Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Проза жанрының дамуы.
2. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасы.
3.1960 жылдардағы қазақ прозасының ахуалы.
4. Әдебиетте қалыптасқан дәстүрдің жалғастығы.

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ
Тарихи прозаның тарихи сананы қалыптастырудағы атқаратын ролі айырықша. Қазақ әдебиетінің тарихына көз жүгіртіп қарағанда тарихи прозаның шындап жетіліп, дамып, ілгері басқан кезеңі ХХ ғасырдың екінші жартысында, дәлірек айтқанда 60 жылдардан басталды деп айтуға болады. 1960 жылдардан бастап жаңа сипаттағы шығармалардың дүниеге келуінің басты себебі - қоғам мен адам арасындағы қатынастар әдеби шығармаға негіз болып, олар тереңірек талданды. Адамды жеке субъект ретінде қарастыған қаламгерлер оның әртүрлі көңіл-күйіне көз жіберді. Қаламгерлер адамның мінез-характерін даралай отырып, өмір шындықтарын шынайы сипаттады. 60-жылдар қазақ прозасының әдебиеттегі адам жанының күрделенуімен, кейіпкер санасы мен ой-арманының биіктеуімен құнды болды. Түпкі нәтижеде ұлт санасы оянып, өткен ғасырлардағы тарих жаңғырығы там-тұмдап жетіп, өз нәтижесін бере бастады.

1. Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік ерекшеліктері.

Проза (латын тіліндегі prоsa сөзінен алынған) -- әдеби жанр, қара сөзбен жазылған көркем шығарма (әңгіме, повесть, роман) деген ұғым береді.[1.] Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама, трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза қайта өрлеу дәуірінде қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып, жан-жақты суреттеледі.
Бүгінгі күндері дүние жүзі оқырмандарының қолына тиіп отырған күрделі, көркем туындылары бар, биік даму дәрежесіне, кемел шағына жеткен, танымдық, тәрбиелік, эстетикалық әсері күшті қазақ прозасының эволюциялық өсу жолында жиырмасыншы жылдарда туған әр түрлі идеялық-көркемдік ізденістердің жемісі саналатын алғашқы үлгілердің маңызы зор. С.Сейфулиннің Жер қазғандар, Айша повестері, Тар жол, тайғақ кешу романы; Б.Майлиннің Раушан - коммунист повесі, Қадыр түнгі керемет, Шариғат бұйрығы, Жол үстінде және т.б. әңгімелері; М.Әуезовтің Қорғансыздың күні, Жетім, Қаралы сұлу, т.б. шығармалары жиырмасыншы жылдардағы қазақ прозасының даму қарқынын, саяси-әлеуметтік нысанасын, идеялық-көркемдік деңгейін танытатын қатардағы шығармалар ғана емес, әдебиетіміздің алтын қорына қосылатын ұлттық классикалық үлгілері болып саналады.
Осы аралықта қазақ әдебиеті, соның ішіндегі қазақ прозасының өткен жолы, тарихы жайында да қысқаша болсада шолу жасай кеткенді дұрыс санадық. Қазақ әдебиетiнiң ежелгi бастаулары б.з.б. ІІІ-І ғасырларлар аралығында пайда болған Алып Ер Тоңға, Шу батыр дастандарында жатыр. Осынау жазбалардағы оқиғалардың қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста өрбiгендiгi соңғы уақыттардағы ғылыми iзденiстер барысында толық дәлелдендi. Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi ұлттық әдебиетке тiкелей қатысты үш түрлi мәселенiң басын ашып бердi. Бiрiншiден, қазақ жазба әдебиетiнiң түп-тамыры Түрiк қағандығы тұсынан басталатыны белгiлi болды. Екiншiден, өз дәуiрiнiң кескiн-келбетiне сай дамыған мәдениетi мен өнерiнiң болғанын айғақтады. Үшiншiден, жазба жәдiгерлер поэтикалық қуатымен, тарихи шежiрелiк сипатымен және ой тереңдiгi, мазмұн байлығы, көркемдiк қасиетi жағынан түркi тайпаларында сөз өнерiнiң жоғары дәрежеге жеткенiн көрсеттi.
Одан кейінгі Х-ХІІ ғасырлардағы түркi халықтарына тән ортақ мұра болып саналатын көркем әдебиеттiң өркендеуiне орай туындаған сыншылдық-эстетикалық, ғылыми-зерттеушiлiк, әдеби-теориялық ой-пiкiрдiң ояну дәуiрiн көруге болады. Бұл кезеңде мәдениет, ғылым, әдебиет, сәулет өнерi өркендедi. Оның iшiнде сөз өнерiне деген құрмет ауыз әдебиетi мен жазба әдебиеттiң дамуына ықпал жасады, филологиялық бiлiмдер жүйесiмен айналысу тек көркем әдебиет өкiлдерi ғана емес, барша зиялы қауымға тән құбылыс болды. Шешендiк өнердi меңгеру, нақышты сөйлей бiлу, өлең шығару қабiлетiне ие болу - бiлiмдi деп саналатын адамдардың мiндеттi түрде игеруге тиiстi қасиеттерiне айналды. ХІІІ-ХҮ ғасырлар арасында жасалып, Алтын Орда дәуiрiнен қалған мәдени, әдеби, тарихи мұралар, жазба ескерткiштер, қолжазбалар, көркем шығармалар, сөздiктер мен аудармалар, шежiрелер қазақ халқына да тән мұралар болып саналады. Аталған кезеңдердi қорыта келгенде қазақ халқының этностық тұрғыдан ұйысып, жеке ұлт болуына дейiнгi түркi халықтарына ортақ әдеби үрдiстiң қазақ әдебиетi де заңды мұрагерi болып табылатындығы ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелденiп, тұжырымдалды. Қазақ хандығының мәдениетi, өнерi, әдебиетi бұрынғы қазақ даласын жайлаған түркi тайпаларының ғасырлар бойы жасаған рухани қазынасының дәстүрлi жалғасы ретiнде, көркемдiк дамудың тарихи сабақтастығы принципiне сай дами бастады. Қазақтың халық ауыз әдебиетi ұлттық сипат алып, жанрлық түрлерi көбейдi, әсiресе жаугершiлiк заманның эстетикалық талап-тiлегiне сай эпостық жырлар молая түстi. Ұлттық әдебиеттiң өзiндiк ерекшелiгiн танытатын ақын-жыраулар поэзиясы кеңiнен қанат жайды. Қазақ жыраулары ертедегi түркiлердiң жазба поэзиясын тақырыптық, мазмұндық, жанрлық, көркемдiк, образдылық, өлең құрылысы жағынан байытып, өркендеттi. Жыраулар поэзиясы философиялық ой-толғамды, дидактикалық насихатты жалғастыра отырып, отаншылдық, патриоттық сарынды, лирикалық, реалистiк суреттеудiң алғашқы белгiлерiн, әдебиетке халықтық сипат әкелдi, сөз өнерiнiң халық тарихы мен өмiрiне тығыз байланыстылығын, ел мұңын жырлау идеясын кiргiздi. Кеңестiк кезеңде қазақ әдебиетi барынша жылдам қарқынмен қаулап өстi, ақын-жазушылардың шығармашылық белсендiлiгi артып, қазақ әдебиетi жанрлық тұрғыдан елеулi түрде молайды. Әйтсе де идеологиялық қысым салдарынан өз мүмкiндiгiн толық көрсете алмады. Республика тәуелсiздiгiн алуымен бiрге ақын-жазушыларға толық шығармашылық еркiндiк берiлiп, әдебиетке қойылатын талап-тiлек те өзгерiске ұшырады. Осыған байланысты бұған дейiн де қазақ әдебиетiнiң даму барысында, әсiресе поэзияда байқалып келген белгiлi бiр күрделi өзгерiстер тұсында аңтарылу, дағдару секiлдi өткiншi құбылыстар аз уақыт қана орын алды. Қазiргi уақытта жан-жақты өсiп-өркендеп, кемелденген қазақ халқының ұлттық әдебиетi елдiң тарихи өмiр жолы, тұрмыс тiршiлiгi, әдет-ғұрпы, салт-санасы, эстетикалық талап-тiлегi мен философиялық танымының өркендеу деңгейiне сай туып, дамып келедi. Қазақ әдебиеттану ғылымы қазақ әдебиетiнiң тарихын зерделеуде бүгiнгi күнi бiршама орнығып, ғылыми түрде дәлелденген нақтылы тұжырымдарға қол жеткiздi. Кеңестiк қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетiнiң тарихын кезеңдеу, оларды идеялық, жанрлық тұрғыдан жiктеу мәселесiне байланысты қалыптасқан кейбiр бiржақты теориялар түзетiлдi.
Қазiргi қазақ әдебиетi жалпы әдебиеттiң түпкi мақсаты -- адам жанын терең түйсiну, оны көркемдiкпен шынайы-шыншыл бейнелеу жолындағы қалыпты даму ырғағына түстi. Тұтастай алғанда қазiргi уақытта қазақ әдебиетi - әлем әдебиетiнде өз орны бар, тарихы бай, жан-жақты жетiлген дәстүрлi әдебиет болып қалыптасты.
Қазақ әдебиеті -- қазақ халқының ғасырлар қойнауынан ұрпақтан ұрпаққа жеткен рухани, мәдени мұрасы, сөз өнерiнiң асыл қазынасы. Қазақтың сөз өнерiнiң тегi әрiден, түркi тiлдес тайпалардың өз алдына халық болып қалыптаспай тұрған кезiнен басталады.
Қазақ әдебиеті тарихының ежелгi дәуiрiн танып-бiлуде тарихи тақырыпқа жазылған көркем шежiрелер де ерекше маңызды рөл атқарады. Сан ғасырлар бойы атадан балаға ауызша да, жазбаша да рухани мұра болып келе жатқан мұндай шежiрелердi қазақтың зиялы ойшылдары, ақындары мен жыраулары жақсы бiлген. Қазақ халқының тарихы мен әдебиетiне тiкелей қатысты түркi тiлiндегi осындай жәдiгерлердiң iшiнен Әбiлғазы Баһадүр ханның Шежiре-и Түрк (Түрiк шежiресi), Қыдырғали Жалайыридiң Жамиғ-ат тауарих (Шежiрелер жинағы), Захир әд-Дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-наме, Мұхаммед Хайдар Дулаттың Тарих-и Рашидиi ерекше орын алады. Бұлар ежелден-ақ қазақ оқырмандары арасында тарихи тақырыпқа жазылған көркем туындылар ретiнде қабылданды. Қадым замандардағы сақтар мен ғұндардың аңыз-әфсанаға айналып кеткен ерлiк тарихынан, көк түрiктердiң ежелгi қаһармандық шежiресiнен сыр шерткен жыр-дастандар бертiн келе, қазақтың батырлық жырларының идеялық және көркемдiк тұрғыдан қалыптасуына тiкелей ықпал еттi. Ал, ислам дiнi дәуiрiнде өмiрге келген этикалық-дидактиктикалық мазмұндағы дастандар мен сопылық сарындағы хикметтер, моральдiк-философиялық трактаттар, ғибрат сөздер, т.б. қазақ ақын-жырауларының толғау-жырларынан өзiнiң логикалық, тарихи, көркемдiк жалғастығын тапты.
Қазақтың ұлттық әдебиетiнiң төл тарихы қазақтардың ұлт болып қалыптасуы мен дербес мемлекеттiгiн құрудан басталады. ХІХ ғасырдан бастап қазақтың жазба әдебиетi - әлеумет халiн ұғып, ел қамын жақтауға кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметiн атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң, зар сияқты сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық нысанасы бой көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи оқиғалар бұл дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына бодан болу, сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың күшеюi, халық тың тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары шығармаларында кеңiнен бейнелендi.
Қазақ әдебиетiнiң өскелең бағытын айқындауда ХІХ ғасырдың екiншi жартысында туған демократиялық ағартушылық әдебиеттiң орны ерекше.
Қазақ әдебиеті тарихында кеңес дәуiрi ерекше iз қалдырды. Бұл кезең, негiзiнен, ұлттық әдебиеттiң өрлеу жолынан өткен, жанрларын байытқан, одақтық, сол арқылы, әлемдiк әдебиетпен қарым-қатынасқа түскен шағы болды. Алайда, әдебиеттiң даму қарқыны үнемi бiркелкi болмады. Әдебиеттiң партиялылығы принципi оның тақырып таңдауына керi әсер еттi. Әдебиетте науқаншылдық өрiстеп, адамзат мүддесiне ортақ мәселелер жеткiлiксiз көтерiлдi, оның алдына бiрыңғай кеңестiк жүйенiң артықшылығын дәлелдеу мiндетi қойылды. Соған қарамастан ұлттық әдебиет туған халқының өмiрiмен байланысын үзген жоқ, оның қайшылықты өмiр жолын көркемдiкпен тануға ұмтылды. Әдебиетшiлердiң бiр тобы Кеңес өкiметiнiң теңдiк, әдiлдiк ұрандарын қолдап жаңа жырлар туғызды. Олардың басында Сәкен Сейфуллин тұрды. Сейфуллин жырларында азаттық, теңдiк аңсаған, сол үшiн күрескен жаңа адамның бейнесi жасалды. Ол табиғат суреттерi мен махаббатты, сезiмдi жырлаған лирикалық өлеңдер, поэмалар (Көкшетау, т.б.), прозалық шығармалар (Тар жол, тайғақ кешу) жазды. Сәкен бастаған бағытқа Бейiмбет Майлин, Iлияс Жансүгiров, Шолпан Иманбаева, Сәбит Мұқанов, т.б. ақын-жазушылар үн қосты. Олар қазақ жерiнде жаңа туа бастаған кеңестiк шындықтың жарқын жақтарына ризашылық бiлдiрiп, шаттық жырын жырлады. Алайда, 20-жылдардағы ашаршылық пен шаруаларды күштеп ұжымдастыру, қолдағы малды тартып алу, содан туған қуғын-сүргiн көшпелi елдiң тұрмыс-тiршiлiгiн қиындатып жiбердi. Бiрақ бұл жағдайды суреттеуге кеңес әдебиетi бара алмады. Осы олқылықтың орнын Мағжан Жұмабаев шығармалары ғана толықтыра алды. Большевиктер билiгiн қабылдамаған Мағжан демократиялық әдебиет дәстүрiн жалғастыра отырып, халық басындағы қайғылы тұстарды көркем суретке түсiрдi. Ол өмiрдiң мұңды, қайғылы жақтарына көп үңiлдi, өкiнiш пен күйiнiшке бой алдырды. Бiр мезгiл орыс декаденттерiне елiктеп өлеңдер жазды. Мағжанның махаббат пен табиғат жырлары да қазақ лирикасының ең жарқын беттерi болып саналады. Сәкен мен Мағжан шығармалары 20-жылдардағы қазақ әдебиетіндегi екi сарынның бейнесi iспеттi. Жаңашыл жас ұрпақ Сәкен маңына топтасты. Әдебиеттiң өмiр жаңалықтарын зерттеп, жаңа тақырыптарды игеруге бет бұрды. Азаматтық, саяси лирика дамыды, лирикалық-публицистик поэмалардың үлгiлерi туды. Көркем проза, драматургия даму жолына түстi. Мұхтар Әуезов, Жүсiпбек Аймауытов осы екi жанрда бiрдей елеулi шығармалар бердi. Қилы заман, Қараш-қараш оқиғасы, Қартқожа, Ақбiлек, т.б. повестер мен романдар, Еңлiк-Кебек, Қаракөз, Мансапқорлар, Шернияз сияқты пъесалар жазылды. Әңгiме жанрында Майлин жемiстi еңбек еттi. Әдебиетшi кадрлар қатары өсiп шықты. А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафин, С.Шәрiпов, Ж.Тiлепбергенов, Е.Бекенов, М.Дәулетбаев, т.б. шығармалары әрқилы әлеуметтік көзқарастарына қарамастан, 20-жылдар әдебиетiнде жаңа бетбұрыс жасалғандығын көрсетедi. Мұндай қарқынды бұған дейiн ешбiр әдебиет тарихы көрiп-бiлген емес. Оған азаттық идеясының әсерi болғаны даусыз. 30-жылдар Қазақстан экономикасын, мәдениетiн кеңес саясатына ыңғайлау ұранымен басталды. Социалистік реализм әдiсi қабылданып, әдебиет социалистік шындықты бекiтетiн материалдар негiзiнде жұмыс iстейтiн болды. Бұл, белгiлi дәрежеде әдебиеттiң еркiндiгiн шектедi.
50-жылдарда жеке адамға табынушылықты сынау мен елдiң iшкi нормаларын демократияландыру саясаты әдебиетке бiрсыпыра жеңiлдiк әкелдi. Әдебиетке қойылған қасаң тәртiп босаңсып, жылымық туды. Мұның өзi жазушылардың шығармашылық белсендiлiгiн арттырды, олар өмiрдi боямалап көрсетуден бас тартып, заман шындығын қайшылықты құбылыстар арқылы тануға ұмтылыс жасады. Бұл iзденiс Әуезовтiң Өскен өркен, Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер, Боран, Т.Әлiмқұловтың Ақбоз ат, Ә.Нұрпейiсовтiң Қан мен тер, С.Жүнiсовтiң Жапандағы жалғыз үй, З.Шашкиннiң Сенiм, Темiртау романдарынан көрiндi. Х.Есенжановтың тарихи романдары, Б.Момышұлының әскери прозасы жарық көрдi. Идеологиялық шектеудiң әлсiреуi, 60-жылдары әдебиетке келген жаңа ұрпақтың шығармашылық iзденiстерiне тың шабыт бердi. Олар адам өмiрiн жан-жақты тереңдiкпен, философиялық ойшылдықпен жырлауда, оның бойындағы ой, сезiм еркiндiгiн ашуда елеулi табыстарға жеттi.

2. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасы
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасы. Қазақ прозасының бұл кездегі өкілдері туралы пікір көп. Тәуелсіздікпен таласа есік ашқан жас дарындардың аздығын көп әңгіме қылады. Соның алдында ғана болашағынан үміттендірген бір топ жас қаламгерлердің көбі қазір аталмайтынын айтып қынжылады. Жастық ғұмырлары қысылтаяң шаққа тура келген бұл буын - жоғалған таланттар. Яғни, күнкөріс қуып, қым-қуыт тірлікке жұтылып кеткендер. Бұл кезең прозасы тоқырап қалмағанмен, тіпті баяғы қарқынын жоғалтпай жазылып жатты дегенмен, тепе-теңдік бұзылған. Анығырақ айтсақ, жазарман мен оқырман арасындағы арасалмақ жойылған. Әдебиеттің алтын ғасыры - ХХ ғасыр деген бір ауыз сөзбен түсіндіре салуға болады, бірақ, бұл әлемдік деңгейге тиесілі сөз. Біздің еңсесін енді көтеруге талпынып жатқан еліміз үшін айтар болсақ, құндылықтар алмасып, коммунизмді көксеп жүрген көптің күтпеген жерден нарықтық экономикаға тап болып, абдырап қалып, кетеуі бір кеткен қисайған тірлігін түзеу жолында жанталасып кеткен тұста кітап оқып жатар баяғы кең заман жоқ. Шопан атаулының алдына отарды салып берумен қатар қолына ішің пысқанда парақтарсың деп кітап ұстататын салт жекешелендірілген, талауға түскен отармен бірге келмеске кетті. Азаттық кезіндегі жазушылардың көп танылмауының бір себебі де осы..
Тарихи сабақтастық үзілуге тиіс емес. Алдыңғы толқын ағалар мен кейінгі буын інілер өзара селбесіп, қатар қалам тербеген тақырыптар аталмыш кезеңде кеңейе түскенін байқауға болады. Сөз аңдитын мекеменің жойылуын есептесек, бұл заңды да. Азаттықтың ақ таңы енді атты деген ақжолтай хабардың ізін ала шыққан романдарға ортақ тақырып - әлеуметтік және тарихи тақырып болып есептеледі. Одан басқа көп қалам тартылған тарап - іштен шіріген кеңестік кезеңнің соңғы жылдарында шектен шыққан адам құқығының аяққа тапталуы мен жұмысбасты ерлі-зайыптылардың тәрбие беруге үлгермеген бала-шағасының әлсіздіктері басты тақырыпқа айналды. Қалқып қана емес, күні бүгін тілінің ұшы қимылдағандар жамандай жөнелетін кеңес дәуіріндегі қызмет адамдарының бет-бейнесіне заман ауқымын ескере отырып, түсіністікпен қарауға тырысушылық айқын аңдалады. Былай тартса арбасы сынып, былай тартса өгізі өліп, екі арада шөре-шөреде қалған образдардың трагедиясын жылнамалық көрсеткіштерден тоқсаныншы жылдар әдебиеті деген тізімді шолып шықсаңыз, көптеп кездестіресіз.
Қаламы мұқалмаған ағалар мен орта жастағы сөз ұстаған тұлғалар қалыптаған жаңа заман прозасына көз жүгіртсеңіз, заманның қиындығына қарамай роман жанрының бабынан таймағанын көрер едіңіз. Ә.Нұрпейісовтың Соңғы парызы, Ш.Мұртазаның Ай мен айша, Ә.Таразидың Жаза, Қ.Ысқақтың Ақсу - жер жәннаты, Т.Әбдіктің Парасат майданы, О.Сәрсенбайдың Шеңбер, Б.Нұржекенің Әйел жолы жіңішке, А.Алтайдың Алтай новелласы, Ж.Шаштайұлының Біздің заманның Аяз биі, Б.Мұқайдың Өмірзая, Ә.Асқардың Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді, Т.Нұрмағамбетовтың Айқай, т.б. авторлар романдары арғы-бергі кезеңді қысқаша шолып, әркім өзіне етене жақын тақырыптарды игерген.
Сөз болудың өзі қалып бара жатқан біршама тың тақырыптар игерілді дедік. Соның ішінде иман, дін мәселесі қалам ұшына іліне бастаған да осы тұс. Қазақтың салт-дәстүрлеріне жан бітіру идеясы тұрғысында көптеген үзінділерге жолығуға болады. Кеңестің іргесі шайқала бастаған тұста өмірге келген адамдық мораль мәселесі дамып, ұлттық құндылық дәрежесінде әспеттелетіні де осы кезең. Ендігі кейіпкерлердің басым бөлігі баяғы жаттанды уағызды тәрк етіп, жаңа замандағы қазақтың ел болуын, іргесін мықтауын көксейтін, өткенге ой көзімен үңіле алатын, тіпті үкімет басындағылардың шешіміне де сыни көзбен қарай білетін еркін ойлы адамдарға айналды. Кеңес одағы - ортақ үйіміз деп тебірене сөйлейтін, ұлтқа, жікке бөлінуді ар санайтын бұрынғы образдар өз туған жерін жан-тәнімен сүйетін, ертеңіне елеңдейтін, сағына білетін, ауылдан алыста сарғайып жүрген кейіпкерлерге орын берді.
Тың көзбен баға беру жағынан кеңес дәуірінің соңын көрген, сол кезде-ақ жарияға жетіп үлгерген бірқатар жазушылар қалам тартты. Жаңа ғасырдың алғашқы жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болған Баққожа Мұқайдың Өмірзая романы соның бір көрінісі. Оқиға желісі желтоқсан оқиғасының арғы-бергі тұсына құрылған шығарманың тағы бірі сәл кейіндеу жарық көрген Т.Сәукетайдың Айқараңғысы романы. Көтерер жүгі - қарапайым адамдар мен билік арасындағы мызғымас тас қамалдың пайда болуы, таланттылар мен іскерлерге деген қысастық, туысқаншылдық сияқты жағымсыз көріністер төңірегінде. Кінәсіз адамды шерменде күйге түсірген қуғындаудың салдарынан орын алатын финалдық трагедия, бәрі-бәрі ізі өше қоймаған өткен күннің бір суреті. Өмірзаяда Желтоқсан оқиғасын сырттай тамашаласаңыз, Айқараңғысында ішіне дендеп еніп, небір айуандықтарға кейіпкерлермен бірге куә боласыз. Ж.Шаштайұлының Біздің заманның Аяз биі романы да Кеңес үкіметіндегі көзбояушылықтар төңірегінде сыр шертеді. Жоспар орындау жолында дүниенің бәрін ұмытқан кейіпкерлер арасындағы тартыс арқылы сол заманды аяусыз шеней отырып, соған жеткізген себеп-салдарды психологизм арқылы ашады.
Жоғарыда аталған романдар шоғырына ортақ тағы бір белгі - рухани және материалдық құндылықтар арасындағы майданды тілге тиек етеді. Өз алдына отау құрған елде мұндай мәселенің көтерілуі заңды да. Кейіпкерлер әлеуметтік жетімсіздік салдарынан түрлі жағдайларға ұшырайды. Тұрмыс тауқыметіне төзбей сынып кеткен, нәтижесінде араққа салынған әке мен жеңіл жүріске салынған шеше, ортада қараусыз қалған бала тағдырын беру - осы шоғыр өкілдерінің бір қыры.
Жетпісінші жылдары сеңді бұзған тарихи романдардың заңды жалғасы ретінде Тәуелсіздік жылдары да біршама шығармалар жазылды. С.Сматаев Жарылғап батыр, Қ.Жұмаділов Дарабоз, Қ.Исабаев Шоң би, Ж.Ахмади Дүрбелең, Шырғалаң, Х.Әдібаев Отырар ойраны, Ұ.Доспамбетов Қызыл жолбарыс, Абылайдың ақ туы, С.Елубайдың Ақ боз үй, Мінәжат, Жалған дүние үштігі бастаған романдар әр кезеңді нақты дерекке құра отырып, көркемдік биігінде өрнектеуімен құнды. Бұл жылдары жазылған романдардың бұрынғыдан ерекшелігі баяғы астардан арылуы. Өз қолың өз аузыңа жеткесін мәймөңкелетіп қайтесің, қалай көсілсең де өз еркің. Осы жағынан тың бір тынысты аңдай аламыз. Арғыға қанша үңілсе де жабық болып келген репрессия жылдарынан бері саяхат жасап қайтқан
С.Елубайдың трилогиясының орны ерекше дер едік. Бұл романдарда қазақы ұранмен қоса бодауға түсуге кесірін тигізген сыртқы жаудан басқа, іштен шыққан жаулар мен қазақ баласының алауыздығы, рушылдығы, жағымсыз мінездері туралы да сөз болады. Мұндай ойдың пайда болуы - Тәуелсіздікке қол жеткенде қазаққа жау келсе сырттан емес, іштен келеді деген идеяны аңғарамыз.
Бұрындары үстірт қаралған тақырыптарға, болмаса цензураның кесірінен толық жеткізе алмай, астарын айналдырып, басқаша мәнде жазуға тура келген тақырыптарға қайта айналып соғу талабы байқалады. Абай жолы өз тұғырын мықтап тұрып қазақ прозасының төріне жайғасып алғанына жарты ғасырға жуық уақыт өткеніне қарамастан осы тақырыпқа айналып соғыпты. Біреулер қабылдады, біреулер қош көрмеді. Қалай болған күнде де бұл жаңа орнаған жаңа бағыттағы қоғамның бір заңдылығы еді. Рамазан Тоқтаров Абайдың жұмбағы деген роман жазды. Абай өмірін тереңдей зерттей келе қағазға түсірілген бұл роман ендігінің көзқарасындағы ақын бейнесі мен оның заманын бергендігімен құнды.
Тұлға туралы жазылған романдардың тағы бірі - Зейнолла Қабдоловтың Менің Әуезовім романы. Ұлы жазушыны алғаш көрген тұстан шәкірті болып қасында жүрген кезінен ұстаз өмірінің соңына дейінгі кезеңді арқау еткен романды мемуарлық шығарма десек те болады. Ұстазының күйініші мен сүйініші ғана емес, сол кезеңдегі әдеби ортаның бет-бейнесін қоса беретін романды басқалай атау мүмкін де емес. Мемуарлық романның бірі - Мұхтар Мағауиннің Мен ғұмырбаяндық кітабы. Мұнда жазушы өз басынан өткен, ғылымда, көркем әдебиет төңірегіндегі түрлі көзқарастар мен талас-тартыстарды, ұлт бостандығы жолында еңбектенген қазақ жазушыларының еңбегін алға тарту арқылы сол заманның бедерін әйгілейді. Дәл осындай шығарма Таңғажайып дүние романы. Қабдеш Жұмаділовтың бұл туындысы да жазушылық өнердің айналасындағы әріптестік, өз басынан өткен күй, сезген, түйгендерін қалыптай келе, ой еңбегінің, шығармашылықтың төңірегінде толғанады.
Тәуелсіздікпен бірге елге жеткен жат жұртта қалған қандас бауырлар екені әмбеге аян. Оған қосымша баяғы қатып қалған шекара жоқ. Барыс-келіс, алыс-беріс, ауыс-түйіс дегендей... Көрші жұрттармен әдеби байланыс нығая бастады. Басқасын былай қойғанда, Қытайдағы қазақтар қалыптаған әдебиеттің өкілдерімен байланыс орнады. Алдыңғы лекпен бергі бетке жеткен жазушылар Т.Зәкенұлы мен Ж.Саммитұлы. Бұл екі қаламгердің ел азаттығына қосқан үлестерін Көк бөрілердің көз жасы мен Қаһарлы Алтай романдарымен саралауға болады. Ат басын сонау Шыңғыс хан заманына апарып бір-ақ тіреген Т.Зәкенұлының романы туралы кезінде жылы пікірлер аз айтылған жоқ. Ал, Ж.Саммитұлы Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісін арқау етіп, әйгілі Оспан батырдың айналасындағы адамдар мен Қытай үкіметінің зымиян саясатының салдарын аяусыз сынға алады. Мұның бәрін айтып жатқанымыз, Тәуелсіздікпен бірге келген, тілдік оралымдары бізде осы кезге дейін қалыптасқан дәстүрлі прозадан жаңа лектің болғандығын айту. Шекараның арғы бетінде қалған қазақтың ойлау жүйесі мен дүниетанымын аңғартуда бұл екі романның өзіндік ықпалы болғандығы да рас.
Қазір сыншы қауым ғана емес, оқырман жұрт та ден қойып үлгерген арлы жазушылар шоғырын құрайтын М.Байғұт, Б.Мұқай, Қ.Жиенбаев, Ж.Шаштайұлы, Т.Сәукетаев, С.Асылбеков, Н.Ақышев, Ә.Асқаровтардың жалпы шығармашылығында ауыл мен қала өмірі, нарық заманына бейімделе бастаған жаңа кейіпкерлер, қандай жағдай болмасын алдымен ар-намыс тұрғысынан ой түйетін, өмірге байыптылықпен зер салатын, психологиялық баяндаулармен қатар оқиғалық, қозғалыстық проза техникасын меңгерген, пейзажды жаңа бір деңгейге жеткізді деп бағаланып жүрген алдыңғы буынның заңды жалғасы болған, екі қоғамға ортақ жазушылардың екі қоғамға ортақ шығармалар тудырғанын айта кету керек. Бұлардың ізін баса келген Н.Ораз, Ж.Қорғасбек, Т.Әсемқұлов, С.Дүйсенбиев, Қ.Мұқаш, Н.Қуантай, А.Алтай, Д.Амантай, Д.Рамазан, А.Кемелбаева сияқты жастар да өз кезегінде әлеуметтік прозаның өкілдері ретінде жаңа шығармалар жазды. Роман жанрын да игеріп, репрессия құрбандары туралы, өнер адамдары өмірін арқау еткен туындылардың авторы ретінде танылды. Түрлі тағдырларды негізге алып, соның айналасында бүгінгі өмірді суреттеу, бүгінгілердің психологиясын ашу секілді тараптарға көп үңілу байқалады.

3. 1960 жылдардағы қазақ прозасының ахуалы

ХХ ғасырдың екінші жартысында, дәлірек айтқанда 1960 жылдары прозаның роман, повссть, әңгіме жанрлары көркем сөз өнерінің өзге жанрларымен шығармашылық бәсекегс түсіп, қоғам мен адам өмірінің қилы-қилы құбылыстарын, әрі көкейкесті мәселелерін кең ауқымда қамтып, әдебиеттің жетекші саласына айналды. Прозаны алғы шепке шығарған М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясы, С.Мұқановтың Өмір мектебі, Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Ғ.Мұстафиннің Шығанақ, Миллионер, Қарағанды романдары еді. 1950-60 жылдары Х.Есенжанов, З.Шашкин, Ғ.Сланов, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, І.Есенберлин т.б. бірталай жазушылар үлкен прозаға өз үлестерін қосты. 1960 жылдары М.Әуезовтің Өскен өркені жарық көрді. Бірақ түгел бітпеген роман еді, жазушы тек алғашқы бөлімін ғана аяқтаған еді.
Проза жанрында еңбек етуші басқа қаламгерлер өз шама-шарқынша прозаның бұған дейін көтерілген биігін аласартпау, идеялық-көркемдік ізденістерін әлсіретпеу бағытында батыл әрекет етті, партия айтқандай бүгінгі күн тақырыбын мол көтеруге ат салысты.
Әдебиет кеңістігінде болмыс-бітімі таза шығармалар туындап, олар жаңа құбылыс ретінде қабылданып жатты. 1960-жылдар әдебиет аясында жаңа толқын, қуатты толқын саяси қысым көрсе де, прозада жазушылар еркін тыныстады. Осы аталып отырған кезең қазақ қаламгерлері санасына сілкініс алып келді.
Көркем әдебиет өмір шындығын адам образы арқылы таниды. Образ жасаудағы қаламгердің басты мақсаты адам бейнесін суретті сөзбен бейнелеп жеткізу ғана емес. Сол арқылы адам жанының ішкі дүниесіне үңілу, ойы мен сезімі, іс-әрекетіне, мінез-құлқына баға беру, адам өмірінің шындықтарын зерттей зерделей келе, кейіпкер өмір сүріп отырған кезеңнің шынайы кескінін көркем бейнелеу.
Кейіпкердің өмірдегі орны оның іс-әрекетімен, мінез-құлқымен айқындалатыны белгілі. Өмір сырлары қаншалықты күрделі болса, прозалық шығармадағы әдеби мінез де өзінің бар шындығымен суреттеледі. Яғни, кейіпкер мінезі өмір шындығына негізделіп туындайды. Адам ең алдымен жеке тұлға, оның өмірге деген өзіндік көзқарасы бар, рухани ішкі әлемі қалыптасқан. Кейіпкер мінезінің қалыптасуы өмір жағдайларына, уақытқа қатысты күрделі процесс үстінде көрінеді. Бұл ретте оған түрлі жағдайлар әсер етуі мүмкін. Адам мен қоғам, адам мен табиғаттың ара қатынасы, соған орай түрлі қайшылықтар мінез ашудағы елеулі факторлар болмақ.
Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын көрген зиялы азаматтар 1960-70 жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары негізінде ұлттық сананы оятып, тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану мақсатын қойған еді. Ол үшін М.Әуезов негізін салған тарихи роман дәстүрін жалғастыру қажет болды. Қазақ тарихының әрқилы беттері жаңаша бажайланып, көркем бейнелеуге ие болды. І.Есенберлиннің, Ә.Әлімжановтың, С.Сматаевтың, Ә.Кекілбаевтың, М.Мағауиннің романдары жарық көрді. Мұндай ұлттық оянуды көптеген туысқан халықтар да басынан кешірді. М.С.Горбачевтың Ұлтшылдық-реакциялық деп шошынуы осының әсері болатын.
Қазақ тарихына жұрт назарын аударуда әдебиеттің жетекші рөл атқаруы, қоғамдық ой-пікірдің басқа салаларына ықпал етуі жоғарыдағы авторлар шығармаларымен тікелей байланысты. Елуінші жылдардың бас кезіндегі қазақ тарихына байланысты талқылаулар, көрнекті тарихшылар мен әдебиетші ғалымдардың қудалануы әдебиет алдында тарихи тақырыпты біржола жауып тастағандай болып еді. Орыс халқымен достықты жазған жекелеген шығармалар болмаса, қазақ тарихының көптеген күрделі мәселелері жабық жатты. Әсіресе, Кенесары қозғалысының кертартпа реакциялық тұрғыдан бағалануы халық тарихындағы азаттық идеясын көтеруге тиым болды Осындай ұзақ үнсіздікті алдымен, алпысыншы жылдардың аяғында І.Есенберлин бұзды. Оның ең бір даулы, қиын тарих беттеріне арналған Қаһар (1969) романы әуелде көп адамды шошытты, әрі таңқалдырды. Әуелгі әсер біртіндеп басылды, роман оқылды, орнықты. Көп дауға түскен жоқ. Бұған бірінші себеп - қоғамдағы идеологиялық бақылаудың әлсірей бастағаны болса, екіншіден жазушының Кенесары қозғалысын бағалаудағы екіжақты көзқарасы болды. Патша отаршылдығының күшейіп, халықтың тұрмыс-тіршілігінің ауырлауы жағдайында көтерілген Кенесары қозғалысының алғашқыда халықтық сипат алғанын, тілектес жұрттың оның соңынан ергенін көрсете отырып, Ілияс Есенберлин Кенесарының хан көтерілгенінен кейін көтерілістің халықтық сипат әлсіреп, жеке бастың хандық мүддесі үстем бола бастағанын суреттеді. Кенесары соңынан ергендердің одан қол үзіп айрыла бастауы да осыған байланысты. Мұндай тұжырымдама билеуші идеология саясатына онша қиғаш та келмейтін еді. Олар көтерілістің осылай бағалануына келіскендік білдірді. Негізінен, Кенесары қозғалысының екіжақты сипаты жайлы осындай пікір ұстана отырып, Ілияс Есенберлин патшаның отаршылдық саясатының қазақ халқының өмірін ауырлатып жібергені, Кенесары көтерілісінің туу заңдылықтары, Кененің жеке басының әскери басқарушылық таланты жайлы жазды. Онда халықтың арман-мұраты мен өкініші, күйініш-сүйініші, олармен тілектес ел басшыларының (Кене және оның айналасы) бейнесі жаңа ұғым-түсінікте жасалды. Бұрын хан, би, жырау сияқты ел билігіне араласқан адамдар тек үстем тап адамы есебінде теріс бағаланып келсе, Ілияс Есенберлин бірінші рет қазақ әдебиетінде олардың ісі, арман-тілегі, ой-пікірі халық тағдырымен байланысты болғанын ашты.
Сөйтіп, Қаһар тарихты қайта қозғаудың басы болған, халықтың отаршылдыққа қарсы азаттық күрестері жайлы елдің есіне салып, оның санасын оятуға көмектескен шығарма боп тарихқа енді. Қазақ тарихының ХҮ ғасырдан басталған ұзақ тарихы жайлы жаңа романдар (Алмас қылыш, Жанталас) жазған Ілияс Есенберлин кейін оны осы серияның үшінші кітабы етіп қосты. Бәрі бірігіп Көшпенділер деген трилогияны құрады.
Қазақ - Ресей қарым-қатынастарының басталуы мен оның күрделі жағдайда өрістеуін суреттеген М.Мағауиннің Аласапыран (1981-1983), оның кейінгі тарихын жазған Ә.Кекілбаевтың Үркер (1981), Елең-алаң (1984), қазақ пен қалмақ жаулаушылығының оқиғаларына арналған С.Сматаевтың Елім-ай (1979), Ә.Әлімжановтың Жаушы (1974) романдары ел тарихының әр алуан сырын көркем бейнелей алуымен, оқырман бойында отаншылдық, елшілдік сезімдерді оята білуімен бағалы.
Қазақтың бұл тұстағы тарихи романында тарихтың әр кезеңінде өмір сүрген ұлы тұлғалардың өмірі мен кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесін негізге ала суреттеу дәстүрі қалыптасты. Сәбит Мұқановтың Шоқан Уәлихановқа арналған Аққан жұлдыз (1967-1969), Ж.Молдағалиевтің Ыбырай Алтынсарин туралы Алғашқы қоңырау (1978), Д.Әбілевтің Сұлтанмахмұт (1965-1971), С.Жүнісовтің Ақан сері (1971-1978), З.Ақышевтің Жаяу Мұса (1981) романдары әдебиет тарихында елеулі мән-мағынаға ие болған туындылар. Бұлардың бәрі де ғұмырнамалық мәліметтер негізінде жазылған. Қоғам өмірінде анық ізі қалған оқиғаларды іріктей отырып, авторлар нақты заман кейіпкерінің қыры мен сырын ашуға ұмтылды. Алайда көркемдік ізденістері жағынан олар біркелкі емес еді. Олардың ішінде ұзын сонар баяндауларға, тарихи оқиғаларды тізбелеуге құрылған, характерлік мінездеуден гөрі, әңгімелеп түсіндіруге тырысқан туындылар да кездеседі. Дегенмен, тарих сырын тануға, қазақ халқының ұлы тұлғалары жайлы мәлімет алуға пайдалы еңбектер болғаны даусыз.
Бұл дәуірдің бірталай тәуір шығармалары қазақ халқы бастан кешкен тарихи қайраткерлердің тұлғасын танытуға арналды. Халықтың азаттық жолындағы күресі, жаңа өмір үшін талас бұл шығармалардың негізгі өзегі болып табылады. Бұл салада Ғ.Мұстафиннің Дауылдан кейін (1957), Көз көрген (1963), С.Мұқановтың Есею жылдары (1963), Х.Есенжановтың Ақ жайық (1957-1965), Ә.Нұрпейісовтің Қан мен тер (1961-1970), Ғ.Слановтың Асау арна (1962), Ш.Мұртазаның Қызыл жебе (1978-1984), Қ.Сәрсекеевтің Қызыл жалау (1979-1983) сияқты романдарының атап айтарлық маңызы бар. Тарихи оқиғаларды терең талдап, олардың қоғамдық өмірдің өзгерістерін түсінудегі маңызын ашуға ұмтылыс бұл шығармаларды көп жағынан туыстырады.
Тарихи романдар бұл дәуірде үлкен прозаның белгілі бір саласын толықтырып, халық тарихының өзекті мәселелерін көтеру арқылы оқырман үшін аса мағыналы танымдық қызмет атқарды. Қазақ халқының көне дәуірлерден (Д.Досжанов: Жібек жолы, Фараби) басталған тарихы, мәдениеті мен салт-дәстүрі барын, ел қамын жеген басшылары мен өнерінің, ғылымының үлкен тұлғалары болғанын әйгіледі. Олардың халықтық ойларымен таныстырды. Осы мәселелерді биік идеялық-көркемдік дәрежеде бейнелеу қазақ қаламгерлерінің де шығармашылық өнерде өскендігін танытты. Бұл шығармалардың таңдаулы үлгілері әлем әдебиетінің қорына қосылды.
Тарихи романдардың табыстары мен идеялық-көркемдік концепциясы бүгінгі заман тақырыбына шығарма жазушылар үшін де мектеп болды десек артық емес. Жаңа заманды жырлаушылар да белгілі тарихи кезеңнің шындығын суреттей отырып, оның заман мен адам үшін қалдырған ғибратын, өнегесін көруге тырысты. Қазақ халқының тағдыры туралы ойларға ой қосты.
Осы дәуірде туған прозалық шығармаларда бүгінгі заман тақырыбын жырлаудың өзі жаңа позицияда қойылды. Өмірді күнгей жағынан ғана алып, боямалап көрсету фактілері сынға ұшырағаннан кейін қазақ жазушылары бүгінгі заман шындығындағы қайшылықты құбылыстарды көріп зерттеуге, көркем бейнелеуге ұмтылыс жасады.
Майданнан қайтқан жас офицер Әбдіжәміл Нұрпейісов туған жерімен қаншама сағынып қауышса, оған деген махаббатын роман жанрының кең байтақ өрісінде шын жүректен жырлап шығуға соншама ынтықты. ... Әлі күнге бір бүйірің ауыл өміріне бұрып тұрады. Қанша қашыққа шырқап кетсең де, бойыңдағы бір тамырың туған жеріңнің топырағында бүлк-бүлк етіп соғып жатқандай. Кей күні ... сен әлденеге өзек аузында жалғыз үй отырған балықшы шалдың қамыс қосын, жұпыны жиһазын, жалпылдақ шамын есіңе аласың. Өз үйің жайнап тұрса да, саған осынау балық сасыған кішкентай қос ыстық. Қос ішінде, ақ иық қылған ауыр еңбектен болар, жан әкең сілесі қатып шаршаған. Күнге күйген жылтыр қара бетінде қалжыраған ажар бар. Үні де қалжырап ақырын шығады. Сол кезде қара пұшық бала әлдеқайдан жүгіре кеп отырса болғаны, оның әжім беті іштей нұрланып елжіреп қоя береді. [10.]
Жазушының Қан мен тер романының дүниеге келу сыры осы сөздерде жатыр. Қан мен тер трилогиясын құрайтын Ымырт (1961), Сергелдең (1964), Күйреу (1970) романдарынан, атының өзінен-ақ байқалып тұрғандай, төбеден жарқырап тұрған күнді аз кезіктіреміз. Ал, жарқырап шақырая қалса, кейіпкерлері тағы бір тозаққа ілінді дей бер. Өзінің бас кейіпкері Еламан тәрізді туынды ұдайы дерлік томырылып, үнсіз-түнсіз тұнжырап түнерген қалыбынан жазбайды. Соның өзінде де туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімінің орны бөлек. Мына қабағы қатулы шығармадан ол сезілмейді емес.
Қан мен тер трилогиясы - ел, халық, оның әлеуметтік тағдыры туралы шығарма. Уақыты өзгергенімен, заманалық зәрулігі өзгермейтін туынды. Соңғы жетпіс жылғы алтын әдебиетімізді мысқа балағысы келетін қайсібір неонигилист даңғойлар бүтін романға тап күресін жазғандықтан ескірді деп мін таққысы бар. Бай мен кедейдің бұзылған арасын жазды деп Нұрпейісовті кінәласақ, Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ, Андыстырған екеуін, құдайым-ай дейтін [11.] Абай өлеңі хақында не айтуымыз керек?
Қан мен тер трилогиясын қазіргі тәуелсіздік мұнарасынан, демократиялық көзқарас тұрғысынан оқығанда, оның қазақ шындығынан бұра тартқан жерін таппайсыз. Қайта коммунистік үстем идеологияға қайшы пікірлерді жолықтырып, бұны қырағы цензура қалай жіберді екен? деп те қаласыз.
Романның Күйреу аталатын үшінші, соңғы кітабында комиссар Дьятков насихаттайтын болашақ коммунистік қоғамның басты принципінің дұрыстығына Еламан әжептеуір күмән келтіреді. ... Ол кезде жер басқан адамның бәрі бірдей болады дейді. Жә, жарайды, адам баласының көкірегінде алалық болмас. Осы жұрттың ішер асы, киер киімі, сөйлер сөзі бірдей-ақ болсын. Бірақ құдай бірдей жаратпаса қайтеді?. Басқаны қойғанда бір оттың басында бір қазаннан ас ішіп, бірге жатып, бірге тұрып жүрген, бауырлас кісілердің арасында бірдейлік бола қоймаушы еді ғой. Олардың арасында да бірінің сөзі үстем, бірінің өзі үстем. Бірі ертеден қара кешке дейін қоңынан күн өтіп, сылпылдап қой соңында жүрсе, енді бірі алшайып ат үстінен түспейді.
Түсінбеймін... Қара бордай кедейлер теңдік алсын. Бірдейлік орнасын. Бірақ, бәтір-ау, осы халықтың киер киімі, ішер асы бірдей болғанмен, құлқы бірдей бола ма?. [10.]
Жазушының алғашқы романымен салыстырғанда Қан мен тер - тірлік-тынысы әлдеқайда кең шығарма. Жанрлық жағынан да басқаға ұқсамайды. Курляндия оқиғалы роман санатына жатса, бұл - әлеуметтік-психологиялық типті шығарма. Ізденіс салмағы характерге түскен. Бар суреткерлік қабілетін ата-бабалардың мінез-кескінін ашуға жұмсаған. Характер - Нұрпейісов романының қозғаушы күші. Ел қазанында қайнап піскен характер өз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.