірі ат басын бұрып, іздеп барар зиярат орнына айналды. Еділ бойында Құрманғазы сағанасы еңсе көтерді. Мұндай жан қуантар жақсы құбылыстар, әсіресе, халқымыздың қай ғасырда да қасиетті қара орыны саналған ежелгі Қаратаудың екі бетінде өте көп. Күнгейі біршама көзге ілігіп, зерттеліп келсе, теріскейі енді-енді назарға іліге бастады. Ғалым Мелиоранский Шаш уалаятының бас пірәдары санаған Қызылкөл маңындағы Баба Түкті Шашты Әзіздің күмбезі жаңартылды. Тұран даласында мұсылман дінін таратуда тиянақ бекеті болған Баба-Атаның көне ғимараттары археолог күрегі мен жәдігерлікті жаңғыртатын зерделі құрылысшы қалағын сағынып тұр.
Қыр мен Сыр арасындағы қарым-қатынастың кіндігі болган Көне Созақ шаһары әлі ат басы бұрылмаған тың тұрақ. Ол тек транзиттік сауда бекеті ғана емес, ұлттық мемлекеттілігіміздің бесігі болған саяси орталық. Оның көне топырағына көмілген құпия мен сыр әте көп. Тек кілтін тауып, қаныға білу керек. Сондай бір ыждаһатты зерделеуді талап ететін нысана - Қарабура мазары.
Ол туралы ел аузында айран-асыр қалдыратын аңыз көп. Кешегі солақай заманда әулие деген сөзден ат-тонымызды ала қаштық. Олар жайында ойлануға да құлқымыз болған жоқ. Халықтың ғасырлар бойы өшпей келе жатқан ерекше ықыласының сыры неде екеніне де назар аудармадық. Оны біржолата надандыққа, санадағы мешеулікке сайыдық. Ауызша мәдениет өкілдерінің ақиқаттың өзін аңызға айналдыруға мәжбүр болғанын түсінбедік. Өйтпесе, ел өмірінде елеулі маңызға ие болған небір ерекше тұлғалар мен оқиғалар әлдеқашан естен шығып кетер еді.
Халық ондай ұмытылмас тұлғаларды қандай тауқымет тартса да, естерінен шығарған жоқ, Енді соның сырына салихалықпен қарамай, әншейін көп ертегінің бірі ғой деп салғыртсынсақ, тарихи санамыз тайыздана түспесе, молаймайды. Онда біздің этникалық, саяси қалыптасуымыздың, әсіресе, бастапқы кезеңдерінің қыр-сыры қалтарыста қала береді.
Ендеше, ең болмаса, аты ұранға айналып, бір тайпа елдің туына айналған тұлғаларға байланысты ақиқаттарды аңыздан аршып алуға күш салмасақ болмайды. Ол, әрине, бір сәтте жүзеге аса салмайды. Ұзақ уақытты, көп әрекетті қажет етеді.
Бұл, әсіресе, қазір керек. Елдігіміз бен жер-суымызды неше қилы таласқа салғысы келетін кертартпа солақайлық арылмай тұрғанда керек. Кеше неге олай болғанын, бүгін неге бұлай болатынымызды да дәлелдеу үшін өткеннің куәгерлігі керек. Сол бағзының бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан жалғастығы керек.
Бәлкім, халқымыздың: Ағайын бір - әліде, бір - тіріде, - дейтіні де сондықтан шығар. Өйткені, орасан қуаныш пен орасан қайғы жан-жағыңды еріксіз түгендетеді. Талабың оңға басу үшін тәуекеліңе тәуекел қосар күш керегі даусыз.Адам ғана емес, тұтас халық та солай. Басына қиын міндет түскенде ол да алды-артын тегіс барлап, жан-жағынан таяныш-тірек іздейді.
Біз қазір де дәл сондай өткелектің өтінде тұрмыз. Тарих бүгінгі ұрпақтың мойнына бабаларымыздың да иығына түсе қоймаған ауыр жүк артып отыр. Абыройлы атқарып шығу үшін өлінің шарапатына, тірінің қолғабысына жүгінбеске шара жоқ. Азаттық жегенің аузында, жемегенің алдыңда, қарқалазы боп шалқып жүруге емес, болғаның мен болмағыңды, бүгінгің мен болашағыңды өзің қарастырып, өзің қамдастырып жүру үшін керек. Кісіге қол жайып, күніңді басқаға қаратпауың үшін керек.Азаттықтың дәмін бір татқан оны аңсамай тұра алмайды. Аңсағанына жетпей тынбайды.Біз бүгін бұрын да азат болған жұрттың ұрпағы болғасын азат болып отырмыз. Сондай дәуренді бастан кешкен бабалардың рухына сеніп, тәуекелге бел буып отырмыз.
Ежелгі Қаратау - халқымызды жаңа бір құбылыс ретінде қалыптастырып, қияға қанат қақтырып ұшырған құтты ұя. Теріскей мен Күнгейдің, Шығыс пен Батыстың ортасындағы қыр арқа қырбық шоқылар жан-жақтан тарам-тарам ағылып келген әр төркін нәсілдердің басын қосып, бір жүйектен дәм, бір жүлгеден нәр татырып, қоян-қолтық араластырып, бір бүтінге айналдырып, қайтадан өрелі іске жұмылдырып, өрісті жолға шығарып отырған. Біздің түп-төркініміз болып есептелетін қай нәсіл де осындай көпті бастан кешкен. Алты жалаулы Алаш атанғанда да осылай еттік. Үш жалаулы Алаш атанғанда да осылай еттік. Үш жалаулы Қазақ атанғанда да да осылай еттік.
Ежелгі Қаратау соны еріксіз еске салады. Оның теріскей бетіндегі ұшан далаға ұласар жердегі ескі Созақ шаһары да соны еске салады. Сол шаһардың ту байлар тұлғасындай қайта бой көтерген Қарабура мазары да соны еске салады. Қарабура... Әлденеше ғасыр бойы ауыздан түспей келе жатқан есім. Қиналғанда медет болар Қуат. Шамданғанда қайрат бітірер Ұран.
Қалай болғанда да, бүгінгі қазақтың ұлт болып ұйысуына ғасырлар бойы нақты үлес қосып келе жатқан нақты құбылыс. Оның халқымыз дамудың жаңа жолына түсіп, күллі адамзатқа танылып, жаңа заманаға көшіп жатқан тарихи кезеңде қайтадан ауызға алынып, кеңінен ұлықталып жатуы да әбден заңды.
Қарабураны мыңдаған жандар тарихи тұлға деп, нақты адам деп, нақты адамдардың нақты баласы деп біледі. Бірақ оның хатқа түскен өмірбаяны жоқ. Тегі, ортасы, өмір сүрген заманы - бәрі тек тұспалдап мөлшерленеді. Бірақ одан оның тұлғасы аруақтанбаса, әлжуазданбайды, биіктемесе, аласармайды. Оның Қарабура атануы да, Қожа Ахмет Жасауиды ақ жауып, арулаған, демек бір тайпа ел емес, күллі түркі дүниесі мойындарлық рухани Пір саналуы да тегіннен-тегін емес.
Ол бір кездегі бабаларымыздың нақты тарихи тағдырларын еске салады.Шежіреге айтқызсаңыз, ол - Тама батырдың баласы. Ал, Тама батыр атақты Қырымның қырық батыры дастанының бір тарауы Қарадөң балалары топтамасында, Мұрын жыраудың айтуынша, былайша өрбиді: Қарадөң батыр, оның баласы - Жұбаныш, оның баласы - Сүйеніш, оның баласы - Ер Бегіс, оның баласы - Ер Көгіс, (кеңде Тоғыс деп та аталады), оның баласы - Тама, одан - Тана туады. Жырау бір топтаманы осы арадан үзіп, Нәрікхан мен оның баласы Шора батыр туралы жеке жырлайды.
Ал қазақ аузындағы шежіреде Тамадан - Қарабура, Қарабурадан - Нәрік, Нәріктен - Шора, Шорадан - Есенгелді, Есенгелдіден - Атамшыл, Атамшылдан - Торым, Торымнан - Базарқұл, Базарқұлдан - Көкі, Көкіден - атақты Есет батыр туады. Орынбор губернаторы И. Неплюевтің 1747 жылдың 8 шілдесіндегі Сыртқы істер коллегиясына жолдаған ақпарында Есет тарханның жасы сексенде екені айтылады, ал 1750 жылғы 5 шілдеде берілген Қырғыз Шектінің батыры Бәйімбеттің асына қатысқанына қарағанда жасы тоқсанды тақымдап барып қайтыс болғанға ұқсайды. Бұл мәліметке қарағанда, Есет 1667 жылы туған болып шығады, Оның оныншы атасы болып табылатын Қарабура, шамамен, IVғасырдың орта шенінде өмір сүрген кісі болып шығар еді. Олай болса, қазір бір тайпа елге атау болып отырған Тама сол XIVғасырдың аяқ шамасында немесе XVғасырдың бас шамасында дүниеге келгенге ұқсар еді.
Бұған тек тарихқа сүйеніп қана жауап таба аламыз. Ал ел аузындағы шежіреде аталатындардан нақты тарихи деректер қалдырған сүйекті тұлға - Нәрік ұлы Шора батыр. Оның есімі жырда да, аңызда да Қазанға байланыстырылып айтылады. Қазақтың Шора батыр және Нәріктің ұлы Шора дастандары қазақтың тама тайпасын бір кезде Қазан маңын жайлаған ел қып бейнелейді. Сондықтан Шора мен Нәрікханның басқа да балалары бар болғаны 114 жыл өмір сүрген Қазан хандығының тарихында өшпес із қалдырған тарихи тұлғалар ретінде бауырлас татар халқы да зор мақтаныш тұтады.
Ендеше, бұл мәселеде көп нәрсенің түйінін шешетін. Қазан қаласын 1177 жылы бұлғарлардың Сайын деген ханы салдырған деп есептеледі. Бұлғар мемлекетінде Сайын деген хан болды деген басқа мәлімет жоқ. Бұл арада да Сайын деген лақап та иеленген Бату сөз болып отыруы әбден мүмкін. Ендеше, бұл қаза Батудың ұлы Сартак үшін салдырылған деген сөздің жаны бар болып шығады. Қайткен күнде де ол 1376 жылы Ақсақ Темір шапқыншылығына ұшырағанға дейін назарға көп іліге қоймайды.
Қираған қаланың қайтадан қалпына келуіне Тоқтамыс ханнан кейін Қыпшақ хандығын біршама қайтадан күшейткен Ұлы Мұхамбет хан көп әсер етеді. Ұлы Мұхамбет - Мәскеу патшалығын қалтыратқан ең соңғы Алтын Орда ханы.
Ол 1444 жылы Нижегород пен Рязаньды шауып, Суздаль түбінде орыс әскерін тас-талқан етіп женді. Ұлы князь Василий Васильевичті қолға түсірді. Бірақ, кейін Алтын Ордадағы ішкі алауыздықтық Ұлы Мұхамбетке орыс падишасымен мәмілеге келуге мәжбүр етті. Патша тұтқыннан босаған кезде Ұлы Мұхамбеттің баласы Қасым сұлтанға Мешер өлкесін тарту етті. Көп уақытқа дейін Қасым хандығы деп аталған жеке ұлыстың астанасы болған Қасымов хандығы деп аталған жеке ұлыстың астанасы болған Қасымов қаласы дүниеге солай келді. Бірақ, Тоқтамыс пен Едіге көбесін күйретіп кеткен Алтын Орда бәрібір қалпына келе алмады. Әр тараптың сыртқы ықпалының ыңғайына жығылған шонжарлар ішкі алауыздықты күшейтті. Қыпшақ даласында ықпалы күшейе бастаған кіші Мұхамбет Ұлы Мұхамбетті жұмбақ жағдайда саясат сахнасынан кетуге итермеледі. Біреулер, оны үлкен ұлы Махмутбектің қолынан қаза тапты деседі. Біреулер кіші Мұхамбет өлтірді деседі. Біреулер, дәурені өткен билеуші бір кезде өзі тұтқыннан босатқан орыс падишасына барып бас сауғалады деседі[1].
Не де болса, Ұлы Мұхамбеттен соң Алтын Орданың қайтадан басы құралады деген үміт азайып, оның орнында пайда болған ең үлкен Хандық - Қыпшақ хандығының өзі тоз-тоз боп ыдырай бастады. Кіші Мұхамбет Дон мен Жайық арасына оған шектес Шибан, Түмен хандықтарына ықпал жүргізе алды. Сейдахмет хан Днепр мен Дон арасын, Ұлы Мұхаметтің аталас інісі Хажы Герей Дон мен Қырым арасын биледі. Ұлы Мұхамбеттің үлкен ұлы Махмутектің үлесіне Самарадан Сура өзені аралығындағы өлке тиді. Ол өз ұлысына бір кезде қирап қалған Қазан қаласын астана етіп, қайтадан қалпына келтіре бастады.
Махмутек кенже інісі Қасыммен араз болды. Қасым Мешерде қалып өз хандығын құрды. Қалған бауырларының қысастығынан қауіпсіз болу үшін орыс падишасымен ықпалдасты. Махмутек бар болғаны үш жыл билік құрды. Оның орнына келген Ибрагимді Қазанның түпкілікті тұрғындары ұната қоймады.
Қазан шонжарлары Қасымды таққа шақыруды қолай кәрді. Бұл Қазанның саяси өміріне Мәскеу ықпалының араласуына жол ашты. Қайтыс болған Василий Васильевичтің ұлы Үшінші Иван Қазан тағына өз одақтасын апару үшін Ибрагим ханға қарсы соғыс ашты. Екі жылға созылған соғыс Ибрагимді жеңілуге мәжбүр етті. Бейбіт келісім жасалып, Ибрагим Руське қарсы әрекеттерден тиылуға уәде берді. Бірақ, ол араға тоғыз жыл салып, Вятка шабуыл жасады. Тағы да жеңілді, Қазандағы алауыздық қайта қозды. Біреулер таққа Ибрагимнің үлкен ұлы Әлиді, біреулер екінші ұлы Мәмет Әминді қойғылары келді. Ноғай Ордасының араласуымен Әли таққа отырды. Жеңілген Мәмет Әмин Үшінші Иванға барып паналады, Кашир қаласын иеленді. Үшінші Иван әлдеқандай сылтау тауып, 1487 жылы соғыс ашып, Қазанды үш апта бойы қоршауға алды. Әли жеңіліп, берілуге мәжбүр болды. Ол Вологдаға жер аударыдды, таққа Мәмет Әмин отырды. Бұл хан орыс падишасының айтқанынан шықпады. Әйел құмар болды. Соның салдарынан шонжарлармен тіл табыса алмады. Олар 1496 жылы Сібірдің Мамық ханын таққа шақырды. Мамықты Ноғай Ордасы жақтады. Бірақ, Мамық та Қазан диуанымен тіл табыса алмады.
Олар Мәскеумен астыртын сөз байласып, қашып кеткен Мәмет Әминнің өзін емес, баласы Әбділ-Латифті шақыртты. Ол үш жыл билік құрды. Бірақ, дүниеқоңыздыққа жол берді. Қазандықтардың шағымы бойынша, Иван Васильевич оны 1502 жылы тұтқынға алып, Белоозеро деген жерге аударып, орнына әкесі Мәмет Әминді қайта қойды. Мәмет Әмин Вологдаға жер ауып кеткен ағасы Әлидің әйеліне үйленді. Ноғай ханшасы қайнысын патшаға қарсы шығуға көндірді. 1502 жылы тұтқынға алып, Белоозеро деген жерге аударып, орнына әкесі Мәмет Әминді қайта қойды. Мәмет Әмин Вологдаға жер ауып кеткен ағасы Әлидің әйеліне үйленді. Ноғай ханшасы қайнысын патшаға қарсы шығуға көндірді. 1505 жылы орыс елшісі мен саудагерлерін өлтіріп, Төменгі Новгородті қоршауға алды. Бұл Иван Васильевичтің өлген көзі еді. 1507 жылы жаңа патша Үшінші Василий қалың қолмен Қазанға аттанды. Мәмет Әмин райынан қайтып, қайтадан мойынұсынды, 1517 жылы Әбділ-Латиф, 1518 жылы Мәмет Әмин өлді. Сүйтіп, Ұлы Мұхамбет ұрпағы атымен тақтан тайды.
Бұл екі арада Түркия күшейді. Ол мұсылман дүниесіндегі ықпалды елге айнала бастады. Қырым хандығын өз жағына шығарып, солар арқылы Қазан билігіне араласуға күш салды. Мәмет Әминнің орнына келген Шах-Әлиге қарсы Қазан шонжарларын азғырды. 1521 жылы оны тақтан тайдырып, орнына Қырым ханының інісі Сахип-Герейді қойғызды. Ол 1524 жылы орнына баласы Сафа-Герейді қалдырып, Қырымға барып келуте кеткенде, орыстар көп әскермен келіп, Қазанды қамайды. Қазандықтар бітімге келуді ұсынып, жас бала Сафа-Герейді өздеріне хан қылып қалдыруды өтінді. Бірақ, көп ұзамай қырымдықтардың алауыздық әрекеттерінің жандана бастағанын байқап, Мәскеу патшасы Сафа-Герей мен шонжарлардың ант беруін талап етті. Қазан қайтадан ереуілдеді. Патша әскері жеңіске жетіп, Сафа-Герей елден қуылды. Патша бұрынғы хан Шах-Әлидің інісі Жан-Әліні таққа отырғызды. Қазандықтар 1535 жылы оны да қуып шығып, орнына Сафа-Герейді қайта қойды.
Сафа-Герей Қазанға ықпалы күшті Ноғай Ордасының аузын алуға тырысты. Едігенің немересі Жүсіптің қызы Сүйінбикеге үйленді. Мәскеу патшасы Иван Грозный ол кезде әлі сәби еді. Анасы Елена Глинская Шах-Әлиді қайта отырғызуға күш салды.
Нәрік ұлы Шора, міне, осы кезде тарих сахнасында шығады. 1545 жылы 29 шілдеде Ұлы князьге Қадыш төре мен Шора Нәріковтің жұмсауымен Галич боярының баласы Васька Бортев келіп, Қазанға әскер жіберуді сұрайды. Ал 1546 жылы 17 қаңтарда патша сарайына Қазандағы елші Игнатий Яхоньтьевтан Рудак Бултаев арнайы хат әкеледі. Онымен бірге Гамет шейх, Абүйірхан, Сейіт және Қадыш пен Шора мырзалар келіп, Сафа-Герейді қуып шыққандарын мәлімдеп, орнына астрахандық Шах-Әлиді таққа отырғызуды сұрайды .
Қазандықтар Шах-Әлиді қуана қабылдады. Бірақ, көп ұзамай, қырымдықтардың азғыруымен, қайтадан қудалай бастады. Хан жағында азғантай топ қалды. Әсіресе, Шора Нәрікұлы ханды қастандықтан сақтандырып, бір ұлы жиынның үстінде, жұртқа байқатпай қашырып жібереді. Сафа-Герей үшінші рет көп таққа отырады. Шах-Әлидің жақтастарын қуғындай бастады. 1546 жылы 15 тамыз күні Қазанда Шора, Баубек, Қыдыш және басқаларды өлтіреді. Шах-Әлиге жақтас болған Шора Нәріковтың бауырларықындап қалғандықтан, Қырымға қарсы жорықты кейінге қалдырады. Кейін әлденеше рет барып, Қазан төңірегіндегі елді шапқанмен, Сафа-Герей берілмеді.
Үш жылдан соң барып дүние салады. 1549 жылы орнына Сүйінбикеден туған ұлы Өтеміш хан сайланды. Бұл жағдайда қырымдықтар өз ықпалын күшейте түсті. Иван Грозный жорыққа шығуға мәжбүр болды. Қазанның қақ түбінен Свияжск қамалын салып, болашақ жорыққа әзірлене бастады. Қазандықтар орыс тұтқындарын босатып, Шах-Әлиді хан қоюға көнді. Ол да Сүйінбикеге үйленіп, Ноғай Ордасынан көмек дәметуте мәжбүр болды. Алайда, көп ұзамай, қастандық жасады деген сылтаумен, Сүйінбике мен Өтемішті Мәскеуте жіберткізеді. Бұл жағдайды одан сайын қиындатып жіберді. Шах-Әли Свияжскіге қашып, Қазанда астрахандық сұлтан Жәдігер-Мұхамбет хан сайланды.
Ол Түркия ықпалындағы билеуші еді. Иван Грозный 1552 жылы маусымда шешуші жорыққа аттанады. Бұл жорыққа 1546 жылы қол астына қашып барған Қазан шонжарларын мейлінше пайдаланғысы келіп, оларға жақсы жағдай жасап баққанды. Алайда, ол есебінен түк шықпады. Сол кездегі Синод жылнамасында жазылғандай, Қазан қашқыны Шапқын төре Руське қызмет етуге қашып келгенде, Ағзам оған Мәскеуден үлкен үй берді. Оңбаған бес жыл қызмет етіп, жылап-сықтап Қазанға қайтаруды сұрады. Қайтып барған соң әйелінің айтқанына еріп, қазандықтар жағына шығып кетті.
Сол тұстағы орыс құжаттарының көрсетуінше, екі ортада әлденеше рет елші боп жүрген Шапқын мырза Қазанды аларда патшаға қарсы соғысады. Сол жылғы 22 тамызда Қазаннан қашып шыққан жансыз Қамай мырзаның айтуынша, Жәдігер патша, дінбасы Күлшәріп-молла, Ноғай Изенеш мырза, Шапқын, Аталың, Ислам, Әлікей Нәріковтер, Түмендік Кебек пен Дербісәлі халықты христиандарға қарсы үгіттеп, ашындырып үлгереді. Бұл тізімдегі Шапқын, Аталық, Ислам, Әлікей деген адамдар Шораның бауырлары болып шығады.
Әлгі мәліметте бұл төртеуі Нәріков деген фамилияға төртеуі бірдей тіркесе айтылса, басқа мәліметтерде жеке-жеке де айтылады, 26 тамыздағы Қазан Кремлі үшін болған соғыста қазандықтар ержүрек князь Ислам Нәріков, Сүйіншәлі баһадүр және басқа қаһармандарынан айырылды, - деп жазды Карамзин. Әлікей (кейде Алексей) Нәріков туралы да демен, қорғандағылардың жер астымен өзеннен барып су алатын жерін байқап қалып, сол кәрізді қопару арқылы патша 2 қазанда Қазан Кремліне басып кіреді. Астананы қорғаған сайыпқырандар қатаң жазаланады. Аталмыш Нәріковтердің сол шайқаста түгелдей мерт табуы әбден мүмкін. Ал, олардан қалған ұрпақ қайда? Олардың кейбірі басқа түрік халықтарының құрамына, кейбірі орыс дворяндарына кіріп кетуі ықтимал. Ал, бәр-бәрінің қазақ құрамына көп қосылмағаны шежіреде-ақ көрініп тұр. Қазақ шежіресінде Нәріктің Шорадан басқа балалары аталмай-ды. Демек, олардан қалған тұқымдар жүрсе, олардың тегі аталар еді. Ал, Шорадан өрбитін Шотқара, Есенгелді, Жабал, Жөгі ұрпақтары қазақ шежіресінен өз орында-рын тапқан.
Нәрік балаларының Шах-Әлі мен Жәдігерге жақ болуында да мән бар еді. Қырым хандығы да, Ноғай хандығы да Қазан хандығына өз ықпалын жүргізуге тырысты. Қырымдықтар түрік сұлтандарына арқа сүйесе, ноғайлықтар орыс падишасын одақтас етуге тырысты. Өйткені, ол кезде орыс-ноғай ара-қатынастары кеңінен өрістеген-ді. Ноғай Ордасының үлкен билеушісі, Едігенің немересі Жүсіп Бату балаларына аталық боп, хандарды өз қолдарынан қойған үрдіске басып, Қазанға да өз адамын қойып, маңғыт ықпалын нығайта түсуге тырысты. Қырымнан шыққан Сақып-Керей, Сафа-Герейлерді емес, Астрахан әулетінен шыққан Шах-әлі, Жан-Әлі, Жәдігерді қостауында да сондай ой бар-тұғын.
Қазан жорығынан соң Астраханды алғанда да, ағасы Жүсіп Жаңбыршыны жақтаса, інісі Алшы, Смайыл өз жиені Дербісәліні таққа отырғызғысы келді. Әркім өз сыбайласын билікке ұмтылдырды. Шораның Шах-Әліні, оның бауырларының Жәдігерді жақтауларына қарағанда, Ноғай ұлысындағы орысшылАлшы Ысмайылды емес, мұсылманшыл Жүсіпті жақтағандарын байқаймыз.
Орыс патшалары бұрынғы одақтастарының Қазан мен Астрахан соғысындағы мұндай пиғылын кешірмеді. Астраханды ала сала, Ноғай ұлысына қол салды. Ысмайылды қолдап, Жүсіпті жеңіліске ұшыратты. Сол тұста тамалар да шығысқа қарай ойысып, одан әрі Ноғай Ордасы мен Дешті Қыпшақтың киген кебін кисе керек. Бір тобы қазандықтардың, екінші тобы Кавказға ығысқан ноғай, қыпшақтардың, үшінші тобы башқүртқа айналған ноғай, қыпшақтардың, төртінші тобы қазақтарға келіп қосылды. Бүйтіп, бірнеше ұлттардың құрамында жүретіндей көп халық бір әулеттен емес, бір рулы ел, бір тайпадан ғана шыға алса керек. Ендеше, Алтын Орда мен Ресей тарихында айтулы орын иемденген Нәрік балалары - Тама деген кісінің шөбере-шөпшектері емес, Тама деген тайпаның билеуші шонжарлары болса керек.
Өйткені, Қазан хандығында ақсүйек қауым, қарашы, ұлан және сейіттер ғана саясатқа араласқан. Қарашылар ханға да ықпал ете алған. Ұландар - әскери тап, сейіттер - дін адамдары боп аталған. Шора орыс құжаттарында князь деп көрсетіледі, Шах-Әлінің бірден-бір қамқоршысы боп көрінеді, орыс падишасына елшілікке келумен қоса, інілерін де елшілікке жібереді. Әдетте мұндай қарашы атақ әр рудың ең атақты әулеттерінің ең үлкеніне ауысып отырған. Ендеше, Нәрік әулеті тамалардың сондай текті атасы болса керек.
Ол тұста Қазан хандығында қараша атану көбіне-көп Шырын, Барғын, Арғын және Қыпшақ тайпаларының үлесіне тиген. Соған қарағанда, ол кезде тамалар әлгіндей тайпалық одақтардың біреуінің құрамында іргелі орын иемдене алатындай, немеее дербес ру ретінде де хан сарайына ықпал ете алатындай көп қауым болғанға ұқсайды. Олай болса, Таманың, оның баласы Қарабураның XVғасырда тууы мүмкін емес. Өйтсе, одан туған балалар үш атаға жетпей жатып, хан орданы билеп-төстейтіндей ықпалға ие боларлық дәрежеде кәбейе алмас еді.
Ендеше, әкесі Тама мен баласы Қарабураның қай шамада дүниеге келуі мүмкін? Егер біз аталмыш аймақта Дон, Днепр, Днестр, Азау, Сибаш, Кавказ, Тамань, Танаис деген топонимдердің сонау скиф-сак замандарынан бар екенін және олардың кейбірі этнонимге, немесе этнонимнен (ел атауынан) топонимге (жер-су атауына) айналып кеткен сездер екенін ескерсек, әлгі тұспалымыздың жаны жоқ еместігіне көзіміз жете түсер еді. Бір кезде Кавказасып, Таяу Шығыстан келген тайпалар мұздың терістікке шегінуіне байланысты климаттық өзгерістер тұсында далалыққа айналған аймақтарда аңшылықты тастап, малшылыққа көшті.
Мал санының көбеюі суат және өріс іздейтін тұрақты көші-қондар маршруттарын қалыптастырды. Жыл маусымына байланысты өзгерістер бойлық бойынша көші-қонды қалыптастырды. Бұл - әсіресе, Евразияға айрықша тән құбылыс. Егер біз жылқының күнгей Европа жазықтарында қолға үйретілгенін ескерсек, атты көшпенділер Азау мен Атырауды айналып, Қазақстан мен Орта Азия, сол арқылы Сібір мен Алтайға өткенін байқар едік.
Бүгін Дон даласында жүрген малшылар ұзамай Сібір мен Алтайдан барып бір-ақ шығып жүрді. Олар бір қоныстан бір қонысқа үйреншікті кәсіптерімен қоса үйреншікті дәстүрлерін де алып барды. Тіпті жаңа аймақтардың жер-суына да өздеріне тән атты қойды. Сол топонимдерге қарап-ақ көшпелілер миграцияларының аралық кездері мен бағыттарының қандай болғанын анықтауға болады. Олар орта жолда жергілікті этностармен араласып, жаңа ұлт, жаңа нәсілдерге айналады. Соған қарамастан ежелгі этнонимдер мен топонимдерді сақтап қалады.
Қазіргі алшын руына кірегін көптеген рулар біздің тұсы-мыздың бірінпгі мыңжылдығында көбіне-көп Алтай жағында жүрді. Бірақ, одан бұлар тек осы арада қалыпгасты деген қоры-тынды шықпайды. Олардың кейбірінің атаулары сонау Стра-бон заманынан Шығыс Европа топонимдеріне тән атаулар болуы көп жағдайды аңғартқандай. Демек, олардық ата-баба-лары немесе қүрамдас бөліктерінің кейбіреулері өткен замандарда аталмыш өлкелерден табиғи миграция жолынан ауысын келуі ықтимал. Дәл сондағыдай климаттық өзгерістер енді кейін қарай көшуге мәжбүр етегіні де түсіністі. Алтайдағы алшын рулары бір жағынан табиғаттың, екінші жағынан тарихтың дүмпуінен V - VIIғасырдан бастап батысқа қарай жылыса бастады. Әуелі Жегісуға келіпірге тепті.
Сондағы жергілікгі тайпалармен ықпалдасып, жаңа одақ құрады. Шығыстан кидандармен, қарлықтармен бірге ығысып келген тамалар мен табындар Жегісуға келіп, үйсіндермен бірге жаңа мемлекет құрамына кірді. Ол жөніндегі мәліметтер Казақстан емес, башқұрттың құрамындағы тама, табындар шежіресінде жақсы сақталынған. Олар өздеріміздің түп атамыз үйсін Майқы би деп есептейді.
Шыңғысханды хан сайлағанда қазіргі қазақ руларынан үйсін Майқы би мен қоңырат Саңғыл би қатысыпты дейді. Сол кездегі үйсін одағында шығыстан көшіп келген тамалар мен табындар да болса керек. Сол кездеүйсіндерге Шыңғысхан берген елді - Жетісуды башқұрт табындары мен тамалары да отандары санап, үйсін тамамыз, үйсін табынбыз деп жүрген. Сол кездегі ұрандары - салауатты көп уақытқа дейін ұран тұтқан. Кейін олар Қарахан мемлекетінің құрамына кірген. Оған башқұрт табындардың шежіресі куә.
Башқұрттағы қара табындар ататегін былай таратады: Майқы биден Елек би туады, Елек биден Бура (боғра) би туды, одан Қара хан туады. Қара Ғазиз табындардың атасы болып табылады. Ал тарихта Қарахан Жетісуда түркілердің жаңа мемлекетін құрады. Одан Бура (боғра) хан туады. Оның ұлы Елек хан Xiғасырда пұтқа табынатын түріктерді мұсылманға кіргізеді. Кейін табындар қыпшақтарға араласып, Қара теңіз бойына көшіп барады. Ар жағында олар да Алтын Орда мен Дешті Қыпшақ киген көпті киеді.
Дәл осындай жағдайлы башқұрт тамьяндар шежіресінен де ұшырастыруға болады.Олар да шыққан тегіміз Майқы би, шыққан жеріміз Жетісу, бұрын үйсін тамьян болғанбыз деп есептейді. Ендеше, олар да сол кезде табындар кірген мұсылман дініне кіргізген билеушілерді ата-бабаларына сайып, пір тұтты ғой.
Ендеше, Таманың XVғасырда тууы еш мүмкін емес қой. Қара Ғазизден қара табындар тарады деген қисынның тамалардың да этникалық санасына өз салқынын тигізбеуі мүмкін бе? Мүмкін емес. Тамалардың ұранының Қарабура болуы - соның айғағы. Біздіңше, Қарабура - тамаларға мұсылман дініне кіріп, Қарахан мемлекетінің құрамында болған кезден қалған ұран. Содан кейін олар қыпшақтармен, қаңлылармен, печенегтермен араласып, Қырым, Қаратеңізге көшті. Соңдарынан келген монғолдармен араласып, әуелі Алтын Орда құрамына, сосын одан қалған жұрнақ мемлекеттердің құрамында болды. Алтын Орда мен Дешті Қыпшақ ыдырағанда тамалар да ноғай, башқұрт, татар, қазақ, қарақалпақ, өзбек, қырғыз халықтарына сіңіп, тоз-тоз тарап кетті. Әр халықтың құрамына қандай күйде кірсе, содан бергі ата-бабаларын нақтылап тарата алады да, одан арғы тегін әр қилы аңыздарға айналдырып жібереді.

0.2 Тарихи жыр табиғаты

Адамзаттың көркемдік дамуында фольклор мен әдебиеттің алатын орны үлкен. Өзара күрделі ұқсастықтары да, елеулі айырмашылықтары да бар бұл құбылыстардың мәні мен өзгешелігін нақтылы біліп отыру - рухани даму жолдарын түсіну үшін ғана емес, мәдени ілгерілеудің болашағы үшін де аса қажет.
Замандар бойында ауызша шығарылған мұраның ең өміршең, таңдаулылары, ел көңіліне ұялағандары ғана сақталған. Демек, біздің дәуірімізге жеткен көркемсөз ескерткіштері уақыттың қатал сынына төтеп берген, түрлі айтушылардың ой елегінен өткен, сұрыпталған өрнектері ғана.
Уақыт озған сайын ауыз әдебиетінің жекелеген туындылары ғана емес, тұтас жанрлары да эволюцияны бастан кешіреді, бірі жаңаланса, екіншісі ескіріп, үшіншісі тыңнан пайда болады. Кейбір жанрлардың таралу аймағы мен нақтылы қызметі, әсер-ықпалы азаяды.
Осындай құбылыстардың тарихи-болмыспен байланыстылық дәрежесін айырып тану да күрделі істердің бірі. Елдің дүниетанымындағы, наным-сеніміндегі, мінез-құлқындағы соны серпілістер фольклор туындыларының құрылысына, оқиғалық өріліміне, кейіпкерлердің іс-әрекетіне тосын өрнектер қосады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.