Жазушы өзінің туған жері туралы бір сөзінде

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I - тарау. Ш.Айтматов әлемі және оның прозасындағы образдық бейнелердің көркемдігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1.Жазушы Ш.Айтматов түйген ой-толғамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Ш.Айтматовтың көркем прозадағы тың ізденісі

II - тарау. Шыңғыс Айтматов: Әдебиеттегі Мәңгүрттік сана ұғымы ... ... ... ...
2.1. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев шығармаларындағы адам мен аңыз проблемаларының үндестігі.
2.2.Мәңгүрттік тарихи сананы жоғалту

Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихында ХХ ғасыр мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені, бұл кезең тарихи оқиғаларға, қантөгіс соғыстарға, сан-қилы дағдарыстарға толы заман болды. Ғылым мен техниканың қарышты қадамы, жарқын болашаққа деген сенім өркениетті дамыған елдерде біртұтас жалпы адамзаттық мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында планетамызда парасаттылық пен ізгіліктің кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық мәдениеттің дамуына және оның ұлттық түрлерінің нәрленуіне, олардың, өзара қарым-қатынастарының жаңа арнаға түсуіне ерекше әсер етті.

Міне, осы жағдайларды ескере отырып, ХХ ғасыр мәдениетінің мазмұнын ашып көрсетуге екі басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның біріншісі, ХХ ғаыср мәдениеті дамуының басты бағыттары (ХХ ғасыр мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің түрлі мәдени концепцияларда көрініс табуы және т.б. мәселелері), екіншісі, ХХ ғасыр мәдениетінің (жалпы адамзаттық және ұлттық диалектика және т.б.).

Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып отыр. Дүниежүзілік өркениеттің даму барысының өзі-ақ ұлттық мәдениеттердің маңыздылығы бүгінгі таңда бұрынғыдан да артып отырғандығын және әрбір мәдениет дүниежүзілік дамудың түрлерін өз қажетінде қабылдауымен қатар, жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасу процесіне өздерінің қомақты үлестерін қосып отырғандығын көрсетіп отыр. Қазіргі дәуірде тән ерекше қасиет - ұлттық мәдениеттердің тұйықтықтан арылып, бір-бірімен байланыстарын жаңа сапалық дәрежеге көтеруі болып табылады.

Ш.Айтматов шығармаларында өзінің шығармашылық позициясы мен өмірге көзқарасын жаңа бір биіктен танытып, адамгершілік негіздерін зерттеуде, адамның табиғи қасиетін танытуда шебер жазушы екенін дәлелдеген жазушы. Көркем шығармада аңыздық желіні пайдалану үрдісі қай кезең, қай дәуір әдебиетінде де мол кездесетіні белгілі. Бұған қазақ әдебиеті тарихынан да көп мысал келтіруге болады. Бәрін тізіп жатпай-ақ Абай, Шәкәрім, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Иса Байзақов, Сәбит Мұқанов, Сапарғали Бегалин, т.б. поэмаларын еске түсірсек те жеткілікті. Келтірген мысалдар арасында ой жүгіртсек жаңа жазба әдебиетінің қалыптасу, даму барысында көркем бейне жасау, өткен тарих шындығын бейнелеу поэзия жанрында көріну және аңыздық желіні пайдалану тағы да еске түсетіні рас. Осы бір үрдіс өткен ғасырдың алпысыншы жылдары прозалық шығармаларда да молынан ене бастады [1,41б].

Осы бір құбылыс Әбіш Кекілбаевтың Ханша-Дария хикаясы, Күй, Аңыздың ақыры тәрізді прозалық шығармаларында-ақ көрініс тапса, Ш. Айтматовтың Боранды бекет, Ақ кеме шығармаларында Адам деген кім, ол өмірге неге келіп, неге кетеді, оның болмысының мәні неде деген сияқты философиялық проблемаларды қойып, соны керемет шеберлік деңгейінде шешеді.

Ел тағдыры мен жер тағдырынан қымбат нәрсе болушы ма еді?! Бастауы мен қайнары көне- көне дәуірлерде, ықылым заманалар қойнауында жатқан осынау халық өмірінің мәңгілігін тануға, таразылауға, сүюге, дәріптеуге, асқақтатуға үйретер жазушы әлемінің мақсаты мен мұраты да осы екеніне сенеміз.

Осы мақсатта Ш. Айтматов және қазақ жазушылары қаламынан туған туындылары арқылы - барлық халықтардың өмір сүруі үшін лайықты, шын мәнінде адамға тән материалдық және рухани жағдай жасау, планетамыздың тіршілік жағдайын қамтамасыз ету, оның байлықтарына ұқыптылықпен қарау екеніне тоқталамыз.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Ш. Айтматов шығармаларын талдау. Ш. Айтматов пен қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаев, шығармасымен байланысына тоқталып, олардың әдебиет процесіндегі орны мен қайнар бұлағын саралау, көкейкесті мәселелері аспектісінде қарастыру.

- Ш.Айтматовтың еңбектеріне шолу жасау;

- шығармашылығының әр түрлі саласы бойынша талдау жасай отырып, жазушының өзіндік қолтаңбасын айқындау;

- әдебиеттің теориялық мәселелері жайлы толғамдарын бүгінгі қазақ әдебиеті негізінде салыстыру;

Диплом жүмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: ғылыми еңбектерді және жазушы шығармалары туралы жазылған мақалаларды саралап талдау, өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру.

Диплом жұмысының дерек көздері: зерттеу еңбектері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, Ш.Айтматов шығармалары, естеліктер.

Зерттеудің нысаны: Ш.Айтматовтың әртүрлі тақырыптар бойынша жазылған шығармалары. Ш. Айтматовтың әртүрлі тақырыптар бойынша жазылған шығармалары.

Жұмыстың құрылымы: Кіріспе бөлім, екі тарау, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе

Әсілінде, талант табиғатын ашатын тумысынан ерекше жаралып суреткерлік қасиетімен ерекшеленетін киелі өнер саналатын сөз өнерінің үдесінен шығу кез келген суреткердің бағына бұйыра бермейді. Ол хас шеберлігімен дараланатын бейнеткеш шын таланттардың қолынан ғана келетіні белгілі.
Киелі өнер саналатын сөз өнерінің байыбына барып ой талқысы мен қалам азабының сырына қаныққан жан ғана ұлы суреткер деген ардақты есімді иеленетіні заңдылық. Осы құдыретті сөз өнерінің өрісін кеңейтіп ой азабында шырмалатын таным мен талғамы жоғары бейнеткеш суреткерлердің қатары да сирек.
Көркем шығарманың атауы әмәнда авторлық концепциямен, суреткерлік идеямен һәм образдар табиғатымен жымдасып келуі өте сирек құбылыс. Туындының эстетикалық әсерін, бар ой-салмағын сығымдап, бір ғана атауына сыйғызып, символдық мәнге айналдыруға, әрине шын таланттың ғана қауқары жетпек. Ана - Жер-Ана, Қош бол, Гүлсары, Ақ кеме, Боранды бекеттің образды мағынаға ие болуының астары осындда жатса керек. Бұл қалам-қабілет - сөз өнерінде қырғыз әдебиеті поэтикасының құдіретін танытқан Шыңғыс Айтматовтікі. Адамзаттың зілмауыр проблемаларын там-тұмдап шығармасына төккен суреткер әлем мен адам алдына өмірлік құндылықтарды көрсете алды. Бір шығармасымен екіншісі ұқсамайтын Айтматов шығармашылығының тағдырлы кейіпкерлері Жәмиладан басталып, Танабай, Едігеден асып, Авдий Калистратов, Бостан Үркіншиев болып жалғасты.(1)
Көптеген әдебиет зерттеушілері, сөз зергерлері болсын Айтматовтың әдебиетке әкелген құбылысы, жаңашылдығы қандай деген сұрақ төңірегінде ізденіп жататындығы бар. Дәуір мен уақыт тоғысында болып жататын қимыл қозғалысты суреткерлік тұрғысынан шығарма желісіне арқау етіп бере білетін жазушы әу бастан тамырын терңнен алатын халықтық дүниетаным мен даналық сырларына қанық болып өткенімізбен бүгінімізді үндестіре байланыстырып астарлы ой мен көркемдікпен өрілген астарлы тілі арқылы бере білуінде.
Жазушы үшін шығармаларына материал жинау үнемі тоқтаусыз жүргізілетін ізденіс нәтижелері жазушының білуге деген құштарлығы талант тасасында қалатын бейнеткештігі шығармашылық тұлғасын даралайтын негізгі ерекшеліктер. Бала күнінен ұлттық рухта тәрбиеленіп Манас жырына сусындап өскен ұлы жазушы шығармасында үнемі тарихи сананы еш қашан өшіруге болмайтынын ұлт басынан өткен зобалаң мен қасіретті кеңестік кезең үстем құрып тұрған кезде де шығармаларында ашық айтуында.
Ш.Айтматов жазу жұмысы кезінде шығармашылық еңбектің азабын басқалардан кем тартпайды, сол азаптан арылу жолында өмір тәжірибесіне, дүниетанысына, суреткерлік нысанасына сүйенеді. З.Қабдолов

Айтматов феномені дегенде нені түсінеміз? Дүйім жұрттың назарын аударып адам, қоғам, ұлт сияқты қастерлі ұғымдарды біртұтастықта қарап үнемі шығармаларының өзегі болатын жазушы, ертеректе жас шағында, алдымен қалың оқырмандарға әңгіме, повесттерімен танылса, кейіннен күрделі тақырыптарда шығармалар жазып онда көтерілеті мәселелерді бірігіп шешу керектігін алға қоюында.
Жазушыны абыройын асқақтатып, зау биікке көтерген шығармаларында адамзатқа ой сала, ойландыратын өзекті деген проблемаларды шығармаларында батыл көрсетіп жалпақ жұртқа үн тастап, істі жұмыла шешуге шақырады. Бұл адамның құмарлықтары туралы (билікке деген ерік, махаббатқа деген, жалғыздыққа деген ерік), олардың зияндылығы, құдыреті мен сұлулығы туралы әңгіме. Осының бәрінен жоғары тек адамның ізгілігі мен бойындағы жылуы ғана жеңе алады, мұның бәрін табиғат, адам, адамзат игілігі үшін өзгертуге болады деген сенімнен туған шығармалар.
Ұлы суреткердің алып ұшқан қиялынан туған әлемі әркез оқырманын өзімен жетелеп ұйытып әкетер сыршыл қасиеттерге толы. Айтматов шығармаларының басты айбыны не десек оның қайталанбас құдыреттілігі жазушы шығармаларында шырмалып шымыр келетін халықтық аңыз аңыздарда символдар мен мифтерде, осының бәрі түп-тамырымен тереңнен қопарылып сыр шертетіндігінде, туған халқының бітім-болмысымен астасып жазушы да, одан нәр алып, осы шындыққа жан бітіріп, қайта түрлендіріп жан бітіретіндігінде.
Шыңғыс Айтматов - қырғыз халқының ұлы жазушысы, ойшыл гуманист, қоғам және мемлекет қайраткері, Лениндік сыйлықтың иегері (1963), ҚырғызРеспубликасығылымдаракадемияс ыныңакадемигі (1974), Социалистік Еңбек Ері (1978), КСРО Мемлекеттік сыйлығының үш мәрте иегері (1967, 1975, 1980). Қаламгер проза жанрында, драматургия, әдебиет сыны, аударма және киносценарий салаларында бірдей өнімді еңбек еткен. Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 1928 жылы 12 желтоқсанда Қырғыстан Республикасы Талас өңіріндегі Шекер ауылында дүниеге келген. Жазушы өзінің туған жері туралы бір сөзінде: Менің ата мекенім - Шекер аулы... Манас тауының шыңдарынан тамшыға тамшы қосылып, біздің Шекерге ақкөбік, көкбурыл су ағып келеді. Оның аты - Күркіреу. Атына заты жарасқан, маңындағы бар тіршілікке ғұмыр сыйлап келе жатқан су... Шекерге жақындағанда-ақ, жүрегім алас ұрады. Шіркін, алдыңнан күнге шағылыса асқақтап Манас-Ата шыңы көрінген сәттегі жан тебіренісін айтсаңшы!... - деп өзінің туып-өскен жерін, табиғаты ғажайып қырғыз өлкесін сағынышпен тебірене еске алады. Ш.Айтматовтың өміріне шолу жасайтын болсақ, оның балалық шағы сұрапыл соғыс жылдарымен тұспа-тұс келді. Тылдағы ауылдың небір қиындықтарын басынан өткереді. Мектептегі оқуын амалсыз тоқтатып, он төрт жасынан ауылдық кеңестің хатшысы, он бес жасында аудан бойынша салық жинайтын агент, трактор бригадасының есепшісі және хат тасушы сияқты түрлі жұмыстар атқарады. Адамның балалық шағы оның өміріндегі өзгеше бір оқшау, ерекше мәнге ие болатын кез. Балалық шағында келешек өміріне өзгеше әсер ететін қилы оқиғалар өтеді. Осының барлығы жазушының өмірінде терең із қалдырды. Ш.Айтматов: Соғыс жүріп жатты. Елдің жаны жаралы, көңілі қаралы. Осы кезде өмір мен үшін беймәлім беттерін аша бастады. Халық тұрмысының небір сан тарауларын өз көзіммен оқуға мәжбүр болдым. Кейіннен мұның біразын шамам келгенше Бетпе-бет, Ана - жер Ана, Жәмила, Шынарым менің, шырайлым менің, сияқты повестерімде көрсетуге тырыстым. Көріп-білгенімді жаздым, бәрін есте сақтап жаздым, - дейді. 1945 жылы мектептің алтыншы сыныбын бітірген соң, Жамбыл малдәрігерлік техникумының зоотехникалық бөліміне оқуға түседі, оны үздік бітіріп, Бішкектегі ауылшаруашылық институтына емтихансыз қабылданады. 1953 жылы ауылшаруашылық институтын үздік бітірген соң Қазақстандағы Жамбыл облысында зоотехник болып қызмет атқарады. Одан әрі: көптеген сан-сала жауапты жұмыстармен айналысады. Ш.Айтматов түркі әлемінің дамуына үлес қосқан ерекше үлесі үшін Түркі тілді елдердің мәдениет министрлерінің кеңесі (TURKSOY) тағайындаған халықаралық көрнекті сыйлықтың тұңғыш лауреаты (2008), тағы да басқа көптеген халықаралық сыйлықтарының иегері. Ең бастысы, ол - туған елінің ең жоғарғы Қырғыз Республикасының Батыры атағымен марапатталған. Шыңғыс Айтматовшығармашылық ізденістерден де қол үзген емес. Ш.Айтматовтың алғашқы туындылары Әшім (1952), Сыпайшы (1953) Ақ жауын (1954), Мұрап (1955) ХХ ғасырдың 50-жылдары жарияланды. Онан кейін Байтамтал бойында (1961) Аспалы көпір (1956), Бетпе-бет (1957) Алғашқы ұстаз (1961), Ботагөз (1961), Шынарым менің, шырайлым менің (1961), Құс жолы (1963), Қош бол, Гүлсары! (1966), Қызыл алма (1964), Атадан қалған тұяқ (1968), Ақ кеме (1970), Ерте қайтқан тырналар (1975), Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет (1977), Боранды бекет (Ғасырдан да ұзақ күн) (1980), Жан пида(1986), Кассандра таңбасы (1995), Құз басындағы аңшының зары (1997), Таулар құлағанда (2006) т.б. болып жалғаса берді. Г.Асқарова
Жазушы Ш.Айтматовты өзімізге меншіктеп жататынымыз бар, шығармалары қазақ оқырмандары арасында кеңінен танылып адамзаттың Айтматовы деген атауды да жазушыға берген халықтың бағасы, ықыласы мен сүйіспеншілігі деп білеміз. Себебі жазушының тағдырында қазақ халқымен байланыстыратын жағдайлар өмірінде көп орын алған. Олардың ішіндегі ең бастысы жазушының өмірінен үлкен орын алып әрдайым мақтанышпен еске алып үнемі айтып отыратын қазақ әдебиетінің алыбы кемеңгер Әуезовпен таныс болғандығы. Шыңғыс Айтматовтың әлемдік деңгейде үлен жазушы болатынын тап басып болжағандай, жазушылық қадамына батасын беріп тілектестігін білдірген ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов болатын.
Менің шетелге шығарда төлқұжатымдай қастерлеп өзіммен ала кететін екі ұлы есім бар. Бірі - Манас та, екіншісі - Мұхтар Әуезов. Мен әрқашан сол екеуінің әруағына сыйынып жүремін, - деген сөз қалдырған Шыңғыс Айтматов заңғар Мұхаңа айнымас адал іні бола білді. Шыңғыс Айтматовпен қазақ әдебиетінің ақын-жазушыларыда тығыз шығармашылық қатынаста болды: Зейнолла Қабдолов, Қалжан Нұрмаханов, Тахауи Ахтанов, Қалтай Мұхамеджанов, Сейдахмет Бердіқұлов, Асқар Сүлейменов, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Нұрлан Оразалин, Мұхтар Шаханов т.б. қазақ қаламгерлері шынайы достық рәуіштегі шығармашылық байланыс орнатты.
Жазушыны алғаш әлемге танытқан таңдаулы туындысы әйгілі Жәмилә повесі Шығармадағы басты кейіпкер - Жәмилә бейнесі қазақ оқырмандарына да қадірлі, қымбат. Қазақ халқы Жамиләны шынайы өмірден алынған жанды, бейнелі образ болғандықтан сүйді, құрметтеді. Мұхтар Әуезов Қазақстаннан Толыспаған Толстойлардың арасынан өзінің ізбасарын іздеді, бірақ таппады.Ақыры, Қырғыз елінің балаң жазушысы Шыңғыс Айтматовты тапты. Оның Жәмиласына Литературная газетадан хикаятын жаңашыл, тың туынды ретінде жоғары баға берді. Бір сәті түскенде, Луи Арагонның қолына Шыңғыстың Жәмиласын тигізіп, оқып шығуына мүмкіндік жасады. Ол шығарманы француз тіліне аударды. Өмірінде қырғыз ұлтын білмейтін менменсінген Еуропа елі балаң жазушының талантына тәнті болып, таңырқады. Мұхаң Лениндік сыйлық беру Комитетінің мүшесі ретінде, Шыңғыс Айтматовтың Тау мен дала хикаясы атты кітабының Лениндік сыйлық алуына себепкер болды. Бүгіндері Шыңғыс Айтматов екінші Мұхтар Әуезов болып, шығыстан дүбірлетіп шыққан Дүние жүзінің Шыңғыс Айтматовы аталып отыр. (Мұхтартану).
Бауырлас қырғыз халқының текті ұлының есімін белгілі қазақ ғалымы Бейсембай Кенжебаев қойған. Бұл жайында интернеттегі Әдебиет порталында Ш.Айтматов және қазақ әлемі 10 дерек атты мақаласында Асылбек Байтанұлының жазғанынан үзінді келтірсек. Бұл турасындағы мәліметті жазушы Әлібек Асқаровтың Алатаудың арғы жағы, бергі жағы атты мақаласынан (Егемен Қазақстан, 11 қараша, 2017ж.) табамыз. Мақаладан үзінді келтірелік: Бүгінгі әдеби сынның марғасқа - лары - ның бірі Құлбек Ергөбек айтқан мына бір естелікті естігенде біз де қайран қал - ғанбыз...Атақты әдебиеттанушы ға - лым, Құл - бек Ергөбектің рухани әкесі Бей - сембай Кенжебаев пен Шың - ғыстың әке - сі Төреқұл Мәскеуде И.В.Сталин атын - дағы Күн - - шығыс еңбекшілері ком - мунистік университетінде бірге оқыпты. Олар айнымас достар болыпты. Достықтары соншалық, университетті бітірерде: Үйленіп, перзент көрерміз. Сонда бірімізден ұл, бірімізден қыз болып жатса, атастырайық, екеуміз бел құда болайық. Егер екеумізден де ұл болса, Шыңғыс қағанның атын берейік, ал егер екеумізден де қыз болса, Шолпан деп атайық, - деп қол алысып, төс түйістіріп серт - тесіпті. Кейін, отызыншы жыл - дардың ортасында екі дос Мәскеудегі тағы бір жиында кездесіп қалады ғой...
Боранды бекет романының жазылу тарихы, оның сюжетіне түрткі болған экономика ғылымдарының докторы, академик Бақберген Сәрсенұлы Досманбетов. Шыңғыс Айтматов Люксембургте елші болған кезіндегі екі рет болған кездесуіндегі өзара әңгімелері арқылы жақсы жеткізіпті. Жетпісінші жылдары пойызбен Шыңғыс Мәскеу жақтан келе жатқанда, Қазалы стансасынан қырғызға ұқсас қазақ отырған бейтаныс шалдың әңгімесін негізге алып, "Боранды бекет" повесін жазған. Б.Досманбетов "Сүйем сені, Сыр елі" атты өмірбаяндық деректі кітабында Шыңғыс ағаның сөзін былайша баяндайды: "Міне, сол шал Төретамға дейін 1,5 сағат ішінде "Боранды бекет" романының жалпы желісін айтып берді..дейді жазушы.

1.2. Ш. Айтматовтың көркем прозадағы тың ізденісі.
Ш.Айтматовтың әлемдік әдебиеттің алтын қорына қосылған ақыл-ой көркемдігімен нақышталған Жан пида, Боранды бекет романдарының оқиғалары қазақ жерімен тығыз байланысты. Мәңгүрттікті суреттейтін Боранды бекет романының сюжеттері ұлан-ғайыр Сарыөзек даласында өтеді. Роман аңыз әңгіменің желісіне құрылған. Жазушы тақырып таңдауда да үлен мән беріп, метафоралық терең астармен атын қоя білген, олай дейтініміз романның желісінде баян етілетін қолдан жасалған мәңгүрттік емес рухани мәңгүрттік яғни адамзат үшін ең қауіптісі осы деп ой түйеді. Шығарманың түйген басты идеясы баласы үшін жанын құрбан қылмақ, жанталасқан Ананың бейнесі арқылы мәңгүрттіктің адамзат баласы үшін қауіпті, ең қатерлі дерт екенін келешек ұрпақты осы дерттен ада болуын сақтандырып, жаны тыншымай барлық өркениетке үн тастап олардың назарларын аударып, басты нысанға алып дабыл қағады. Жазушының қай шығармасын алсақта Жан пида дағы Авдий, Боранды бекеттегі Едіге образдарын үлкен тартыс алаңына алып шығып ізгілік пен руханилық қасиеттерді екі қаһарманның бойына жинақтайды. Едіге қарапайым темір жолшы, еңбек адамы ғана емес ол қасиетті ана сүтімен дарыған ата-бабасының дәстүрін жалғастырушы, сан ғасырлап ұрпаққа мирас болып келе жатқан дәстүріміздің жоқшысы, жанашыры. Жазушының да шығарма идеясы қылып алған негізгі айтар ойы да осы халықтың тарихи санасы немесе жеке адамның санасы болсын оның адамгершілігінің негізі, рухани құндылықтары ғасырлық қалыптасқан тәлім-тәрбиесі халықтың басынан өткізген зұлмат кезеңдері бәрі-бәрі халықтық аңыздарда орнығып, тарихи іс-әрекетінде көрініс тапқан осының негізінде қалыптасатын ұлтық мінез екені білеміз. Тарихи сананы жоғалтпау мәселесін адам тағдырымен берілетін романда өзіндік көркемдік шешімін тапқан.
Тандыры кепкен өзектер мен тақыр жыралардан қу құлқынға талғау табу үшін зор шыдам керек. Біресе ін қазғыш мақұлықтың шиыр-шимай шалағай ізін кесіп, біресе саршұнақтың інін апыл-ғұпыл қазып, енді бірде жыраның тұмсығына тығылып қалған атжалман алаңқайға секіріп шықса мүлт жібермей бас салмақшы болып зарыға аңдып, кәкір-шүкір аулап ақсиған аш түлкі бүлкіл жортақпен алыстан көрінген темір жолға қасара жақындап келе жатты.
Даланы қақ жарып, ұзыннан-ұзақ бозамықтана жонданып жатқан шойын жол аш түлкіні әрі ынтықтырып, әрі үрейлендіргендей. Жерге жел ықтырған ащы кермек түтінін будақтатып, әудем жерді дүрсілдетіп, дүр сілкіндіріп иә шығысқа, иә батысқа қарай пойыздар зулап өтіп жатыр (Ш. Айтматов. Боранды Бекет. Алматы, Жалын, 1986, 7-бет)-деген жолармен басталатын.
Сондай-ақ, жазушы романдарында көтерілетін күрделі ғаламдық проблемалар толастамай қайта оқырмандарын сюжеттік желісімен қызықтыра түсіп адамзаттық проблемалардыда астарлы оймен беріп отырады. Темір жол жағалаған аш түлкіні суреттеу арқылы жазушы қазақ даласының экологияға ұшыраған сұрықсыз күйін бейнелеп кетеді. Тандыры кепкен өзектер мен тақыр жыралардан қу құлқынға талғау табу үшін темір жол бойын жағалаған аш түлкінің консерві қалбырлары мен шөлмектердің иісінен тыжырынып шиыршық атып ыршып түсетін түлкіні суреттеу арқылы адамзаттың қоршаған ортаға тигізіп жатқан зиянынан туындаған экологиялық проблемаларды басты назарға алуды ұсынады.
Шығармадағы қақтығыс екі оппозицияда қарама-қайшы екі тең идеямен ұсынылған. Бұл қақтығыс екі аңызға айналған сюжеттерде айқын көрінеді және романның қазіргі заманғы сюжеттеріне жобаланып, оның идеялық мазмұнын түсіндіруге ықпал етеді. Шығармадағы тартыс шешілмейді, автор оқырмандарға оны өз бетінше шешуді ұсынады.
Қазіргі уақытта бұл романда өз халқының мәдени дәстүрлерін елемейтін адам өз анасын танымайтын, сондықтан оны зұлым қожайынының бұйрығымен өлтірген Мәңгүрт құлға ұқсайды деген идеяны жиі естуге болады. Алайда, Айтматов романының мұндай түсіндірмесі оның барлық идеологиясын қамтымайды, өйткені бұл жұмыс диалогтық, сондықтан күрделі және идеологиялық тұрғыдан түсініксіз. Бұл түсіндіру, атап айтқанда, романның тағы бір аңызы - барлық дәстүрлерге қарамастан, жас сұлулыққа үмітсіз ғашық болған және сүйіспеншілігінен бас тартқысы келмейтін Райымалы аға туралы аңыз.
Романдағы Қазанғапты кісілік қарапайым біртоға үндемейтін ақылды данагөй ретінде танимыз олай дейтініміз Едігені тағдыр айдап осы Қазанғапқа жолықтырды. Едігенің соғыстан қайтқан кезі басында контузиясы бар ауыр еңбекке, қара жұмысқа жарамсыз кезінде Қазанғап жәрдемші болып екеуін Борандыға алып келді емеспе, Борандыны ұжмақ деп айта алмаймын жазы ыстық, қысы қатал бір жыл тұрып көріңдер саған алдымен ағарған ішу керек, деніңе дәру болып тыңайып ауруыңнан айығып денсаулығыңды күтсең сосын қалаған жеріңе кете бер. Бізге теміржолға жұмыскердеген ауадай қажет екеуіңеде тұрақты жұмыс болады деп жанашырлық танытқан сөйткен Қазанғап жоқ енді жоқ бұның бәрі ой шегінісімен Едігенің көз алдынан өте бастады Қазанғаптай арыспен өткізген ұмытылмас, қимас күндер енді оған тек естелік қана болатынын ойлағанда ол іштей күйінді.
Шығарманың негізгі сюжеттік желісі романның бас кейіпкері Едігенің көне зират Ана-Бейітке баруы. Борандылықтар бар қасында қаза болған Қазанғапты жерлеуге апарады Қазанғап табан аудармастан 44 жыл бойы осы елсіз Сарыөзек даласының Боранды бекетінде еңбек еткен болатын.
Романда Қазанғаптың қазасын естіртуге келген әйелі Үкібаланы көріп бейнесіне тұнжырап ойға кететін жері бар:
Әй, дүние-ай десеңші, Үкібала бір кезде бидай өңді, қызыл шырайлының әдемісі еді ғой, қап-қара мойылдай көзі нұр шашып тұрмаушы ма еді. Енді міне, аузы опырылып, ұрты салбырап қалыпты. Тіпті дәурені өткен әйел затының өзіне тісі түсіп, кетік болу жараспайтыны осыдан-ақ көрініп тұр. (Әй, Едіге, әйеліңді әлдеқашан станцияға алып барып, әлгі темір тіс салдырып беру керек еді ғой. Осы күні көрі де, жас та салып алып жүр ғой!) Бұл аз болғандай, ысырылған жаулығының астынан қобырап шығып кеткен шашы аппақ қудай екенін аңғарып, Едігенің жүрегі сыздап қоя берді. "Шіркін-ай, мұнша қартайып кеткен екенсің ғой", -- деп әйелін іштей елжірей аяп, бұған өзін кінәлі санағандай сезімде қалды. Көп жылдар бірге кешкен өмір үшін, коп жылдық риясыз жар жақсылығы үшін, оған қоса дәл қазір түнделетіп, ту жер түбінен жүгіріп жеткені үшін әйеліне деген ағыл-тегіл риза сезім Едігенің бойын биледі. Түн ішінде бейшара Қазанғап қарттың қазасын естірткелі ұшып жетті. Қаңырап қалған жаман тамда жалғыз жатқан шалдың өліміне тек Едіге ғана егілетінін біліп келді. Жадау жұртта жалқы жатқан Қазанғап Едігенің екі туып, бір қалғаны емес, бірақ сонда да одан басқа жанашыры жоқ екенін діттеп келді.
Қандай асыл еді десеңші! Ақырында жүзін жабатын адамда болмай қалды қасында, -- деп назаланды Үкібала жылап отырып. -- Мұндай болардеп ойлаппа едік! Ақырында... -- деп барып, "ит өліміндей болды" демекші еді, онсызда түсінікті болған соң, соңғы сөзді аузынан шығармай, жұтып қалды. (Боранды бекет романы).
Едіге іштей егіліп, Қазанғаптың қазасы Едігенің жанына батып, қатты күйзеліп Қазанғаптың артында ұрпағы бар ол бөзөкпе Сабитжанның барынан не қайыр біз бармыз оны жоқтатпаспыз, Қазанғаптай асыл ерді қаңыраған қапаста жатқызып қоймаспыз деп алдағы атқарылатын ауыр жұмысты шешудің қамын ойластырып кісілік танытады. Үкібалаға алдымен Шәймерден кезекшіге барып ескертуін және Борандылықтарды хабардар қылыпҚазанғаптың қасында өлікті күзету керектігі сияқты тапсырмалар бере бастайды. Ендігі басты қызмет Едігеде, ата-баба дәстүрімен өлікті жөнелту Едігеге сын болатынын ол жақсы біледі, Қазанғаптай досының аманатын орындау, бабалар жатқан Ана-бейітке жерлеуді, оны ақ жуып арулап көму, ол үшін үлкен сыналар сәт, парыз екенін біледі.
Ғалым, философ С.Ақатаев Кісілік сабағы мақаласында:Әдетте, қаза тек Едіге емес, иісі қазақ үшін үлкен сын. Кезінде соғыстан миы шайқалып, мүгедек болып қайтқан Едіге Қазанғап қол ұшын созып, жәрдемдесіп, дос жолына малын садақа етіп, Едігенің босағасына Қаранарды байлап, шама шарқынша көмегін көрсетсе, енді, қазақ этнографиясының дәстүрлі жосығы бойынша, Қазанғап жолына Едігенің жаны садақа болар күн туды. Қаза дара келмей Едігенің өміріне ғасырға татарлық бір күнді арқалай келді,-дей келе, Едігенің адам өлімін физиологиялық құбылыс емес, адамгершілік категориялардың тоғысқан, өмірмен жанды қатынаста тұрған философиялық тіршілік проблемасы ретінде қабылдайтынын атап өтеді[4;31]. Романда Борандының Едігесімен қатар Борандының Қаранарының аты жиі аталады. Халқымызда Нар жолында жүк қалмас дегендей Қаранар жойқын күштің символы ретінде көрінеді. Әдебиетімізде Махамбет ақынның Қара нар керек біздің бұл іске деп толғанатыны бар. Тілімізде болсын жалпы түркі дүниесінде түркі халықтарына ортақ дүниетаным тұрғысында алсақ Нар - қара күш, символдық терең мағыналары бар екенін білеміз. Жазушы ит байласа тұрғысыз, тандыры кепкен Сарыөзек даласында тұру үшін үлкен шыдас керек демекші Едіге мен қара нарды қатар қойып суреттейді. Халқымыздың салты бойынша ерулік деп бәсірелеп Қаранарды бота кезінде Едігеге Қазанғаптың өзі берген болатын. Өлікті жөнелту жолында Қаранарды жабулап ертеңгі ұлы іске дайындаған Едіге Қазанғаптай адал досын ақтық сапарға жөнелтуҚаранар екеуіне артылатын жүк екенін біліп дайындыққамына кіріседі.
Жазушының сөзімен айтсақ: Еңбек сүйгіштік - адамның адамдық қасиетінің негізгі өлшемдерінің бірі екендігі баршаға белгілі. Осы тұрғыдан алғанда Едіге Жангелдин (оны білетін кісілер Боранды Едіге деп те атайды) нағыз еңбеккер жан. Ол былайша айтқанда, еңбегімен ел мен жерді көркейтіп жүрген адамдардың бірі. Ол өзі өмір сүріп отырған дәуірге терең тамыр жіберген адам, оның болмысының мәні де сонда - ол өз заманының ұлы.
Міне, сондықтанда романда сөз болған проблемаларды ойға алғанда дүниені тап соның - майдангердің, темір жол жұмыскерінің көзімен танудың мен үшін айрықша маңызы болды. Шама-шарқымның жеткенінше бұл ниетімді жүзеге асыруға тырысып бақтым да. Боранды Едіге бейнесі - басты зерттеу объектісі еңбек адамы болған және болып та отырған социалистік реализмнің негізгі принципіне деген менің өз көзқарасым. Алайда мен еңбеккер деген ұғымды тек ол қарапайым, әдеттегі адам болғаны үшін, ынтышынтысын салып жер жыртып, немесе мал бағып жүргені үшін ғана дәріптеп, көкке көтеруден аулақпын. Өмірдегі мәңгілік және аз күндік маңызы бар мәселелердің тоқайласуы тұрғысынан алып қарағанда еңбеккер - адам тұлғасының биіктігіне, рухани өмірдің байлығына, өз заманының рухын қаншалықты бойына сіңіре білгендігіне қарай бағаланады. Сол себепті мен Боранды Едігені өз заманында орын теуіп отырған тіршілік тәртібінің орталығына, өзімді толғандырып жүрген мәселелердің орталығына қоюға тырыстым.
Боранды Едіге жаратылысы мен кәсібіне байланысты ғана еңбеккер атанған адам емес. Ол - еңбек жанды адам. Еңбекжанды адам үнемі өзіне-өзі сұрақ қоюмен болат, ал басқалар ондай сұрақтарға қашан да дайын жауап тауып алады, сол себепті олар қандай да бір істі қаншалықты жақсы атқармасын әрдайым ықылассыз орындайды, өмірден тек алуды ғана біледі. Еңбекжанды адамдарды бір-бірімен әлденедей туыстық сезім жақындастырып тұрғандай - олар бірін-бірі танып, түсінуге бейім, түсінбесе ойлануға ықыласты. Біздің заманымыз оларға ой азығы бұрынғы ешбір заманда болып көрмегендей мол дәрежеде беріп отыр. Айтматов боранды бекет. Едіге еңбеккер жан жалпы жазушы шығармасында еңбек, еңбек адамы қандай болу керек дегенде социалистік рализм тұрғысында суреттегенін жазушы романның басында айтып кетеді романның атауы Боранды бекет деп аталуы да кішкентай елеусіз ғана бекет болғанымен бірақ тоғыз жолдың торабында тұрған күре тамыр сияқты. Борандыға өзек байлаған екі адам бар бірі Қазанғап болса, бірі Едіге.
Бір күні ғасырға татитын өмірдің қазығы осы Едігелер. Еңбеккер қарапайым теміржолшы. Ұлтық қасиеттерімізді, бүтін болмысымызды айна қатесіз жеткізетін ұрпақ сабақтастығын байланыстыратын да осы қасиеттерді Едігенің болмысы арқылы суреттейтін жазушы Едігені аңыздағы мәңгүрт пен қазіргінің рухани мәңгүрттеріне қарама-қарсы қойып салыстырып отыру арқылы шығарманың негізгі идеясын ашады.
Ал Қазанғап осы жерде тапжылмай қырық төрт жыл жұмыс істегенде, басқалардан гөрі ақылы аз болды дейсіз бе? Едіге Қазанғаптың бір өзін өзгенің он шақтысына айырбастамас еді... Амал қанша, Қазанғап жоқ енді, жоқ...
"Е, кәрілік деген итің де келіп қалған екен-ау, -- деп қойды ол -- Шал-кемпір болды деген осы! Құдай күш-қуаттан әлі ажыратпаса да, әлі дилы болса да, жасы түскір зымырап жылжып алпыстың үстінеде шығып қалған екен. Тұп-тура алпыс бір қазір. Енді бірер жылдан кейін "пенсияға шық" деген тықыр да таяп қалар-ау" -- деп мырс етті Едіге. Бірақ пенсияға жуық арада кете қоймайтынын біледі. Бұл маңайда оның орнына адам тауып қоя салу оңай шаруа емес -- жол жөндеудің шебері, стрелочник болып анда-санда біреу ауырып қалса, не демалысқа кетсе ғана ауысады, әйтпесе бес аспап жұмыскердің өзі. Жер шалғайлығы үшін, шөл далада жұмыс істегені үшін қосымша ақы береді екен деп мұның орнына біреу көз алартып жүрмесе? Әй, кім білсін. Қазіргі жастардың ішінен ондай талапкер табыла қоярма екен.
Сарыөзектің разъездерінде тұру үшін адамда рух болу керек, әйтпесе арам қатасың. Дала -- кенен, адам -- ноқат. Саған жайлы ма, жайсыз ба -- далаға бәрібір; далада қалау болмайды. Тұрғың келсе -- тұр. Тұрғың келмесе -- жолың, әне. Ал адамға бәрібір емес. Адам жер таңдағыш: оған басқа бір жерде, басқа бір адамдардың арасында балпандай бақыт бардай, ал бүл арада тағдыр оны сарсаңға салып қойғандай көрінеді де тұрады... Осындағы Шаймерден кезекшінің үш аяқты мотоциклі бар. Өзі де мінбейді, өзгеге де бермейді -- үстіне шыбын қондырмайды. Ал зәуіде керек бола қалса, от алмайды. Өйткені аккумуляторы отырып қалған. Адам да сондай. Ұлы даланың қатыгездігіне шыдамасаң, әттеген-ай, неге келдім десең болды, жүйкең жүндей түтіліп, жан дүниең жүдеп жүре береді. Бір істің тұтқасында тұрып, тамыр байлап, тәуекел деп тас жұтпасаң -- әлгі мотоцикл де бір, сен де бір: ебелектен де елпек, қаңбақтан қаңғалақ боласың. Вагонның терезесінен қарап, бәз біреулер: "Құдай-ау адам баласы қалай шыдайды, айнала -- қу дала, маңқиған аруана!" -- деп басын ұстай алады. Қайтеді, шыдағанынша -- шыдайды. Үш жыл, әрі кетсе төрт жыл шыдайды, содан соң -- тауыс-тәмем: разъезбен есеп айырысады да, тайып тұрады... Сөйткен қар да еріп кетті, өкірген пойыздар да өтті-кетті, сол бір қиын-қыстау жылдар да өте шықты. Енді бәрі ертек сияқты. Айтсаң -- сенбейді. Сенсе -- күледі. Осы күнгі бақылау-жөндеу бригадасының жүмысшылары анда-санда азан-қазан шумен дүр етіп келеді-кетеді. Сарыөзектің бойында сонау бір жылдары жолды үрінді қар басып қалушы еді, екі-үш адам сол сұмдықты күрекпен тазалар еді деші -- сенбейді. Сенбек тұрмақ, "Олай болуы мүмкін бе, о тоба!" -- деп қайран қалады. Кейбіреуі: "Оу, өйтіп жан қинап не әкеңнің құны бар еді", -- деп күстаналайтынын қайтерсің әлі. "Мені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.