Ислам мейірімділік пен қамқорлық діні
РЕФЕРАТ
Жұмыстың атауы: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 66
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 69
Зерттеудің нысаны: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдарын айқындау.
Зерттеудің пәні: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның даму үдерісі.
Зерттеу жұмысының әдістемесі: теориялық-методологиялық, ғылыми-практикалық.
Кілт сөздер: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылман, дін, құндылық, салт-дәстүр,экстремизм.
РЕФЕРАТ
Название работы: Мусульманские ценности на пути к борбе с экстремизмом
Структура работы: состоит из введения, двух глав, заключения, списка использованной литературы.
Объем работы: 66 страниц
Количество использованной литературы: 69
Объект исследования: Определение ценностной ориентации мусульманина в борбе с экстремизмом.
Предмет исследования:Процесс мусульманского развития в борьбе с экстремизмом.
Методы исследования: теоретико-методологические, научно-практические.
Ключевые слова: Мусульманин в борбе с экстремизмом, религия, ценности, традиции, экстремизм.
ABSTRACT
The theme of the work: Muslim values on the path to combating extremism
The structure of the work: it consists of an introduction, two chapters, conclusion, and a list of references.
The volume of the work: 66 pages
Number of references: 69
The aim of the research: Determination of the value orientation of a Muslim in the fight against extremism.
The subject of the research: The process of Muslim development in the fight against extremism.
Methods: Theoretical - methodological, scientific - practical.
Keywords: " Muslim in the fight against extremism ", religion, values, traditions, , экстремизм.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. ИСЛАМ - МЕЙІРІМДІЛІК ДІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Исламның толеранттылығы және барлық агрессия түрлерінен бас тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2Қәзіргі әлемдегі джихадтың дұрыс түсінілмеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ЭКСТРЕМИЗММЕН КҮРЕС ЖОЛЫНДА ДІНИ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ДӘРІПТЕУДІҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2.1 Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Экстремизммен күрес жолында ұлттық құндылықтарды дәріптеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыстың тақырыбы Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары болып табылады. Ғылыми жұмысымда мұсылманның құндылықтық бағдары арқылы экстремизммен күресу жолында, оның қоғамдық санаға әсері, өзіндік ерекшеліктері дінтанулық тұрғыдан қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз дамуымыздың отыз жылдығын басынан өткеріп отырған шақта, халқымыздың ұлттық тұтастығы және мемлекетіміздің іргелі бірлігі негізінде орнығып отырған рухани-мәдени үрдістер болашақ ұрпақ тәрбиесінде насихатталатын құндылықтар жүйесін анықтап алу мәселесін күн тәртібіне қойып отыр.Бүгінгі мемлекет пен діннің арасындағы қатынас жаһандану дәуіріне негізделген жаңа ұстанымдар арқасында жүргізілуде. Рухани идеологияның ең басты аспектілерінің бірі ата-бабаларымыз ұстанған ислам дінінің құндылықтары дұрыс түсіндіріліп, дәріптелуінде болмақ. Әрбір қоғам аясында адамдар өздерінің қарым-қатынастарын негіздейтін діннің, діни қағидалардың болуы табиғи құбылыс. Тарихта дінді ұстанбайтын адам болғанымен, діннен тыс қалған қоғамның болмағандығы шындық. Олай болса, Еуразия континентінде бейбітшілік пен ынтымағы жарасқан орталық, аймақтық деңгейдегі экономикалық және саяси дамудың, халықаралық деңгейде Орталық Азия келіссөздер қақпасына айналған Қазақстанның ұлттық әлеуетін дамытуға бастайтын ең маңызды құндылықтарды анықтау, осы құндылықтарды қоғамдық санаға сіңіру, қоғамдағы тұрақтылықтың символы - исламның өміршеңдігін тану бүгінгі монографияның маңыздылығын салмақтай түседі.Адамның бойындағы ислам құндылықтары жалпы әдептік ұғымдар мен тікелей байланысты. Бір жағынан, ислам құндылықтарының адам өміріне қосар үлесі зерделенсе, екінші жағынан, қазақ қоғамындағы тұрақтылық пен тұлғалық өсу қасиеттері осы құндылықтардың таралу аймағымен тікелей байланысты екендігі тұжырымдалды. Исламның тарихи тұрғыдан басқа діндердің территориясына енуі жаһандану үрдістерінің, халықтың мобильділігінің, бұқаралық ақпарат құралдарының дамығандығымен түсіндіріледі. Исламның бейім делу мүмкіндігі, қысым көрсетпеу және жалпыұлттық құндылықтарды ислам құндылықтарына орайластыру мұсылмандық дүниетанымның мазмұнды ерекшелігі болып табылады. Қазақстанның тарихи контекстілік және мәдени-әдептік ерекшелігі қазақ мәдениетінде ислам құндылықтарының кеңінен таралуына оңтайлы әсер етті.Қазақстан көпұлтты және поликонфессионалды мемлекет. Ислам Қазақстанды мекендейтін түрлі этностар арасында басымдыққа ие дін ретінде қазақстандық қоғамды біріктіру жолында маңызды рөл атқарады. Исламның құндылықтық мәні негізінде оның Қазақстанның көптеген халықтарының мәдениетіндегі әсері осы зерттеуде алғаш рет көрсетілді.Қазақ мәдениеті дүниетанымдық тұжырымдамаларының қалыптасуындағы ислам құндылықтарының идеялық алғышарт тарын анықтау, қасиетті Құран Кәрім мәтіндеріне салыстырмалы сараптама жасау негізінде қазақ мәдениетіндегі рухани құндылықтардың өзара байланысы мен ерекшеліктерін тану, Қазақстандағы дәстүрлі исламға жат, радикалды ағымдардың қоғамға таралуының алдын алу, қазақстандық қоғамда орын алған рухани құндылықтар құрылымында исламның гуманистік және әлеуметтік мазмұнына, адамның рухани болмысындағы ислам құндылықтарына мәдени антропологиялық сараптама жасау зерттеудің өзектілігін арттыра түседі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары мәселелері болып табылады. Осы жолдарда ғылыми жұмыс өз алдына мынадай мақсаттарды қояды:
-Экстремизммен күрес жолында діни және ұлттық құндылықтарды дәріптеудің маңызын көрсету;
- Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтарын анықтау ;
- Экстремизммен күрес жолында ұлттық құндылықтарды дәріптеу;
- Экстремизммен күрес жолында ұлттық құндылықтық бағдар мәселелерін түсіндіру;
Ғылыми жұмыстың теориялық-методологиялық негізі. Зерттеудің негізгі әдісі тарихи салыстырмалы түрде талдау, экстремизммен күрес жолындағы құндылықтық бағдары мәселелерін айқындай отыра, әлемдік тәжірибені зерттей келе, дін мәслелерінің тенденцияларын анықтау болып табылады. Ғылыми жұмыста эктремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдарының қоғамдық санаға әсері және қоғамдық қауіпсіздік мәселелеріне жүйелі түрде талдау жүргізілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдарын айқындаудың қоғамдық санаға әсер етуін рухани, мәдени байланыстарын зерттеу, феномен ретінде көпқырлы болып табылатындығынан пәнаралық талдау тұрғысынан зерттеу жүргізуге негізделген: тарихи-мәдени зерттеулер әдістері қолданылды. Ғылыми жұмыстағы зерттеулер шетел және отандық ғалымдардың еңбектеріне негізделді. Ғылыми жұмыстың маңызды бөлігін отандық және шетел дінтанушы ғалымдар еңбектерінен - Султангавлиева А. Ислам в Казахстане. История, этничность, общество., Құрманбаев Қ. Исламдағы адам құқықтары Оңғаров Е. Қазақ мәдениеті және Ислам құндылықтары Жолдыбайұлы Қ. Дін мен Діл Әбдірасылқызы А. Дін мен Дәстүр Қалмахан Ержан Сейітұлы.Матруди ақидасы - Әбу Ханифа жалғасы Асқар Сабдин.Радикалсыздандырудың теологиялық нарративтері.,әдістемелік құрал Али Жұма. Дінде шектен шыққандар Балшыкеев С.Б. Дінтану негіздері: Оқу құралы Балшыкеев С.Б. Орысшадан аударған Мұсағұлова А.Е.; Оңғаров Е.А. Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары; Балшыкеев С.Б. Дінтану негіздері: Оқу құралы Балшыкеев С.Б. Орысшадан аударған Мұсағұлова А.Е.; Религия истины. Ислам. Мавдуди А.А. К пониманию ислама. Ислам: дозволенное и запретное. - Алматы; Крывелев И.А. История религий. - М., Діни экстремизм мен терроризмнің таралуына қарсы күрес және алдын алу сұрақтары бойынша әдістемелік құрал Б.Б. Турабаев, В.А. Иванов, Т.Т. Құдайкулов.Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы.,Мұсылманның тұлғалық бейнесі тәлім Астана. М.Джамиль Зину, Исламская акида по Священному Корану и достоверной Сунне.Мәскеу: Бадр баспасы, - 2003 ж. Насыруддин әл- Албани. Описание молитвы Пророка. Мәскеу: Умма баспасы. 2008 ж. Э.Кулиев, Құранның орыс тіліндегі мағыналық аудармасы, Әбду әр-Рахман әс- Саадидің сыни пікірімен қоса. Алматы: Әлбәракат баспасы. 2010 ж. Ахмедов А. Социальная доктрина ислама. - М., Р.М. Рупова Теология: встреча Востока и Запада: Алетейя, Даурбекова Н.Орталық Азия елдеріндегі дәстүрлі емес діни ағымдар идеяларының таралуының алдын алу, Алматы халықаралық ғылыми тәжірибиелік конференциясының материалдары, Алматы қ, 2017 ж Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи мәденитеттанулық зерттеу). - Алматы, Грюнебаум, Густав Эдмунд фон. Основные черты арабо-мусульманской культуры. - М., Камалиденова А. Особенности ислама в Казахстане. Обычное право Власть как ценность и власть ценностей: сетамарфозы свободы. - Алматы, 2007. Өсерұлы Н. Шариат. - Алматы: Қайнар, Козыбаев М.К., Козыбаев И.М. История Казахстана. - Алма - Ата, Валиханов Ч. Ч следы шиманства у киргизов. Сбор.соч. в 5 т. Т.4 - Алма - Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, Абирова Б.И Культурфилософилософские аспекты суфизма. Алматы Алла Прима, Давлетшин Гамирзан. Очерки по истории духовной культуры предков татарского народа. - Казань. Татарское книжное изд. Қасымжанов А.Х Пространство и время великих традиции Алматы: Қазақ Университеті, Т.Х. Ғабитов. Құқық философиясы. - Алматы: Нұрпресс, Қ.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы: Қазақстан, Нысанбаев Ә. Қазақ даласының ойшылдары. 2-ші кітапред. - Алматы: Әл-Фараби философиясыҚазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. - Астана: Аударма, 2005. 2 том. Қазақ поэзиясыредактор Дербісалиев Ә. - Алматы: Ғылым, 1982. Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясы: ұлттық идея кең мәтінінде. - Алматы:Раритет,2010 Әл-Фараби философиясы Қазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. - Астана: Аударма, 2005. 2 том.
Уәлиханов Ш.Ш. Қытай империясының батыс өлкесіТаңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1980. Әбішев Қ. Философия. - Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
Кенжалиев К. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. Әл-Фараби философиясыҚазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. - Астана: Аударма, 2005. 2 том. - ХV-ХVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясыредактор Дербісалиев Ә. - Алматы: Ғылым, 1982. - Сборник материалов по мусульманству. Том 2Под ред. Наливкина, В.П. - Ташкент: Типо-Литография бр. Порцевых, 1990. - Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең - Алматы: Ғылым, 1999. - Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясы: ұлттық идея кеңмәтінінде. - Алматы: Раритет, 2010. - Уәлиханов Ш.Ш. Қытай империясының батыс өлкесіТаңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1980. - Сейдімбеков А.С. Күңгір-күңгір күмбездер. - Алматы: Өнер, 1984. - Бейбіт мәдениет жолында редактор Нұржанов Б.Ғ. - Алматы: ҚазҰУ - ЮНЕСКО, 2000. - Кенжалиев К. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - Құран Кәрім. Қазақша аудармасы. Халифа Алтай. 1991 ж. Ержан қажы Малғажаұлы бастамасымен; Баспаға дайындағандар: С.З. Ибадуллаев, Е.А. Оңғаров. Дін мен дәстүр ІІ кітап (тал бесіктен жер бесікке дейін). Астана, 2017 - Әбу Дәуіт Сүлейман ибн әл-Ашғас әс-Сижистани. Сүнән Әби Дәуіт. - Дәр әл-китаб әл-арабия-Бейрут. IV том, Ахмад ибн Али ибн әл-Муснад Әбу Яғла әл-Мусили әт-Тәмими. Мүснәд Әби Яғла. Баспаға әзірлеген Хусейн Сәлим Әсәд. - Димашқ, 1984. ХІІ том, Әбу Бәкір Ахмад ибн әл-Хусейн ибн Али әл-Байһақи. Әс-Сүнән әл-кубра. - Хайдарабад, һижри 1344 ж. ІХ том, Сүлеймен ибн Ахмад ибн Аюб Әбу әл-Қасим Ат-Табарани. әл-Муғжам әл-кабир. - Әл-Мусал, 1983, VII том, Ахмад ибн Ханбал. Мүснад әл-имам Ахмад ибн Ханбал. - Муассасату ар-рисала, 1999. ІІ том, Абуова А.С., Ерболатова А.М. (2017). Қазақ халқының салт дәстүрлерінің тәрбиелік мәні Педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Махамбет Ержанұлы Ержановтың 70 жылдық мерейтойына арналған Заманауи Қазақстан мәдениетінің ұлттық құндылықтарын сақтау және дамыту тақырыбындағы Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Орал. ӘзірбеАханов Б. (1993). Дін және еркін ойшылдық: көмекші оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті. редакциялығымен шыққанын атап өтуге болады.
Сонымен қатар жұмысты жазу барысында ғаламтор беттері сайттарынан мәліметтер алынды.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Дипломдық зерттеудің нысаны - Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары мәселелері. Зерттеу пәні - қазіргі әлемдегі мұсылманның құндылықтылық бағдарына діни тұрғыда талдау жасап, оңтайлы жағдайларын айқындау.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық негізін еліміздің майталмандары еңбектерінің аудармалары мен Оңғаров Ершат Ағыбайұлы, Қайрат Құрманбаев, Қайрат Жолдыбайұлы, Қалмахан Ержан Сейітұлы, Смайыл Сейітбеков, Айнұр Әбдірәсілқызы, Асқар Сабдин, Али Жұма, Балшыкеев Серік, Мұсағұлова А.Е., Оңғаров Е.А. Балшыкеев С.Б., Мавдуди А.А., Крывелев И.А., Б.Б. Турабаев, В.А. Иванов, Т.Т. Құдайкулов., М.Джамиль Зину., Ахмедов А., Р.М. Рупова., Даурбекова Н., Жарықбаев Қ., Нұртазина Н., Грюнебаум, Густав Эдмунд, Камалиденова А., Өсерұлы Н., Козыбаев М.К., Козыбаев И.М., Абирова Б.И., Давлетшин Гамирзан., Қасымжанов А.Х., Қ.Жарықбаев., Нысанбаев Ә., Әбішев Қ., Кенжалиев К., Дербісалиев Ә., Кішібеков Д., Ғабитов Т.Х., Уәлиханов Ш.Ш., Сейдімбеков А.С., Нұржанов Б.Ғ., Кенжалиев К., Халифа Алтай., Әбу Дәуіт Сүлейман ибн әл-Ашғас әс-Сижистани., сынды ғалымдардың еңбектері құрайды. Зерттеу процесі барысында гуманитарлық білімдерде кеңінен қолданылып жүрген тарихилық және логикалық, герменевтикалық, компаративистикалық, жүйелі-құрылымдық талдау тәсілдері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ИСЛАМ - МЕЙІРІМДІЛІК ДІНІ
1.1 Исламның толеранттылығы және барлық агрессия түрлерінен бас тарту
Ислам буддизм және христиан сынды әлем діндерінің қатарындағы дүниежүзілік дін болып табылады. Мұсылмандар саны 1 миллиард адамнан асады. Пайда болу кезеңі - Арабия, б.з. VII ғ. Мұсылмандар барлық құрлықта өмір сүреді, әсіресе, олардың көп бөлігі араб және түркі мемлекеттерінде шоғырланған.Он мыңдаған мемлекеттердің ішінде ислам мемлекеттік дін болып саналады.Мұсылман дін ілімдері бойынша Құдай әр түрлі кезеңде әр түрлі халықтарға пайғамбарларды жіберген, олар халықты Құдай Сөзімен оқытқан. Пайғамбарлық кезеңді соңғы пайғамбар болып табылған Пайғамбарлардың мөрі деп танылған Мұхаммед адамдарды мына нәрселерге үйретті:
1. Құдайдың жалғыздығына сену. Алладан басқа Тәңір жоқ - исламның ең басты догматы. Алла сөзі дүниені жаратушы және оны өзі ешбір серіктестерсіз жеке басқарушы жалпыға ортақ Құдайдың есімі болып табылады.
2. Жаратушының Періштелеріне сену. Періштелер құдіретті күшке ие болмайды, тәні жоқ, Құдай алдында адамдарды қорғамайды, күнәдан таза болады. Олар біздің арамызда жүреді, Алланың алдында о дүниеге аттанған соң ұсынылатын жақсы және жаман ойларымыз бен әрекеттерімізді белгілейді. Періштелерге табыну мен олардан көмек сұрауға тыйым салынады.
3. Алланың жолдауына сену. Құранға дейін Құдай адамдарға Авраамның Библиясы, Моисейдің Торы, Давидтің Псалмасы және И.Христостың Евангелиесі сияқты кітаптарды пайғамбарлар арқылы жіберген. Құран алдыңғы елшіліктерге қарағанда айырмашылығы бар соңғы жолдауы: - алдыңғы жолдаулардың көпшілігінің бастапқы мәтіндері жоғалған және олардың тек аудармалары ғана бар. Құран бастапқы нұсқасында сақталған; - алғашқы жазбаларда адамзаттың мәтіндері мен Құдайдың сөзін адамның сөзінен айыру мүмкін емес. Ал Құранда тек Құдайдың сөздері түсірілген; - басқа кітаптар жөнінде, қай ғасырда және кімге арнайы ашылғаны туралы мәлімет жоқ. Бұл мәселе бойынша Құранда толық түсіндірілген: ол Мұхаммедке VII ғасырда жеткен; - алдыңғы жазбалар әр тілдерде жеткізілген, сондықтан оларды тек белгілі бір шағын көлемдегі мамандар ғана түсіне алады. Құран миллиондаған адамдардың қолданысындағы тірі тілде жеткен; Әркім Құранды бастапқы үлгісінде оқи алады; - алғашқы жазбалардың әрқайсысы тек бір халыққа және белгілі бір тарихи кезеңге арналып жазылған. Құран болса барлық адамзат үшін шексіз уақытқа арналып жазылған; - алғашқы кітаптарда адамдар көптеген ерсі және адамгершілікке жат заттарды енгізген. Құран болса даналықтың, адамгершілік пен шындықтың қайнар көзі болып табылады.
4. Тәңір пайғамбарларына сену. Мұсылмандар Құранда жазылған барлық пайғамбарларға сенуге міндетті. Мұхаммед және оған дейін өмір сүрген пайғамбарлар арасындағы айырмашылықтарды есте сақтаған жөн: - алғашқыда пайғамбарлар белгілі бір халыққа және кезеңге байланысты жіберілген. Мұхаммед барлық халыққа ортақ барлық кезеңге жіберілген; - көптеген пайғамбарлардың ілімдері ұмытылған және бұрмаланған, олар бойынша өмір сүру мүмкін емес жағдай. Мұхаммед ілімінің мәні - ол бойынша жаңылысудан қорықпай өмір сүру мүмкіндігінің болуында; - алғашқы пайғамбарлардың әулиелігі тегіс қамтылмаған, ал әрбір жаңа пайғамбар алдыңғы пайғамбарлардың бұйрықтарын жойған немесе өзгертіп отырған. Мұхаммедтің ілімі барлығын тегіс қамтыған, оны қайтадан өзгертуге немесе жақсартуға болмайды.
5. О дүниелік өмірге сену. Мұсылмандардың пікірінше, кімде-кім қайта тірілуге сенбесе, ол кәпір болып табылады, өйткені, өлгеннен соң өмір сүруді жоққа шығару барлық нанымдардың мәнін жоғалтады. О дүниелік өмір мәңгілікте өмір сүрудің сапалы жаңа күйі ретінде түсіндіріледі. Діннен қашқандарға, мұсылмандық адамгершіліктен бас тартқандарға тозақтың оты дайын тұрады, ал діншіл мұсылмандарға жұмақтың шексіз рахаты тарту етіледі. Жоғарыда аталған догматтар ислам дінінің негізі болып табылады: оларға сенген адам мұсылман қауымдастығының мүшесіне айналады [1,85-87б]. Мұсылманның немесе дін тармақтарының басты міндеттері мыналар болып табылады:
1. Дұға тілеу (намаз). Мұсылманның кҥніне бес уақыт орындауға тиісті басты міндеті: таңертең, түскі уақытта, тҥстен кейін, күннің батуына дейін және ұйықтар алдында оқу. Бұл дұғалар мұсылманға күнделікті тіршілік қамына шомып, Алланы ұмытуға жол бермейді. Намаз оқудың төмендегідей ережелері бар: - шамамен болса да, намаздың уақытын білу; - тәннің, жанның, киімнің таза болуы; - Қағбаға қарай бетімен және денесімен тұру; - намазды асығып оқымау; - Аллаға тікелей жалбарыну; - қаза болған намаздың орнын ыңғайлы уақытта толтыру. Жұма кҥні оқылатын намазға баса назар аударылады, оны тек белгілі бір орынды себептерге байланысты қаза қылуға болады. Тірілер және өлілер үшін жалбарынып, денсаулық, жаңбыр және т.б. тілеуге болады. Топпен бірге намаз оқу барысында әйелдер жабық киім киіп, әтір мен косметика қолданбай, ерлердің артында тұрып оқулары қажет.
2. Ауыз бекіту (ораза). Оразаны Рамадан (Рамазан) айының күнтізбесі бойынша тоғызыншы айдың ішінде ұстайды. Бұл кезде мұсылмандар қасиетті күн бойы тағамнан, сусыннан, ерлі-зайыптылардың қатынасынан, ойын-күлкіден және т.б. бас тартады. Тағам мен сусынға қану түнгі уақытта рұқсат етіледі. Ораза ұстаудан аурулар, жүкті әйелдер, емізетін аналар, жол жүретіндер, тоғыз жасқа дейінгі қыз балалар мен он төрт жасқа дейінгі ұл балалар босатылады. Діндарлардың пайымдауынша, ораза ұстау асқорыту жүйелерін жеңілдетеді, жанды жайландырады, аш адамдарға мейірімділік сезімдерін білдіруді тәрбиелейді. Егер мұсылман Рамадан айында келесі әрекеттерді орындаса, ораза жарамсыз деп саналады: - жаман сөздер айту, айқайлау, күндіз темекі шегу, киноға бару; - тағам мен сусынды біле тұра ішу, жалған әңгіме айту; - әдейі қисық қису. Әрбір бұзылған ораза жоғалтқан күндерді өтеу әрекеттерімен қоса орны толтырылатынын айта кеткен жөн: құлдарды босатуға, алпыс аш адамды тойдыруға болады және т.б. Мұхаммедтің айтуы бойынша, Рамадан айы келген уақытта жұмақтың есігі ашылып, тозақтың есігі жабылады. Алла үшін ораза ұстаушының иісі мускустың иісінен тартымды болады.
3. Зекет. Ислам бойынша жылына бір рет мүлкі мен табысының бөлігін тарату міндеттеледі. Зекет келесі мүлік түрлерінен төленеді: бидай және жеміс төріндегі егін шаруашылығының өнімдерінен; алтыннан, күміс пен қағаз ақшадан; сауда нысаны болып табылатын және табыс әкелетін заттардан; малдан. Зекетке берілетін мүлік пен табыстың мөлшері мұсылмандарды жоқшылыққа ұшырататындай болмауы қажет. Ислам зекет берілетін адамдардың категориясын сегізге бөліп қарастырады:
1.Кедей. Бұл қажетті заттардың жартысынан азына ие адам.
2.Мұқтаж адамдар. Өз қажеттіліктерін 70-80 пайызға қанағаттандыратындар жатады.
3.Зекетке байланысты еңбек ететіндер (құрастырушылар, қоймашылар, жазушылар, күзетшілер және т.б.).
4.Исламға шақырып, оған деген мейірімді қарым-қатынасын тудыру қажет болған тұлғалар.
5.Құлдар мен тұтқынға түскен адамдарды азат ету үшін.
6.Аздаған қажеттіліктерін (күнәсіз) қанағаттандыру ҥшін алған қарыздарын өтеуге қиналып жҥргендер.
7.Алланың атымен соғысқа аттанған жауынгерлер үшін, оларды тағаммен, жабдықтармен, қару-жарақпен қамтамасыз ету қажет.
8.Ел кезушілер: жат елде тап болған және үйіне оралу үшін қаражаты жоқ жиһанкездер. Зекеттен берілетін қаражат дінге сенбейтіндерге және діннен безгендерге, бай адамдарға, еңбекке жарамдыларға, сонымен қатар, 89 балаларының асырауға мҥмкіндігі бар адамдарға: ата-аналарға, әйелдеріне, балаларына төленбейді. Кедей адамға бір ай немесе бір жылға жететіндей көмек көрсету қажет. Зекет адамның күнделікті өмір сүруге қажетті табысынан төленбейді.
4. Қажылық (қажылыққа бару). Ислам әр адамның таза еңбекпен тапқан ақшасына бір рет болса да Меккеге қажыллыққа баруға шақырады. Қажылық - сыпайылық үшін баратын жол емес, саяхат емес, өте күрделі діни салттық жора. Әйел адам қажылыққа тек туысқаны, яғни, ер адаммен бірге баруы тиіс. Мусульмандар Меккедегі мешітте оқылатын дұға басқа мешітте оқылатын жүз мың дұғадан артық деген сенімде - сондықтан да, әркім қажылыққа баруды армандайды. Қажылыққа бару келесі адамдар категориясына рұқсат етіледі: тек мұсылмандар ҥшін, психиялық жағынан сау, ерікті (құлдар емес) кәмелеттік жасқа толғандарға, қаржы қатынастарында мұқтаж емес адамдарға. Қатаң белгіленген жерге жеткенде қажылыққа келгендер арнайы ақ киімдерді (ихрам) киеді және осы кезден қажылық басталады. Ихрамды киген кезде қажыға тыйым салынатын әрекеттер: шашты қию, жыныстық қатынасқа түсу, сүюсу, тырнақ қию, бас киім кию (ерлерге), әтір себу, тыйым салынған киімді кию. Қажылық кезіндегі діни әрекеттер толық және жете белгіленген [1,89 б]. Ислам тарихы он төрт ғасырды қамтиды. Осы уақыт аралығында адамзат ғарышқа ұшты, материяның көптеген ғажайыптары ашылды, әлемдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлар өзгеріске ұшырады. Мұхаммедтің ізбасарларының аз тобынан шыққан ислам дүниежүзілік дін мәртебесіне дейін көтеріліп, әлемдік өркениеттің құбылысына айналды. Исламның тарихы қазіргі заманға дейін сақталған драматизмге толы. Мұсылман әлемі - абстракция емес, ол ұзақ даму нәтижесінде пайда болған геосаяси және рухани шындық. Ерте ислам (VII-VIII ғғ.). Негізгі қайнар көзі Құран мен хадистер болып табылады - олар Мұхаммедтің әр түрлі жағдайлардағы іс-әрекеттері, сонымен қатар, оның әр түрлі адамдармен әңгімелері туралы ақпараттар жазбаша түрде сақталған. Нәтижесінде, хадистер бірнеше жинақтарға жүйелендірілген және мұсылман хикаясы атты Суннаны қарады. Зерттеушілердің пайымдауынша, исламның догматикасы мен діни салттарының қалыптасуына исламға дейінгі жергілікті ежелгі нанымдар, сонымен қатар, христиан діні, иудаизм мен зороастризм зор әсер етті. Исламға дейінгі нанымдар мен салттардың ішінен исламдық жүйеге келесі кезеңдер енгізілген:
-полидемонизм, яғни, адамдардың іс-әрекеттеріне әсер ететін әзәзілдердің (жындардың) шынайы өмір сүруі туралы түсінік;
-Арабияның барлық тайпаларында қолданылған және құдайлардың мейірімділігіне бөленуге арналған құрбандыққа шалулар;
- қасиетті және басқа да киелі жерлерге қажылыққа бару;
-ер адамның бірнеше әйел алуы кезіндегі көп некелілік;
-ерлік пен батырлықты мадақтау;
Ислам дініне иудаизмнен көптеген компоненттер тараған, оларды түгендеу мүмкін емес. Олардың тек кейбіреуін қарастырайық:
- жалғыз Құдайдан басқа ешкімге табынбау;
- пұтқа табынушылықпен күресу;
- көне өсиет пайғамбарларының іс-әрекеттері туралы ілім;
-дүниені жарату, күнәнің кешірілуі, рұқсат етілген және рұқсат етілмеген тағам туралы ілім.
Христиан дінінен, нақтырақ айтқанда, оның шерік қатушылық тармақтарынан исламға келесі жағдайлар тараған:
- Иисус Христосты (Исаны) ұлы пайғамбар және ұстаз ретінде құрметтеу;
- Алланың алдында жауап беру күні, өлілердің қайта тірілуі, тозақ пен жұмақ туралы ілім; - ораза ұстаудың қажеттілігі;
- Иисус Христостың адамгершілік туралы, соның ішінде атақты алтын ереже және т.б. өсиеттері. Осылайша, ол бостан бос пайда болған жоқ, оған дейін туындаған кейбір діни және практика жүзіндегі элементтерді қамтыған. Әрине, бұл жерде компиляция мен плагиат жөнінде сөз болуы мүмкін емес. Жоғарыда аталып кеткендей, ислам догматикасы мен рәсімінің қалыптасуы біртіндеп жүзеге асты, алайда, Мұхаммедтің өмірінің соңына қарай ілім мен діннің негізгі шегі нақты қалыптасты, содан соң Отанынан тыс (Арабияда) жерлерде исламның жеңіс шеруі басталды. Мұхаммедтің өлімінен соң, оның ізбасары Әбу-Бәкір болды, ол билік басында аз уақыт отырған (632-634 жж.), бірақ өте дарынды тұлға болған. Әбу-Бәкір Арабия аумағында қатаң тәртіп орнатуға мәжбүр болды, себебі, пайғамбардың өлімінен кейін мемлекетте былықшылық туындады және көптеген тайпалар ашық түрде исламнан, зекет төлеуден бас тартты. Әбу-Бәкір өзінің өлімінің алдында ізбасары қылып Омарды тағайындады. Омар мұсылман қауымдастығын 10 жыл (634-644 жж.) басқарды. Оның кезінде халифатқа Сирия, Ирак, Мысыр, Ливан, Палестина аумақтары бағынған. Мұсылман әдебиетінде халиф Омар әділ көсем, дана басқарушы және мұсылман мемлекетін құрушы ретінде қарастырылады. Омар кісі өлтірушінің қанжарынан қаза болды. Үшінші халиф болып Осман сайланды, ол 12 жыл қызмет атқарды (644-656 жж.) және өзінің жол салушысы сияқты кісі өлтірушінің қолынан қаза тапты. Осман Ислам тарихында ең бастысы тұлға ретінде есте қалды, оның бұйрығы бойынша Құранның соңғы мәтіні құрастырылған. Төртінші халиф болып Әли сайланды, ол бес жыл басқарғаннан кейін, (656-661 жж.) қаза табады. Әлидің есімімен мұсылман қауымдастығының сунниттер мен шиитерге бөлінуі байланысты, бұл құбылыс әлі де жалғасын табуда. Билікке қол жеткізудегі табан тірескен күрестен кейін, жаңа халиф болып Муавия сайланды, ол Әлидің жақтастарының қарсыласуын тоқтата алды және ата-бабадан келе жатқан халифтердің әулетін қалыптастырды. Бұл әулет 661-750 жж. аралығында өмір сҥрді және тарихқа Муавия әулетінен шыққан - Омейядтар атымен енді. Омейядтар кезінде Солтүстік африка мен Солтүстік-Батыс Үндістанның жаулап алуы аяқталды. Халифаттың астанасы Дамаск қаласына көшірілді. Мұсылман әскерлері Византия империясы мен Иран патшалығын құлатты. Кейінірек, Халифат билігінде Кавказ сырты, барлық Орта Азия, Испания және басқа да аумақтар болды. Ерте исламның дамуын қорытындылай келе, келесі жағдайларды белгілеуге болады:
1.150 жылдың ішінде құран мен сүннеттің негізгі мәтіндері заңдастырылмаған, соның нәтижесінде олар қазіргі таңға дейін өзгеріске ұшырамаған.
2.жаулап алу соғыстары нәтижесінде ислам ұлтаралық дінге айналды.
3.жан-жақты құқық жүйесі - шариғат құрылды.
4.ақырында, ислам көптеген ішкі келеңсіздіктердің нәтижесінде басынан бастап өзінің ішкі оппозициясын, көптеген мектептер мен тармақтарды қалыптастырды [2, 58 б]. Адам жайлы ілімді ислам діні былай түсіндіреді. Ең алғашқы адамды Құдай топырақ пен ерекше балшықтан жасап, оған жан үрледі.Адам тәнінен оған екінші жұп жасап берді. Көптеген періштелер оған келіспеді, Құдай адамның періштелермен салыстырғандағы артықшылықтарын айтып, Адамға (ең алғашқы адамға) бас июді талап етті.Барлық періштелер адамға бас иеді. Тек Ібіліс қана оттан жаратылғандығын айтып, балшықтан жасалған тіршілік иесіне бас имейтіндігін айтады. Мұсылман доктринасы бойынша, ислам ілімімен жүрмейтін адам кәпір болып саналады. Иудейлер мен христиандарды Кітап адамдары деп атайды.Құран бойынша, олар мұсылмандар сияқты бір Құдайға сенеді. Ислам мен христиандықтағы онтологиялық бейне күрделі. Құдай бірінші періштелер мен жындарды жаратты, сосын адам жаратылды. Құдай әлемді бол деген сөзбен жаратты. Екі күнде аспан мен жерді жаратты. Әлемдегі барлық затты жаратуға төрт күн уақыт кетті. Мойынсұнбаған періштені Ібіліс деп атайды. Ол адамдарға үнемі кедергі жасап жүреді. Ақыр заман келер алдында Ібіліс жалған Пайғамбар ретінде жерге келеді. Жерге жіберілген Иса оны жеңіп, кейін ақыр заман орнайды. Міне, ислам бойынша болмыс ілімін осылай түсіндіреді. Ислам отбасы, еңбек, білім жөніндегі мәселелерді инабаттылықпен шешеді. Ислам экономикасы келесілерден тұрады: 1) кедейлер байлардың мүлігінің бір бөлігіне құқылары бар, яғни зекет, 2) табиғи байлықтар бар қоғамның пайдасы үшін қолданылу керек, 3) өз еңбегімен таппаған пайда тыйым салынған, 4)финанс тек өз қалтасынан төлену қажет, яғни үстіне пайызбен табу тыйым салынған, 5) өндірістің негізі - еңбек болып саналады, капитал емес. Некенің шарты болып екі жақтың келісімі саналады. Неке заңды болу үшін әйел адамның қамқоршысы келісімін беру керек. Уәлидің келісімінсіз қиылған неке заңсыз саналады. Исламның әлеуметтік ілімі болып саналатын бұл қағидалар адам өмірінің маңызды бөлшегінің бірі болып табылады [10, 39-40 б].
Ислам діні пенде мен Алланың арасындағы байланысты, сондай-ақ адам мен қоғамның және адамдардың арасындағы қарым-қатынасты да реттеп, туындаған мәселелерді шешіп отырады. Осы мәселелерді шешуде ислам дінінің сүйенетін негізгі дәлел көздері Құран Кәрім мен пайғамбардың (с.ғ.с.) сүннеті болғандықтан кейбір дін ғұламалары Құран Кәрім мен хадис шәріптердің әмірлерін зерттеп, қарапайым халық үшін ережелер мен заңдар дайындады. Бұны фиқһ деп атады. Себебі, әрбір адам Құранды егжей-тегжейлі түсіне алмағаны сияқты шариғат әмірлерін игере аларлықтай дәрежеде хадис ғылымын да білмейді. Сондықтан ғұламалар өмірлерін осы жолға арнап, фиқһ ғылымын белгілі бір тәртіпке келтіріп жүйеледі. Фиқһ ғылымы қарастыратын үкімдерді төрт топқа бөлуге болады:
Ғибадат (намаз, ораза, қажылық, садақа сияқты ғибадатқа байланысты үкімдер). Ғибадаттардың тәртіп-ережелерін, қалай орындалатынын, оны бұзып, бұзбайтын нәрселерді қарастырады.
Муамалат (қарым-қатынас). Адамдардың араларындағы өсиет, мирас, сауда-саттық сияқты қарым-қатынастарын реттейтін үкімдер. Осы қарым-қатынастардың қалай жүзеге асырылуын және тараптардың құқығын қарастырады.
Мунакахат (отбасына байланысты құқықтар). Некенің шарттары және жауапкершілігі, үйленгеннен кейінгі екі жақтың міндеттері, сонымен қатар ажырасудың тәртіптері қолға алынады.
Уқубат (мукәлләфтің діни міндеттерден жауапты болған кісі істеген қылмыстарын және осы қылмыс үшін берілген жазаларды қамтитын үкімдер). Бұл бөлімде қылмыстың түрлері мен дәрежелері және қылмыскердің жағдайы, оған берілетін тиісті жаза, сондай-ақ жазаның түрлері мен іске асыру жолдары қарастырылған. Қазіргі уақытта фиқһ сөзінің орнына кейбір жағдайларда Ислам құқығы тіркесі қолданылуда. Бірақ, екеуі бір емес. Соңғысы тек қарым-қатынас, қылмыс және мирас мәселелерін ғана қамтиды. Ал фиқһ болса мұнанда ауқымды, яғни бұған қоса тазалық және ғибадат мәселелерін де қамтиды.
Фиқһ саласы қамтитын шариғаттың амали үкімдеріне негіз болған дәлелдер төрт нәрседен бастау алады. Олар: Құран Кәрім, сүннет, ижма, қияс.Ислам ғұламалары шариғат ғылымдарының негізі болған Құран Кәрім мен пайғамбар (с.ғ.с.) сүннетін жан-жақты зерттеді. Сөйтіп, олардан алынатын дәлелдерді бір-бірлеп айқындап, олардың қағидаларын түзді. Осы қағидалардың аясында шариғи үкімдерді шығарушыларға қойылатын талаптар мен шарттарды толығымен белгілеп кетті. Тарихта Ислам үмбетінің әділдігін дүниеге паш еткен де осы - фиқһ саласы. Фиқһ әзіреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) Мәдинаға хижрет (қоныс) жасауынан өліміне дейінгі он жылдық қысқа уақыттың ішінде тәмамдалып, негізгі принциптері толығымен үмбетке өсиет етіліп, ал бұлардан тыс тармақталған мәселелерді ижтиһад (ыждағаттылық, іздену, талап ету) жолымен онан әрі дамытулары міндеттелген. Имам Ағзам Әбу Ханифа - фиқһ мәселелерін ең алғаш реттеп, жинақ түрінде қағазға түсіруші ғұлама. Оның дәрістерін жазып, тіркеу жұмыстарын көбінесе Әбу Юсуф, кейде басқалары да атқарушы еді. Содан барып, басқа жерлерде басқа ғалымдардың арасында осы жаңа тәсіл жайыла бастады. Ғұламалар Имам Ағзамды фиқһ саласында ең алғаш еңбек жазушы, жүйеге келтіріп, мәселелердің ара-жігін ажыратып, дәлелдерді пайдаланудың қағидаларын қалыптастырушы деп санады. Ханафи мәзһабы мұсылмандарды қырағылыққа, парасаттылыққа үндейді. Сондықтан, қарапайым мұсылман ықылым заманнан үйренген жолды жандандырып, халықты ізгілік пен имандылыққа шақыра отырып, бірлік пен ынтымақтан айырылмаған жөн [11, 82 б].
Ислам адамның рухына азық беретін құлшылық ғибадат діні. Адамзат орындауға жауапты болған түрлі ғибадаттар денені де рухты да жақсылықтарға жетелейді. Әрі дене мен рух тазалығын қатар қояды. Қоғамның рухани жетілуі мен тазаруы жеке адамнан, отбасынан басталады. Сондықтан Ислам тазалық құндылығына ерекше мән берген. Ислам - әлемдік дін. Алдыңғы пайғамбарлар жеткізіп, баяндаған діндер тек белгілі бір ұлтқа, халыққа келсе, ислам діні бүкіл дүние жүзіндегі халықтарға жіберілген. Әділдік принципі мұсылмандарға ғана емес, діні бөлек болса да, қоғамдағы барлық адамдарға ортақ болып табылады. Бұдан бай қайтынымыз, ислам адами құндылықтарды құрметтей отырып, қоғам бірлігін сақтауды мақсат етеді. Ислам мейірімділік пен қамқорлық діні. Адамзатқа әлсіз, бейшара жандарға қол ұшын беруді,оларға зиян тигізбеуді қоғамда түсінікті қалыптастыруға негіз болады. Сол арқылы қоғам мүшелері арасында мейірбан болу құндылығын насихаттайды. Ислам діні ғылым, білім үйренуді, адал жолмен күн көру мақсатында жұмыс істеп, еңбектенуді, табыс табуды құлшылық деп санайды. Дүние мен ақырет арасында тепе-теңдік құрып, екеуінің пайдасы үшін жұмыс істеп, еңбектенуді бұйырады. Ислам ең бексүйгіштік арқылы тағы бір басты құндылық - сабырлықты алға тартады.Сабырлық - адам жігерлігінің көрсеткіші. Ислам дінінің үгіт-насихатында зорлау, күш қолдану сияқты іс-әрекеттерге орын жоқ. Адамдардың сүйіспеншілік пен және өз қалауымен исламға көңіл бөлуі ең негізгі мәселе. Бұл жерде қайырымдылық руханилықтың негізгі құндылығы болып табылады. Ислам діні қоғамның салауатты өмір сүруге қол жеткізуін, осы жағдайды үнемі сақтап қалу үшін жақсылықты бұйырып, жамандықтан тыю негізін ұсынады. Тыйым жолында ізгілік құндылығына бастау жатыр деп білу қажет. Ислами мемлекетте мұсылман мен мұсылман емес дін өкілдерінің барлығы халық төрешісінің алдында тең құқылы. Басқа діндегілер өз діндерінің бұйырған міндеттерін атқаруға ерікті.Үйлену, ажырасу, құлшылық пен мойын сұнулары өз діндерін заңдары бойынша атқаруға құқық беріледі. Дінде зорлық жоқ, дегенмен дін адам руханиятындағы бағыт бағдар, ол адам заттың ғасырлар бойы ізденісін,табыстары мен қателіктерін саралап,жақсысын жинап,зиянынан бас тартқан ғасырлық тәжірибенің жиынтығын бойына дарытқан әлеуметтік құбылыс. Ислам жеке басқа зиян келер болсада туралықтан айырылмауды бұйырады.Мұхаммед пайғамбар (с.а.у.) Алланың үкімдерін орындауда адамдар арасында ешқашан алалық танытпаған. Сондай-ақ ислам бір Аллаға иман келтірген барлық адамдарды бір-біріне (дін) бауыр деп жариялайды. Ислам қауымдастығындағы адамдардың қарым-қатынасы басты бауырмалдастық қағидасын құндылық ретінде қолдап отырады. Ислам діні адам баласын бірлікке шақырып, араларында бауырмалдастықты насихаттайды.Сондай-ақ олардың барлығын Жаратушы алдында тарақтың тісіндей бірдей, тең екендігін, артықшылық тек тақуалық (Алладан шынайы түрде қорқу, шариғат үкімдерін толық орындау) пен көркем мінез-құлықта екендігін паш етеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынастарды, олардың жаратылысына және психологиясына қарай реттеп отырады. Бейбітшілік пен тыныштық исламдағы негізгі құндылықтардың бірі болып табылатындығын атап өткен жөн. Аталған құндылықтарды біліп, мәдени философиялық тұрғыдан саралау жалпы алғанда адамның жетілуіне, кемелденуіне, үйлесімді өмір сүруіне қызмет етеді. Қазақ халқының мәдениетіндегі ислам құндылықтарының орнын анықтағанда, дәстүрлі қоғам құрылымының ғасырлар бойы негізін сақтап келген, халық мұраларының тарихи үрдісте жоғалып кетпеуіне себепші болған күш - адамгершілік принциптеріне негізделген руханилық болғандығын басты ұстам ретінде қарастыру қажет. Исламның осындай қарапайым әрі жалпыға бірдей түсінікті мұраттары мен нормалары оның кең таралып, әр түрлі қоғамдар мен жеке адамдардың өмірінде бекуіне алып келді. Қазақ хандығы тұсында да бұл нормалар мен құндылықтар Тәуке ханның, Қасым ханның, Есім ханның заңдар жинағына еніп, қазақ қоғамының ілгері леп дамуына ықпал етті. Қазіргі қоғам ішін де ислам құндылықтары өзінің оң ықпалын жоғалтқан жоқ, ислам негіздерімен, құқықтық-адамгершілік нормалармен терең танысу қоғамға да, жеке адамға да игі ықпалын тигізетіндігі күмән келтірмейді. Осы тұрғыдан алсақ, гуманистік, әдептік принциптердің қазақ жерінде ежелден келе жатқандығы әрі дәстүрлі басым рөл атқаратындығы, тіпті ислам құндылықтарының дамып орнығуына басты дәнекер болғандығы сөзсіз [3, 80-83б].
Исламдағы құндылықтардың негізгі таралу аймағы бес құндылыққа жүгінеді. Олар исламдағы бірінші және ең маңызды құндылық - дін. Дін дегеніміз - жаратылысы бөлек нәрселер мен олардың бейнелерінің адамдардың жанында сәулеленуі. Ол - адамдардың рухани қиял елесіндегі қабыл ала тын,ереже тұтатын, сыйлайтын, ардақтайтын және құлшылық ететін тылсым күштер жиын тығы болып табылатын қоғамдық сананың бір түрі. Осы тұрғыда ислам діні имандылық арқылы өз принциптерін түсіндіреді, басқалардың онымен танысуына мүмкіндік береді. Иман - ақыл-ойдың оянуы мен рухани сенімнің, ақиқатты парасат пен танып, одан соң ақиқат жолына түсудің нәтижесі. Мұсылман өз кезегінде өмірдің Құдай сыйы екенін мойындайды, мұсылман үшін бүгінгі дәуренді сүру қасиетті міндет болып саналады. Исламда өз-өзіне қол жұмсау секілді басқа адамның өмірін қию да ауыр күнә ретінде аталады. Өз-өзін өлтіргендер ішінде ақыл-есі ауысқан адамдар ғана кешіріледі. Сонымен қатар, меншік те исламның басты құндылықтарының бірі. Еңбек исламда өте маңызды рөл атқарады. Меншік адал, таза ниетті еңбек нәтижесінде келеді. Ислам еңбексүйгіштікті насихаттай отыра, еріншектік пен масылдықты мақұлдамайды. Себебі, адам өмір тіршілігінде басқаларға ауыртпалық әкелмеуі керек. Адамның жатып ішерлік әдетін тәртіпсіздікке жатқызған. Исламда сұрампаздық сөзсіз тыйым салынған. Міне, осы құндылықтары негізінде ислам діні қазақ қоғамының, мемлекетінің, мәдениетінің идеялық, құқықтық, саяси және рухани-адамгершіліктің іргетасы болды. Құрандағы негізгі құндылықтық тірек жан, ақыл, насаб (тектілік), дүние-мүлік болып табылатындығын естен шығармау қажет [4, 81б]. Құранда: ...Кім кісі өлтірмеген немесе жер жүзінде бұзақылық жасамаған біреуді өлтірсе, сонда шын мәнінде барлық адамды өлтіргенмен және кім оны өлімнен құтқарса, барлық адамды құтқарғанмен бірдей деп жаздық- дейді. Ислам ақылды аздыратын нәрселерге тыйым салып, оны харам деді. Мысалы, арақ, есірткі, ойнастық сияқты жаман істер. Ислам ақыл-ойдың дамуына жаңа кеңістіктерді ашты. Алла тағала білімнің қадірін арттырып, адамға көк пен жердің арасындағыларға ой жүгіртуді бұйырды.Әлемнің кеңдігі мен үлкендігіне, сондай-ақ күн мен айға, аспан мен жерге, құрылықтар мен теңіздерге, атмосфераға назар салуға шақырды. Мысалы, Құранда: ...Күннің айды қуып жетуіне болмайды және түнде күндізден оза алмайды, әрқайсысы аспан кеңістігінде қалықтауда, Алланың аспаннан су түсіріп (жаңбыр жаудырып), одан жердің бетінде қайнарлар ағыздырғанын көрмедің бе? Кейін ол арқылы алуан түрлі егін шығарады, кейін ол (егінді) әбден қураған, сынғақ қиқымдарға айналдырады, Жұмсақ еттен жеулерің үшін және түбінен әшекей тастарды шығарып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың атауы: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 66
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 69
Зерттеудің нысаны: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдарын айқындау.
Зерттеудің пәні: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның даму үдерісі.
Зерттеу жұмысының әдістемесі: теориялық-методологиялық, ғылыми-практикалық.
Кілт сөздер: Экстремизммен күрес жолындағы мұсылман, дін, құндылық, салт-дәстүр,экстремизм.
РЕФЕРАТ
Название работы: Мусульманские ценности на пути к борбе с экстремизмом
Структура работы: состоит из введения, двух глав, заключения, списка использованной литературы.
Объем работы: 66 страниц
Количество использованной литературы: 69
Объект исследования: Определение ценностной ориентации мусульманина в борбе с экстремизмом.
Предмет исследования:Процесс мусульманского развития в борьбе с экстремизмом.
Методы исследования: теоретико-методологические, научно-практические.
Ключевые слова: Мусульманин в борбе с экстремизмом, религия, ценности, традиции, экстремизм.
ABSTRACT
The theme of the work: Muslim values on the path to combating extremism
The structure of the work: it consists of an introduction, two chapters, conclusion, and a list of references.
The volume of the work: 66 pages
Number of references: 69
The aim of the research: Determination of the value orientation of a Muslim in the fight against extremism.
The subject of the research: The process of Muslim development in the fight against extremism.
Methods: Theoretical - methodological, scientific - practical.
Keywords: " Muslim in the fight against extremism ", religion, values, traditions, , экстремизм.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. ИСЛАМ - МЕЙІРІМДІЛІК ДІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Исламның толеранттылығы және барлық агрессия түрлерінен бас тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2Қәзіргі әлемдегі джихадтың дұрыс түсінілмеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ЭКСТРЕМИЗММЕН КҮРЕС ЖОЛЫНДА ДІНИ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ДӘРІПТЕУДІҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2.1 Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2 Экстремизммен күрес жолында ұлттық құндылықтарды дәріптеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыстың тақырыбы Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары болып табылады. Ғылыми жұмысымда мұсылманның құндылықтық бағдары арқылы экстремизммен күресу жолында, оның қоғамдық санаға әсері, өзіндік ерекшеліктері дінтанулық тұрғыдан қарастырылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз дамуымыздың отыз жылдығын басынан өткеріп отырған шақта, халқымыздың ұлттық тұтастығы және мемлекетіміздің іргелі бірлігі негізінде орнығып отырған рухани-мәдени үрдістер болашақ ұрпақ тәрбиесінде насихатталатын құндылықтар жүйесін анықтап алу мәселесін күн тәртібіне қойып отыр.Бүгінгі мемлекет пен діннің арасындағы қатынас жаһандану дәуіріне негізделген жаңа ұстанымдар арқасында жүргізілуде. Рухани идеологияның ең басты аспектілерінің бірі ата-бабаларымыз ұстанған ислам дінінің құндылықтары дұрыс түсіндіріліп, дәріптелуінде болмақ. Әрбір қоғам аясында адамдар өздерінің қарым-қатынастарын негіздейтін діннің, діни қағидалардың болуы табиғи құбылыс. Тарихта дінді ұстанбайтын адам болғанымен, діннен тыс қалған қоғамның болмағандығы шындық. Олай болса, Еуразия континентінде бейбітшілік пен ынтымағы жарасқан орталық, аймақтық деңгейдегі экономикалық және саяси дамудың, халықаралық деңгейде Орталық Азия келіссөздер қақпасына айналған Қазақстанның ұлттық әлеуетін дамытуға бастайтын ең маңызды құндылықтарды анықтау, осы құндылықтарды қоғамдық санаға сіңіру, қоғамдағы тұрақтылықтың символы - исламның өміршеңдігін тану бүгінгі монографияның маңыздылығын салмақтай түседі.Адамның бойындағы ислам құндылықтары жалпы әдептік ұғымдар мен тікелей байланысты. Бір жағынан, ислам құндылықтарының адам өміріне қосар үлесі зерделенсе, екінші жағынан, қазақ қоғамындағы тұрақтылық пен тұлғалық өсу қасиеттері осы құндылықтардың таралу аймағымен тікелей байланысты екендігі тұжырымдалды. Исламның тарихи тұрғыдан басқа діндердің территориясына енуі жаһандану үрдістерінің, халықтың мобильділігінің, бұқаралық ақпарат құралдарының дамығандығымен түсіндіріледі. Исламның бейім делу мүмкіндігі, қысым көрсетпеу және жалпыұлттық құндылықтарды ислам құндылықтарына орайластыру мұсылмандық дүниетанымның мазмұнды ерекшелігі болып табылады. Қазақстанның тарихи контекстілік және мәдени-әдептік ерекшелігі қазақ мәдениетінде ислам құндылықтарының кеңінен таралуына оңтайлы әсер етті.Қазақстан көпұлтты және поликонфессионалды мемлекет. Ислам Қазақстанды мекендейтін түрлі этностар арасында басымдыққа ие дін ретінде қазақстандық қоғамды біріктіру жолында маңызды рөл атқарады. Исламның құндылықтық мәні негізінде оның Қазақстанның көптеген халықтарының мәдениетіндегі әсері осы зерттеуде алғаш рет көрсетілді.Қазақ мәдениеті дүниетанымдық тұжырымдамаларының қалыптасуындағы ислам құндылықтарының идеялық алғышарт тарын анықтау, қасиетті Құран Кәрім мәтіндеріне салыстырмалы сараптама жасау негізінде қазақ мәдениетіндегі рухани құндылықтардың өзара байланысы мен ерекшеліктерін тану, Қазақстандағы дәстүрлі исламға жат, радикалды ағымдардың қоғамға таралуының алдын алу, қазақстандық қоғамда орын алған рухани құндылықтар құрылымында исламның гуманистік және әлеуметтік мазмұнына, адамның рухани болмысындағы ислам құндылықтарына мәдени антропологиялық сараптама жасау зерттеудің өзектілігін арттыра түседі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары мәселелері болып табылады. Осы жолдарда ғылыми жұмыс өз алдына мынадай мақсаттарды қояды:
-Экстремизммен күрес жолында діни және ұлттық құндылықтарды дәріптеудің маңызын көрсету;
- Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтарын анықтау ;
- Экстремизммен күрес жолында ұлттық құндылықтарды дәріптеу;
- Экстремизммен күрес жолында ұлттық құндылықтық бағдар мәселелерін түсіндіру;
Ғылыми жұмыстың теориялық-методологиялық негізі. Зерттеудің негізгі әдісі тарихи салыстырмалы түрде талдау, экстремизммен күрес жолындағы құндылықтық бағдары мәселелерін айқындай отыра, әлемдік тәжірибені зерттей келе, дін мәслелерінің тенденцияларын анықтау болып табылады. Ғылыми жұмыста эктремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдарының қоғамдық санаға әсері және қоғамдық қауіпсіздік мәселелеріне жүйелі түрде талдау жүргізілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдарын айқындаудың қоғамдық санаға әсер етуін рухани, мәдени байланыстарын зерттеу, феномен ретінде көпқырлы болып табылатындығынан пәнаралық талдау тұрғысынан зерттеу жүргізуге негізделген: тарихи-мәдени зерттеулер әдістері қолданылды. Ғылыми жұмыстағы зерттеулер шетел және отандық ғалымдардың еңбектеріне негізделді. Ғылыми жұмыстың маңызды бөлігін отандық және шетел дінтанушы ғалымдар еңбектерінен - Султангавлиева А. Ислам в Казахстане. История, этничность, общество., Құрманбаев Қ. Исламдағы адам құқықтары Оңғаров Е. Қазақ мәдениеті және Ислам құндылықтары Жолдыбайұлы Қ. Дін мен Діл Әбдірасылқызы А. Дін мен Дәстүр Қалмахан Ержан Сейітұлы.Матруди ақидасы - Әбу Ханифа жалғасы Асқар Сабдин.Радикалсыздандырудың теологиялық нарративтері.,әдістемелік құрал Али Жұма. Дінде шектен шыққандар Балшыкеев С.Б. Дінтану негіздері: Оқу құралы Балшыкеев С.Б. Орысшадан аударған Мұсағұлова А.Е.; Оңғаров Е.А. Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары; Балшыкеев С.Б. Дінтану негіздері: Оқу құралы Балшыкеев С.Б. Орысшадан аударған Мұсағұлова А.Е.; Религия истины. Ислам. Мавдуди А.А. К пониманию ислама. Ислам: дозволенное и запретное. - Алматы; Крывелев И.А. История религий. - М., Діни экстремизм мен терроризмнің таралуына қарсы күрес және алдын алу сұрақтары бойынша әдістемелік құрал Б.Б. Турабаев, В.А. Иванов, Т.Т. Құдайкулов.Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы.,Мұсылманның тұлғалық бейнесі тәлім Астана. М.Джамиль Зину, Исламская акида по Священному Корану и достоверной Сунне.Мәскеу: Бадр баспасы, - 2003 ж. Насыруддин әл- Албани. Описание молитвы Пророка. Мәскеу: Умма баспасы. 2008 ж. Э.Кулиев, Құранның орыс тіліндегі мағыналық аудармасы, Әбду әр-Рахман әс- Саадидің сыни пікірімен қоса. Алматы: Әлбәракат баспасы. 2010 ж. Ахмедов А. Социальная доктрина ислама. - М., Р.М. Рупова Теология: встреча Востока и Запада: Алетейя, Даурбекова Н.Орталық Азия елдеріндегі дәстүрлі емес діни ағымдар идеяларының таралуының алдын алу, Алматы халықаралық ғылыми тәжірибиелік конференциясының материалдары, Алматы қ, 2017 ж Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи мәденитеттанулық зерттеу). - Алматы, Грюнебаум, Густав Эдмунд фон. Основные черты арабо-мусульманской культуры. - М., Камалиденова А. Особенности ислама в Казахстане. Обычное право Власть как ценность и власть ценностей: сетамарфозы свободы. - Алматы, 2007. Өсерұлы Н. Шариат. - Алматы: Қайнар, Козыбаев М.К., Козыбаев И.М. История Казахстана. - Алма - Ата, Валиханов Ч. Ч следы шиманства у киргизов. Сбор.соч. в 5 т. Т.4 - Алма - Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, Абирова Б.И Культурфилософилософские аспекты суфизма. Алматы Алла Прима, Давлетшин Гамирзан. Очерки по истории духовной культуры предков татарского народа. - Казань. Татарское книжное изд. Қасымжанов А.Х Пространство и время великих традиции Алматы: Қазақ Университеті, Т.Х. Ғабитов. Құқық философиясы. - Алматы: Нұрпресс, Қ.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы: Қазақстан, Нысанбаев Ә. Қазақ даласының ойшылдары. 2-ші кітапред. - Алматы: Әл-Фараби философиясыҚазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. - Астана: Аударма, 2005. 2 том. Қазақ поэзиясыредактор Дербісалиев Ә. - Алматы: Ғылым, 1982. Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясы: ұлттық идея кең мәтінінде. - Алматы:Раритет,2010 Әл-Фараби философиясы Қазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. - Астана: Аударма, 2005. 2 том.
Уәлиханов Ш.Ш. Қытай империясының батыс өлкесіТаңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1980. Әбішев Қ. Философия. - Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
Кенжалиев К. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. Әл-Фараби философиясыҚазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. - Астана: Аударма, 2005. 2 том. - ХV-ХVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясыредактор Дербісалиев Ә. - Алматы: Ғылым, 1982. - Сборник материалов по мусульманству. Том 2Под ред. Наливкина, В.П. - Ташкент: Типо-Литография бр. Порцевых, 1990. - Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең - Алматы: Ғылым, 1999. - Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясы: ұлттық идея кеңмәтінінде. - Алматы: Раритет, 2010. - Уәлиханов Ш.Ш. Қытай империясының батыс өлкесіТаңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1980. - Сейдімбеков А.С. Күңгір-күңгір күмбездер. - Алматы: Өнер, 1984. - Бейбіт мәдениет жолында редактор Нұржанов Б.Ғ. - Алматы: ҚазҰУ - ЮНЕСКО, 2000. - Кенжалиев К. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - Құран Кәрім. Қазақша аудармасы. Халифа Алтай. 1991 ж. Ержан қажы Малғажаұлы бастамасымен; Баспаға дайындағандар: С.З. Ибадуллаев, Е.А. Оңғаров. Дін мен дәстүр ІІ кітап (тал бесіктен жер бесікке дейін). Астана, 2017 - Әбу Дәуіт Сүлейман ибн әл-Ашғас әс-Сижистани. Сүнән Әби Дәуіт. - Дәр әл-китаб әл-арабия-Бейрут. IV том, Ахмад ибн Али ибн әл-Муснад Әбу Яғла әл-Мусили әт-Тәмими. Мүснәд Әби Яғла. Баспаға әзірлеген Хусейн Сәлим Әсәд. - Димашқ, 1984. ХІІ том, Әбу Бәкір Ахмад ибн әл-Хусейн ибн Али әл-Байһақи. Әс-Сүнән әл-кубра. - Хайдарабад, һижри 1344 ж. ІХ том, Сүлеймен ибн Ахмад ибн Аюб Әбу әл-Қасим Ат-Табарани. әл-Муғжам әл-кабир. - Әл-Мусал, 1983, VII том, Ахмад ибн Ханбал. Мүснад әл-имам Ахмад ибн Ханбал. - Муассасату ар-рисала, 1999. ІІ том, Абуова А.С., Ерболатова А.М. (2017). Қазақ халқының салт дәстүрлерінің тәрбиелік мәні Педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Махамбет Ержанұлы Ержановтың 70 жылдық мерейтойына арналған Заманауи Қазақстан мәдениетінің ұлттық құндылықтарын сақтау және дамыту тақырыбындағы Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Орал. ӘзірбеАханов Б. (1993). Дін және еркін ойшылдық: көмекші оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті. редакциялығымен шыққанын атап өтуге болады.
Сонымен қатар жұмысты жазу барысында ғаламтор беттері сайттарынан мәліметтер алынды.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Дипломдық зерттеудің нысаны - Экстремизммен күрес жолындағы мұсылманның құндылықтық бағдары мәселелері. Зерттеу пәні - қазіргі әлемдегі мұсылманның құндылықтылық бағдарына діни тұрғыда талдау жасап, оңтайлы жағдайларын айқындау.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық негізін еліміздің майталмандары еңбектерінің аудармалары мен Оңғаров Ершат Ағыбайұлы, Қайрат Құрманбаев, Қайрат Жолдыбайұлы, Қалмахан Ержан Сейітұлы, Смайыл Сейітбеков, Айнұр Әбдірәсілқызы, Асқар Сабдин, Али Жұма, Балшыкеев Серік, Мұсағұлова А.Е., Оңғаров Е.А. Балшыкеев С.Б., Мавдуди А.А., Крывелев И.А., Б.Б. Турабаев, В.А. Иванов, Т.Т. Құдайкулов., М.Джамиль Зину., Ахмедов А., Р.М. Рупова., Даурбекова Н., Жарықбаев Қ., Нұртазина Н., Грюнебаум, Густав Эдмунд, Камалиденова А., Өсерұлы Н., Козыбаев М.К., Козыбаев И.М., Абирова Б.И., Давлетшин Гамирзан., Қасымжанов А.Х., Қ.Жарықбаев., Нысанбаев Ә., Әбішев Қ., Кенжалиев К., Дербісалиев Ә., Кішібеков Д., Ғабитов Т.Х., Уәлиханов Ш.Ш., Сейдімбеков А.С., Нұржанов Б.Ғ., Кенжалиев К., Халифа Алтай., Әбу Дәуіт Сүлейман ибн әл-Ашғас әс-Сижистани., сынды ғалымдардың еңбектері құрайды. Зерттеу процесі барысында гуманитарлық білімдерде кеңінен қолданылып жүрген тарихилық және логикалық, герменевтикалық, компаративистикалық, жүйелі-құрылымдық талдау тәсілдері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ИСЛАМ - МЕЙІРІМДІЛІК ДІНІ
1.1 Исламның толеранттылығы және барлық агрессия түрлерінен бас тарту
Ислам буддизм және христиан сынды әлем діндерінің қатарындағы дүниежүзілік дін болып табылады. Мұсылмандар саны 1 миллиард адамнан асады. Пайда болу кезеңі - Арабия, б.з. VII ғ. Мұсылмандар барлық құрлықта өмір сүреді, әсіресе, олардың көп бөлігі араб және түркі мемлекеттерінде шоғырланған.Он мыңдаған мемлекеттердің ішінде ислам мемлекеттік дін болып саналады.Мұсылман дін ілімдері бойынша Құдай әр түрлі кезеңде әр түрлі халықтарға пайғамбарларды жіберген, олар халықты Құдай Сөзімен оқытқан. Пайғамбарлық кезеңді соңғы пайғамбар болып табылған Пайғамбарлардың мөрі деп танылған Мұхаммед адамдарды мына нәрселерге үйретті:
1. Құдайдың жалғыздығына сену. Алладан басқа Тәңір жоқ - исламның ең басты догматы. Алла сөзі дүниені жаратушы және оны өзі ешбір серіктестерсіз жеке басқарушы жалпыға ортақ Құдайдың есімі болып табылады.
2. Жаратушының Періштелеріне сену. Періштелер құдіретті күшке ие болмайды, тәні жоқ, Құдай алдында адамдарды қорғамайды, күнәдан таза болады. Олар біздің арамызда жүреді, Алланың алдында о дүниеге аттанған соң ұсынылатын жақсы және жаман ойларымыз бен әрекеттерімізді белгілейді. Періштелерге табыну мен олардан көмек сұрауға тыйым салынады.
3. Алланың жолдауына сену. Құранға дейін Құдай адамдарға Авраамның Библиясы, Моисейдің Торы, Давидтің Псалмасы және И.Христостың Евангелиесі сияқты кітаптарды пайғамбарлар арқылы жіберген. Құран алдыңғы елшіліктерге қарағанда айырмашылығы бар соңғы жолдауы: - алдыңғы жолдаулардың көпшілігінің бастапқы мәтіндері жоғалған және олардың тек аудармалары ғана бар. Құран бастапқы нұсқасында сақталған; - алғашқы жазбаларда адамзаттың мәтіндері мен Құдайдың сөзін адамның сөзінен айыру мүмкін емес. Ал Құранда тек Құдайдың сөздері түсірілген; - басқа кітаптар жөнінде, қай ғасырда және кімге арнайы ашылғаны туралы мәлімет жоқ. Бұл мәселе бойынша Құранда толық түсіндірілген: ол Мұхаммедке VII ғасырда жеткен; - алдыңғы жазбалар әр тілдерде жеткізілген, сондықтан оларды тек белгілі бір шағын көлемдегі мамандар ғана түсіне алады. Құран миллиондаған адамдардың қолданысындағы тірі тілде жеткен; Әркім Құранды бастапқы үлгісінде оқи алады; - алғашқы жазбалардың әрқайсысы тек бір халыққа және белгілі бір тарихи кезеңге арналып жазылған. Құран болса барлық адамзат үшін шексіз уақытқа арналып жазылған; - алғашқы кітаптарда адамдар көптеген ерсі және адамгершілікке жат заттарды енгізген. Құран болса даналықтың, адамгершілік пен шындықтың қайнар көзі болып табылады.
4. Тәңір пайғамбарларына сену. Мұсылмандар Құранда жазылған барлық пайғамбарларға сенуге міндетті. Мұхаммед және оған дейін өмір сүрген пайғамбарлар арасындағы айырмашылықтарды есте сақтаған жөн: - алғашқыда пайғамбарлар белгілі бір халыққа және кезеңге байланысты жіберілген. Мұхаммед барлық халыққа ортақ барлық кезеңге жіберілген; - көптеген пайғамбарлардың ілімдері ұмытылған және бұрмаланған, олар бойынша өмір сүру мүмкін емес жағдай. Мұхаммед ілімінің мәні - ол бойынша жаңылысудан қорықпай өмір сүру мүмкіндігінің болуында; - алғашқы пайғамбарлардың әулиелігі тегіс қамтылмаған, ал әрбір жаңа пайғамбар алдыңғы пайғамбарлардың бұйрықтарын жойған немесе өзгертіп отырған. Мұхаммедтің ілімі барлығын тегіс қамтыған, оны қайтадан өзгертуге немесе жақсартуға болмайды.
5. О дүниелік өмірге сену. Мұсылмандардың пікірінше, кімде-кім қайта тірілуге сенбесе, ол кәпір болып табылады, өйткені, өлгеннен соң өмір сүруді жоққа шығару барлық нанымдардың мәнін жоғалтады. О дүниелік өмір мәңгілікте өмір сүрудің сапалы жаңа күйі ретінде түсіндіріледі. Діннен қашқандарға, мұсылмандық адамгершіліктен бас тартқандарға тозақтың оты дайын тұрады, ал діншіл мұсылмандарға жұмақтың шексіз рахаты тарту етіледі. Жоғарыда аталған догматтар ислам дінінің негізі болып табылады: оларға сенген адам мұсылман қауымдастығының мүшесіне айналады [1,85-87б]. Мұсылманның немесе дін тармақтарының басты міндеттері мыналар болып табылады:
1. Дұға тілеу (намаз). Мұсылманның кҥніне бес уақыт орындауға тиісті басты міндеті: таңертең, түскі уақытта, тҥстен кейін, күннің батуына дейін және ұйықтар алдында оқу. Бұл дұғалар мұсылманға күнделікті тіршілік қамына шомып, Алланы ұмытуға жол бермейді. Намаз оқудың төмендегідей ережелері бар: - шамамен болса да, намаздың уақытын білу; - тәннің, жанның, киімнің таза болуы; - Қағбаға қарай бетімен және денесімен тұру; - намазды асығып оқымау; - Аллаға тікелей жалбарыну; - қаза болған намаздың орнын ыңғайлы уақытта толтыру. Жұма кҥні оқылатын намазға баса назар аударылады, оны тек белгілі бір орынды себептерге байланысты қаза қылуға болады. Тірілер және өлілер үшін жалбарынып, денсаулық, жаңбыр және т.б. тілеуге болады. Топпен бірге намаз оқу барысында әйелдер жабық киім киіп, әтір мен косметика қолданбай, ерлердің артында тұрып оқулары қажет.
2. Ауыз бекіту (ораза). Оразаны Рамадан (Рамазан) айының күнтізбесі бойынша тоғызыншы айдың ішінде ұстайды. Бұл кезде мұсылмандар қасиетті күн бойы тағамнан, сусыннан, ерлі-зайыптылардың қатынасынан, ойын-күлкіден және т.б. бас тартады. Тағам мен сусынға қану түнгі уақытта рұқсат етіледі. Ораза ұстаудан аурулар, жүкті әйелдер, емізетін аналар, жол жүретіндер, тоғыз жасқа дейінгі қыз балалар мен он төрт жасқа дейінгі ұл балалар босатылады. Діндарлардың пайымдауынша, ораза ұстау асқорыту жүйелерін жеңілдетеді, жанды жайландырады, аш адамдарға мейірімділік сезімдерін білдіруді тәрбиелейді. Егер мұсылман Рамадан айында келесі әрекеттерді орындаса, ораза жарамсыз деп саналады: - жаман сөздер айту, айқайлау, күндіз темекі шегу, киноға бару; - тағам мен сусынды біле тұра ішу, жалған әңгіме айту; - әдейі қисық қису. Әрбір бұзылған ораза жоғалтқан күндерді өтеу әрекеттерімен қоса орны толтырылатынын айта кеткен жөн: құлдарды босатуға, алпыс аш адамды тойдыруға болады және т.б. Мұхаммедтің айтуы бойынша, Рамадан айы келген уақытта жұмақтың есігі ашылып, тозақтың есігі жабылады. Алла үшін ораза ұстаушының иісі мускустың иісінен тартымды болады.
3. Зекет. Ислам бойынша жылына бір рет мүлкі мен табысының бөлігін тарату міндеттеледі. Зекет келесі мүлік түрлерінен төленеді: бидай және жеміс төріндегі егін шаруашылығының өнімдерінен; алтыннан, күміс пен қағаз ақшадан; сауда нысаны болып табылатын және табыс әкелетін заттардан; малдан. Зекетке берілетін мүлік пен табыстың мөлшері мұсылмандарды жоқшылыққа ұшырататындай болмауы қажет. Ислам зекет берілетін адамдардың категориясын сегізге бөліп қарастырады:
1.Кедей. Бұл қажетті заттардың жартысынан азына ие адам.
2.Мұқтаж адамдар. Өз қажеттіліктерін 70-80 пайызға қанағаттандыратындар жатады.
3.Зекетке байланысты еңбек ететіндер (құрастырушылар, қоймашылар, жазушылар, күзетшілер және т.б.).
4.Исламға шақырып, оған деген мейірімді қарым-қатынасын тудыру қажет болған тұлғалар.
5.Құлдар мен тұтқынға түскен адамдарды азат ету үшін.
6.Аздаған қажеттіліктерін (күнәсіз) қанағаттандыру ҥшін алған қарыздарын өтеуге қиналып жҥргендер.
7.Алланың атымен соғысқа аттанған жауынгерлер үшін, оларды тағаммен, жабдықтармен, қару-жарақпен қамтамасыз ету қажет.
8.Ел кезушілер: жат елде тап болған және үйіне оралу үшін қаражаты жоқ жиһанкездер. Зекеттен берілетін қаражат дінге сенбейтіндерге және діннен безгендерге, бай адамдарға, еңбекке жарамдыларға, сонымен қатар, 89 балаларының асырауға мҥмкіндігі бар адамдарға: ата-аналарға, әйелдеріне, балаларына төленбейді. Кедей адамға бір ай немесе бір жылға жететіндей көмек көрсету қажет. Зекет адамның күнделікті өмір сүруге қажетті табысынан төленбейді.
4. Қажылық (қажылыққа бару). Ислам әр адамның таза еңбекпен тапқан ақшасына бір рет болса да Меккеге қажыллыққа баруға шақырады. Қажылық - сыпайылық үшін баратын жол емес, саяхат емес, өте күрделі діни салттық жора. Әйел адам қажылыққа тек туысқаны, яғни, ер адаммен бірге баруы тиіс. Мусульмандар Меккедегі мешітте оқылатын дұға басқа мешітте оқылатын жүз мың дұғадан артық деген сенімде - сондықтан да, әркім қажылыққа баруды армандайды. Қажылыққа бару келесі адамдар категориясына рұқсат етіледі: тек мұсылмандар ҥшін, психиялық жағынан сау, ерікті (құлдар емес) кәмелеттік жасқа толғандарға, қаржы қатынастарында мұқтаж емес адамдарға. Қатаң белгіленген жерге жеткенде қажылыққа келгендер арнайы ақ киімдерді (ихрам) киеді және осы кезден қажылық басталады. Ихрамды киген кезде қажыға тыйым салынатын әрекеттер: шашты қию, жыныстық қатынасқа түсу, сүюсу, тырнақ қию, бас киім кию (ерлерге), әтір себу, тыйым салынған киімді кию. Қажылық кезіндегі діни әрекеттер толық және жете белгіленген [1,89 б]. Ислам тарихы он төрт ғасырды қамтиды. Осы уақыт аралығында адамзат ғарышқа ұшты, материяның көптеген ғажайыптары ашылды, әлемдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлар өзгеріске ұшырады. Мұхаммедтің ізбасарларының аз тобынан шыққан ислам дүниежүзілік дін мәртебесіне дейін көтеріліп, әлемдік өркениеттің құбылысына айналды. Исламның тарихы қазіргі заманға дейін сақталған драматизмге толы. Мұсылман әлемі - абстракция емес, ол ұзақ даму нәтижесінде пайда болған геосаяси және рухани шындық. Ерте ислам (VII-VIII ғғ.). Негізгі қайнар көзі Құран мен хадистер болып табылады - олар Мұхаммедтің әр түрлі жағдайлардағы іс-әрекеттері, сонымен қатар, оның әр түрлі адамдармен әңгімелері туралы ақпараттар жазбаша түрде сақталған. Нәтижесінде, хадистер бірнеше жинақтарға жүйелендірілген және мұсылман хикаясы атты Суннаны қарады. Зерттеушілердің пайымдауынша, исламның догматикасы мен діни салттарының қалыптасуына исламға дейінгі жергілікті ежелгі нанымдар, сонымен қатар, христиан діні, иудаизм мен зороастризм зор әсер етті. Исламға дейінгі нанымдар мен салттардың ішінен исламдық жүйеге келесі кезеңдер енгізілген:
-полидемонизм, яғни, адамдардың іс-әрекеттеріне әсер ететін әзәзілдердің (жындардың) шынайы өмір сүруі туралы түсінік;
-Арабияның барлық тайпаларында қолданылған және құдайлардың мейірімділігіне бөленуге арналған құрбандыққа шалулар;
- қасиетті және басқа да киелі жерлерге қажылыққа бару;
-ер адамның бірнеше әйел алуы кезіндегі көп некелілік;
-ерлік пен батырлықты мадақтау;
Ислам дініне иудаизмнен көптеген компоненттер тараған, оларды түгендеу мүмкін емес. Олардың тек кейбіреуін қарастырайық:
- жалғыз Құдайдан басқа ешкімге табынбау;
- пұтқа табынушылықпен күресу;
- көне өсиет пайғамбарларының іс-әрекеттері туралы ілім;
-дүниені жарату, күнәнің кешірілуі, рұқсат етілген және рұқсат етілмеген тағам туралы ілім.
Христиан дінінен, нақтырақ айтқанда, оның шерік қатушылық тармақтарынан исламға келесі жағдайлар тараған:
- Иисус Христосты (Исаны) ұлы пайғамбар және ұстаз ретінде құрметтеу;
- Алланың алдында жауап беру күні, өлілердің қайта тірілуі, тозақ пен жұмақ туралы ілім; - ораза ұстаудың қажеттілігі;
- Иисус Христостың адамгершілік туралы, соның ішінде атақты алтын ереже және т.б. өсиеттері. Осылайша, ол бостан бос пайда болған жоқ, оған дейін туындаған кейбір діни және практика жүзіндегі элементтерді қамтыған. Әрине, бұл жерде компиляция мен плагиат жөнінде сөз болуы мүмкін емес. Жоғарыда аталып кеткендей, ислам догматикасы мен рәсімінің қалыптасуы біртіндеп жүзеге асты, алайда, Мұхаммедтің өмірінің соңына қарай ілім мен діннің негізгі шегі нақты қалыптасты, содан соң Отанынан тыс (Арабияда) жерлерде исламның жеңіс шеруі басталды. Мұхаммедтің өлімінен соң, оның ізбасары Әбу-Бәкір болды, ол билік басында аз уақыт отырған (632-634 жж.), бірақ өте дарынды тұлға болған. Әбу-Бәкір Арабия аумағында қатаң тәртіп орнатуға мәжбүр болды, себебі, пайғамбардың өлімінен кейін мемлекетте былықшылық туындады және көптеген тайпалар ашық түрде исламнан, зекет төлеуден бас тартты. Әбу-Бәкір өзінің өлімінің алдында ізбасары қылып Омарды тағайындады. Омар мұсылман қауымдастығын 10 жыл (634-644 жж.) басқарды. Оның кезінде халифатқа Сирия, Ирак, Мысыр, Ливан, Палестина аумақтары бағынған. Мұсылман әдебиетінде халиф Омар әділ көсем, дана басқарушы және мұсылман мемлекетін құрушы ретінде қарастырылады. Омар кісі өлтірушінің қанжарынан қаза болды. Үшінші халиф болып Осман сайланды, ол 12 жыл қызмет атқарды (644-656 жж.) және өзінің жол салушысы сияқты кісі өлтірушінің қолынан қаза тапты. Осман Ислам тарихында ең бастысы тұлға ретінде есте қалды, оның бұйрығы бойынша Құранның соңғы мәтіні құрастырылған. Төртінші халиф болып Әли сайланды, ол бес жыл басқарғаннан кейін, (656-661 жж.) қаза табады. Әлидің есімімен мұсылман қауымдастығының сунниттер мен шиитерге бөлінуі байланысты, бұл құбылыс әлі де жалғасын табуда. Билікке қол жеткізудегі табан тірескен күрестен кейін, жаңа халиф болып Муавия сайланды, ол Әлидің жақтастарының қарсыласуын тоқтата алды және ата-бабадан келе жатқан халифтердің әулетін қалыптастырды. Бұл әулет 661-750 жж. аралығында өмір сҥрді және тарихқа Муавия әулетінен шыққан - Омейядтар атымен енді. Омейядтар кезінде Солтүстік африка мен Солтүстік-Батыс Үндістанның жаулап алуы аяқталды. Халифаттың астанасы Дамаск қаласына көшірілді. Мұсылман әскерлері Византия империясы мен Иран патшалығын құлатты. Кейінірек, Халифат билігінде Кавказ сырты, барлық Орта Азия, Испания және басқа да аумақтар болды. Ерте исламның дамуын қорытындылай келе, келесі жағдайларды белгілеуге болады:
1.150 жылдың ішінде құран мен сүннеттің негізгі мәтіндері заңдастырылмаған, соның нәтижесінде олар қазіргі таңға дейін өзгеріске ұшырамаған.
2.жаулап алу соғыстары нәтижесінде ислам ұлтаралық дінге айналды.
3.жан-жақты құқық жүйесі - шариғат құрылды.
4.ақырында, ислам көптеген ішкі келеңсіздіктердің нәтижесінде басынан бастап өзінің ішкі оппозициясын, көптеген мектептер мен тармақтарды қалыптастырды [2, 58 б]. Адам жайлы ілімді ислам діні былай түсіндіреді. Ең алғашқы адамды Құдай топырақ пен ерекше балшықтан жасап, оған жан үрледі.Адам тәнінен оған екінші жұп жасап берді. Көптеген періштелер оған келіспеді, Құдай адамның періштелермен салыстырғандағы артықшылықтарын айтып, Адамға (ең алғашқы адамға) бас июді талап етті.Барлық періштелер адамға бас иеді. Тек Ібіліс қана оттан жаратылғандығын айтып, балшықтан жасалған тіршілік иесіне бас имейтіндігін айтады. Мұсылман доктринасы бойынша, ислам ілімімен жүрмейтін адам кәпір болып саналады. Иудейлер мен христиандарды Кітап адамдары деп атайды.Құран бойынша, олар мұсылмандар сияқты бір Құдайға сенеді. Ислам мен христиандықтағы онтологиялық бейне күрделі. Құдай бірінші періштелер мен жындарды жаратты, сосын адам жаратылды. Құдай әлемді бол деген сөзбен жаратты. Екі күнде аспан мен жерді жаратты. Әлемдегі барлық затты жаратуға төрт күн уақыт кетті. Мойынсұнбаған періштені Ібіліс деп атайды. Ол адамдарға үнемі кедергі жасап жүреді. Ақыр заман келер алдында Ібіліс жалған Пайғамбар ретінде жерге келеді. Жерге жіберілген Иса оны жеңіп, кейін ақыр заман орнайды. Міне, ислам бойынша болмыс ілімін осылай түсіндіреді. Ислам отбасы, еңбек, білім жөніндегі мәселелерді инабаттылықпен шешеді. Ислам экономикасы келесілерден тұрады: 1) кедейлер байлардың мүлігінің бір бөлігіне құқылары бар, яғни зекет, 2) табиғи байлықтар бар қоғамның пайдасы үшін қолданылу керек, 3) өз еңбегімен таппаған пайда тыйым салынған, 4)финанс тек өз қалтасынан төлену қажет, яғни үстіне пайызбен табу тыйым салынған, 5) өндірістің негізі - еңбек болып саналады, капитал емес. Некенің шарты болып екі жақтың келісімі саналады. Неке заңды болу үшін әйел адамның қамқоршысы келісімін беру керек. Уәлидің келісімінсіз қиылған неке заңсыз саналады. Исламның әлеуметтік ілімі болып саналатын бұл қағидалар адам өмірінің маңызды бөлшегінің бірі болып табылады [10, 39-40 б].
Ислам діні пенде мен Алланың арасындағы байланысты, сондай-ақ адам мен қоғамның және адамдардың арасындағы қарым-қатынасты да реттеп, туындаған мәселелерді шешіп отырады. Осы мәселелерді шешуде ислам дінінің сүйенетін негізгі дәлел көздері Құран Кәрім мен пайғамбардың (с.ғ.с.) сүннеті болғандықтан кейбір дін ғұламалары Құран Кәрім мен хадис шәріптердің әмірлерін зерттеп, қарапайым халық үшін ережелер мен заңдар дайындады. Бұны фиқһ деп атады. Себебі, әрбір адам Құранды егжей-тегжейлі түсіне алмағаны сияқты шариғат әмірлерін игере аларлықтай дәрежеде хадис ғылымын да білмейді. Сондықтан ғұламалар өмірлерін осы жолға арнап, фиқһ ғылымын белгілі бір тәртіпке келтіріп жүйеледі. Фиқһ ғылымы қарастыратын үкімдерді төрт топқа бөлуге болады:
Ғибадат (намаз, ораза, қажылық, садақа сияқты ғибадатқа байланысты үкімдер). Ғибадаттардың тәртіп-ережелерін, қалай орындалатынын, оны бұзып, бұзбайтын нәрселерді қарастырады.
Муамалат (қарым-қатынас). Адамдардың араларындағы өсиет, мирас, сауда-саттық сияқты қарым-қатынастарын реттейтін үкімдер. Осы қарым-қатынастардың қалай жүзеге асырылуын және тараптардың құқығын қарастырады.
Мунакахат (отбасына байланысты құқықтар). Некенің шарттары және жауапкершілігі, үйленгеннен кейінгі екі жақтың міндеттері, сонымен қатар ажырасудың тәртіптері қолға алынады.
Уқубат (мукәлләфтің діни міндеттерден жауапты болған кісі істеген қылмыстарын және осы қылмыс үшін берілген жазаларды қамтитын үкімдер). Бұл бөлімде қылмыстың түрлері мен дәрежелері және қылмыскердің жағдайы, оған берілетін тиісті жаза, сондай-ақ жазаның түрлері мен іске асыру жолдары қарастырылған. Қазіргі уақытта фиқһ сөзінің орнына кейбір жағдайларда Ислам құқығы тіркесі қолданылуда. Бірақ, екеуі бір емес. Соңғысы тек қарым-қатынас, қылмыс және мирас мәселелерін ғана қамтиды. Ал фиқһ болса мұнанда ауқымды, яғни бұған қоса тазалық және ғибадат мәселелерін де қамтиды.
Фиқһ саласы қамтитын шариғаттың амали үкімдеріне негіз болған дәлелдер төрт нәрседен бастау алады. Олар: Құран Кәрім, сүннет, ижма, қияс.Ислам ғұламалары шариғат ғылымдарының негізі болған Құран Кәрім мен пайғамбар (с.ғ.с.) сүннетін жан-жақты зерттеді. Сөйтіп, олардан алынатын дәлелдерді бір-бірлеп айқындап, олардың қағидаларын түзді. Осы қағидалардың аясында шариғи үкімдерді шығарушыларға қойылатын талаптар мен шарттарды толығымен белгілеп кетті. Тарихта Ислам үмбетінің әділдігін дүниеге паш еткен де осы - фиқһ саласы. Фиқһ әзіреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) Мәдинаға хижрет (қоныс) жасауынан өліміне дейінгі он жылдық қысқа уақыттың ішінде тәмамдалып, негізгі принциптері толығымен үмбетке өсиет етіліп, ал бұлардан тыс тармақталған мәселелерді ижтиһад (ыждағаттылық, іздену, талап ету) жолымен онан әрі дамытулары міндеттелген. Имам Ағзам Әбу Ханифа - фиқһ мәселелерін ең алғаш реттеп, жинақ түрінде қағазға түсіруші ғұлама. Оның дәрістерін жазып, тіркеу жұмыстарын көбінесе Әбу Юсуф, кейде басқалары да атқарушы еді. Содан барып, басқа жерлерде басқа ғалымдардың арасында осы жаңа тәсіл жайыла бастады. Ғұламалар Имам Ағзамды фиқһ саласында ең алғаш еңбек жазушы, жүйеге келтіріп, мәселелердің ара-жігін ажыратып, дәлелдерді пайдаланудың қағидаларын қалыптастырушы деп санады. Ханафи мәзһабы мұсылмандарды қырағылыққа, парасаттылыққа үндейді. Сондықтан, қарапайым мұсылман ықылым заманнан үйренген жолды жандандырып, халықты ізгілік пен имандылыққа шақыра отырып, бірлік пен ынтымақтан айырылмаған жөн [11, 82 б].
Ислам адамның рухына азық беретін құлшылық ғибадат діні. Адамзат орындауға жауапты болған түрлі ғибадаттар денені де рухты да жақсылықтарға жетелейді. Әрі дене мен рух тазалығын қатар қояды. Қоғамның рухани жетілуі мен тазаруы жеке адамнан, отбасынан басталады. Сондықтан Ислам тазалық құндылығына ерекше мән берген. Ислам - әлемдік дін. Алдыңғы пайғамбарлар жеткізіп, баяндаған діндер тек белгілі бір ұлтқа, халыққа келсе, ислам діні бүкіл дүние жүзіндегі халықтарға жіберілген. Әділдік принципі мұсылмандарға ғана емес, діні бөлек болса да, қоғамдағы барлық адамдарға ортақ болып табылады. Бұдан бай қайтынымыз, ислам адами құндылықтарды құрметтей отырып, қоғам бірлігін сақтауды мақсат етеді. Ислам мейірімділік пен қамқорлық діні. Адамзатқа әлсіз, бейшара жандарға қол ұшын беруді,оларға зиян тигізбеуді қоғамда түсінікті қалыптастыруға негіз болады. Сол арқылы қоғам мүшелері арасында мейірбан болу құндылығын насихаттайды. Ислам діні ғылым, білім үйренуді, адал жолмен күн көру мақсатында жұмыс істеп, еңбектенуді, табыс табуды құлшылық деп санайды. Дүние мен ақырет арасында тепе-теңдік құрып, екеуінің пайдасы үшін жұмыс істеп, еңбектенуді бұйырады. Ислам ең бексүйгіштік арқылы тағы бір басты құндылық - сабырлықты алға тартады.Сабырлық - адам жігерлігінің көрсеткіші. Ислам дінінің үгіт-насихатында зорлау, күш қолдану сияқты іс-әрекеттерге орын жоқ. Адамдардың сүйіспеншілік пен және өз қалауымен исламға көңіл бөлуі ең негізгі мәселе. Бұл жерде қайырымдылық руханилықтың негізгі құндылығы болып табылады. Ислам діні қоғамның салауатты өмір сүруге қол жеткізуін, осы жағдайды үнемі сақтап қалу үшін жақсылықты бұйырып, жамандықтан тыю негізін ұсынады. Тыйым жолында ізгілік құндылығына бастау жатыр деп білу қажет. Ислами мемлекетте мұсылман мен мұсылман емес дін өкілдерінің барлығы халық төрешісінің алдында тең құқылы. Басқа діндегілер өз діндерінің бұйырған міндеттерін атқаруға ерікті.Үйлену, ажырасу, құлшылық пен мойын сұнулары өз діндерін заңдары бойынша атқаруға құқық беріледі. Дінде зорлық жоқ, дегенмен дін адам руханиятындағы бағыт бағдар, ол адам заттың ғасырлар бойы ізденісін,табыстары мен қателіктерін саралап,жақсысын жинап,зиянынан бас тартқан ғасырлық тәжірибенің жиынтығын бойына дарытқан әлеуметтік құбылыс. Ислам жеке басқа зиян келер болсада туралықтан айырылмауды бұйырады.Мұхаммед пайғамбар (с.а.у.) Алланың үкімдерін орындауда адамдар арасында ешқашан алалық танытпаған. Сондай-ақ ислам бір Аллаға иман келтірген барлық адамдарды бір-біріне (дін) бауыр деп жариялайды. Ислам қауымдастығындағы адамдардың қарым-қатынасы басты бауырмалдастық қағидасын құндылық ретінде қолдап отырады. Ислам діні адам баласын бірлікке шақырып, араларында бауырмалдастықты насихаттайды.Сондай-ақ олардың барлығын Жаратушы алдында тарақтың тісіндей бірдей, тең екендігін, артықшылық тек тақуалық (Алладан шынайы түрде қорқу, шариғат үкімдерін толық орындау) пен көркем мінез-құлықта екендігін паш етеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынастарды, олардың жаратылысына және психологиясына қарай реттеп отырады. Бейбітшілік пен тыныштық исламдағы негізгі құндылықтардың бірі болып табылатындығын атап өткен жөн. Аталған құндылықтарды біліп, мәдени философиялық тұрғыдан саралау жалпы алғанда адамның жетілуіне, кемелденуіне, үйлесімді өмір сүруіне қызмет етеді. Қазақ халқының мәдениетіндегі ислам құндылықтарының орнын анықтағанда, дәстүрлі қоғам құрылымының ғасырлар бойы негізін сақтап келген, халық мұраларының тарихи үрдісте жоғалып кетпеуіне себепші болған күш - адамгершілік принциптеріне негізделген руханилық болғандығын басты ұстам ретінде қарастыру қажет. Исламның осындай қарапайым әрі жалпыға бірдей түсінікті мұраттары мен нормалары оның кең таралып, әр түрлі қоғамдар мен жеке адамдардың өмірінде бекуіне алып келді. Қазақ хандығы тұсында да бұл нормалар мен құндылықтар Тәуке ханның, Қасым ханның, Есім ханның заңдар жинағына еніп, қазақ қоғамының ілгері леп дамуына ықпал етті. Қазіргі қоғам ішін де ислам құндылықтары өзінің оң ықпалын жоғалтқан жоқ, ислам негіздерімен, құқықтық-адамгершілік нормалармен терең танысу қоғамға да, жеке адамға да игі ықпалын тигізетіндігі күмән келтірмейді. Осы тұрғыдан алсақ, гуманистік, әдептік принциптердің қазақ жерінде ежелден келе жатқандығы әрі дәстүрлі басым рөл атқаратындығы, тіпті ислам құндылықтарының дамып орнығуына басты дәнекер болғандығы сөзсіз [3, 80-83б].
Исламдағы құндылықтардың негізгі таралу аймағы бес құндылыққа жүгінеді. Олар исламдағы бірінші және ең маңызды құндылық - дін. Дін дегеніміз - жаратылысы бөлек нәрселер мен олардың бейнелерінің адамдардың жанында сәулеленуі. Ол - адамдардың рухани қиял елесіндегі қабыл ала тын,ереже тұтатын, сыйлайтын, ардақтайтын және құлшылық ететін тылсым күштер жиын тығы болып табылатын қоғамдық сананың бір түрі. Осы тұрғыда ислам діні имандылық арқылы өз принциптерін түсіндіреді, басқалардың онымен танысуына мүмкіндік береді. Иман - ақыл-ойдың оянуы мен рухани сенімнің, ақиқатты парасат пен танып, одан соң ақиқат жолына түсудің нәтижесі. Мұсылман өз кезегінде өмірдің Құдай сыйы екенін мойындайды, мұсылман үшін бүгінгі дәуренді сүру қасиетті міндет болып саналады. Исламда өз-өзіне қол жұмсау секілді басқа адамның өмірін қию да ауыр күнә ретінде аталады. Өз-өзін өлтіргендер ішінде ақыл-есі ауысқан адамдар ғана кешіріледі. Сонымен қатар, меншік те исламның басты құндылықтарының бірі. Еңбек исламда өте маңызды рөл атқарады. Меншік адал, таза ниетті еңбек нәтижесінде келеді. Ислам еңбексүйгіштікті насихаттай отыра, еріншектік пен масылдықты мақұлдамайды. Себебі, адам өмір тіршілігінде басқаларға ауыртпалық әкелмеуі керек. Адамның жатып ішерлік әдетін тәртіпсіздікке жатқызған. Исламда сұрампаздық сөзсіз тыйым салынған. Міне, осы құндылықтары негізінде ислам діні қазақ қоғамының, мемлекетінің, мәдениетінің идеялық, құқықтық, саяси және рухани-адамгершіліктің іргетасы болды. Құрандағы негізгі құндылықтық тірек жан, ақыл, насаб (тектілік), дүние-мүлік болып табылатындығын естен шығармау қажет [4, 81б]. Құранда: ...Кім кісі өлтірмеген немесе жер жүзінде бұзақылық жасамаған біреуді өлтірсе, сонда шын мәнінде барлық адамды өлтіргенмен және кім оны өлімнен құтқарса, барлық адамды құтқарғанмен бірдей деп жаздық- дейді. Ислам ақылды аздыратын нәрселерге тыйым салып, оны харам деді. Мысалы, арақ, есірткі, ойнастық сияқты жаман істер. Ислам ақыл-ойдың дамуына жаңа кеңістіктерді ашты. Алла тағала білімнің қадірін арттырып, адамға көк пен жердің арасындағыларға ой жүгіртуді бұйырды.Әлемнің кеңдігі мен үлкендігіне, сондай-ақ күн мен айға, аспан мен жерге, құрылықтар мен теңіздерге, атмосфераға назар салуға шақырды. Мысалы, Құранда: ...Күннің айды қуып жетуіне болмайды және түнде күндізден оза алмайды, әрқайсысы аспан кеңістігінде қалықтауда, Алланың аспаннан су түсіріп (жаңбыр жаудырып), одан жердің бетінде қайнарлар ағыздырғанын көрмедің бе? Кейін ол арқылы алуан түрлі егін шығарады, кейін ол (егінді) әбден қураған, сынғақ қиқымдарға айналдырады, Жұмсақ еттен жеулерің үшін және түбінен әшекей тастарды шығарып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz