АБАЙДЫҢ МАХАББАТ КОНЦЕПЦИЯСЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

АБАЙДЫҢ МАХАББАТ КОНЦЕПЦИЯСЫ

I.Кіріспе
1.1 Махаббат философиясы
1.2 Абай өлеңдеріндегі махаббат лирикасы
II ТАРАУ
Абайдың 45- ші және 38-ші қара сөздегі ниет пен махаббат ұғымына сипаттама бере отырып, талдау.
III ТАРАУ
3.1 Абайдың ғашығы Тоғжанға деген сырлы сезім және үш жұбайына деген құрмет пен махаббат.
3.2 Абай ұнатқан әйелдер бейнесі
VI. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Тақырыптың өзектілігі: Абай шығармаларында күллі қазақ еліне , қазақ дәстүріне, діліне тән мазмұн да, сонымен бірге даналық жолымен дамыған, даналықты жүзеге асырған Батыс және Шығыс ойшылдарына, атап айтқанда, Сократ пен Платонға, Монтень мен Паскальға немесе Конфуций мен Буддаға ұқсас пайымдау да бар. И.Кант философияны адамға бұрып, философияның алдына даналықты, түсінікті қажет ететін: Мен не біле аламын? Мен не істеуім керек? Мен неге үміт арта аламын? Мен кіммін? - деген сияқты мәселелер қойды, соларды шешуге арналған ірі-ірі шығармаларын жазды. Канттың түсінігінде, философияның негізгі міндеті - адамға адам болып өмір сүруді үйрету. Канттың пікірінше, философияның ғылым жолымен жүріп, дүниені танудағы мақсаты - дүниені өзгерту емес, адамның дүниедегі орнын анықтау. Міне осындай күрделі сұрақ төңірегінде Абай да ойланып, толғанып өз шығармаларында қарапайым даналық тілінде жауап беріп отырды. Абай өзінің қырық бесінші қарасөзінде Адамшылдықтың алды - махаббат, ғаділет сезім - дейді. Ол рас, адам баласының бойында махаббат болған ғана ол адми тұрғыдан адамгершілік деген сезімді ұғына алады. Шынымен махаббат болмаса , бойында ешқашан махаббат сезімін өткермеген, сезінбеген адам тас бауыр, қатыгез болар еді. Махаббат сезімін сезінген пенде ғана адамгершілік құндылықты түсінері хақ. Осы бір адам бойындағы сырлы құдірет адам өзі басқара алмайтын, адамға айтып келмейтін, оқыстан пайда болып, адам бойын керемет сезімге бөлейтін осы бір керемет махаббат деген сыйқырлы күшті тамаша сөз етеді. Сөз етіп қана қоймай оның адам өмірінде алар орны туралы сөз етеді. Сол бір сиқырлы сезімді бас өткерген адамның көңіл күйін егжей- тегжей талдап ашып береді. Абай шығармаларындағы осы бір махаббат ұғымының ауқымы кең. Әр бір шығармасында туған жерге, елге, ғылымға, білімге, құдңреті құдайға,сұлулыққа, табиғатқа, адамзатқа деген ерекше ықылас, ыждаһатты терең де мағыналы етіп ашып көрсетіп берген. Тіпті әр бір істі істемекте де осы бір сезімді сезініп барып қана істеу керектігін баса айтады. Абайдың пікірінше, адам қандай да бір дайын жеке қасиеттермен дүниеге келмейді. Ізгіліктің барлық ұғымдары, мінез-құлықтың барлық ережелері оның өмірі мен жұмысы барысында алынады.Шынымен қандай да бір істі бастарда ерекше ыжһат керек. Сонда ғана ол өз жемісін береді дейді. Абайдың пікірінше достыққа берік болуда да, сүйіспеншілікті сезінуде де, бауырмалдықта да, білімге деген құштарлыққа да, адми құндылықтың жоғары болуына да еі алдымен махаббат керек екендігін баса айтып өтеді. Еңбекқорлы, достық, білімділі, бауырмалдық мәне осы қасиеттермен бірге махаббат ұғымын біріктіргенде ғана адам жек тұлға ретінде рухани түрде дамыған барлық жақсы қырынан көре алады.
Осы бір ақын Абай да, әлемді аузына қаратқан қанша ойшылдар да айтып кеткен осы бір құдіретті Алладан адам бойына берілген сезімнің қазіргі замандяларымен бөлісе алады. Ұялы телефон ондай эмоцияны бере алмайды. Осындай шынай сұхбат барысында ғана адамдар бір бірінің ішкі сезімін даусынан, бет пшінінен сезіп, біліп отырған. Соныдқтан а Абай ілімін негізге ала отырыпа құны құлдырап тұр. Осы бір технологияның дамыған заманында осы бір адами құндылыққа жетелейтін махаббат жетіспейді. Қазіргі уақытта еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін ұялы телефонның экранына мөлейіп, үңіліп отыратынына куәміз. Осы бір мылқау вертуалды әлемде тәрбиеленіп жатқан жас ұрпақтың бойында бұл қасиетін дами қою күмән туғызады. Не десеңіз адамдар бір бірімен шынай қарым- қатынас түсіп, бір- бірінің бет жүзін көре отырып сұхбаттасқанда ғана өз бойларында эмоцияны шығара алады. Абай Құнанбаев шығармаларындағы махаббат ұғымын зерттеп, салыстырып, саралап жан жақты талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ақын Абай Құнанбайұлының достық, ғашықтық, сүйіспеншілік сынды адам бойындағы асыл қасиеттердің көрініс тапқан шығармаларын саралай отырып, ақынның өн бойынан өткізген осы бір сиқырлы, құдіретті күшке ие махаббат ұғымының адам өмірінде алар орны туралы жан-жақты зерттеп, тақырыптық, идеялық мазмұнын анықтау
Дипломдық жұмыстың міндеті:
Абай Құнанбайұлының махаббат лирикасы тақырыбында жазылған өлеңдердің мағынасын ашу
Абай Құнанбаевтың қарасөздеріндегі адами құндылыққа жетелейтін асыл қасиеттерді дамыту туралы ойтолғауларын зерделей отырып, философиялық тұрғыдан махаббат туралы таным ілімдерін талдау
Абай Құнанбаевтың өмірінде аса маңызды орын алған тұлғаларға деген құрметін, сыйластығын, махаббатын ашу
Зерттеу нысаны: Абайдың махаббат консепциясы
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысын орындауда тарихи-салыстырмалы, типологиялық талдау, жинақтау, баяндау, түсіндіру, қорыту әдістері қолданылды. Сондай-ақ зерттеудің негізі ретінде отандық және алыс - жақын шетелдік әдебиетші, мәдениеттанушы, шығыстанушы ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Абайдың махаббат лирикасын жан-жақты ашып, толық жырлаған ақын.Ол өз шығармаларында табиғатқа, адмзатқа, достыққа, ілімге, білімге деген махаббатты толғаныспен жырлаған ақын. Абайдың өлеңдері - адам сезімене терең үңіле білетін ой толғанысқа толы шығармалар. Сондықтан осы шығармалардың табиғатына терең үңіле отырып, адамзат баласының көзіне көрінбейтін, тек адамның көңіл күйі арқылы берілетін ішік толғаныстарын, сырлы сезімін сезіне отырып талдау жасау, мән мағынасын ашу.
Дипломдық жұмысытың құрлымы: кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Сонымен қатар пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады

Махаббат философиясы

Махаббат - маңызды адами құндылықтардың бірі. Бұл адам іс әркетінде де байқалады, сондықтан оны жақсылық пен жамандықтың айырмашылығын көрсете алатын өте айқын құндылық деп санайды. Махаббат шынайы болады. Жасандылық болған жерде махаббат жоқ. Ал шынайы махаббат дегеніміз - бір адамның екінші адамға деген сезімі мен шынайы берілгендігін сезіну. Бұл романтизмге өте тән махаббаттың идеалдандырылған тұжырымдамасы, соған сәйкес бәріміз өз серіктесімізбен жетуге ұмтылатын таза және толық махаббат бар, ол шынайы махаббат. Әлемде қандай философияна алсаңыз барлығы да осы махаббат тақырыбын айналып өтпеген. Христиан дінінде құдай дегеніміз - махаббат. делінген [2. 117 бет]
Жалпы махаббат адам жүрегінде пайда болатын нәзік сезім ғой. Осы бір жүрек толқынысы арқылы дүниеге қаншама сыр мен сезімге толы шығарма келді. Сондықтан мен айтар едім бәрі де адам жүрегінің тоқынысынан бастау алады деп. Махаббат адамға айтып келмейді ғой. Оны жүрекпен ұғынасын. Осы тұста Әл-Фарабидің "Қарапайым қала тұрғындары көзқарастары" атты еңбегінде жүрек туралы мынадай ойлар айтылады: "Адамның негізгі қабілеттері: қоректену, сезімдік, елестету, ойлау, ұмтылу - бәрі де жүректе орналасқан. Сондықтан жүрек ең басты орган және ол басқаға тәуелсіз... жүрек туа біткен жылулықтың қайнар көзі"[2. 117 бет]. Жүрек жылуы басқа қабілеттердің жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.
Сенімсіз махаббат жоқ, имансыз кәмәләт жоқ, ғашықтыққа жетер ұстаз жоқ [Руми] ... [3,6 бет] Махаббат - сәулесі зор Құдай нұры, сол нұрды көрген адам қалмас құры [Мәшһүр Жүсіп]...[3. 8 бет]

1.2 Абай өлеңдеріндегі махаббат лирикасы

Абай лирикасы сырға толы асыл қазына. Абайдың қай өлеңін оқып қалар болсаң, астарында терең ұғым мен әсерлі ой бар. Абай лирикасы тұтастай бір мұңды, шерлі деуге келмейді, барлық лирикалық өлеңдері әр аулуан, әртүрлі тақырыпқа құрылған. Әр бір шумағында керемет ой жатады, өмірілік мәні бар дүниелер. Тіпті оқып болғаннан кейінде адамға әсер қалдырады.
Ұлы ақын Абай өзінің саналы өмірінде махаббат тақырыбында кең жазып, қаншама әсем әндер шығарып кетті. Абайдай бұл тақырыпты кең көлемде, терең мағынада, шыншыл ғашық жүрегімен жырлап берген қазақта мұндай ақын жоқ шығар.
Сөз басын мына өлеңмен бастасақ па деймін:

Махаббатсыз - дүние бос
Қайуанға оны қосыңдар.
Қызықтан өзге қалсаң бос,
Қатының, балаң, досың бар. [13. 33 бет]

Иа, шынында да махаббатсыз дүние бос. Адам жүрегі махаббатқа толы болған кезде ғана керемет көңіл күйге бөленері хақ. Осы бір керемет әсердің желігінен өмірге әдемі туындылар туатыны да шындық. Егер адам жүрегінде махаббат болмаса, ол әйтеуір құлазып қалған бос кеуде дер едім. Сондықтан да Абай ақын өзге жақтан қызық іздеме, нағыз қызық отыңның басында ол жарың, балаң. Иа, адамның өмірлік мақсаты болуы керек, ол үшін сүйіспеншілік, махаббат болу керек. Әр нәрсені істемес бұрын оған алдымен ыждаһат керек емес пе, егер бар ынта, сезіміңді беріп істелмесе, оның нәтижесі де солай болмақ. Махаббаты тек сүйген жарына ғана емес, өз перзентіне, дос-жарандарына махаббатпен қарауға шақырады. Жүрегінде махаббат жоқтарды хайуанға теңеп, махаббатсыз бұл өмірдің мән-мағанасы жоқ екеніне көз жеткізіп тұр.
Абай сұл қыз, адал жар, жігіттің сұлтаны, ғашық болу, сүю, махаббат ләззаты, тауқыметі, әйел тейсіздігі, сағыныш пен күйініш осы өмірде кездесетін махаббаттың бар белгісін өз жырларында көрініс етіп жазып кеткен.

Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, ал-қызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса, көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды. [13. 44бет]

Керемет суреттеу, сұлу бейнені көркемдеп, қолмен сызғандай етіп көз алдыңа әкеледі. Оқып отырған сәтте ақ көз алдыңа бейнелеп отырған арудың келбеті суреттеліп келе қалады. Недеген шеберлік. Абай сұлу қыздың көркін осындай тамаша суреттеп келеді де:

Сөйлесе, сөзі әдепті әм мағыналы
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды [13. 48бет]

деп қыз сұлулығының бейнесі ендігі жерде әдеп, сыпайылығын айта кетеді.

Жігітті жұрт жақтаған қыз мақтаған,
Кей жігіт мақтан үшін қылық қылмай
Бойында майдалық пен сыр сақтаған,
Кей жігіт арсыздық пен ұят сынбай,
Қолы жетпес нәрсеге тыртақтаған. [13. 5бет]

Иа, осы жолдар арқылы сүлулығына ақылы сай бозжеткен әр жігіттің арманы ғой. Сол армандағы аруға қол жеткізу үшін арзан арсыздыққа бой алдыратын, бос мақтан жігіттердің қылығын сынай кетеді. Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат деген өлеңінде бозбалаларға өзінің ақыл-кеңесі мен шын ықыласын білдіреді.

Шын көңілмен сүйсе екен, кімді сүйсе
Бір сөзімен тұрса екен, жанса-күйсе
Қырмызы қызыл жібек бозбалалар
Оңғақ бұлдай былғайды, бір дым тисе . [13. 84бет]

Осы өлең жолдары арқылы сөзім деген қасиетті ұғым екенін түсіндірі тұрғандай. Шын көңілмен сүйсе екен дейді. Тек бір күндік ойын - сауық іздемеу, босқа қыз жүрегін жараламай шын ықыласын, шын көңілін білдірсе екен дейді. Рас, қазіргі заманда да осы бір арзан сезім белең алып кетті ғой. Махаббат деген ұғым жастардың арасында тек байлықпен, билікпен өлшенгендей. Мен осы жерде ойшыл да , сыршыл ақын Абай атамыздың сөзіне қосыламын. Сезімді білдіргеннен кейін ол шынайы болу керек, ол өміршең болу керек. Айтқан сөзінде тұру керек. Ақын осы тұста бозбалаларға сезімді, махаббатты дұрыс бағалауға жөн сілтейді
Шу деген де көрінер сұлу артық,
Көбі көпшіл келеді ондай қаншық. . [13. 55бет]

Осы шумақ өлеңінде сұлу қыздың да өз кемшіліктері болатынын, бетім барда бетіме кім шыдар деп паңдау, тәкәппар келетін сұлуларымызға мін айтып кеткен жайы бар. Түлкінің қызылдығы, өзіне сор демекші, сұлуға көз сүзетіндер де көп болады, бірақ адам өз сұлулығын бағалағандай, адамдық құндылығында бағалай білу керек. Арзан сөзге, арзан желікке ерік бермеу керек дегендей сын айтады.

Ақыл керек, іс керек, мінез керек
Ер ұялар іс қылмас қатын зерек
деп нендей нәрсе керек екенін айтып жатыр.

Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме! . [13. 99 бет]

Жігіттерге шынында неге көңіл аудару керек екеніне құлақ қағыс айтады. Тек сырт сұлулығы ғана маңызды емес, адамның ішкі сұлулығына да назар аудару керек деп те ой салғандай.

Қатының сені сүйсе, сен де оны сүй,
Қоржаң суық келеді кей сасық ми.
Ері ақылды, қатыны мінезді боп,
Тату болса, райыс үстіндегі үй.

Жоқ болса қатыныңның жат өсегі,
Болмаса мінезінің еш кесегі.
Майысқан, бейне гүлдей толықсыған,
Кем емес алтын тақтан жар төсегі.

Жасаулы деп, малда деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарлан ба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар,
Ата-анаңның қызығынан ғапыл қалма. . [13. 80 бет]

деп ақын Абай қызды қалай таңдау керек екенін, несіне көңіл адару керек екенін, жақсы құрбы, адал жар, үйленгенге дейін үйленгенен кейін нендей қам-қарекетте болу жайлы түгел айтып жатыр.

Демеңдер өнбес іске жабыналақ,
Ақыл тапсақ, мал тапсақ қуаналық.
Қызды сүйсе, бірді-ақ, сүй таңдап тауып,
Көрсе қызар, күне асық диуаналық. . [13. 118 бет]

Адалдықты шынайы сүіспеншілікті жақсы істерге итермелеп жатыр. Әр сұлуға бір қадалмай , өмірлік жар тауып соны ғана сүюді насихаттап тұр.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
деп ақын Абай өзі де, айтып кеткен. . [13.278 бет]

Ғашықтың тілі - тілсіз тіл,
Көзбен көр де ішпен біл.
Сүйісер жастар қате етпес,
Мейлің илан мейлің күл. . [13. 212 бет]

Жалпы махаббат, ғашықтық деген тілсіз сезім адамға айтып келмейді. Оны іштен өзің сезінесің . Ол бір тылсым дүние іспетті . Өйткені ол сезімді сен басқара алмайсың. Ол сені басқарады. Сондықтан да ғашықтың тілі -тілсіз тіл деп керемет теңеу тапқандай.

Ғашықтық, құмарлық пен - ол екі жол,
Құмарлық бір нәпсі үшін болады сол.
Сенен артық жан жоқ деп ғашық болдым,
Мен не болсам болайын, сен аман бол. . [13.147 бет]

Ғашық адамның бойынан өткізетін сезімді суреттеп отыр. Ғашық жан ештемеге қарамастан сол ғашық адамының көңіліне қаяу түспесе екен деп, қолынан келген барлық жақсылықты жасауға тырысады. Абай ғашықтықты, сүюді, жақсы көруді өз басынан өткізіп тіл шеберлігі мен сөз көркемділігі арқылы жеткізіп айтады. Ғашық жарына - мен не болсам болайын, сен аман бол - деп тұр.
Ғашықтық келсе, жеңер бойыңды алып.
Жүдетер безгек ауру сықылданып.
Тұла бой тоңар, суыр үміт үзсе,
Дәмеленсе, өртенер күйіп - жанып. . [13.148 бет]
сыртқы көркемділігі мен сөздің ішкі мазмұны шын ғашық болған адамның кейіпін танытып жатады.

Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны - терең сай,
Тасыған өзен гүрілдеп. . [13. 126 бет]
осы өлеңінде Абай өзінің ғашықтық, жастықтың керемет балғын шақтарын өлең мен ән қылып жазады.

Көзімнің қарасы
Көңлімнің санасы
Бітпейді ішімде
Ғашықтың жарасы. [13. 187 бет]

Бұл жерде көздің қарасы мен көңілдің санасы жай ғана өлең ұйқасы емес, терең сөз астарына үңіле кетсек адамның бірінші көзі түседі көз жақсы көрген кезде көңілі жай табады. Ал егер көзге әдемі болып бірақ көңілінен жай таппай, санасын селт еткізбесе ол ғашықтық сезім емес. Міне осы жерде ақын саналы түрде жақсы көрген адам ғана ғашықтықтың не екенін сезінеді. Ал ол дерт деп отырғаны сол сезім аяқталмады, дегеніне жетпеді сондықтан іште тұмшалаған күйде қалды деген ой. Абайдың ғашықтыққа деген оның көңлі қандай ынтық, қайта айналып келіп көңлі ғашықтыққа алып кететін болса жазған әні мен өлеңі адамды сондай тебрентіп алып кетеді.
Ғашық адаммен бірге болу ол - үлкен бақыт. Ал ол адамнан қол үзу әрине Абай атқандай ол - айықпас дерт.Өйткені сол адамның қасына барған кезде сен өзіңнің бойыңды бір басқа сезім билейтінін білесің, сенде басқа әлем құшағында тұрғандай өзіңді сезінесің. Міне сондай бақытты сәттер алысқа қол бұлғап кетіп бара жатқанда сенің ішіңді қимастық дерті өртейді. Оны әрине ғашық жанға түсінеді. Әр нәрсені бастан өткерген де ғана сол туралы әдемі жыр жазылады.

өлең соңында:

Ер емес қымсынар,
Әр кім-ау, ұмсынар.
Құдай-ау, бұл көңлім
Күн бар ма бір тынар? - деп көңлі жабырқайды. . [13. 185бет]

Жігіт сөзі, қыз сөзі өлеңдерінде екі жақтың бір-біріне ыстық ықыласын, ашық түрдегі ерік, жігер ынтасын қысылмай, қиналмай өлең ән қылып айтады.

Айттым сәлем, қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас.
Сағынғаннан сені ойлап,
Келер көзге ыстық жас.

Сенен артық жан тумас,
Туса туар - артылмас.
Бір өзіңнен басқаны,
Ынтықтығым айтылмас.

Сізде сымбат, бізде ықылас,
Осы сөзім бәрі рас,
Сіздей жардың жалғанда
Қызығынан жан тоймас. . [13. 155бет]

Жігіт сөзі айтылады да оған қыз сөзінде:

Қиыстырып мақтайсыз
Ойласаң не таппайсыз?
Бізде ерік жоқ өзің біл,
Әлденеге бастайсыз.

Біз де әркімді байқаймыз,
Тап бергеннен тайқаймыз.
Сіздей асыл кез болса,
Қайтып басты шайқаймыз?

Қабыл көрсе көрім жай,
Тастап кетсең япырмай
Ит қор адам болар ма
Бұл жалғанда сорлыңдай?

деп қыз сөзін білдіреді.

Кейде есер көңіл құрғырың,
Махаббат іздеп талпынар.
Ішсем деп бейнет сусынын,
Асау жүрек алқынар. . [13. 156бет]

Есер көңіл деп махаббатқа асау жүрегі алқынғанын іздеп, талпынғанын меңзеп, өз жүрегіне терең бойлайды.

Аяндап ақырын,
Жүрекпен алысып.
Сыбырын, тықырын,
Көңілмен танысып.

Жүрегі елжіреп,
Буындар босанып,
Рахатпен әлсіреп,
Көзіне жас алып. . [13. 75бет]

Екі ынтық жандардың сезімдерін сол кездегі қандай күйде екенін шеберлікпен сыртқы және ішкі түр үндестігімен білдіріп отыр.
Абай тағы бір өлеңін де:

Бұраң бел, бойы сұлу, кішкене аяқ,
Болады осындай қыз некен-саяқ.
Піскен алма секілді тәтті қызды,
Боламын да, тұрамын көргендей-ақ,

Егер қолың тисе білегіне,
Лүпілдеп қан соғады жүрегіңе,
Бетіңді таяп барсай тамағына,
Шымырлап бу енеді сүйегіңе. . [13. 156 бет]

Сол кездегі сезген, көрген, білгенін еш мүлтіксіз ақындық зор шабытпен еркін, ақ қағазға түсіре салған.
Абай ғашық жарын қандай сүйсе сондай күйінді, жүрегінің түбінен зарланды, қайғырды керек болса өлең де ән де болып төгілді.

Ауру жүрек ақырын соғады жай,
Шаршап қалған кеудеме тулай алмай.
Кейде ыстық қан басып кетеді оны,
Дөмбекшіген түндерде тынши алмай.
деп өз халін баяндай отырып...

Жарқ етпес қара көңлім не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да,
Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да.

Сорлы асық, сарғайса да, сағынса да,
Жар тайып, жақсы сөзден жаңылса да.
Шыдайды риза болып жар ісіне,
Қорлық пен мазағына табынса да. . [13. 278 бет]

деп асыл Тоқжанын армандап қосыла алмай кеткен Абайдың Тоқжыны ғой...
осы өлеңінде Абай жарына деген көңлі таза болса өлеңі де, аспанда ай менен күн шағылса да қара көңлін еш нәрсе баса алмайтынын, не көрсе де шыдайтынын өлең әнімен адам айтқысыз түрде жеткізеді.

Қор болды жаным,
Сенсіз не менің күнім,
Бек бітті халім
Тағдырдан келген зұлым.
Тағдыр етсе алла
Не көрмейді пәндә?- . [13. 148 бет]
деп тағдырына мойынсұнып айтады дағы:

Ғашықтық - қиын жол
Жетсең - жеттің
Жетпей өттің
Не болды?
Арманда өмір
Өтті
Ойлар ма екен бір мені сол? . [13. 158 бет]

Ғашықтықтың келуі тез, жетуі қиын арманда өмір өтті деп айтып жатыр.
Сүйсіне алмадым, сүймедім.
Сүйегім жасып сор қалың,
Сүйісіп саған тимедім,
Бола алмадым сенің жарың. . [13. 5бет]

мына өлеңінде күдерін үзіп Тоғжанынан айырылғанын сорым қалың деп айтады.
Жүрек - теңіз, қызықтың бәрі-асыл тас,
Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас.
Жүректен қызу-қызба кете қалса,
Өзге тәннен еш қызық іс табылмас. . [13.197 бет]

Шынында да, жүректен қан тарайды жан сонда мекен қылады, жүрек арқылы табылған қызық, асыл да, адал дүниелер, жүрекпен табылмаған дүниелер қызықсыз, ал жүректің қызу - қызба нұры сөнсе өзге тән оның қызыметін атқара алмас, деп айтылады.

Жүрегім, нені сезесің
Сенен басқа жан жоқ па?
Дүниені көңлім кезесің,
Тианақ жоқ па, қой тоқта!

Күйесің жүрек күйесің,
Күйгеніңнен не пайда?
Дүние де нені сүйесің
Өмір қайда дос қайда? . [13. 287 бет]

Абай өз-өзімен сырласып кең ой тебретіп, өзіне басу айтқандай екі жақты көңілі мен дүниеге ой көзімен қарап отыр.

Махаббат, достық қылуға
Кім де болса тең емес.
Қазір дайын тұрға -
Бес күндік ғашық жөн емес.

Сүіспек көңлім ойлайды,
Жанның бәрі - қаты бас.
Сүйісу тозбай тұрмайды,
Еңбекке аз күн татымас. . [13.124 бет]

Махаббатқа деген көз қарасы екі адамның да, бірдей болуы, тең болуы, жоқ екенін тілге тиек етіп, уақытшы күіп-жанудың еш жөні жоқ деп көңілдің кері тартпа бола қалатынын, нағыз сынақ келгенде сүйісудің тозбай тұрмайтынын айтып кетеді.

Жас жүрегім
Жанды менің
Жай таба алмай, япырым!
Өзің оңда
Жақсы жолға
Ақырын - дейді.

Өзгеге, көңлім, тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың. . [13. 195бет]

Өлеңнің қандай зор құдіретке ие екенін, шерменде шерін тарқататын сырлас, мұңдас болатын осы өлең емес пе...
Ал мына Сен мені не етесің?- осы өлеңнің тақырыбының өзі не туралы жырлайын деп тұрғанын аңдатпа сияқты беріп тұрғандай. Әр бір өлең жолдары адамның ішікі психологиялық толғанысын суреттеп тұр. Әр бір өлең жолдарында ғашықтық дертін сөз қылады, сүйгені , ғашығының өзіне деген бей-жай көңілі суреттеледі. Өзінің ғашықтық сезімін айтып, бірақ ол жауапсыз екенін айтып та қынжылады, тіпті Тас бауырсын деген теңеу де беріледі. Иа бір адамның махаббаты жеткіліксіз Міне бұл жерден екінші адамның көңілі жоқ ал махаббат екі жақтан да болу керек, ал тек бір адамның ғана көңілі ауса ал екіншісінде сезім болмаса бұл өзін тозақ отына салып қинамағанмен тең екенін байқаймыз
Осы өлең жолдарынан ғашықтық дерті басым екенін айқын көрінеді:

Сен мені не етесің?
Мені тастап,
Өнер бастап
Жайыңа
Және алдап,
Арбап,
Өз бетіңмен сен кетесің.
Неге әуре етесің?
Қосылыспай,
Басылыспай,
Байыңа
Және жаттан Бай тап,
Өмір бойы қор етесің.

Ет жүрек өртенді,
От боп жанып,
Жалын шалып Ішіме.
Иттей қормын, Зармын,
Сен үздің ғой бұл желкемді.
Кім білер ертеңді?
Өлім айтпас,
Келсе қайтпас
Кісіге.
Бүгінгі күн
Бармын,
Жолдас еттің сен бөтенді. . [13. 149 бет]

Ет жүрегінің езіліп, шыдам таппай бара жатқаны, тіпті ауыр мұң үстіне тұрған адам кейіпі көз алдыма келеді. Ғашығына, асылына, аңсағанына қолы жете алмай, қол үзіп, әрі қимай тұрған бір үзік сәт. Ішкі мұң - зар. Басқаға қимау, өзінің итше қорлануын сөз етеді.

Ғашықтық - қиын жол.
Жетсең - жеттің.
Жетпей өттің,
Не болды?
Арманда өмір
Өтті,
Ойлар ма екен бір мені сол?
Салдырап аяқ-қол,
Жетпей сертке,
Ішім дертке
Тез толды.
Ажал уақыты
Жетті,
Мен өлейін, сен сау-ақ бол. . [13. 135бет]

Мұңды сарынды мазмұнмағынасы да, құрлыс-қалпы да айырықша күрделі өлең ... [4. 102 бет] деп осы өлеңге Абайды зерттепжүрген ғалым Заки Ахметов осындай сипатама береді. Сүйген адамынан айырылуын өлімге теңеп тұр. Сен мені тірідей өлтірдің, махаббат сезімін өшірдің деген зарлы мұңды жыр.

Шын жүрек - бір жүрек,
Қайта толқып,
Жолдан қорқып
Айнымас,
Шегінісіп
Қайтпас,
Өлсе бір сөзбен, не керек?
Білесің, сен зерек,
Мен пәндеңе,
Болды деме,
Кел, қарас.
Ешкім сөгіс Айтпас,
Рахым қылсаң, кел ертерек! . [13. 145бет]

Әлі де күдер үзбеуге, шешімін табуға шақырады. Бірден тағдыр салды, мен көндім деп кете берме, талпыншы сен де деп қинала сұрап тұр.

Шын ғашық мен саған!
Кейіп жүрсем,
Сені көрсем,
Ләм-мим деп
Бір сөз айтар
Хал жоқ,
Еріп кетер бой сол заман.
Ойынды сен маған
Бір бөлмедің,
Тез келмедің,
Мені іздеп.
Ішіңде ыстық
Қан жоқ,
Тас бауыр жар, бол қош аман!

Жар, сенің көңілің тоқ,
Ақ етіңді,
Нұр бетіңді
Меншікті
Қылмаған соң
Алла,
Өзі сорлы етсе, амал жоқ.
Сен аттың жөнсіз оқ,
Тәңірі - қазы
Тас таразы,
Тентекті Сұрамас деп Қалма,
Серт бұзғанның, біл, орны - шоқ. . [13. 298 бет]

Иа уәде құдай сөзі деген теңеу сияқты берген сертті орындамау тіпті шариғаттың өзінде дұрыс емес және ауыр күнә ретінде қаралған. Сондықтан сер беріп, оны орындамау ол - адамдық сенімнен шығу. Бұл сенімнен шығу шарасыздық деп айтқан ғашығына өкпе реніші айқын байқалады.
Алдынға өлең жодарында ғашықтық дертіне күйіп жанса, ал мына бір өлеңінде балалықтың балғын кезені, алғашқы сезім суреттелгендей. Ол ақынның тағы бір сыршыл шығармасы- Қызарып, сұрланып
Бұл өлең жолдарында алғашқы бала махаббат бейнеленеді. Сезіммен бірге қимыл қозғалысы да өлеңнің өң бойына рақау болады. Әр шумақты оқығанда екі адамның құшақтасуы, алғаш рет бір біріне тән құмарлығымен қауышып нәзік белімен қолынан ыстағаны бәрін бәрін көз алдымызға қимыл қозғалыстың суретін әдемі келтіре суреттеп әкеледі. Бейне бр кино көргендей әсерде болсын. Керемет недеген әсемді суреттеу.
Қызарып, сұрланып,
Лүпілдеп жүрегі.
Өзгеден ұрланып,
Өзді-өзі керегі.

Екі асық құмарлы,
Бір жолдан қайта алмай.
Жолықса ол зарлы,
Сөз жөндеп айта алмай.

Аяңдап ақырын,
Жүрекпен алысып,
Сыбдырын, тықырын,
Көңілмен танысып.

Дем алыс ысынып,
Саусағы суынып.
Белгісіз қысылып,
Пішіні құбылып.

Иығы тиісіп,
Тұмандап көздері.
Үндемей сүйісіп,
Мас болып өздері.

Жанында жапырақ,
Үстінде жұлдыз да.
Елбіреп-қалтырап,
Жігіт пен ол қыз да.

Өзге ойдан тыйылып,
Бірімен бірі әуре.
Жүрекке құйылып
Жан рахат бір сәуле.

Жүрегі елжіреп,
Буындар босанып.
Рахатпен әлсіреп,
Көзіне жас алып. . [13. 115бет]

Деп ғашық жігіт пен қыздың өзді өзі оңаша тұрған қалпын керемет суреттейді.

Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында.
Ханда жанын қияды қыз жолында,
Алтын - күміс кигені, қамқа, торғын,
Күтуші қыз-келіншек жүр соңында.

Кәрі, жас дәурені өзге тату емес.
Епке көнер ет жүрек сату емес.
Кімде-кім үлкен болса екі мүшел.
Мал беріп алғанменен, қатын емес. . [13.277бет]

ақын Абай көрініп тұрғандай әйел теңсіздігін көрсеткен, қыздарын теңге емес, малға берген заманды даттайды, қарсылығын білдіреді.Осы тұста К.Сыздықовтың мына бір пікіріне қосыламын: Абай өлеңдерінің бір қасиеті- бір өлеңіндегі жұмбақты, екінші өлеңінде шешіп беріп жатқандығы... [5.68бет]
Есерлер жас қатынды тұтады екен.
Жас қайғысын білдірмей жұтады екен.
Ортасында бұлардың махаббат жоқ,
Тұсап қойып қашырар бұқа ма екен? . [13. 158 бет]

Малы көптің бұл дүниеде сөзі, ісі жүретінін жиреніп айтады да:

Бай қартайса, малынан берер шылбыр,
Мал өмірді жаңғыртпас, құдай ұрғыр.
Біреудің қызын алып малға сатып,
Баяғыны іздеген қандай құрғыр?
деп ол замандар артта қалатынын айтады.
Құдай-ау, қайда сол жылдар,
Махаббат қызық мол жылдар?!
Ақырын ақырын шегініп,
Аластап кетті-ау, құрғырлар. . [13. 177бет]

деп. Махаббатқа қызық мол жылдарын, басынан өткен ғажайып, ғашықтық, махаббатқа құштар кездерін сағынған болып... келесі шумақта жаралы болған жүрегіне дауа іздеп ол кездердің келмеске кеткенін сағынышпен еске алады.

Қарны тоқ қаса надан ұқпас сөзді,
Сөзді ұғар, көкірегі болса көзді.
Қадірін жақсы білер жанға
Таппай айтпа оған да, айтар кезді. . [13. 6бет]

Абайдың өзі сөз қадірін, сөз құдіретін, жақсы білген терең түсінген, оны жеткізе білген өзгелерге де, - сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел деп баршаға жақсы жолға шақырып жазған емес пе еді...
Абай үшін өмір сәулесінің гүлі де, көркемділіктің көркі де,поэзия еді.
Махаббат пен сұлулық бұл мәңгі өшпейтін шырақ емес пе. Адамға деген махаббат өмірге деген ұмтылыс жастардың бір-біріне ғашықтығы өмір сұлулығы, табиғат көркі әділетсіздіктен туған озбарлық міне осылардың бәрін Абай айта білді.
Абай дүниенің көрінген сыры деп бізді қоршаған материалдық әлемді айтса, дүниенің көрінбеген сыры деп біздің тылсым сырға толы рухани әлемімізді меңзеп отыр дейді [6.132бет] шыныменде бізге көрінбейтін осыдай сырлы дүниелерді керемет ашып көрсеткен ғой.
Абай тұсындағы адам баласына жат қимыл - әрекеттермен алысып бақты. Адам болам десеңіз, тілеуің,өмірін алдында дей келіп, жаманнан жиренуге, жақсыдан үйренуге шақырды. Ал, біз өкінішке орай өмірде қашанда теріс жүруге ептіміз. Абай айтқан асыл қасиеттерді бойымызға сініруге тиіспіз...[7.84 бет]
Абай ғашық жастардың жан дүниесін , ішкі сезімін ,көңіл күйін, іс - әрекетін қандай нанымды бейнелесе, сырт көрінісін, кескін келбетін, бой - сымбатын соншалықты келісті, әсерлі сипаттайды.Ақынның сұлу қыздың портретін суреттеуі де айырықшы махаббатпен болған дүние.
Қыздың бойындағы сымбатынғ сұлулығын ақын жеке-жеке тоқталып, ерекше бейнелейді.
Абайдың ақындық өнерімен қатар сұлу қыздың әдемі мүсінін шебер суреттейтін суретші десем жанылмағаным болар. Оған дәлел бірнеше қыз сұлулығын тіл шеберлігімен көз алдына әкеп , салып бергендей сезімде қалдыратын шығармалары. Сол шығармаларының біріне назар аударсақ:

Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, алқызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса, көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген, қайнайды.
Сөйлесе, сөзі әдепті, әм мағыналы,
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды.
Жұп-жұмыр, ақ торғындай мойыны бар,
Үлбіреген тамағын күн шалмайды.
Тақтадай жауырыны бар, иығы тік,
Екі алма кеудесінде қисаймайды.
Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес,
Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды.
Етіндей жас баланың білегі бар,
Әжімсіз ақ саусағы іске ыңғайлы.
Қолаң қара шашы бар жібек талды
Торғындай толқын ұрып көз таңдайды. . [13. 108 бет]

Ақын сұлу қыздың бейнесін сөзбен мүсіндегенде әр бір дене бітімін сөз етеді.Тіпті сол Алланың берген сұлулығын бір біртіндеп талдай отырып сыйпаттауы да көңілге қонымды: ақ маңдайынан бастап, ара көзін, жіңішке қара қасын, қырлы мұрынын,ал қызыл бетін, аузы мен тісін, жұп - жұмыр мойнын, үлбіреген тамағын, жауырыны мен иығын, бой тұлғасы мен жіңішке белін, нәзік білегі мен ақ саусағын, ең соңында жібектей төгілгенқара шашын бірінен кейін бірін түгелдей тізіп, әртүрлі теңеу салыстыру қолдана отырып бейнелейді.
Абай өзі өлсе де М.О.Әуезов айтқанындай: мұрагері бізге алтын да әсем сазды сөздері қалды - біздің көз алдымызда жаны мен тәні поэзиялық махаббатқа алып бейнесі қалды деп келтіреді.
Абай ғашық болды, сүйе білді, сонымен бірге күйінді, сағынды, аңсады махаббаттың жақсы жаманын тартты. Дәмі бұзылмайтын өлең, түсі сарғаймайтын ән қалдырды. Осының бәрін сезініп айта, жаза, ән қыла білген қазақтың бас ақыны Абайдай жаннан айналайын демеске амал жоқ. Қазіргі жазғанымыз Абайдың тек бір қырынан ғана көрінуі...
Әрина Абайдай ақынды қанша жазса да аз, - біздің мақсатымыз Абайды дәріптеу, насыхаттау оны терең түсіне білу. Әр дайым Абайша сүйіп, Абайша түсініп, Абайша білу баршамызға бұйырсын.
Жаңбырменен жер көгерсе - Абайменен ел көгереді дегім келеді.

II Тарау. Абайдың 45- ші және 38-ші қара сөздегі ниет пен махаббат ұғымына сипаттама бере отырып, талдау.

Абай - халқымыздың ұлы ойшысы. Абайдың Қара сөздері - терең
пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, философиялық және психологиялық
ойларға толы, тіршілік түйткілдерін дәл болжай білген құнды мұра. Онда
айтылған даналық ойларды жыл сайын оқысақ та, қайта-қайта оқысақ та
зерікпейміз. Әр оқыған сайын көңілдегі көп сұраққа жауап алып, жаңа ой
түйіндеп, басқаша тұжырым жасаймыз.
Оның қара сөздерінің басты тақырыбы - адам, жеке тұлға, ал басты
мақсаты - адам тәрбиесі. Адам болғанда да, адамдар үшін еңбек ететін, жанжақты жетілген адам. Абайша айтқанда, толық адам. Ол нағыз адам,
толық адам қандай болу керек деген сұраққа жауап іздейді, әрі өзінің қара
сөздерінде соған жауап береді. . [14. 12 бет]

Абайдың отыз сегізінші қарасөзі

Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім! Сіздерге адам ұғылының мінездері туралы біраз сөз жазып естелік қалдырайын. Ықыласпенен оқып, ұғып алыңыздар, оның үшін махаббатың төлеуі - махаббат. Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі хауас сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысынан болады, қалмыс өзгелерінің бәрі жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады. Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады. Сонан соң ғана алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат дәфғы мұзарратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе, білер деп үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса шала. Оның үшін көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады, соңынан моллаға берген болады, я ол балалары өздері барған болады - ешбір бәһра болмайды.
Ол қиянатшыл балалары талапқа да, ғылымға да, ұстазға да, хаттә иман иғтиқадқа да қиянатпенен болады. Бұл қиянатшылар - жарым адам, жарым молла, жарым мұсылман. Олардың адамдығының кәмәләт таппағы - қиынның қиыны. Себебі Алла тағала өзі - хақиқат, растықтың жолы. Қиянат - хақиқат пен растықтың дұшпаны. Дұшпаны арқылы шақыртқанға дос келе ме? Көңілде өзге махаббат тұрғанда, хақлықты таппайды. Адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмар болып, әрнәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпенен табылады. Ол - Алланың ғылымы емес, һәмманы білетұғын ғылымға ынтықтық, өзі де адамға өзіндік ғылым береді. Оның үшін ол алланың өзіне ғашықтық. Ғылым - алланың бір сипаты, ол - хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр. Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат-құрмет таппақ секілді нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды.
Мал, мақтан, ғиззат-құрмет адамды өзі іздеп тапса, адамдықты бұзбайды һәм көрік болады. Егерде адам өзі оларға табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамдығы жоғалады. Енді хақиқат сүйіп, шынды білмек құмарың бар болса, адамдыққа лайықты ықыласты құлағыңды қой. Әуелі дін исламның жолындағы пенделер иманның хақиқаты не сөз екенін білсін. Иман дегеніміз бір ғана инанмақтық емес, сен Алла тағаланың бірлігіне, уә құранның оның сөзі екендігіне, уә пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа салаллаһу ғалайһи уәссәлләм оның тарапынан елші екендігіне инандың. Жә, не бітті? Сен Алла тағалаға Алла тағала үшін иман келтіремісің я өзің үшін иман келтіремісің? Сен иман келтірмесең де, алла тағалаға келер ешбір кемшілік жоқ еді. Өзің үшін иман келтірсең, жә инандың. Ол инанмақтығың құр ғана инанмақтықпен қалса, саған пайда бермейді. Оның үшін сен өзің инанмақтығыңнан пайда ала алмадың, пайдаланамын десең, пайда береді, кәміл иман болады. Пайданы қалайша алуды білмек керек. Сіз Әмәнту биллаһи кәмаһуә би әсмайһи уасифатиһи дедіңіз. Ол есім аллалар һәмма ол алла тағаланың фиғыл ғазимләрінің аттары, олардың мағынасын біл һәм сегіз сифат затиялары не деген сөз, кәміл үйрен. Өзіңді оның құлы біліп, өзіңе муслим ат қойып, тәслим болғаныңа раст боласың да. Өз пиғылдарыңды соған өз халіңше ұқсатуды шарт қыл. Алла тағалаға ұқсай алам ба деп, надандықпен ол сөзден жиіркенбе, ұқсамақ - дәл бірдейлік дағуасыменен емес, соның соңында болмақ. Оның үшін алла тағаланың сипаттары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәмиғ, Ирада, Кәлам, Тәкин. Бұл сегізінен алла тағаладағыдай кәмәлат-ғазамат бірлән болмаса да, пендесінде де әрбірінен өз халінше бар қылып жаратыпты. Жә, біз өзіміздің бойымыздағы сегіз зәррә аттас сипатымызды ол алла тағаланың сегіз ұлығ сипатынан бас бұрғызып, өзге жолға салмақпенен біздің атымыз муслим бола ала ма? Болмаса керек. Жә, ол сегіз сипатына сипатымызды һәм ол аттары бірлән ағламланған фиғыл құдаға фиғлымызды ертпек неменен табылады, қалайша табылады, оны білмек керек. Ол - алла тағаланың заты, ешбір сипатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж, жоғарғы жазылмыш сипаттар бірлән тағрифлап танымаққа керек. Егерде ол сипаттар бірлән тағрифламасақ, бізге мағрифатулла қиын болады. Біз алла тағаланы өзінің білінгені қадар ғана білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгіл, хикметіне ешбір хакім ақыл ерістіре алмады. Алла тағала - өлшеусіз, біздің ақылымыз - өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды. Біз алла тағала бір дейміз, бар дейміз, ол бір демеклік те - ақылымызға ұғымның бір тиянағы үшін айтылған сөз. Болмаса ол бір демеклік те алла тағалаға лайықты келмейді. Оның үшін мүмкинаттың ішінде не нәрсенің ужуді бар болса, ол бірліктен құтылмайды. Әрбір хадиске айтылатұғын бір қадимге тағриф болмайды. Ол бір деген сөз ғаламның ішінде, ғалам алла тағаланың ішінде, құдай табарака уатағала кітаптарда сегіз субутия сипаттары бірлән, уә тоқсан тоғыз Әсмаи хұсналар бірлән білдірген. Бұлардың һәммасы алла тағаланың затия субутия уә фиғлия сипаттары дүр. Мен мұнда сіздерге төртеуін білдіремін. Оның екеуі - ғылым, құдірет. Сегіз сипаттан қалған алтауы - бұларға шарх. Ол алтауының бірі - хаят, яғни тірлік.
Алланы бар дедік, бір дедік, ғылым, құдірет сипаты бірлән сипаттадық. Бұл бірлік, барлық ғылым, құдірет олула боларлық нәрселер ме? Әлбетте, ғылым құдіреті бар болады: хаяты - мағлұм, бірі - ирада, яғни қаламақ. Ғылым бар болса, қаламақ та бар. Ол еш нәрсеге харекет бермейді. Һәммаға харекет беретұғын өзі. Ол ирада ғылымының бір сипаты кәләм, яғни сөйлеуші деген, сөз қаріпсіз, дауыссыз болушы ма еді? Алланың сөзі - қаріпсіз, дауыссыз. Енді олай болса, айтқандай қылып білдіретұғын құдіреті және басар, сәмиғ, яғни көруші, есітуші деген. Алла тағаланың көрмегі, естімегі, біз секілді көзбенен, құлақпенен емес, көргендей, естігендей білетұғын ғылымның бір сипаты. Бірі - тәкуин, яғни барлыққа келтіруші деген сөз. Егер барлыққа келтірмегі бір өз алдына сипат болса, алла тағаланың сипаты өзіндей қадім, һәм әзали һәм әдәби болады да, һәмишә барлыққа келтіруден босанбаса, бір сипаты бір сипатынан үлкен я кіші болуға жарамайды. Олай болғанда ғылым, құдірет сипаттары секілді босанбай, һәр уақыт жаратуда болса, бір ықтиярсыздық шығады. Ол ықтиярсыздық алла тағалаға лайықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.