АТҚАРУШЫ БИЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ МЕН БИЛІКТІҢ ҚАЙТА БӨЛІНУ ТӘЖІРИБЕСІ
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Дипломдық жобаның басты мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуе теориялық-тәжірибелік талдау жасау болып табылады. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Қазақстан Республикасындағы атқару билігі туралы жалпы түсінік беру;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
3. Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру және конституциялық реформалар аясындағы биліктің қайта бөлінуіне құқықтық талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жобаның ғылыми жaңaлығы. Зерттеу жұмысының ғылыми, жаңалығы мынада: қaзіргі отaндық eңбeктeр мен жаңадан қабылданған нормативтік-құқықтық актілер негізінде Қазақстан Ресубликасының атқарушы билік органдарының қызметіне, конституциялық реформалардың мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы маңызын талдаумен, ұсыныстарымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарының өзара байланысын, жаңа талаптар мен мақсаттарды жүзеге асырудағы қызметінің бағыттары айқындалған.
Кейінгі жылдарда баспа беттерінде жарық көрген қазақстандық қоғам қайраткерлері мен тәжірибелі құқық қорғау саласының тәжірибелі мамандарының пікірін назарға ала отырып, талдау жасалғаны бaсты нaзaр aудaртaды. Дипломдық жобада aлынғaн нәтижeлeр мeн қорытындылaр жaлпы aлғaндa жүйeлілігі жәнe логикaлық қисынды құрылымымeн сипaттaлaды. Сонымeн қaтaр Қазақстан Республикасының заңнамаларына енгізілген өзгерістер мәселесін қозғап, өзгерістердің жаңа қырларын талдаған еңбек болып табылады.
Дипломдық жобаның теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің құқықтық реттелуі, атқарушы билік органдарының қызметінің ұйымдастырылуы мен осы саланы жетілдіру бағыттары, реформалар мен биліктің қайта бөлінуі туралы қарастырылған.
Дипломдық жоба ізденушілерге Қазақстан Ресубликасындағы жүзеге асырылған конституциялық реформалар, мемлекеттік биліктің арақатынасы мен атқарушы билік қызметінің ұйымдастырылуы туралы тереңдете зерттеуге бағыт береді. Сонымен бірге, оқу үрдісінде мемлекет және құқық теориясы, құқық негіздері, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы пәндерін оқуда қолдану арқылы маңыздылығын арттырады. Сонымен қатар, тақырып бойынша ұсыныстар мен тұжырымдар осы тақырып бойынша зерттеу жұмысында пайдалануға мүмкіндіктер береді.
Тақырып бойынша қорытындылар мен атқару билік институтын жетілдіруге, заң жобасын жасау мен заңнаманы жетілдіруде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды тәжірибеде жүзеге асыруда көмек болады.
Дипломдық жобаның әдістемелік негізі. Тақырыпты талдау мен негізгі түсініктерді ашу, анықтамалар беру, қорытынды жасау мен тұжырмдарға келу үшін салыстырмалы-құқықтық, нақты-әлеуметтік, талдау әдістері қолданылды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Коджахметова Динара Галимжановна
Акажанов Мирас Айдарұлы
Тулешов Сұлтан Кадырбекович
Қазақстан Республикасындағы атқару билігін ұйымдастыру: негізгі реформалар мен оның бағыттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В030100 - Құқықтану мамандығы бойынша
Талдықорған, 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І. Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Қорғауға жіберілді
Мемлекеттік-құқықтық пәндер
кафедрасының меңгерушісі
___________ Т.Б. Жумагулов
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы атқару билігін ұйымдастыру: негізгі реформалар мен оның бағыттары
Мамандығы: 5В030100 - Құқықтану
Орындаған Коджахметова Д.Г.
Акажанов М.А.
Тулешов С.К.
Ғылыми жетекшісі,
заң ғылымдарының докторы,
профессор Ағыбаев А.Н.
Талдықорған, 2021
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Факультет Құқық және экономика Кафедра мемлекеттік-құқықтық пәндер
Мамандығы________________5В030100 - Құқықтану________________
(шифр, атауы)
БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі______
02 қараша 2020 ж.
студент Коджахметова Динара Галимжановна, Акажанов Мирас Айдарұлы
Тулешов Сұлтан Кадырбекович
дипломдық жоба бойынша
ТАПСЫРМАСЫ
1. Дипломдық жобаның тақырыбы Қазақстан Республикасындағы атқару билігін ұйымдастыру: негізгі реформалар мен бағыттары
Университеттің Басқарма Төрағасы - Ректордың 30 10 2020 ж. № 763- с бұйрығымен бекітілген.
2. Студенттің аяқталған жобаның өткізу мерзімі 05.05.2021 ж.
3.Дипломдық жобаның мақсаттары мен міндеттері. Мақсаты: Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуе теориялық-тәжірибелік талдау жасау болып табылады. Көзделген мақсатты іске асыру үшін бірнеше міндеттер алға қойылады.
1. Қазақстан Республикасындағы атқару билігі туралы жалпы түсінік беру;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
3. Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру және конституциялық реформалар аясындағы биліктің қайта бөлінуіне құқықтық талдау жасау болып табылады.
4. Қарастырылатын сұрақтардың тізімі
5.Графикалық же иллюстрациялық материалдар тізімі_
6. Жоба бойынша кеңес берушілер
Бөлім
Кеңес берушілер
Ай-күні, қолы
Тапсырма
берілді
Тапсырма қабылданды
Кіріспе
Ағыбаев А.Н.
1 тарау
Ағыбаев А.Н.
2 тарау
Ағыбаев А.Н.
3 тарау
Ағыбаев А.Н.
Қорытынды
Ағыбаев А.Н.
7. Тапсырманың берілген ай-күні 02.11.2020 ж.
Жетекші ___________________________________ _________________________
(қолы)
Тапсырманы орындау үшін қабылдадым _________________________________
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 қазақстан республикасындағы атқару билігінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі: түсінігі, белгілері және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі жүйесінің конституциялық даму негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 қазақстан республикасындағы атқарушы биліктің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Үкіметтің атқарушы билік органы ретіндегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Атқарушы билікті жүзеге асырушы ретіндегі үкіметтің конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.3 Үкіметтің басқа билік тармақтарымен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3 АТҚАРУШЫ БИЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ МЕН БИЛІКТІҢ ҚАЙТА БӨЛІНУ ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.1 Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі. Мемлекеттік билікті нығайтудың объективтік қажеттіліктері қазақстандық қоғамның кезек күттірмейтін міндеттерін: бәсекеге қабілетті экономика тұрғызу, әкімшілік сот-құқықтық реформалар жүргізу, қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді жүзеге асырудан туындайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 64, 65 - баптарында Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады; Республика Президентiнің келісімімен мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді, сондай-ақ олардың орындалуын қамтамасыз етеді;,- деп қарастырылған [1].
Атқарушы билік органдарының қызметін ұйымдастырудың тиімділігінің әлсіз болуы, оның қазіргі конституциялық бекітілген моделінің ескі жүйедегі ұйымдастыру әдістерінің қалдықтарымен ұштасуымен қатар жүрді және жаңа тиімді әдістерді жуық арада тез енгізе қою мен жүзеге асыру қиыншылықтары әсер етті. Бұндай атқарушы билік аясындағы кері әсерлі мемлекеттік-құқықтық қатынастар Қазақстанның конституциялық құрылысының негізгі қағидаларына нұқсан келтіреді.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының атқарушы билік аясындағы бағытталған негізгі конституциялық реформалар атқарушы биліктің конституциялық-құқықтық мәртебесін нақтылау, әртүрлі атқарушы билік органдары арасындағы басқарудың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Мемлекеттік билік органдарының қызметін атқарушы билік органдарының тиімді жұмысынсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына жолдауында баса атап көрсетті: Үкіметке Қазақстанның ұлттық технологиялық бастамасы деп аталатын Елді үшінші жаңғырту жөніндегі 2025 жылға дейінгі дамудың стратегиялық жоспарын әзірлеуді тапсырамын.
Бізде уақыт талабын лайықты қабыл алып, елімізді одан әрі жаңғырту жөніндегі міндеттерді орындаудан басқа жол жоқ,- деген тапсырма берді [2].
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2017 жылғы 10 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңында мемлекеттік биліктің салаларына қатысты сұрақтар көтеріліп, Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің қызметінде Республика Президентінің және Парламенттің алдында жауапты [3].
Дипломдық жобаның ғылыми жaңaлығы. Дипломдық жобаның ғылыми жaңaлығы рeтіндe қaзіргі отaндық eңбeктeр мен жаңадан қабылданған нормативтік-құқықтық актілер негізінде Қазақстан Ресубликасының атқарушы билік органдарының қызметіне, конституциялық реформалардың мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы маңызын талдаумен, ұсыныстарымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарының өзара байланысын, жаңа талаптар мен мақсаттарды жүзеге асырудағы қызметінің бағыттары айқындалған.
Кейінгі жылдарда баспа беттерінде жарық көрген қазақстандық қоғам қайраткерлері мен тәжірибелі құқық қорғау саласының тәжірибелі мамандарының пікірін назарға ала отырып, талдау жасалғаны бaсты нaзaр aудaртaды. Дипломдық жобада aлынғaн нәтижeлeр мeн қорытындылaр жaлпы aлғaндa жүйeлілігі жәнe логикaлық қисынды құрылымымeн сипaттaлaды. Сонымeн қaтaр Қазақстан Республикасының заңнамаларына енгізілген өзгерістер мәселесін қозғап, өзгерістердің жаңа қырларын талдаған еңбек болып табылады.
Дипломдық жобаның объектісі. Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуінің құқықтық реттелуінен туындайтын қоғамдық қатынастар.
Дипломдық жобаның пәні . Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы, құқықтық мәртебесі мен биліктің қайта бөліну тәжірибесі, мемлекеттік билікті құқықтық реттеудегі нормативтік-құқықтық актілер, сонымен қатар оларды қолдану тәжірибесі.
Дипломдық жобаның мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жобаның басты мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуе теориялық-тәжірибелік талдау жасау болып табылады. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасындағы атқару билігі туралы жалпы түсінік беру;
- Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
- Үкіметтің атқарушы билік органы ретіндегі қызметі мен оның конституциялық-құқықтық мәртебесін айқындау;
- Үкіметтің басқа билік тармақтарымен және мемлекеттік органдармен
арақатынасын жіктеу;
- Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру және конституциялық реформалар аясындағы биліктің қайта бөлінуіне құқықтық талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жобаның теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің құқықтық реттелуі, атқарушы билік органдарының қызметінің ұйымдастырылуы мен осы саланы жетілдіру бағыттары, реформалар мен биліктің қайта бөлінуі туралы қарастырылған.
Дипломдық жоба ізденушілерге Қазақстан Ресубликасындағы жүзеге асырылған конституциялық реформалар, мемлекеттік биліктің арақатынасы мен атқарушы билік қызметінің ұйымдастырылуы туралы тереңдете зерттеуге бағыт береді Сонымен бірге, оқу үрдісінде мемлекет және құқық теориясы, құқық негіздері, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы пәндерін оқуда қолдану арқылы маңыздылығын арттырады.
Дипломдық жобаның әдістемелік негізі. Дипломдық жобаның методологиялық негізі болып филососфиялық, жалпы теориялық, тарихи және арнайы құқықтық білімдер жүйесі және олар теориялық білім мен анықтама, көзқарас, қорытынды жасаудың негізі болып табылады.
Жұмысты дайындау үшін жалпы теориялық, тарихи және құқықтық әдебиеттер зерттеліп, заң бойынша осы үрдістің іске асуы мен реформаларға арқау болған жағдайлар туралы мәселелер көтеріліп, заңнамаларға зер салынған.
Тақырыпты талдау мен негізгі түсініктерді ашу, анықтамалар беру, қорытынды жасау мен тұжырмдарға келу үшін салыстырмалы-құқықтық, нақты-әлеуметтік, талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жобаның бойынша ұсынылатын нәтижелер:
1. Қазақстан Республикасындағы Атқарушы билік - заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы саяси өкілдіктің өкілеттілігін, әртүрлі бақылау түрлерін жүзеге асыру бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару бойынша өкілеттіліктердің жиынтығын білдіреді.
Атқарушы билік өз өкілеттілігі шеңберінде азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді жүзеге асырады; азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің қалыпты өмір сүруіне ықпал ететін жағдайларды туғызады; азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін, қоғам ерікті, саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани өмірлері үшін жағдай туғызады;
2. Атқарушы билік органы - мемлекеттік биліктің атқарушы билік тармағын жүзеге асыратын негізгі субъект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқықтық мәртебесі көбінесе атқарушы билік органдарының қызметінің аясында шындыққа айналады. Сондықтан олардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін жан-жақты қарауды қажет етеді;
3. Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік органдарының конституциялық қағидаларға сай қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік қызмет саласындағы реформаларды жалғастыруды талап етеді. Әсіресе, бұл қайта құрулар мен өзгерістер енгізу Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық, саяси дамуы жолындағы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыруға тікелей жауапты атқарушы билік органдарының қызметімен тікелей байланысты;
4. Жаңа конституциялық реформалар арқылы Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарының құзіреттілігі артты. Заң билік тармақтары арасындағы қарым-қатынасты конституциялық деңгейде теңгерімді етуге бағытталды. Сонымен қатар, атқарушы билікке, оның ішінде жергілікті атқарушы билік органдарына қатысты енгізілетін парламенттік бақылау мемлекеттілікті құру жолындағы әлемдік тәжірибе талабына толығымен сәйкес келеді. Мұндай бақылау қағидасы дүние жүзінің көптеген дамыған елінің конституцияларында бекітілген және тәжірибе жүзінде жақсы нәтиже көрсетті.
Дипломдық жобаның сыннан өтуі. Дипломдық жоба І.Жaнсүгіров aтындaғы Жeтісу унивeрситeті, құқық және экономика фaкультeтінің мемлекеттік-құқықтық пәндeр кaфeдрaсындa орындaлды.
Зeрттeу жұмысының тeориялық нeгізгі тұжырымдaры, ұсыныстaры, қорытындылaры конференция материалдарында баяндалды:
1, Әкімшілік құқықбұзушылық бойынша ұстап алуды қамтамасыз етудің құқықтық реттелуі.- Салық Зимановқа арналған халықаралық конференция материалдары.- Қостанай,2021. 321 статьясы да осында
Дипломдық жобаның құрылымы. Диплoмдық жоба кiрiспe, екі бөлiмнeн, қoрытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АТҚАРУ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі: түсінігі, белгілері,
қызметі
Атқарушы билік органдары - мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге асыратын негізгі субьект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті іс жүзінде жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқыктық мәртебесі көпшілігінде нақ осындай мемлекеттік органдардың қызмет аясында шындыққа айналады.
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде ұйымы деген ұғымнан туындайды, ол тар мағынада бірлескен қызметтің қандай да болмасын түрін жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін ең аз дәрежеде болса да адамдар ұжымының рәсімделген жекелеген бастауыш ұйымын білдіреді. Кең мағынада ол осындай бастауыш ұйымдардың жиынтығын білдіреді.
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату алынған. Біріншілері ресми түрде мемлекетпен рәсімделеді. Екіншілері олардың мүшелерінің еркімен рәсімделеді (мысалы, партия).
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және, соңында, мемлекеттік органдар енлзіледі. Бұл кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынаған салды. Олар өзінің қызметін, оларды құратын мемлекеттің атынан, бірақ қандай да болмасын биліктік өкілеттіктерсіз және өзінен сыртқары қандай болса да басқару функцияларын атқармай, жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелердің ішінде басқару сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес, оның басшылары, яғный әкімшілігі жүзеге асырады.
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдарының ерекшелігін түсіну үшін қажет. Олар мемлекеттік ұйымдардын жүйесінде ерекше орын алады, ол өзінің тікелей көрінісін мыналардан табады.
Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері органдарымен қатар мемлекеттік аппараттың бөлек буыны болып табылады. Бұл, біріншіден, олардың мемлекет атынан тікелей өкілдік ететінін, шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси өмірдің әр түрлі салаларында оның саясатын жүзеге асыратынын білдіреді және, екіншіден, оларға мемлекет бұл үшін қажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін береді, бұлардың кәсіпорындар мен мекемелерде болуы мүмкін емес.
Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктік сипаты бар өкілеттіктердің мәні олардың:
- мемлекет атынан ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан жеке және заңды тұлғаларға арналатын заңды түрде міндетті болатын құқықтық актілер шығару;
- құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына мемлекет атынан байқап отыруды (қадағалауды) жүзеге асыру;
- заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оларды бұзушылықтан өзінің сипаты бойынша мемлекеттік иландыру, түсіндіру, мадақтау т.с.с. шараларды, ал қажет болған жағдайларда-мемлекеттік (әкімшілік) мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қорғау құқығынан көрініс табады [4].
Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек мемлекеттік-басқарушылық қызмет мақсаттарына ғана пайдаланылады. Бұл органдар заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді (олардың ішінде өздерінің актілерін де) орындау үшін құрылады.
Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде атқарады. Бұл - мемлекеттік - басқарушылық кызметтің негізгі базасы заң екендігін білдіреді оның субъектілері осы мемлекеттік органдар болып табылады.
Республиканың да, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін - де болатын атқарушы билік органдары мемлекеттік әкімшіліктің бірыңғай жүйесін құрады. Осы жүйенің шегінде оның әрбір буынының яғный нақты атқарушы билік органының қажетті қолма-қолдық дербестігі болады. Ол өзінің көрінісін, сол сияқты осы органға тиісті өкілеттіктердің көлемі мен тапсырылған іс үшін оның жауапкершілігінің шарасында оның құзыретінен (міндеттері, функциялары, өкілеттіктері, жауапкершілігі) табады. Бұл органдардың құзыретінің негіздері жарым-жартылай Конституцияда және заңнамалық актілерде бекітіледі.
Азаматтық құқық қабілеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық мәртебесінің белгісі болып табылмайды. Оларды сипаттау үшін Заңды тұлғаның санатын жалпы алуға болмайды, өйткені олардың жүзеге асыратын мемлекеттік-басқарушылық қызметінің сипатын да, сондай-ақ оларға тиісті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің ерекшелігін де білдіруге қабілетсіз.
Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-басқарушылық персоналдың қызметкерлері немесе мемлекеттік қызметшілер (штаттар). Ұжымның шеңберінде белгілі бір ұйымдық-құқықтық байланыстар жасалынады, функционалдық міндеттер мен құқықтар бөлінеді, сондай-ақ тапсырылған жұмыстың бөлігі үшін жауапкершілік айқындалады. Бұл мемлекеттік-қызметтік қатынастар, өйткені осы органның қызметкерлері мемлекеттік қызметшілер болып табылады.
Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғный бағынышты құрылымдық бөлшектер құруын болжайтын ішкі құрылысы болады (мысалы, министрліктердің департаменттері). Олардың қызметі осы атқарушы билік органының өзінің сыртқары, яғный тікелей мемлекеттік басқару аясында міндетін тиімді орындауға қабілетті болу үшін қажет ішкі ұйымдастырудың (өзін-өзі ұйымдастырудың) көрінісі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік органдары туралы Е.О. Баянов: Атқарушы билік органы - мемлекеттік биліктің атқарушы билік тармағын жүзеге асыратын негізгі субъект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті жүзеге асыру, әкімшілік - құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік - құқықтық мәртебесі көбінесе атқарушы билік органдарының қызметінің аясында шындыққа айналады,- деген анықтама береді [5].
Шетелдік ғалымдар демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару үшін, әдетте, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа бөлген ағылшын ойшылы Джон Локк (1632-1704) пен француз ғалымы Ш.Л. Монтескье (1689-1753) болғанын айтады [6].
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік - заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы саяси өкілдіктің өкілеттілігін, әртүрлі бақылау түрлерін жүзеге асыру бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару бойынша өкілеттіліктердің жиынтығын білдіреді.
Қазақстан Республикасындағы атқарушы биліктің мақсаты:
1) Азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2) Азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің қалыпты өмір сүруіне ықпал ететін жағдайларды туғызу;
3) Азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін, қоғам ерікті, саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани өмірлері үшін жағдай туғызу.
Атқарушы биліктің белгілері:
1) Жан - жақтылығы (адамдар ұжымының қызмет ететін жерлердің барлығында және үздіксіз болуы);
2) мәжбүрлеушілігі (күшке сүйенуі - ықпал ету шараларын жеке, дербес жүзеге асыру мүмкіндігі);
3) құралдылығы (құқықтық, ақпараттық, техникалық, ұйымдық қорларының (ресурстарының) болуы);
4) ұйымдастырушылық сипатта болуы.
Атқарушы билік органы - мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылатын, өз құрылымы, құзырылығы бар, заңнамаға сәйкес құрылған, мемлекеттік тапсырмасы бойынша қатысуға құқық берілген, шаруашылық, әлеуметтік - мәдени, әкімшілік - саяси сфераларға күнделікті жетекшілікті атқарушы және бұйырушы қызмет тәртібінде жүзеге асыруға арналған, сала аралық басқарумен шұғылданатын ұйым [7].
Атқарушы билік органдарына тән белгілер:
1) атқарушы - бұйырушы қызметті жүзеге асыруы;
2) шаруашылық дербестілік берілген;
3) ереже бойынша, тұрақты штаттары бар;
4) жоғарғы органдармен құрылады;
5) атқарушы билік органдарына есеп береді және бақылауында болады.
ҚР атқарушы билік органдарының жүйесі мына схема бойынша құрылады: Үкімет - Үкіметтің құрамына кіретін Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің орталық органдары: министрліктер, агенттіктер, комитеттер - Үкіметтің құрамына кірмейтін атқарушы биліктің орталық органдары-атқарушы биліктің жергілікті органдары: облыстардың, қалалардың, аудандардың, ауылдық жерлердің әкімшіліктері [8].
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті 2015 жылғы 23 қарашада Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі [9].
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті.
Мемлекеттің қызметтің қағидалары - мемлекеттік қызметтің негізіне жататын және оның мәнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыққа алынатын бастамалар.
Мемлекеттік қызметтің принциптері:
1. Заңдылық. Мемлекеттік өкімет органдары, лауазымды адамдар Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті.
2. Қазақстандық патриотизм.
3. Мемлекеттік өкіметтің заң шығарушы, атқарушы, сот тармақатарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы.
4. Азаматтардың құқытарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдындағы басымдылығы.
5. Мемлекеттік қызметтің жалпыға ашықтығы, яғни республика азаматтарының өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызметке кіруге және мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуға тең құқылығы.
6. Жоғарыда тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттілігі шеңберінде қабылдаған шешімдердің бағынышты мемлекеттік қызметшілер мен төменгі мемлекеттік органдар қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі.
7. Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есептілігі.
8. Мемлекеттік қызметшілердің құқытық және әлеуметтік қорғалуы.
9. Мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттің міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу.
10. Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауаптылығы.
Мемлекеттік лауазым - оны атқаратын адамның өкілеттілігінің мазмұны мен көлемін қамтып көрсетеді.
Лауазымды адам - ұдайы, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын не мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - өкім етушілік немесе әкімшілік - шаруашылық қызметтерді орындайтын адам.
Мемлекеттік қызметші - заңда белгіленген тәртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен не Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті мемлекеттік органда атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттілікті жүзеге асыратын Қазақстан
Мемлекеттік қызметші:
1. Мемлекеттік әкімшілік қызметші - мемлекеттік саяси қызметшілердің құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық өкілеттілікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші.
2. Мемлекеттік саяси қызметші - тағайындалуы (сайлануы) босатылуы және мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін мемлекеттік қызметші.
Мемлекеттік қызметші - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіпте республикалық немесе жергілікті бюджеттен не Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы.
Мемлекеттік қызметшілердің екі түрі бар:
1) Мемлекеттік әкімшілік қызметші;
2) Мемлекеттік саяси қызметші.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін санаты белгіленген.
Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік-құқықтық мәртебесі - мемлекеттік қызметшілердің құқықтарының, міндеттерінің және шектеулердің жиынтығы [10].
Мемлекеттік қызметті өткеру элементтері:
1) мемлекеттік қызметке кіру;
2) мемлекеттік қызметшілерді аттестациялау;
3) қызметті ауыстыру;
4) қызметті атқару кезінде берілетін жеңілдіктер және ынталандырулар;
5) мемлекеттік қызметшінің жауаптылығы;
6) мемлекеттік қызметтің тоқтатылуы.
Мемлекеттік саяси қызметшілердің мемлекеттік қызметке кіруі тағайындау не сайлау негізінде, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген басқа да реттерде, тәртіп пен жағдайларда жүзеге асырылады.
Атқарушы билік органдары билікті жүзеге асыруға қатысуға бағытталған саяси мекеме ретінде түсінуге болады.
Кез келген мемлекеттік басқару органы атқарушы билік органы болып табылады, ал атқарушы билік органы үнемі мемлекеттік басқару органы болады.
Қазіргі кездегі атқарушы билік органының құқықтық мәртебесінің негізі толығымен жалпы көзқараспен мінезделуі мүмкін. Атқарушы билік органдары өздеріне жүктеген қызметті жүзеге асыру үшін мемлекеттік биліктік өкілеттіктермен бөлінген. Атқарушы билік органның атқарушылық билікті жүзеге асыруға арналған мұндай өкілеттілігі басқа да мұндай өкілеттілік берілген органдардан ерекшеленеді.
Атқарушы билік органдарын мемлекет бюджеттен қаржыландырады. Атқарушы билік органдарының құқықтары Қазақстан Республикасының Конституциясымен, субъектілерінің жарғыларымен және мәртебесін бекітетін басқа да нормативтік құқықтық актілермен айқындалған [10].
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір шамада ұйым деген ұғымнан туындайды, ол тар мағынада қандай да бір бірлескен қызметті жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін аз дәрежеде болса да ресімделген адамдар ұжымының жекелеген бөлігін білдіреді. Мысалы, өндірістік ұжымдар мағынадағы ұйым, ал өндірістің саласы - кең мағынадағы ұйым. Сонымен ұйым дегеніміз - белгілі бір қызметті атқаратын адамдардың ұжымы. Бұл - ұйымды белгілі бір құрылым ретінде түсіну.
Ұйымдардың мемлекеттік және мемлекеттік емес сипаты бар түрлері ажыратылады. Біріншілерін мемлекет ресми түрде құрады. Екіншілері олардың мүшелерінің еркімен құрылады (мысалы, партия).
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және мемлекеттік органдар жатады [9].
Мемлекеттік кәсіпорын - шаруашылық жөнінен бірлесіп қызмет атқару Үшін бірлестірілген адамдар ұжымы (өндіріс, қызмет көрсету, т.с.с. ). Бұлар, мысалы, мемлекеттік қазыналық кәсіпорындар (зауыттар, фабриктер).
Мемлекеттік мекеме - әлеуметтік - мәдениет немесе өзге өндірістік емес сипаты бар қызметті жүзеге асыру мақсатында бірлестірілген адамдар ұжымы. Бұл, мысалы, мемлекеттік жоғары оқу орны. Мұндай кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынадай. Олар өзінің қызметін өздерін құратын мемлекеттің атынан жүзеге асырады, бірақ олардың қандай да бір биліктік өкілеттіктері болмайды және өздерінен тысқары қандай да болмасын басқарушылық функцияларды жүзеге асырумен айналыспайды. Кәсіпорын мен мекеменің ішіндегі басқарушылық сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес оның басшылары, яғни әкімшілік жүзеге асырады [11].
Мемлекеттік емес кәсіпорындар мен мекемелерді де шамамен осылай сипаттауға болады, тек мына бір міндетті жағдайды ескере отырып, оларды мемлекет құрмайды және олар мемлекеттің атынан бола алмайды.
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдарының ерекшелігін түсіну Үшін қажет. Олар мемлекеттік органдар жүйесінде ерекше орын алады, ол мына төмендегілерден көрініс табады.
Дамыған Батыс елдерінің Үкіметі прагматикалық тәсілдер арқылы бұрынғы социалистік елдермен ынтымақтастықты нығайтып, оларды өзінің ықпал аймағына тарту саясатын ұстанып отыр. Батыстық алпауыттардан Ресейдің бұл елдерге ықпалын әлсіретуді көздеген мақсатта анық аңғарылып қалады. Бұрынғы КСРО-ның Еуразиялық кеңістігінің рөлін амариканың ірі кеңестанушысы З. Бжезинский анықтап берді: Әлемдік үстемдікті қолда ұстап қалу үшін, ұлы шахмат тақтасында өз партиямызды ойнап шығуымыз керек. АҚШ-тың тұрақты түрдегі халықаралық басылымдағы - американдықтардың қауіпсіздігі мен молшылығының ең маңызды іс,- деп атап көрсетті [12].
1.2 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі жүйесінің
конституциялық даму негіздері
Орталық атқарушы билiк органдарын ұйымдастырудың және олардың өз қызметiн атқаруының тәртiбi Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы 1995 жылы 18 желтоқсанда қабылданған конституциялық Заңымен, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылы 13 наурыздағы қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының министрліктері (Мемлекеттік комитетi) туралы үлгi ережемен және әрбiр министрлік, агенттiк, комитет туралы ережелермен реттеледi [13].
Атқарушы билікті алатын болсақ, ол ұйымдастыру - басқарушылық, атқару - өкім ету сипаты бар функцияны жүзеге асырады. Іс жүзінде оларды мемлекеттің арнаулы органдары - атқарушы билік органдары орындайды, олардың қызметі заңдардың негізінде және соларды орындау үшін мемлекет пен оның аппаратының күнделікті ағымдағы жұмыс істеуін қамтамсыз ету мақсатында іске асырылады.
Атқарушы билік органдарының негізгі қызметі: болжау (оқиғалардың немесе процестердің дамуын алдын ала болжау), жоспарлау (әрбір басқарылатын қызметтің бағыттарын, масат, міндеттерін, сандық, сапалық көрсеткішін анықтау), басқарушы және басқарылушы кіші жүйелерді ұйымдастыру (басқару органдарын құру, құқы, міндетін айқындау, кадрлер таңдау), құқықтық реттеу (жұмыс істеуінің құқықтық тәртібін белгілеу), жалпы басшылық жасау және жедел өкім ету (басқару органдарының, лауазымды адамдардың іс-қимылдарын үйлестіру), бақылау (заңдарды, жоспарларды, бағдарламаларды орындаудағы бұзушылықтарды табу, жою шаралары, тексеру), атқарушы (өкім етуші қызметті, материалдық, қаражат, өзге де ресурстарды ескеру), ақпараттық қамтамасыз ету, әдістемелік басшылық жасау, кадрмен, материалдық заттармен қамтамасыз ету, қаржыландыру болып табылады.
Атқарушы билік органдары құзіреті сипатына қарай: жалпы құзіретті (аса маңызды органдар. Үкімет, әкімдер, әкімдіктер); салалық құзіретті, яғни қызмет салалары шеңберінде (денсаулық сақтау, ішкі істер), бұлар әдетте, министрліктер, жергілікті атқарушы органда; салааралық құзіретті, арнаулы мәселелер бойынша өкілеттілікті жүзеге асыратын органдар. Бұлар министрліктер де, агенттіктер де, ведомстволар да болуы мүмкін.
Атқарушы биліктің орталық органдары қызмет сипатына қарай: салалық, салааралық, бақылау, қадағалау, мамандандырылған органдар болып бөлінеді.
Салалары бойынша:
1. Экономика салалары бойынша Бюджетті жоспарлау және сауда, ауылшаруашылығы, көлік және коммуникация, қоршаған ортаны қорғау т.б.
2. Әлеуметтік-мәдени салалары бойынша: Білім және ғылым, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Туризм және спорт, т.б.
3. Әкімшілік-саяси салалары бойынша: Қазақстан Республикасының Әділет, Ішкі істер, Қорғаныс, Сыртқы істер министрлігі, Қаржы полициясы, Кедендік бақылау, т.б.
Атқарушы биліктің орталық органдардың түрлері:
1. Қазақстан Республикасының министрліктері;
2. Қазақстан Республикасының агенттіктері (үкіметтің құрамына кірмейді, департаменттер мен басқармалардан тұрады);
3. Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органдарының ведомостволары (комитеттері) (Шағын бизнесті қолдау жөніндегі, Әділет Министрлігінің Тіркеу, Қылмыстық атқару жүйесі, т.б.).
Қазақстан Республикасының министрліктері басқарудың тиісті саласына басшылық жасайды. министрліктерді Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Президент құрады және таратады. Министрліктер заңда белгіленген тәртіппен Республиканың барлық аумағында міндетті күші бар бұйрықтар түрінде актілер шығарады. Министрліктердің қызметін қаржыландыру тек Республикалық бюджеттен ғана жүзеге асырылады [14].
Қазақстан Республикасының Министрлiктері мемлекеттік басқарудың тиiстi саласына басшылық жасайтын, сондай-ақ, заңдарда көрсетiлген шекте салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады. Министрлiктi Премьер-Министрдiң ұсынысымен Президент құрады, қайта құрады және таратады. Министрлiктiң басшысы болып табылатын министрдi де Премьер-Министрдiң ұсынуымен Президент қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Министр министрлiктiң жұмысына басшылық жасайды және министрлiкке жүктелген мiндеттердiң орындалуы және оның өз қызметiн жүзеге асыруы үшiн жауап бередi. Ол лауазымы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң құрамына кiредi. Министрлiктiң құрылымы мен штат санын Үкiмет бекiтедi. Министрлiкте министрдiң орынбасарлары (вице-министрлерi), сондай-ақ, министрлiктiң басқа да басшы қызметкерлерi құрамында министр басшылық ететiн алқа -- кеңесшi орган құрылады. Алқаның сандық құрамын Үкiмет, ал жеке адамдар құрамын министр бекiтедi. Мининстрліктер өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша заңдарда белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының барлық аумағында мiндеттi күшi бар бұйрықтар түрiнде актiлер шығарады. Министрлiктiң қызметi тек мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Заң бойынша барлық министрлiктер өзара тең болып табылады және бiр-бiрiне әкiмшілік бағынышты емес, бiрақ олар өздерiнiң жұмыстарын үйлестiре алады, бiрлесiп қызмет атқару немесе әртүрлi құрылымдық бөлiмшелердiң бiрлескен iс-қимылдарын қажет ететiн шарттар мен келiсiмдер жасаса алады.
Қазақстан Республикасының агенттiгi де орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттiктi Премьер-Министрдiң ұсынысымен Президент құрады, қайта ұйымдастырады және таратады. Ол тиiстi мемлекеттік басқару саласына басшылықты, сондай-ақ заңдарда белгiленген шекте салааралық үйлестiру мен өзге де арнайы және рұқсат беру мiндеттерiн жүзеге асырады. Агенттiктердiң және Үкiмет құрамына кiрмейтiн басқа да орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке Үкiмет тағайындайды және қызметтен босатады. Агенттiктiң құрылымын оның басшысы - төраға бекiтедi. Әдетте, оның құрылымы департаменттер мен басқармалардан тұрады. Агенттiк төрағасының жанынан кеңесшi орган - алқа құрылады. Оның құрамын агенттiктiң төрағасы бекiтедi. Агенттiк төрағасының бұйрықтары агенттiктiң құқықтық актiлерi болып табылады. Министрлiктер, агенттiктер мен өзге де орталық атқарушы органдар туралы ережелердi, сондай-ақ, оларға құрылымдық жағынан бағынышты мемл. мекемелердiң штат санының лимиттерiн Үкiмет бекiтедi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауiпсiздiк комитетi, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі, Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiк, Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитеті Үкiмет құрамына кiрмейдi, оларға Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және оған есеп беретiн мемлекеттік орган мәртебесi берiлген.
Орталық атқарушы органның құрылымдық комитеті тиiстi орталық атқарушы органның құрылымдық бөлiмшесi болып табылады. Оны тиiстi орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен Үкiмет құрады, қайта ұйымдастырады және таратады. Құрылымдық бөлiмше орталық атқарушы құзыретiнiң шегiнде арнайы атқару және бақылау-қадағалау мiндеттерiн жүзеге асырады, сондай-ақ, салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады немесе мемл. басқарудың iшкi саласына басшылық жасайды. Орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен Үкiмет бөлiмшенiң басшысын қызметке тағайындайды және оны қызметтен босатады. Оның құрылымын, құзыретiн және басқа мемл. органдармен өзара iс-қимылының тәртiбiн Үкiмет белгiлейдi.
2012 жылдың жазында Елбасымыздың бастамасымен елімізде президенттік-парламенттік республика құруға бағытталған конститутциялық реформалардың жүргізілуі, демократиялық жаңғыртуларды жүзеге асырудың елеулі қадамы болып табылады. Парламенттің төменгі палатасында басымдыққа ие болған мажоритарлық сайлау жүйесінің пропорционалдық жүйеге ауыстырылуы партиялардың саяси сахнадағы рөлін түбегейлі күшейтті. Үкіметті құру тәртібі өзгерді, енді ол биліктің заң шығарушы тармағы алдында есеп беретін болады.
Қолымыз жеткен жағдайды және дамудың алдағы келешегін ескере келе:
- билікті одан әрі орталықсыздандыру;
- мемлекеттік басқару жүйесін реттеу мен оның тиімділігін арттыруға бағытталған атқарушы билікті реформалауды одан әрі жүргізу қажет деп білемін [15].
Біз атқарушы билік жүйесін орталықсыздандыру бағытында белгілі қадамдар жасадық, әкімдердің сайланбалылығын енгізуге қажетті жағдай туғыздық. Біз биылғы тамыз айында облыстардағы Астана және Алматы қалаларындағы аудандар әкімдерінің сынақ түріндегі сайлауларын өткіземіз және кезең - кезеңмен ауылдық округтер, ауылдар, кейбір әкімдерін сайлауды қолға алып, 2007 жылы оны аяқтадық [8, 78 б.]. Сонымен бір мезгілде Үкімет Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп, Парламенттің қарауына енгізуі керек. Бұған қоса Үкімет Қазақстандағы Жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдау жөнінде мемлекеттік бағдарлама әзірлеуге тиіс.
Олар халықтың елімізде жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалардан хабардар болуына, пікір алмасулар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік туғызуы тиіс. Бұл - атқарушы органдардың халықтың алдындағы жауапкершілігі мен есептілігін арттыруға Қол жеткізудің халықты мемлекеттік басқару процесіне кеңінен тартудың әдісі. Мұндай кездесулер қоғамдық - саяси өмірдің бұлжымас ережесіне айналуы тиіс.
Әкімшілік реформаларды одан әрі тереңдете беру қажет. Бұрынғы көнерген және ырыққа көнбейтін мемлекеттік тетікті үздік әлемдік тәжірібиеге сүйене отырып, азаматтарымыздың мүддесі үшін осы заманғы, қоғамдық - саяси процестерді серпінді басқаруға қабілетті тетікке айналдыру ісін аяқтауымыз керек [13, 10 б.].
Алқалы орган ретінде Үкіметтің өзінің жұмысының тиімділігін және әрбір Үкімет мүшесі - министрдің дербес жауапкершілігін арттыру қажет.
Үкімет дербестікке ие және барлық атқарушы билік тармақтары үшін жауап береді. Ол еліміз Конститутциясы өзіне берген құқықтар мен өкілеттіктерді толығымен пайдалануы керек.
Мемлекеттік органдар тарапынан азаматтар мен ұйымдарға көрсетілетін Қызметтердің сапасын жақсарту мен мерзімін қысқарту Үшін электронды Үкімет қалыптастыруды жеделдету қажет.
Мемлекеттік қызметті жетілдіру жөніндегі шаралар кешенін іске асыру - атқарушы билікті реформалаудың кілті болмақ.
1.3 Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Президентін биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада. Шын мәнінде Президент барлық билік тармақтарынан оқшау тұр. Себебі конституциялық тұжырымдарға сәйкес ол -- мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға. Атқарушы билікті тікелей жүзеге асырмаса да ол еліміздің билік құрамындағы ең ірі тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты және ол өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы. Сонымен бірге Конституцияның 40-бабынын 3-тармағына сәйкес Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, ол -- халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі (40-баптың 2-тармағы). Президенттің атқарушы өкілеттілігі Президентке Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабыңда көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіктер берілген [16].
Президент атқарушы билік саласында Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген негізде Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді; Парламент Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды; Республиканың Премьер-Министрін қызметтен босатады; Премьер-Министрдің ұсынуымен Үкіметтің құрылымын айқындайды; Парламент Мәжілісімен консультациялардан кейін Премьер-Министр енгізген ұсынумен Үкімет мүшелерін қызметке тағайындайды; сыртқы істер, қорғаныс, ішкі істер министрлерін қызметке дербес тағайындайды; Үкімет мүшелерін қызметтен босатады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; ерекше маңызды мәселелер бойынша қажеттігіне қарай Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері актілерінің күшін жояды не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұрады;
Республика Парламентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шақырады;
Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады;
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент Қарулы Күштердің жоғарғы қолбасшыларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жобаның басты мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуе теориялық-тәжірибелік талдау жасау болып табылады. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Қазақстан Республикасындағы атқару билігі туралы жалпы түсінік беру;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
3. Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру және конституциялық реформалар аясындағы биліктің қайта бөлінуіне құқықтық талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жобаның ғылыми жaңaлығы. Зерттеу жұмысының ғылыми, жаңалығы мынада: қaзіргі отaндық eңбeктeр мен жаңадан қабылданған нормативтік-құқықтық актілер негізінде Қазақстан Ресубликасының атқарушы билік органдарының қызметіне, конституциялық реформалардың мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы маңызын талдаумен, ұсыныстарымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарының өзара байланысын, жаңа талаптар мен мақсаттарды жүзеге асырудағы қызметінің бағыттары айқындалған.
Кейінгі жылдарда баспа беттерінде жарық көрген қазақстандық қоғам қайраткерлері мен тәжірибелі құқық қорғау саласының тәжірибелі мамандарының пікірін назарға ала отырып, талдау жасалғаны бaсты нaзaр aудaртaды. Дипломдық жобада aлынғaн нәтижeлeр мeн қорытындылaр жaлпы aлғaндa жүйeлілігі жәнe логикaлық қисынды құрылымымeн сипaттaлaды. Сонымeн қaтaр Қазақстан Республикасының заңнамаларына енгізілген өзгерістер мәселесін қозғап, өзгерістердің жаңа қырларын талдаған еңбек болып табылады.
Дипломдық жобаның теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің құқықтық реттелуі, атқарушы билік органдарының қызметінің ұйымдастырылуы мен осы саланы жетілдіру бағыттары, реформалар мен биліктің қайта бөлінуі туралы қарастырылған.
Дипломдық жоба ізденушілерге Қазақстан Ресубликасындағы жүзеге асырылған конституциялық реформалар, мемлекеттік биліктің арақатынасы мен атқарушы билік қызметінің ұйымдастырылуы туралы тереңдете зерттеуге бағыт береді. Сонымен бірге, оқу үрдісінде мемлекет және құқық теориясы, құқық негіздері, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы пәндерін оқуда қолдану арқылы маңыздылығын арттырады. Сонымен қатар, тақырып бойынша ұсыныстар мен тұжырымдар осы тақырып бойынша зерттеу жұмысында пайдалануға мүмкіндіктер береді.
Тақырып бойынша қорытындылар мен атқару билік институтын жетілдіруге, заң жобасын жасау мен заңнаманы жетілдіруде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды тәжірибеде жүзеге асыруда көмек болады.
Дипломдық жобаның әдістемелік негізі. Тақырыпты талдау мен негізгі түсініктерді ашу, анықтамалар беру, қорытынды жасау мен тұжырмдарға келу үшін салыстырмалы-құқықтық, нақты-әлеуметтік, талдау әдістері қолданылды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Коджахметова Динара Галимжановна
Акажанов Мирас Айдарұлы
Тулешов Сұлтан Кадырбекович
Қазақстан Республикасындағы атқару билігін ұйымдастыру: негізгі реформалар мен оның бағыттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В030100 - Құқықтану мамандығы бойынша
Талдықорған, 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І. Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Қорғауға жіберілді
Мемлекеттік-құқықтық пәндер
кафедрасының меңгерушісі
___________ Т.Б. Жумагулов
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы атқару билігін ұйымдастыру: негізгі реформалар мен оның бағыттары
Мамандығы: 5В030100 - Құқықтану
Орындаған Коджахметова Д.Г.
Акажанов М.А.
Тулешов С.К.
Ғылыми жетекшісі,
заң ғылымдарының докторы,
профессор Ағыбаев А.Н.
Талдықорған, 2021
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Факультет Құқық және экономика Кафедра мемлекеттік-құқықтық пәндер
Мамандығы________________5В030100 - Құқықтану________________
(шифр, атауы)
БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі______
02 қараша 2020 ж.
студент Коджахметова Динара Галимжановна, Акажанов Мирас Айдарұлы
Тулешов Сұлтан Кадырбекович
дипломдық жоба бойынша
ТАПСЫРМАСЫ
1. Дипломдық жобаның тақырыбы Қазақстан Республикасындағы атқару билігін ұйымдастыру: негізгі реформалар мен бағыттары
Университеттің Басқарма Төрағасы - Ректордың 30 10 2020 ж. № 763- с бұйрығымен бекітілген.
2. Студенттің аяқталған жобаның өткізу мерзімі 05.05.2021 ж.
3.Дипломдық жобаның мақсаттары мен міндеттері. Мақсаты: Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуе теориялық-тәжірибелік талдау жасау болып табылады. Көзделген мақсатты іске асыру үшін бірнеше міндеттер алға қойылады.
1. Қазақстан Республикасындағы атқару билігі туралы жалпы түсінік беру;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
3. Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру және конституциялық реформалар аясындағы биліктің қайта бөлінуіне құқықтық талдау жасау болып табылады.
4. Қарастырылатын сұрақтардың тізімі
5.Графикалық же иллюстрациялық материалдар тізімі_
6. Жоба бойынша кеңес берушілер
Бөлім
Кеңес берушілер
Ай-күні, қолы
Тапсырма
берілді
Тапсырма қабылданды
Кіріспе
Ағыбаев А.Н.
1 тарау
Ағыбаев А.Н.
2 тарау
Ағыбаев А.Н.
3 тарау
Ағыбаев А.Н.
Қорытынды
Ағыбаев А.Н.
7. Тапсырманың берілген ай-күні 02.11.2020 ж.
Жетекші ___________________________________ _________________________
(қолы)
Тапсырманы орындау үшін қабылдадым _________________________________
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 қазақстан республикасындағы атқару билігінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі: түсінігі, белгілері және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі жүйесінің конституциялық даму негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 қазақстан республикасындағы атқарушы биліктің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Үкіметтің атқарушы билік органы ретіндегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Атқарушы билікті жүзеге асырушы ретіндегі үкіметтің конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.3 Үкіметтің басқа билік тармақтарымен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3 АТҚАРУШЫ БИЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ МЕН БИЛІКТІҢ ҚАЙТА БӨЛІНУ ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.1 Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 36
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі. Мемлекеттік билікті нығайтудың объективтік қажеттіліктері қазақстандық қоғамның кезек күттірмейтін міндеттерін: бәсекеге қабілетті экономика тұрғызу, әкімшілік сот-құқықтық реформалар жүргізу, қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді жүзеге асырудан туындайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 64, 65 - баптарында Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады; Республика Президентiнің келісімімен мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді, сондай-ақ олардың орындалуын қамтамасыз етеді;,- деп қарастырылған [1].
Атқарушы билік органдарының қызметін ұйымдастырудың тиімділігінің әлсіз болуы, оның қазіргі конституциялық бекітілген моделінің ескі жүйедегі ұйымдастыру әдістерінің қалдықтарымен ұштасуымен қатар жүрді және жаңа тиімді әдістерді жуық арада тез енгізе қою мен жүзеге асыру қиыншылықтары әсер етті. Бұндай атқарушы билік аясындағы кері әсерлі мемлекеттік-құқықтық қатынастар Қазақстанның конституциялық құрылысының негізгі қағидаларына нұқсан келтіреді.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының атқарушы билік аясындағы бағытталған негізгі конституциялық реформалар атқарушы биліктің конституциялық-құқықтық мәртебесін нақтылау, әртүрлі атқарушы билік органдары арасындағы басқарудың тиімділігін арттыруға бағытталады.
Мемлекеттік билік органдарының қызметін атқарушы билік органдарының тиімді жұмысынсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік атты Қазақстан халқына жолдауында баса атап көрсетті: Үкіметке Қазақстанның ұлттық технологиялық бастамасы деп аталатын Елді үшінші жаңғырту жөніндегі 2025 жылға дейінгі дамудың стратегиялық жоспарын әзірлеуді тапсырамын.
Бізде уақыт талабын лайықты қабыл алып, елімізді одан әрі жаңғырту жөніндегі міндеттерді орындаудан басқа жол жоқ,- деген тапсырма берді [2].
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2017 жылғы 10 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңында мемлекеттік биліктің салаларына қатысты сұрақтар көтеріліп, Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің қызметінде Республика Президентінің және Парламенттің алдында жауапты [3].
Дипломдық жобаның ғылыми жaңaлығы. Дипломдық жобаның ғылыми жaңaлығы рeтіндe қaзіргі отaндық eңбeктeр мен жаңадан қабылданған нормативтік-құқықтық актілер негізінде Қазақстан Ресубликасының атқарушы билік органдарының қызметіне, конституциялық реформалардың мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы маңызын талдаумен, ұсыныстарымен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарының өзара байланысын, жаңа талаптар мен мақсаттарды жүзеге асырудағы қызметінің бағыттары айқындалған.
Кейінгі жылдарда баспа беттерінде жарық көрген қазақстандық қоғам қайраткерлері мен тәжірибелі құқық қорғау саласының тәжірибелі мамандарының пікірін назарға ала отырып, талдау жасалғаны бaсты нaзaр aудaртaды. Дипломдық жобада aлынғaн нәтижeлeр мeн қорытындылaр жaлпы aлғaндa жүйeлілігі жәнe логикaлық қисынды құрылымымeн сипaттaлaды. Сонымeн қaтaр Қазақстан Республикасының заңнамаларына енгізілген өзгерістер мәселесін қозғап, өзгерістердің жаңа қырларын талдаған еңбек болып табылады.
Дипломдық жобаның объектісі. Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуінің құқықтық реттелуінен туындайтын қоғамдық қатынастар.
Дипломдық жобаның пәні . Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы, құқықтық мәртебесі мен биліктің қайта бөліну тәжірибесі, мемлекеттік билікті құқықтық реттеудегі нормативтік-құқықтық актілер, сонымен қатар оларды қолдану тәжірибесі.
Дипломдық жобаның мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жобаның басты мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Атқарушы биліктің ұйымдастырылуы мен биліктің қайта бөлінуе теориялық-тәжірибелік талдау жасау болып табылады. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасындағы атқару билігі туралы жалпы түсінік беру;
- Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктеріне талдау жасау;
- Үкіметтің атқарушы билік органы ретіндегі қызметі мен оның конституциялық-құқықтық мәртебесін айқындау;
- Үкіметтің басқа билік тармақтарымен және мемлекеттік органдармен
арақатынасын жіктеу;
- Қазақстан Республикасының атқару билігі туралы заңнамаларды жетілдіру және конституциялық реформалар аясындағы биліктің қайта бөлінуіне құқықтық талдау жасау болып табылады.
Дипломдық жобаның теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің құқықтық реттелуі, атқарушы билік органдарының қызметінің ұйымдастырылуы мен осы саланы жетілдіру бағыттары, реформалар мен биліктің қайта бөлінуі туралы қарастырылған.
Дипломдық жоба ізденушілерге Қазақстан Ресубликасындағы жүзеге асырылған конституциялық реформалар, мемлекеттік биліктің арақатынасы мен атқарушы билік қызметінің ұйымдастырылуы туралы тереңдете зерттеуге бағыт береді Сонымен бірге, оқу үрдісінде мемлекет және құқық теориясы, құқық негіздері, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы пәндерін оқуда қолдану арқылы маңыздылығын арттырады.
Дипломдық жобаның әдістемелік негізі. Дипломдық жобаның методологиялық негізі болып филососфиялық, жалпы теориялық, тарихи және арнайы құқықтық білімдер жүйесі және олар теориялық білім мен анықтама, көзқарас, қорытынды жасаудың негізі болып табылады.
Жұмысты дайындау үшін жалпы теориялық, тарихи және құқықтық әдебиеттер зерттеліп, заң бойынша осы үрдістің іске асуы мен реформаларға арқау болған жағдайлар туралы мәселелер көтеріліп, заңнамаларға зер салынған.
Тақырыпты талдау мен негізгі түсініктерді ашу, анықтамалар беру, қорытынды жасау мен тұжырмдарға келу үшін салыстырмалы-құқықтық, нақты-әлеуметтік, талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жобаның бойынша ұсынылатын нәтижелер:
1. Қазақстан Республикасындағы Атқарушы билік - заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы саяси өкілдіктің өкілеттілігін, әртүрлі бақылау түрлерін жүзеге асыру бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару бойынша өкілеттіліктердің жиынтығын білдіреді.
Атқарушы билік өз өкілеттілігі шеңберінде азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді жүзеге асырады; азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің қалыпты өмір сүруіне ықпал ететін жағдайларды туғызады; азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін, қоғам ерікті, саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани өмірлері үшін жағдай туғызады;
2. Атқарушы билік органы - мемлекеттік биліктің атқарушы билік тармағын жүзеге асыратын негізгі субъект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқықтық мәртебесі көбінесе атқарушы билік органдарының қызметінің аясында шындыққа айналады. Сондықтан олардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін жан-жақты қарауды қажет етеді;
3. Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік органдарының конституциялық қағидаларға сай қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік қызмет саласындағы реформаларды жалғастыруды талап етеді. Әсіресе, бұл қайта құрулар мен өзгерістер енгізу Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық, саяси дамуы жолындағы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыруға тікелей жауапты атқарушы билік органдарының қызметімен тікелей байланысты;
4. Жаңа конституциялық реформалар арқылы Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарының құзіреттілігі артты. Заң билік тармақтары арасындағы қарым-қатынасты конституциялық деңгейде теңгерімді етуге бағытталды. Сонымен қатар, атқарушы билікке, оның ішінде жергілікті атқарушы билік органдарына қатысты енгізілетін парламенттік бақылау мемлекеттілікті құру жолындағы әлемдік тәжірибе талабына толығымен сәйкес келеді. Мұндай бақылау қағидасы дүние жүзінің көптеген дамыған елінің конституцияларында бекітілген және тәжірибе жүзінде жақсы нәтиже көрсетті.
Дипломдық жобаның сыннан өтуі. Дипломдық жоба І.Жaнсүгіров aтындaғы Жeтісу унивeрситeті, құқық және экономика фaкультeтінің мемлекеттік-құқықтық пәндeр кaфeдрaсындa орындaлды.
Зeрттeу жұмысының тeориялық нeгізгі тұжырымдaры, ұсыныстaры, қорытындылaры конференция материалдарында баяндалды:
1, Әкімшілік құқықбұзушылық бойынша ұстап алуды қамтамасыз етудің құқықтық реттелуі.- Салық Зимановқа арналған халықаралық конференция материалдары.- Қостанай,2021. 321 статьясы да осында
Дипломдық жобаның құрылымы. Диплoмдық жоба кiрiспe, екі бөлiмнeн, қoрытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АТҚАРУ БИЛІГІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі: түсінігі, белгілері,
қызметі
Атқарушы билік органдары - мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге асыратын негізгі субьект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті іс жүзінде жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқыктық мәртебесі көпшілігінде нақ осындай мемлекеттік органдардың қызмет аясында шындыққа айналады.
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде ұйымы деген ұғымнан туындайды, ол тар мағынада бірлескен қызметтің қандай да болмасын түрін жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін ең аз дәрежеде болса да адамдар ұжымының рәсімделген жекелеген бастауыш ұйымын білдіреді. Кең мағынада ол осындай бастауыш ұйымдардың жиынтығын білдіреді.
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату алынған. Біріншілері ресми түрде мемлекетпен рәсімделеді. Екіншілері олардың мүшелерінің еркімен рәсімделеді (мысалы, партия).
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және, соңында, мемлекеттік органдар енлзіледі. Бұл кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынаған салды. Олар өзінің қызметін, оларды құратын мемлекеттің атынан, бірақ қандай да болмасын биліктік өкілеттіктерсіз және өзінен сыртқары қандай болса да басқару функцияларын атқармай, жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелердің ішінде басқару сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес, оның басшылары, яғный әкімшілігі жүзеге асырады.
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдарының ерекшелігін түсіну үшін қажет. Олар мемлекеттік ұйымдардын жүйесінде ерекше орын алады, ол өзінің тікелей көрінісін мыналардан табады.
Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері органдарымен қатар мемлекеттік аппараттың бөлек буыны болып табылады. Бұл, біріншіден, олардың мемлекет атынан тікелей өкілдік ететінін, шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси өмірдің әр түрлі салаларында оның саясатын жүзеге асыратынын білдіреді және, екіншіден, оларға мемлекет бұл үшін қажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін береді, бұлардың кәсіпорындар мен мекемелерде болуы мүмкін емес.
Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктік сипаты бар өкілеттіктердің мәні олардың:
- мемлекет атынан ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан жеке және заңды тұлғаларға арналатын заңды түрде міндетті болатын құқықтық актілер шығару;
- құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына мемлекет атынан байқап отыруды (қадағалауды) жүзеге асыру;
- заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оларды бұзушылықтан өзінің сипаты бойынша мемлекеттік иландыру, түсіндіру, мадақтау т.с.с. шараларды, ал қажет болған жағдайларда-мемлекеттік (әкімшілік) мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қорғау құқығынан көрініс табады [4].
Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек мемлекеттік-басқарушылық қызмет мақсаттарына ғана пайдаланылады. Бұл органдар заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді (олардың ішінде өздерінің актілерін де) орындау үшін құрылады.
Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде атқарады. Бұл - мемлекеттік - басқарушылық кызметтің негізгі базасы заң екендігін білдіреді оның субъектілері осы мемлекеттік органдар болып табылады.
Республиканың да, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін - де болатын атқарушы билік органдары мемлекеттік әкімшіліктің бірыңғай жүйесін құрады. Осы жүйенің шегінде оның әрбір буынының яғный нақты атқарушы билік органының қажетті қолма-қолдық дербестігі болады. Ол өзінің көрінісін, сол сияқты осы органға тиісті өкілеттіктердің көлемі мен тапсырылған іс үшін оның жауапкершілігінің шарасында оның құзыретінен (міндеттері, функциялары, өкілеттіктері, жауапкершілігі) табады. Бұл органдардың құзыретінің негіздері жарым-жартылай Конституцияда және заңнамалық актілерде бекітіледі.
Азаматтық құқық қабілеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық мәртебесінің белгісі болып табылмайды. Оларды сипаттау үшін Заңды тұлғаның санатын жалпы алуға болмайды, өйткені олардың жүзеге асыратын мемлекеттік-басқарушылық қызметінің сипатын да, сондай-ақ оларға тиісті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің ерекшелігін де білдіруге қабілетсіз.
Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-басқарушылық персоналдың қызметкерлері немесе мемлекеттік қызметшілер (штаттар). Ұжымның шеңберінде белгілі бір ұйымдық-құқықтық байланыстар жасалынады, функционалдық міндеттер мен құқықтар бөлінеді, сондай-ақ тапсырылған жұмыстың бөлігі үшін жауапкершілік айқындалады. Бұл мемлекеттік-қызметтік қатынастар, өйткені осы органның қызметкерлері мемлекеттік қызметшілер болып табылады.
Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғный бағынышты құрылымдық бөлшектер құруын болжайтын ішкі құрылысы болады (мысалы, министрліктердің департаменттері). Олардың қызметі осы атқарушы билік органының өзінің сыртқары, яғный тікелей мемлекеттік басқару аясында міндетін тиімді орындауға қабілетті болу үшін қажет ішкі ұйымдастырудың (өзін-өзі ұйымдастырудың) көрінісі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік органдары туралы Е.О. Баянов: Атқарушы билік органы - мемлекеттік биліктің атқарушы билік тармағын жүзеге асыратын негізгі субъект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті жүзеге асыру, әкімшілік - құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік - құқықтық мәртебесі көбінесе атқарушы билік органдарының қызметінің аясында шындыққа айналады,- деген анықтама береді [5].
Шетелдік ғалымдар демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару үшін, әдетте, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа бөлген ағылшын ойшылы Джон Локк (1632-1704) пен француз ғалымы Ш.Л. Монтескье (1689-1753) болғанын айтады [6].
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік - заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы саяси өкілдіктің өкілеттілігін, әртүрлі бақылау түрлерін жүзеге асыру бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару бойынша өкілеттіліктердің жиынтығын білдіреді.
Қазақстан Республикасындағы атқарушы биліктің мақсаты:
1) Азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2) Азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің қалыпты өмір сүруіне ықпал ететін жағдайларды туғызу;
3) Азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін, қоғам ерікті, саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани өмірлері үшін жағдай туғызу.
Атқарушы биліктің белгілері:
1) Жан - жақтылығы (адамдар ұжымының қызмет ететін жерлердің барлығында және үздіксіз болуы);
2) мәжбүрлеушілігі (күшке сүйенуі - ықпал ету шараларын жеке, дербес жүзеге асыру мүмкіндігі);
3) құралдылығы (құқықтық, ақпараттық, техникалық, ұйымдық қорларының (ресурстарының) болуы);
4) ұйымдастырушылық сипатта болуы.
Атқарушы билік органы - мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылатын, өз құрылымы, құзырылығы бар, заңнамаға сәйкес құрылған, мемлекеттік тапсырмасы бойынша қатысуға құқық берілген, шаруашылық, әлеуметтік - мәдени, әкімшілік - саяси сфераларға күнделікті жетекшілікті атқарушы және бұйырушы қызмет тәртібінде жүзеге асыруға арналған, сала аралық басқарумен шұғылданатын ұйым [7].
Атқарушы билік органдарына тән белгілер:
1) атқарушы - бұйырушы қызметті жүзеге асыруы;
2) шаруашылық дербестілік берілген;
3) ереже бойынша, тұрақты штаттары бар;
4) жоғарғы органдармен құрылады;
5) атқарушы билік органдарына есеп береді және бақылауында болады.
ҚР атқарушы билік органдарының жүйесі мына схема бойынша құрылады: Үкімет - Үкіметтің құрамына кіретін Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің орталық органдары: министрліктер, агенттіктер, комитеттер - Үкіметтің құрамына кірмейтін атқарушы биліктің орталық органдары-атқарушы биліктің жергілікті органдары: облыстардың, қалалардың, аудандардың, ауылдық жерлердің әкімшіліктері [8].
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті 2015 жылғы 23 қарашада Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі [9].
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті.
Мемлекеттің қызметтің қағидалары - мемлекеттік қызметтің негізіне жататын және оның мәнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыққа алынатын бастамалар.
Мемлекеттік қызметтің принциптері:
1. Заңдылық. Мемлекеттік өкімет органдары, лауазымды адамдар Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті.
2. Қазақстандық патриотизм.
3. Мемлекеттік өкіметтің заң шығарушы, атқарушы, сот тармақатарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы.
4. Азаматтардың құқытарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдындағы басымдылығы.
5. Мемлекеттік қызметтің жалпыға ашықтығы, яғни республика азаматтарының өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызметке кіруге және мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуға тең құқылығы.
6. Жоғарыда тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттілігі шеңберінде қабылдаған шешімдердің бағынышты мемлекеттік қызметшілер мен төменгі мемлекеттік органдар қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі.
7. Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есептілігі.
8. Мемлекеттік қызметшілердің құқытық және әлеуметтік қорғалуы.
9. Мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттің міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу.
10. Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауаптылығы.
Мемлекеттік лауазым - оны атқаратын адамның өкілеттілігінің мазмұны мен көлемін қамтып көрсетеді.
Лауазымды адам - ұдайы, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын не мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - өкім етушілік немесе әкімшілік - шаруашылық қызметтерді орындайтын адам.
Мемлекеттік қызметші - заңда белгіленген тәртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен не Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті мемлекеттік органда атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттілікті жүзеге асыратын Қазақстан
Мемлекеттік қызметші:
1. Мемлекеттік әкімшілік қызметші - мемлекеттік саяси қызметшілердің құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық өкілеттілікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші.
2. Мемлекеттік саяси қызметші - тағайындалуы (сайлануы) босатылуы және мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін мемлекеттік қызметші.
Мемлекеттік қызметші - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіпте республикалық немесе жергілікті бюджеттен не Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы.
Мемлекеттік қызметшілердің екі түрі бар:
1) Мемлекеттік әкімшілік қызметші;
2) Мемлекеттік саяси қызметші.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін санаты белгіленген.
Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік-құқықтық мәртебесі - мемлекеттік қызметшілердің құқықтарының, міндеттерінің және шектеулердің жиынтығы [10].
Мемлекеттік қызметті өткеру элементтері:
1) мемлекеттік қызметке кіру;
2) мемлекеттік қызметшілерді аттестациялау;
3) қызметті ауыстыру;
4) қызметті атқару кезінде берілетін жеңілдіктер және ынталандырулар;
5) мемлекеттік қызметшінің жауаптылығы;
6) мемлекеттік қызметтің тоқтатылуы.
Мемлекеттік саяси қызметшілердің мемлекеттік қызметке кіруі тағайындау не сайлау негізінде, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген басқа да реттерде, тәртіп пен жағдайларда жүзеге асырылады.
Атқарушы билік органдары билікті жүзеге асыруға қатысуға бағытталған саяси мекеме ретінде түсінуге болады.
Кез келген мемлекеттік басқару органы атқарушы билік органы болып табылады, ал атқарушы билік органы үнемі мемлекеттік басқару органы болады.
Қазіргі кездегі атқарушы билік органының құқықтық мәртебесінің негізі толығымен жалпы көзқараспен мінезделуі мүмкін. Атқарушы билік органдары өздеріне жүктеген қызметті жүзеге асыру үшін мемлекеттік биліктік өкілеттіктермен бөлінген. Атқарушы билік органның атқарушылық билікті жүзеге асыруға арналған мұндай өкілеттілігі басқа да мұндай өкілеттілік берілген органдардан ерекшеленеді.
Атқарушы билік органдарын мемлекет бюджеттен қаржыландырады. Атқарушы билік органдарының құқықтары Қазақстан Республикасының Конституциясымен, субъектілерінің жарғыларымен және мәртебесін бекітетін басқа да нормативтік құқықтық актілермен айқындалған [10].
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір шамада ұйым деген ұғымнан туындайды, ол тар мағынада қандай да бір бірлескен қызметті жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін аз дәрежеде болса да ресімделген адамдар ұжымының жекелеген бөлігін білдіреді. Мысалы, өндірістік ұжымдар мағынадағы ұйым, ал өндірістің саласы - кең мағынадағы ұйым. Сонымен ұйым дегеніміз - белгілі бір қызметті атқаратын адамдардың ұжымы. Бұл - ұйымды белгілі бір құрылым ретінде түсіну.
Ұйымдардың мемлекеттік және мемлекеттік емес сипаты бар түрлері ажыратылады. Біріншілерін мемлекет ресми түрде құрады. Екіншілері олардың мүшелерінің еркімен құрылады (мысалы, партия).
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және мемлекеттік органдар жатады [9].
Мемлекеттік кәсіпорын - шаруашылық жөнінен бірлесіп қызмет атқару Үшін бірлестірілген адамдар ұжымы (өндіріс, қызмет көрсету, т.с.с. ). Бұлар, мысалы, мемлекеттік қазыналық кәсіпорындар (зауыттар, фабриктер).
Мемлекеттік мекеме - әлеуметтік - мәдениет немесе өзге өндірістік емес сипаты бар қызметті жүзеге асыру мақсатында бірлестірілген адамдар ұжымы. Бұл, мысалы, мемлекеттік жоғары оқу орны. Мұндай кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынадай. Олар өзінің қызметін өздерін құратын мемлекеттің атынан жүзеге асырады, бірақ олардың қандай да бір биліктік өкілеттіктері болмайды және өздерінен тысқары қандай да болмасын басқарушылық функцияларды жүзеге асырумен айналыспайды. Кәсіпорын мен мекеменің ішіндегі басқарушылық сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес оның басшылары, яғни әкімшілік жүзеге асырады [11].
Мемлекеттік емес кәсіпорындар мен мекемелерді де шамамен осылай сипаттауға болады, тек мына бір міндетті жағдайды ескере отырып, оларды мемлекет құрмайды және олар мемлекеттің атынан бола алмайды.
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдарының ерекшелігін түсіну Үшін қажет. Олар мемлекеттік органдар жүйесінде ерекше орын алады, ол мына төмендегілерден көрініс табады.
Дамыған Батыс елдерінің Үкіметі прагматикалық тәсілдер арқылы бұрынғы социалистік елдермен ынтымақтастықты нығайтып, оларды өзінің ықпал аймағына тарту саясатын ұстанып отыр. Батыстық алпауыттардан Ресейдің бұл елдерге ықпалын әлсіретуді көздеген мақсатта анық аңғарылып қалады. Бұрынғы КСРО-ның Еуразиялық кеңістігінің рөлін амариканың ірі кеңестанушысы З. Бжезинский анықтап берді: Әлемдік үстемдікті қолда ұстап қалу үшін, ұлы шахмат тақтасында өз партиямызды ойнап шығуымыз керек. АҚШ-тың тұрақты түрдегі халықаралық басылымдағы - американдықтардың қауіпсіздігі мен молшылығының ең маңызды іс,- деп атап көрсетті [12].
1.2 Қазақстан Республикасындағы атқару билігі жүйесінің
конституциялық даму негіздері
Орталық атқарушы билiк органдарын ұйымдастырудың және олардың өз қызметiн атқаруының тәртiбi Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы 1995 жылы 18 желтоқсанда қабылданған конституциялық Заңымен, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылы 13 наурыздағы қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының министрліктері (Мемлекеттік комитетi) туралы үлгi ережемен және әрбiр министрлік, агенттiк, комитет туралы ережелермен реттеледi [13].
Атқарушы билікті алатын болсақ, ол ұйымдастыру - басқарушылық, атқару - өкім ету сипаты бар функцияны жүзеге асырады. Іс жүзінде оларды мемлекеттің арнаулы органдары - атқарушы билік органдары орындайды, олардың қызметі заңдардың негізінде және соларды орындау үшін мемлекет пен оның аппаратының күнделікті ағымдағы жұмыс істеуін қамтамсыз ету мақсатында іске асырылады.
Атқарушы билік органдарының негізгі қызметі: болжау (оқиғалардың немесе процестердің дамуын алдын ала болжау), жоспарлау (әрбір басқарылатын қызметтің бағыттарын, масат, міндеттерін, сандық, сапалық көрсеткішін анықтау), басқарушы және басқарылушы кіші жүйелерді ұйымдастыру (басқару органдарын құру, құқы, міндетін айқындау, кадрлер таңдау), құқықтық реттеу (жұмыс істеуінің құқықтық тәртібін белгілеу), жалпы басшылық жасау және жедел өкім ету (басқару органдарының, лауазымды адамдардың іс-қимылдарын үйлестіру), бақылау (заңдарды, жоспарларды, бағдарламаларды орындаудағы бұзушылықтарды табу, жою шаралары, тексеру), атқарушы (өкім етуші қызметті, материалдық, қаражат, өзге де ресурстарды ескеру), ақпараттық қамтамасыз ету, әдістемелік басшылық жасау, кадрмен, материалдық заттармен қамтамасыз ету, қаржыландыру болып табылады.
Атқарушы билік органдары құзіреті сипатына қарай: жалпы құзіретті (аса маңызды органдар. Үкімет, әкімдер, әкімдіктер); салалық құзіретті, яғни қызмет салалары шеңберінде (денсаулық сақтау, ішкі істер), бұлар әдетте, министрліктер, жергілікті атқарушы органда; салааралық құзіретті, арнаулы мәселелер бойынша өкілеттілікті жүзеге асыратын органдар. Бұлар министрліктер де, агенттіктер де, ведомстволар да болуы мүмкін.
Атқарушы биліктің орталық органдары қызмет сипатына қарай: салалық, салааралық, бақылау, қадағалау, мамандандырылған органдар болып бөлінеді.
Салалары бойынша:
1. Экономика салалары бойынша Бюджетті жоспарлау және сауда, ауылшаруашылығы, көлік және коммуникация, қоршаған ортаны қорғау т.б.
2. Әлеуметтік-мәдени салалары бойынша: Білім және ғылым, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Туризм және спорт, т.б.
3. Әкімшілік-саяси салалары бойынша: Қазақстан Республикасының Әділет, Ішкі істер, Қорғаныс, Сыртқы істер министрлігі, Қаржы полициясы, Кедендік бақылау, т.б.
Атқарушы биліктің орталық органдардың түрлері:
1. Қазақстан Республикасының министрліктері;
2. Қазақстан Республикасының агенттіктері (үкіметтің құрамына кірмейді, департаменттер мен басқармалардан тұрады);
3. Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органдарының ведомостволары (комитеттері) (Шағын бизнесті қолдау жөніндегі, Әділет Министрлігінің Тіркеу, Қылмыстық атқару жүйесі, т.б.).
Қазақстан Республикасының министрліктері басқарудың тиісті саласына басшылық жасайды. министрліктерді Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Президент құрады және таратады. Министрліктер заңда белгіленген тәртіппен Республиканың барлық аумағында міндетті күші бар бұйрықтар түрінде актілер шығарады. Министрліктердің қызметін қаржыландыру тек Республикалық бюджеттен ғана жүзеге асырылады [14].
Қазақстан Республикасының Министрлiктері мемлекеттік басқарудың тиiстi саласына басшылық жасайтын, сондай-ақ, заңдарда көрсетiлген шекте салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады. Министрлiктi Премьер-Министрдiң ұсынысымен Президент құрады, қайта құрады және таратады. Министрлiктiң басшысы болып табылатын министрдi де Премьер-Министрдiң ұсынуымен Президент қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Министр министрлiктiң жұмысына басшылық жасайды және министрлiкке жүктелген мiндеттердiң орындалуы және оның өз қызметiн жүзеге асыруы үшiн жауап бередi. Ол лауазымы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң құрамына кiредi. Министрлiктiң құрылымы мен штат санын Үкiмет бекiтедi. Министрлiкте министрдiң орынбасарлары (вице-министрлерi), сондай-ақ, министрлiктiң басқа да басшы қызметкерлерi құрамында министр басшылық ететiн алқа -- кеңесшi орган құрылады. Алқаның сандық құрамын Үкiмет, ал жеке адамдар құрамын министр бекiтедi. Мининстрліктер өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша заңдарда белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының барлық аумағында мiндеттi күшi бар бұйрықтар түрiнде актiлер шығарады. Министрлiктiң қызметi тек мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Заң бойынша барлық министрлiктер өзара тең болып табылады және бiр-бiрiне әкiмшілік бағынышты емес, бiрақ олар өздерiнiң жұмыстарын үйлестiре алады, бiрлесiп қызмет атқару немесе әртүрлi құрылымдық бөлiмшелердiң бiрлескен iс-қимылдарын қажет ететiн шарттар мен келiсiмдер жасаса алады.
Қазақстан Республикасының агенттiгi де орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттiктi Премьер-Министрдiң ұсынысымен Президент құрады, қайта ұйымдастырады және таратады. Ол тиiстi мемлекеттік басқару саласына басшылықты, сондай-ақ заңдарда белгiленген шекте салааралық үйлестiру мен өзге де арнайы және рұқсат беру мiндеттерiн жүзеге асырады. Агенттiктердiң және Үкiмет құрамына кiрмейтiн басқа да орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке Үкiмет тағайындайды және қызметтен босатады. Агенттiктiң құрылымын оның басшысы - төраға бекiтедi. Әдетте, оның құрылымы департаменттер мен басқармалардан тұрады. Агенттiк төрағасының жанынан кеңесшi орган - алқа құрылады. Оның құрамын агенттiктiң төрағасы бекiтедi. Агенттiк төрағасының бұйрықтары агенттiктiң құқықтық актiлерi болып табылады. Министрлiктер, агенттiктер мен өзге де орталық атқарушы органдар туралы ережелердi, сондай-ақ, оларға құрылымдық жағынан бағынышты мемл. мекемелердiң штат санының лимиттерiн Үкiмет бекiтедi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауiпсiздiк комитетi, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі, Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiк, Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитеті Үкiмет құрамына кiрмейдi, оларға Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және оған есеп беретiн мемлекеттік орган мәртебесi берiлген.
Орталық атқарушы органның құрылымдық комитеті тиiстi орталық атқарушы органның құрылымдық бөлiмшесi болып табылады. Оны тиiстi орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен Үкiмет құрады, қайта ұйымдастырады және таратады. Құрылымдық бөлiмше орталық атқарушы құзыретiнiң шегiнде арнайы атқару және бақылау-қадағалау мiндеттерiн жүзеге асырады, сондай-ақ, салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады немесе мемл. басқарудың iшкi саласына басшылық жасайды. Орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен Үкiмет бөлiмшенiң басшысын қызметке тағайындайды және оны қызметтен босатады. Оның құрылымын, құзыретiн және басқа мемл. органдармен өзара iс-қимылының тәртiбiн Үкiмет белгiлейдi.
2012 жылдың жазында Елбасымыздың бастамасымен елімізде президенттік-парламенттік республика құруға бағытталған конститутциялық реформалардың жүргізілуі, демократиялық жаңғыртуларды жүзеге асырудың елеулі қадамы болып табылады. Парламенттің төменгі палатасында басымдыққа ие болған мажоритарлық сайлау жүйесінің пропорционалдық жүйеге ауыстырылуы партиялардың саяси сахнадағы рөлін түбегейлі күшейтті. Үкіметті құру тәртібі өзгерді, енді ол биліктің заң шығарушы тармағы алдында есеп беретін болады.
Қолымыз жеткен жағдайды және дамудың алдағы келешегін ескере келе:
- билікті одан әрі орталықсыздандыру;
- мемлекеттік басқару жүйесін реттеу мен оның тиімділігін арттыруға бағытталған атқарушы билікті реформалауды одан әрі жүргізу қажет деп білемін [15].
Біз атқарушы билік жүйесін орталықсыздандыру бағытында белгілі қадамдар жасадық, әкімдердің сайланбалылығын енгізуге қажетті жағдай туғыздық. Біз биылғы тамыз айында облыстардағы Астана және Алматы қалаларындағы аудандар әкімдерінің сынақ түріндегі сайлауларын өткіземіз және кезең - кезеңмен ауылдық округтер, ауылдар, кейбір әкімдерін сайлауды қолға алып, 2007 жылы оны аяқтадық [8, 78 б.]. Сонымен бір мезгілде Үкімет Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң жобаларын әзірлеп, Парламенттің қарауына енгізуі керек. Бұған қоса Үкімет Қазақстандағы Жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдау жөнінде мемлекеттік бағдарлама әзірлеуге тиіс.
Олар халықтың елімізде жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалардан хабардар болуына, пікір алмасулар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік туғызуы тиіс. Бұл - атқарушы органдардың халықтың алдындағы жауапкершілігі мен есептілігін арттыруға Қол жеткізудің халықты мемлекеттік басқару процесіне кеңінен тартудың әдісі. Мұндай кездесулер қоғамдық - саяси өмірдің бұлжымас ережесіне айналуы тиіс.
Әкімшілік реформаларды одан әрі тереңдете беру қажет. Бұрынғы көнерген және ырыққа көнбейтін мемлекеттік тетікті үздік әлемдік тәжірібиеге сүйене отырып, азаматтарымыздың мүддесі үшін осы заманғы, қоғамдық - саяси процестерді серпінді басқаруға қабілетті тетікке айналдыру ісін аяқтауымыз керек [13, 10 б.].
Алқалы орган ретінде Үкіметтің өзінің жұмысының тиімділігін және әрбір Үкімет мүшесі - министрдің дербес жауапкершілігін арттыру қажет.
Үкімет дербестікке ие және барлық атқарушы билік тармақтары үшін жауап береді. Ол еліміз Конститутциясы өзіне берген құқықтар мен өкілеттіктерді толығымен пайдалануы керек.
Мемлекеттік органдар тарапынан азаматтар мен ұйымдарға көрсетілетін Қызметтердің сапасын жақсарту мен мерзімін қысқарту Үшін электронды Үкімет қалыптастыруды жеделдету қажет.
Мемлекеттік қызметті жетілдіру жөніндегі шаралар кешенін іске асыру - атқарушы билікті реформалаудың кілті болмақ.
1.3 Қазақстан Республикасы Президентінің атқару билігі аясындағы қызметінің конституциялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Президентін биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада. Шын мәнінде Президент барлық билік тармақтарынан оқшау тұр. Себебі конституциялық тұжырымдарға сәйкес ол -- мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға. Атқарушы билікті тікелей жүзеге асырмаса да ол еліміздің билік құрамындағы ең ірі тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты және ол өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы. Сонымен бірге Конституцияның 40-бабынын 3-тармағына сәйкес Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, ол -- халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі (40-баптың 2-тармағы). Президенттің атқарушы өкілеттілігі Президентке Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабыңда көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіктер берілген [16].
Президент атқарушы билік саласында Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген негізде Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді; Парламент Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды; Республиканың Премьер-Министрін қызметтен босатады; Премьер-Министрдің ұсынуымен Үкіметтің құрылымын айқындайды; Парламент Мәжілісімен консультациялардан кейін Премьер-Министр енгізген ұсынумен Үкімет мүшелерін қызметке тағайындайды; сыртқы істер, қорғаныс, ішкі істер министрлерін қызметке дербес тағайындайды; Үкімет мүшелерін қызметтен босатады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; ерекше маңызды мәселелер бойынша қажеттігіне қарай Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері актілерінің күшін жояды не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұрады;
Республика Парламентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шақырады;
Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады;
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент Қарулы Күштердің жоғарғы қолбасшыларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz