Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың объективтік белгілері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ

Мамандығы__________________________ __

Кәсіби-қолданбалы жоба

Татырыбы: Алматы қаласы Түрксіб аудандық сотының мысалында жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша жауапкершілікті саралауды талдау
(Осы санаттағы істер бойынша Түрксіб аудандық сотының тәжірибесін қорыту жобасын дайындау)

Орындаған:
Қаныбек Нұрмұхаммед Ерғалиұлы
Ғылыми жетекші:
Булекбаева Разия Ударбаевна
Практика базасының жетекшісі:
______________

Қорғау жіберілді
Кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент Байжомартова К.А.
__________________

Алматы, 2021
Мазмұны:

Кipicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы ... ... ... ...
7
1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .

7
1.2 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың субъективтік белгілері
11
2 Алматы қаласы Түрксіб аудандық сотының мысалында жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша жауапкершілікті саралаудың жалпы тәртібі
18
2.1 Түрксіб аудандық сотында қарастырылған жеке адамға қарсы қылмыстардың сипаттамасы
18
2.2 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін жаза тағайындау
31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттepдің тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
39

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық құжаттар, сондай-ақ "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның құқықтары мен бостандықтары болып танылады" деп жариялайтын Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен халықаралық шарттардың ұлттық заңдардан басымдығы болады және олар тікелей қолданылады [1]. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (10.12.48 ж.) нәсіліне, дініне, саяси нанымына, экономикалық немесе әлеуметтік жағдайына қарамастан, кез келген адамның өмір сүру құқығын жариялайды [2]. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 5-бабына және азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 10-бабына сүйене отырып, өмір сүру құқығы кейбір аймақтық құжаттарда тұжырымдалған [3]. Адам құқықтары жөніндегі американдық конвенция (1969 ж.) [4]. Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық конвенция (1950 ж.) [5].
Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-саяси, рухани және өзге де қатынастар саласындағы өзгерістер оң ерліктерге ғана емес, белгілі бір шамада қоғамдық және тұлғааралық қарама-қайшылықтардың, жеңу қиын әлеуметтік және құқықтық жанжалдардың жаңа түрлерін туындатады. Жоғарыда аталған қақтығыстардың салдары, өз кезегінде, адамның өзін-өзі бағалауы, оның өмірі мен денсаулығы жеткіліксіз қорғалуына және адам қауіпсіздігіне жаңа қауіп-қатерлер туындауына ықпал етеді [3].
Соңғы бес жыл ішінде жеке адамға қатысты тіркелген қылмыстық құқық бұзушылықтардың саны туралы статистикалық деректерді талдау жасалған құқық бұзушылықтардың едәуір көп санын көрсетеді. 2015 жылы - 15410, 2016 жылы - 12637, 2017 жылы - 10188, 2018 жылы - 9829 және 2019 жылы-9335, 2020 жылы 9425 қылмыстық құқық бұзушылық жасалды [6].
Келтірілген статистика соңғы бес жыл ішінде жеке адамға қарсы тіркелетін қылмыстық құқық бұзушылықтар санының өзгеріссіз төмендегенін көрсетеді. Қолда бар статистиканы және жасалған нақты қылмыстық құқық бұзушылықтардың санын негізге ала отырып, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 1-тарауына кіретін іс-әрекеттерді алты топқа бөлуге болады: жасалғаны туралы берілген жылдардың бірінде 1000-нан астам факті тіркелген қылмыстық құқық бұзушылықтар, жасалғаны туралы берілген жылдардың бірінде 999-дан 200-ге дейін факті тіркелген қылмыстық құқық бұзушылықтар, жасалғаны туралы берілген жылдардың бірінде 199-дан 50-ге дейін факті тіркелген қылмыстық, жасалғаны туралы ұсынылған жылдардың бірінде 49-дан 10-ға дейін факті тіркелген, жасалғаны туралы ұсынылған жылдардың бірінде 10-ға дейін факті тіркелген және жасалғаны туралы бірде-бір факті тіркелмеген қылмыстық құқық бұзушылық. Бірінші топқа 3 құрам кіреді: 106 бап "денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру" - 2015 ж. - 2271, 2016 ж. - 2167, 2017 ж. - 2050, 2018 ж. - 2198 және 2019 ж. - 2106; 107 бап "денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру" - 2015 ж. - 5977, 2016 ж. - 5051, 2017 ж. - 3755, 2018 ж. - 3566 және 2019 ж. -3139 және 120 - бап "зорлау" - 2015 ж. - 2339, 2016 ж. - 1634, 2017 ж. - 1317, 2018 ж. - 1130 және 2019 ж. - 1050.
Екінші топқа 6 іс - әрекет кіреді: 99 - бап "кісі өлтіру" (2018 жылдан бастап кісі өлтіруге дайындық және қастандық жасағаны үшін қосымша мәліметтер) - 2015 ж. - 896, 2016 ж. - 861, 2017 ж. - 947, 2018 ж. - 823 (120) және 2019 ж. - 747 (98); 105 - бап "өзін - өзі өлтіруге жеткізу" - 2015 ж. - 963, 2016 ж. - 573, 2017 ж. - 461, 2018 ж. - 396 және 2019 ж. - 515; 115 - бап "қауіп" -2015 ж. - 756, 2016 ж. - 688, 2017 ж. - 320, 2018 ж. - 323 және 2019 ж. - 295; 121 - бап "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері" - 2015 ж. - 467, 2016 ж. - 364, 2017 ж. - 376, 2018 ж. - 320 және 2019 ж. - 362; 122 - бап "он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттер" - 2015 ж. - 740, 2016 ж. - 458, 2017 ж. - 274, 2018 ж. - 379 және 2019 ж. - 377 және 126 - бап "бас бостандығынан заңсыз айыру" - 2015 ж. - 274, 2016 ж. - 194, 2017 ж. - 168, 2018 ж. - 122 және 2019 ж. - 83.
Үшінші топ, 7 әрекет: 104 - бап "абайсызда өлім келтіру" - 2015 ж. - 91, 2016 ж. - 70, 2017 ж. - 58, 2018 ж. - 54 және 2019 ж. - 72; 112 - бап "қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру" - 2015 ж. - 77, 2016 ж. - 62, 2017 ж. - 44, 2018 ж. - 34 және 2019 ж. - 54; 114 - бап "денсаулыққа абайсызда зиян келтіру" - 2015 ж. - 155, 2016 ж. - 113, 2017 ж. - 98, 2018 ж. - 103 және 2019 ж. - 128; 116 - бап "адамның ағзалары мен тіндерін алуға мәжбүрлеу немесе заңсыз алу" -2015 ж. - 1, 2016 ж. - 1, 2017 ж. - 3, 2018 ж. - 0 және 2019 ж. - 57; 119 - бап "қауіптен бас тарту" - 2015 ж. - 98, 2016 ж. - 55, 2017 ж. - 19, 2018 ж. - 19 және 2019 ж. - 19; 124 - бап "кәмелетке толмағандарды азғыру" - 2015 ж. - 99, 2016 ж. - 158, 2017 ж. - 151, 2018 ж. - 129 және 2019 ж. - 113 және 125 - бап "Адам ұрлау" - 2015 ж. - 79, 2016 ж. - 93, 2017 ж. - 74, 2018 ж. - 48 және 2019 ж. - 55.
Төртінші топқа 5 норма кіреді: 100 - бап "жаңа туған баланы анасының өлтіруі" - 2015 ж. - 11, 2016 ж. - 19, 2017 ж. - 5, 2018 ж. - 10 және 2019 ж. - 12; 102 - бап "қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру" - 2015 ж. - 16, 2016 ж. - 9, 2017 ж. - 6, 2018 ж. - 10 және 2019 ж. - 9; 110 - бап "азаптау" - 2015 ж. - 11, 2016 ж. - 5, 2017 ж. -11, 2018 ж. - 3 және 2019 ж. - 10; 118 - бап "адамның иммун тапшылығы вирусын (АИТВЖИТС) жұқтыру" - 2015 ж. - 25, 2016 ж. - 22, 2017 ж. - 7, 2018 ж. - 12 және 2019 ж. - 12 және 128-бап "21 адам саудасы" - 2015 ж. - 42, 2016 ж. - 24, 2017 ж. - 32, 2018 ж. - 15 және 2019 ж. - 7.
Бесінші топқа 6 норманы жатқызу қажет: 101 - бап "әсер ету жағдайында жасалған кісі өлтіру" - 2015 ж. - 8, 2016 ж. - 6, 2017 ж. - 6, 2018 ж. - 6 және 2019 ж. - 7; 103 - бап "қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды асыра орындау кезінде жасалған адам өлтіру" - 2015 ж. - 0, 2016 ж. - 1, 2017 ж. - 2, 2018 ж. - 0 және 2019 ж. - 0;111 - бап "әсер ету жағдайында денсаулыққа зиян келтіру" - 2015 ж. - 4, 2016 ж. - 4, 2017 ж. -0, 2018 ж. - 2 және 2019 ж. - 2; 113-бап "қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру" - 2015 ж. - 2, 2016 ж. - 0, 2017 ж. -1, 2018 ж. - 1 және 2019 ж. - 0; 117 - бап "соз ауруын жұқтыру" -2015 ж. - 5, 2016 ж. - 2, 2017 ж. - 2, 2018 ж. - 3 2019 ж. - 6 және 127 - бап "психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру" - 2015 ж. - 3, 2016 ж. - 3, 2017 ж. - 1, 2018 ж. - 0 және 2019 ж. - 0 [6].
Алтыншы топты 4 норма құрайды: 123-бап "жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-әрекеттерге мәжбүрлеу", 129-бап "адамды клондау", 130-бап "жала жабу" және 131-бап "қорлау", соңғы бес жылда олардың жасалуының бірде-бір фактісі тіркелмеген.
Қылмыстық кодекстің бірінші тарауында бекітілген нормалардың көп бөлігі адамның физикалық тұтастығы мен қол сұғылмаушылығын қорғауға, аз бөлігі моральдық қол сұғылмаушылықты қорғауға бағытталған.
Кәсіби-қолданбалы жобаның мақсаты мен міндеттері: Алматы қаласы Түрксіб аудандық сотының мысалында жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша жауапкершілікті саралауды талдау бойынша Түрксіб аудандық сотының тәжірибесін қорыту жобасын дайындауда нормативті құқықтық актілер және репрезентативтік эмпирикалық деректер негізінде одан әрі құқықтық тұрғыдан жетілдірубойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер тұжырымдалды:
1. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілікті ретроспективті талдау;
2. Түрксіб аудандық сотының мысалында жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша жауапкершілікті саралауды талдау осы санаттағы істер бойынша Түрксіб аудандық сотының тәжірибесін қорыту жобасын дайындау;
3. Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтадың құқықтық сипаттамасын ашу, сондай-ақ қылмыстық заңның жалпы бөлігінің институттары мен нормаларын зерттеуге арналған ғылыми зерделеу және олардың негізінде қылмыстық заңнаманың нормаларын және оларды қолдану практикасын жетілдіру бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.
Кәсіби-қолданбалы жобаның нысаны. Зерттеу жұмысының нысаны Түрксіб аудандық сотының мысалында жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша жауапкершілікті саралауды талдау осы санаттағы істер бойынша Түрксіб аудандық сотының тәжірибесін қорыту жобасын дайындау болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отандық ғалымдардың еңбектері қылмыстық құқықтың барлық мәселелерін, соның ішінде жеке адамға қатысты мәселелерді әзірлеуге баға жетпес үлес қосты. А.Н.Ағыбаев, Е.О. Алауханов, З.О. Ашитов, И.Ш. Борчашвили, Г.И Баймурзин, У.С. Жекебаев, А.Т. Жүкенов, Е.І. Қайыржанов, К.А. Мәми, Г.С. Мәуленов, С.С. Молдабаев, Б.М. Нұрғалиев, Р.Т. Нұртаев, С.Д. Оспанов, Г.Ф. Поленов, С.М. Рахметов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, В.А. Сергиевский, Н.Н. Турецкий және т. б. бұл ғалымдар қылмыстық құқықтың, криминологияның, қылмыстық процестің әртүрлі аспектілерінің, соның ішінде жеке адамға қарсы мәселелердің дамуына айтарлықтай үлес қосқаны сөзсіз.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында жалпы ғылыми зерттеу әдістерінің жиынтығы пайдаланылды, атап айтқанда салыстыру, талдау, саралау,формалды-логикалық, жүйелі және құрылымдық және т.б.
Зерттеудің жаңалығы. Кәсіби-қолданбалы жобаны зерттеудің ғылыми жаңалығы Түрксіб аудандық сотының мысалында жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша жауапкершілікті саралауды талдауда кешенді авторлық көзқарастың болуында. Кәсіби-қолданбалы жоба озық практикалық тәжірибесінің рөлі кешенді түрде зерттелген.
Кәсіби-қолданбалы жобаны қорғауға ұсынылып отырған негізгі ережелер:
1. Қолданыстағы қылмыстық заңда қылмыстық құқық бұзушылық құрамы мен қылмыс құрамы туралы заңдық анықтамалар жоқ. Бұл жерде біз заңның практикалық және теориялық құралдары болып табылатын заңды құрайтын және құқық қолдану саласында қолданыстағы көптеген басқа терминдердің заңнамалық анықтама алмағандығын атап өту қажет деп санаймыз. Осы негізде заңдағы нормативтік терминдерді дұрыс анықтау үшін біз ҚР Қылмыстық кодексін Қылмыстық кодекске терминдердің сөздік-индексімен толықтыруды ұсынамыз және мысал ретінде келесі анықтамаларды ұсынамыз:
- қылмыстарды саралау- адам жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекет белгілері мен қылмыс құрамы белгілері арасындағы заңмен бекітілген сәйкестікті анықтаудан тұратын құқық қолдану қызметінің түрі, Ерекше бөлімнің белгілі бір нормасында көзделген. қылмыстық заң;
- қылмыстық құқық бұзушылық құрамы - нақты қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын заңмен белгіленген объективті және субъективті белгілер жиынтығы; төрт міндетті белгілерден (элементтерден) тұрады: объект, объективті жағы, субъект, субъективті жағы.
2. Заңда қасақана және қасақана кісі өлтіру (этимологиялық мағынада) арасындағы нақты айырмашылықты беру қажет деп санаймыз. Сондықтан біз Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 99-бабы - Қасақана адам өлтіру, ал Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 104-бабы Абайсызда адам өлтіру деп атауды ұсынамыз.
Кәсіби-қолданбалы жобаның құрылымы мен көлемі. Кәсіби-қолданбалы жоба кіріспеден, екі бөлiмшеден тұратын төрт тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған деректертізімі мен қосымшадан тұрады.

1 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы

1.1 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың объективтік белгілері

Азаматтардың жеке басына, құқықтары мен бостандықтарына қол сұғатын қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар біздің қоғамымызға үлкен зиянын тигізеді. Сол себепті мұндай қылмыстармен ше - шу - ші күрес жүргізу ҚР құқық қорғау органдарының маңызды міндеті болып та - бы - лады. Қылмыспен күресу үшін елімізде қылмыспен тікелей күрес жүргізетін мем - ле - кет - тік ор - ган - дардың жұмысын жақсартудың, сол сияқты қылмыстық заңнаманы одан әрі же - тіл - ді - ру - дің маңызы зор. Қылмыстық-құқықтық ғылым тәжірибеші-заңгерлер қыл - мыс - тық заң - ды дұрыс қолдануға септігін тигізетіндей құқықтық мәселелерді дайын - дауы керек. Қылмыстық қол сұғудан жеке адамды қорғау ҚР ҚК 2-бабында бекітілген ҚР ҚК-нің міндеттерінің бірі болып табылады [7].
Алматы қаласы Түрксіб ауданы бойынша 2020 жылы жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы саны 119, олардың ішінде адам өлтіру (99-бап) - 12, адам өлтіруге дайындалу және оқталу - 4, өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (105-бап) - 11, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (106-бап) - 24, денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіру (107-бап) - 41, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (112-бап) - 1, зорлау (120-бап) - 9, сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе өзге де әрекеттер жасау (122-бап) - 3. жас балаларды азғыру (124-бап) - 2, Адамды ұрлау (125-б.) - 4. бас бостандығынан заңсыз айыру (126-б.) - 1 [8].
Өмір мен денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер жөніндегі қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралау және тиісінше, оларды жасаған адамдарға әділ жаза тағайындау кезінде қылмыстық заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету үшін кінә нысанын, ниетінің түрін, қылмыстық құқық бұзушылық жасаудың мәні мен мақсатын, тәсілін, жағдайы мен сатысын, келтірілген зардаптардың ауырлығын анықтау қажет. Қылмыстық процесті жүргізетін органдар іс жүргізу құжаттарында (айыптау актісінде, үкімде) өз тұжырымдарын жол берілетін, қатысты және анық дәлелдемелерді келтіре отырып негіздеулері тиіс [9].
Сөйтіп, жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар термині сөздің кең және тар мағына - сын - да қолданылады. Кең мағынадан алғанда жеке адамға қарсы қылмыстар қыл - мыс - тық-құқық қорғауға жататын азаматтардың өмір сүру, денсаулық, ар-намыс, саяси, ең - бек, мүліктік құқықтарына кез келген қол сұғушылық болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында жеке бастың мүдделері кодекстің азаматтардың же - ке меншігіне қол сұққаны үшін саяси және еңбек құқықтарын бұзғаны үшін көлік қыл - мыстары үшін қылмысты жауапкершілікті белгілейтін таруында айтылады. А.И. Рарог азаматтардың жеке меншігіне қарсы қылмыстарды сөздің кең ма - ғы - на - сындағы жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар деп атады.
Тар мағынадағы жеке адамға қарсы қылмыстар тікелей және негізгі объектілері өмір, денсаулық жыныстық дербестік пен жыныстық еркіндік, жеке бас бостандығы, ар-намыс болатын қылмыстың түрлері.
Жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар -- бұл азаматтардың негізі жеке құқықтарына ба - ғыт - талған қоғамдық қауіпті әрекеттерді ҚК-де көзделген тобы. Бұл топтағы қыл - мыс - тар - дың көпшілігі ауыр және аса ауырға жатады, олар моральдық және материалдық зиян келтірілуі мүмкін. Қылмыстың бұл топтарын бірінші орынға жылжыту ҚР қыл - мыстық заң - намасының негізгі реформасындағы маңызды концептуалдық идеяға, яғни аза - - мат - тар - ды өмірі мен денсаулығы, оның заңды мүдделерінің құқықтары мен бостан - дық - тарын айрық - ша қорғауға сәйкес еді. Аталған құндылықтарды айрықша қорғау ҚР-ның Конс - ти - ту - - циясында арнайы үлес, Еуропалық ынтымақтастық елдерінің көптеген ха - лықаралық акті - лерінде айтылады. Жеке адамды, оның ішінде адам өмірі мен ден - сау - лығына айрық - ша қорғау қылмыстық заңнамада жеке адамға қарсы қылмыстар туралы тараудың орна - ла - сауын өзгертумен ғана емес, басқа ерешеліктерде де байқалады, яғни: 1) жеке адамға қар - сы мейлінше қауіпті қылмыстар үшін жоғары санкция белгілеу; 2) қылмыс істеудегі күш - теу тәсілінде санкция жүйесі дайындауда тіркеу (көбінесе бұл меншікке қарсы қыл - мыстар үшін санкцияда байқалады); 3) ауыр зардаптардың қылмыс түзуші немесе сара - лау белгілері ретінде пайдаланғанда, олар заңда адам денсаулығына зиян немесе өлім кел - тіруінде бірінші кезекте көрсету жолымен ашылады (әсіресе, бұл кө - лік, экологиялық және қоғамдық қауіпсіздікке қарсы басқа да қылмыстарда байқа - ла - ды); 4) жеке мен - шік - тің мемлекеттік және басқа формаларымен тең қорғауды жүзеге асы - ру. Бұл идеяға же - ке бас ұғымын қамтитын құқық қорғау мүдделерінің шеңбе - рі - нің кеңеюі де қатысты [10, 127 б.].
Бұрын бұл түсінік қылмыстық құқықта Қазақ КСРО қылмыстық кодексінің Ерек - ше бөлімінің 3 тарауындағы бастауда аталған мемлекеттік емес объектілерге қатысты қа - рас - тырылған Жеке адамның өміріне, денсаулығына, бостандығына ар-намысына қарсы қылмыстар. Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымында Жеке адамға қарсы қыл - мыс - тар термині жыныстық қылмыста және отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы кей - бір қылмыстар кіретін қылмыстардың аталған тобына қатысты қолданылды. Аза - мат - тардың саяси, еңбек, басқа құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар 1959 жы - лы кодекстің Ерекше бөлімінің дербес 4-ші таруын құрады да, жеке адамға қарсы қыл - мыс - тар ретінде қарастырылмады.
Жоғарыда аталған сипатттарды алып қарағанда, қылмыстық құқықтық қорғау объек - тісі ретінде жеке бас және адам санаттарын қарсы қою үшін еш негіз жоқ.
Жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар деп адамның өмірі мен денсаулығына, жыныстық дербестігіне, бостандығына, ар-намысына қол сұғатын қоғамдық қауіпті әрекеттер таны - ла - ды. Қылмыстың мұндай түрлерін істеу нәтижесінде адамға айтарлықтай зиян не бол - ма - са өмірге, денсаулыққа заңды құқықтары мен бостандыққа зиян келтіру қорқы - нышы туады.
Жеке басқа қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар түпкі объектісі жеке тұлға болып табылады. Қылмыс объек - тісі ретінде -- бұл әлеуметтік рольдермен қоғамдық қатынастар жүйесінде қарас - ты - рылатын адам. Ол бір мезгілде биологиялық тіршілік иесі де, белгілі құқықтарды, мін - деттерді, бостандық пен әлеуметтік құндылықтарды иеленуші де болады. Тікелей объек - тіні -- жеке бастың өмірі, денсаулығы, бостандығы, ар-намысы сияқты құнды - лық - тар.
Б.А. Куринов пікірінше жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар объективтік жағы - бұл жеке бастың өмі - ріне, денсаулығына, бостандығына, ар-намысына қоғамдық қауіпті қол сұғушылық.
Құрамына қарай жеке адам қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар материалдық және формальдық бо - лып бөлінеді. Материалдық құрамның объективтік жағы 3 міндетті белгілерден тұ - ра - ды: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік); 2) қоғамдық қауіпті зар - дап - тар; 3) олардың арасындағы себепті байланыс [11, 45 б.].
Әрекетсіздік әрекет сияқты тұлғаның ерікті қылығы болып табылады, сондықтан да ол әрқашан саналы сипатқа ие. Егерде қоғамдық қауіпті әрекет кінәлінің белсенді мінез-құлқынан байқалса, онда әрекетсіздік болу керек және істелуі мүмкін әрекеттің істел - меуі - нен байқалады. Қоғамдық қажетті әрекеттерді орындауда тұлғаның міндеті мына - лар - дан шығады: а) заң мен нормативтік актілерді жазудан; ә) кәсіби міндеттер мен қыз - мет - тік уәзіптерден; б) келісім шарттар; в) жеке өзара қатынастан; г) кінәлінің алдағы қыз - метінен. Қылмыстың формальдық құрамының объективтік жағы тек қоғам - дық қауіп - ті әрекеттен туады.
Осыған байланысты, жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар материалдық құрамдары мы - налар: адам өлтіру, жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі, жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру, қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қа - жетті ша - ралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру, абайсызда кісі өл - ті - ру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян кел - ті - ру, ден - сау - лыққа қасақана орташа зиян келтіру, ден - сау - лыққа қасақана жеңіл зиян келтіру, денсаулыққа жан күйзелісі жағ - дайда зиян келтіру, қажетті қор - ғаныс шегінен шығу кезінде ден - сау - лыққа ауыр зиян келтіру, қылмыс жа - са - ған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру, денсау - лық - қа абайсызда зиян келтіру, медицина қызметкерінің кәсіптік мін - деттерін тиісінше орындамауы, соз ауруын жұқтыру.
Формальдық құрамға жататындар: өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу, ауыстырып салу не өзге пай - да - лану үшін адам - ның органдарының немесе тінін алуға мәжбүрлеу, адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыруы, зорлау, 16 жасқа жетпеген адаммен жы - ныс - тық қатынаста болуы және нәпсі құмарлық сипат - та - ғы өзгеде іс-әрекеттер, жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркек - тің қатынас жасауға, әйел мен әйел - дің қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипат - тағы өзгеде іс-әрекеттерге мәж - бүр ету, жас балаларды азғындату, писихиатриялық ста - цио - нарға заң - сыз орналастыру, адам сату, жала жабу, қорлау.
И.Ш. Борчашвили, С.М. Рахметова сөздерінше, жеке адамға қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылық субъектісі заңмен белгіленген жасқа жеткен есі дұрыс адам, яғни қылмыс субъектісі жалпы болып танылады. Қылмыстық жауапкершілік бас - талған жасқа байланысты жеке басқа қарсы барлық қылмыстарды екі топқа бөлуге бо - ла - - ды. 16 жастан бастап мынадай қылмыстарға қылмыстық жауапкершілік басталады: жаңа туған сәбидің анасының өлтіруі, жан күйзелісі жағдайында бол - ған адам өлтіру, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өл - тіру, қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың ше - гі - нен шығу кезінде жа - салған кісі өлтіру, абайсызда кісі өлтіру, өзін-өзі өлтіруге дей - ін жеткізу, денсаулыққа қасақана орта - ша ауыр ауырлықтағы зиян кел - ті - ру, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру, азаптау, денсаулыққа жан күйзелісі жағдай - да зиян келтіру, қажетті қор - ға - ныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру, қыл - мыс жаса - ған адамды ұстау кезінде денсаулық - қа ауыр зиян келтіру, ден - саулыққа абай - сызда зиян келтіру, медицина қызметкерінің кәсіптік мін - деттерін ти - іс - ін - ші орындамауы, соз ауруын жұқтыру, науқасқа көмек көрсетпеу. Формаль - дық құрамға жататындар: өзін-өзі өлтіруге дейін жет - кізу, азаптау, қорқыту, ауыстырып салу не өз - ге пайдалану үшін адам - ның органдарының немесе тілін алуға мәжбүрлеу, адамның им - мун тап - шылығы вирусын жұқтыруы, заңсыз аборт жасау, қау - - іпті жағдайда қалдыру, зорлау, 16 жасқа тол - ма - ған адам - - мен жыныстық қатынаста болуы және нәпсі құмарлық сипаттағы өзгеде іс-әре - кеттер, жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектің қатынас жа - сау - ына, әйел мен әйелдің қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзгеде іс-әрекеттерге мәж - бүр ету, жас балаларды азғындату, пси - хи - атриялық ста - ци - о - нарға заңсыз орналастыру, адам сату, жа - ла жабу, қорлау. ҚР ҚК 15-бап, 2-ба - бы - на сай қылмыстық жауап - кершілік 14 жас - тан адам өлтіргені, денсаулыққа қа - сақана ауыр зиян кел - тіргені, ден - сау - лыққа қасақана орташа ауыр - лық - тағы зиян келтіргені, зорлағаны, нәпсіққұмарлық сипатындағы күш қолданғаны, адам ұрлағаны үшін басталады [12, 135 б.].
Жеке адамға қарсы қылмыстар субъективтік жағынан тура және жанама ниетпен іс - те - леді.
Қылмыстардың тікелей объектісіне байланысты бұл тарауаларды төмендегідей топ - тар - ға бөлуге болады:
1. Адам өміріне қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар: адам өлтіру, жаңа туған сә - биді ана - сының өлтіруі, қажетті қорғаныс шегінене шығу ке - зін - де жа - сал - ған кісі өлтіру, қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шара - лар - дың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру, абай - сыз - да кісі өлтіру, өзін-өзі өлтіруге дейін жет - кі - зу, соң - ғы екеуін са - на - мағанда барлық аталған өмірге қарсы қылмыстар кісі өлтіруге жатады.
2. Денсаулыққа қарсы қыл - мыс - тық құқық бұзушылықтар: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, ден - сау - лық - қа қасақана жеңіл зиян келтіру, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсау - лық - қа ауыр зиян кел - тіру, қылмыс жасаған адамды ұстау ке - зін - де денсаулыққа ауыр зиян кел - тіру, денсаулыққа абай - сыз - да зиян келтіру, ме - ди - ци - на қызметкерінің кәсіптік міндет - те - рін тисінше орындамауы, соз ауруын жұқтыру адамның иммун тапшылығы вирусын жұқ - - ты - руы.
3. Адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін қылмыстар: қорқыту, ауыстырып салу не өзге пайдалану үшін адамның органдарының немесе ті - нін алуға мәжбүрлеу, заңсыз аборт жасау, нау - қас - қа көмек көрсетпеу, қауіпті жағдайда қал - ды - ру.
4. Жыныстық дербестік пен жыныстық еркіндікке қарсы қылмыстар: зорлау, нәпсіқұмарлық сипатында күш қолдану, 16 жас - қа жет - пе - ген адаммен жыныстық қатынаста болуы және нәпсіқұмарлық си - паттағы өз - - ге - де іс-әрекеттер, жыныстық қатынас жасауға, ер - кек пен ер - кек - тің қатынас жасауына, әйел мен әйелдің қатынас жасауына не - месе нәпсіқұ - марлық сипаттағы өзгеде іс-әрекеттерге мәжбүр ету, жас бала - лар - ды аз - ғын - да - ту.
5. Адамның және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстар: адамды ұр - лау, бас бостандығынан еріксіз айыру, психиа - т - рия - лық стационарға заңсыз орналастыру.
6. Адамның және азаматтың арнамысына қарсы қылмыстар: жала жабу, қорлау.
ҚР ҚК адам өміріне қарсы қылмыстарға адам өлтірудің 99-103 баптар аралығы сол сияқты абайсызда кісі өлтірудің (ҚР ҚК 104-бап) және өзін-өзі өлтіруге дейін жет - кі - зу - дің түр - лерін жатқызады. Соңғы екеуінен басқа барлық аталған адам өміріне қарсы қыл - - мыс - тар адам өлтіруге жатады.

1.2 Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың субъективтік белгілері

Қылмыстың бұл құрамдары өмір сүру құқығы сияқты бұлар да адамның табиға жә - не маңызды құқықтарын қорғау туралы сөз болғандықтан бірінші орынға орналас - ты - - - рыл - ған. Қылмыстық кодекс адам өмірін қорғау міндетін адам өміріне қарсы қыл - мыстар құрамының белгілерін қалыптастыра отырып және олардың істелуіне қатаң санк - ция мен белгілей отырып, өзіне тән әдістермен шешеді.
Бұл топтағы барлық қылмыстарды біріктіретіні әрқайсысының объектісі адам өмі - рі екендігі. Қылмыс объектісі ретінде өмір, бір жағынан табиғи физиологиялық про - цесс ре - тінде, екінші жағынан қоғамда жеке бастың тіршілік ету мүмкіндігін заңмен қам - та - ма - сыз ету ретінде түсінідіріледі. Екінші жақтың арқасында өмір жеке бас пен қо - ғамдық қа - ты - настарға (қоғамдық мүддеге) логикалық бағынады және жеке бастың мүддесінің оның өзінен бөлуге содан соң жеке бастық қоғамдық қатынастар шегінен шығаруға бол - майды.
Е. Каиржанов, Б. Накипов пікірінше адамға өлім келтіруші әрекет егер құқыққа қайшы әрекет, қылмыстық заңда қа - рас - - ты - рылса қылмыс деп табылады.
Кінәлі адамның әрекеті механикалық, физикалық, химиялық (тіпті психикалық, бір - ақ олар сирек кездеседі) және адам өміріне әсер ететін басқа да тәсілдер болуы мүм - кін. Өлім адамға әрекетісіздік жолымен де берілуі мүмкін.
Адам өміріне қол сұғу тәсілі ретінде әрекетсіздік кінәлі қамқорлық танытатын әре - кет - сіздік ететін, қажетті шаралар қабылдайтын сияқты адам өміріне зиян тигізбеуге тұл - ғаның міндеттілігін білдіреді [13, 58 б.].
Адам өміріне қарсы қылмыстарда әрекет немесе әрекетсіздік құқыққа қайшы си - па - ты - на иеленеді. Адам өміріне қылмыстық әсер ету тек адам өмірі жағдайында ғана аяқ - тал - ған қылмыс құрамын құрайды. Адам өміріне қарсы қылмыстың денсаулыққа қар - сы қыл - мыстан айырмашылық белгісі -- соңғысының зардаптары өз мазмұны бой - ын - ша қай органға зиян келгендігіне, қандай ауру күшімен, денсаулыққа зиян келу нә - ти - жесінде еңбек қабілеттілігі жоғалту дәрежесінің қандайлығымен анықталады.
Адам өміріне қарсы қылмыстардың субъективті жағы қасақана да, абайсыз кінә - мен де сипатталады. Кінәлі өзінің қоғамға қауіпті әрекеті нәтижесінде басқа адамның ден - - сау - лығына зиян келтіруде зардаптардың бөлу мүмкіндігінің немесе құтылмай - тын - ды - ғын алдын-ала көреді де қалайды (тікелей ниет) және бұған саналы түрде жол береді немесе оған селқос қарайды (жанама ниет).
Осы санаттағы қылмыстың субъектісі қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, яғни 16 жастағы есі дұрыс адам, тек қылмыс кодексінің 15-2 баптарына сай адам өлті - ре - - ге - ні үшін қылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады. Саралау үшін кінәлі өзі - нің қоғамқа қауіпті іс-әрекетінің нәтижесінде басқа адамның денсаулығына жеңіл зиян ке - ле - тіндігін ұғынуға және қоғамға қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екендігін не - ме - се қалайда болатындығын алдын-ала білуге тиіс және соны тілеуге не сапалы түрде оған жол беруге немқұрайлы қарауға тиіс. Денсаулыққа абайсызда жеңіл зиян келтір - ге - ні үш - ін қылмыстың жауаптылығы қарастырылмаған. Қылмыстың субъектісі жасы 16-ға тол - ған есі дұрыс адам.
Адам өлтірудің обьектісі -- адамның өмірі, ол адамның азаматтығына, ұлтына жә - не нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен айналыса - ты - ны - на, денсаулық ахуалына, біліміне, т. б. байланысты емес. Қылмыстық заң жәбірле - ну - - ші - - нің еркіне қарсы адам өлтіру де, оның келісімімен қаза келтіру де (эфтаназия) бірдей дә - режеде адам өлтіруге жатқызылады. Жәбірленушінің кім екенін білмей қалу қаса - қа - на адам өлтіргендігі үшін жауаптылыққа әсер етпейді. Өмірге қастандық жасау обьектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін оның бастапқы жіне ақырғы кезеңдерін анықтау қажет. Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғаннан өлгенге дейінгі ара - лық - та өмір бар деп саналады.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп биологиялық өлімді, яғни ми қабаты клет - каларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық тоқтауы кезін ала - ды. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген түсінік бар, бұл жағдайда адам - ның жүрегі тоқтап қалады.
Адамға клиникалық өлім келтірсе, мұндай іс-әрекет адам өлтіруге оқталғандық бо - лып саналады. Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы адамға қастандық жа - - сауды өлтіру деп санауға болады.
Қылмыстың обьективтік жағы материалдық құрамды қылмыстар сияқты үш эле - мент - тің жиынтығынан тұрады: 1) басқа адамның өмірін қиюға бағытталған әрекет (әре - кетсіздік); 2) жәбірленушіні өлтірудегі міндетті аяқталу қорытындысы; 3) кінәлі мен жәбірленушіге қаза келтірудегі әрекет (әрекетсіздіктің) арасындағы себепті бай - ла - ныс. Адамды өмірінен күш қолданып та, (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру, т. б.) пси - хикалық ықпал жасап та (қорқыту, үрейлендіру, жалған лақап тарату, т. б.) айыруға бо - лады.
Қылмыстың субьективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады. Айып - ты өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын, ондай зар - дап - тың болу мүмкін екенін немесе қалайда болмай қоймайтынын біледі, соны тілейді -- яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына аналы түрде жол берсе не он - дай зардаптың болуына немқұрайды қараса -- жанама ниет танытады.
Кісі өлтірудің ерекшеленген түрлері Жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі. Қазақстан Республикасының ҚК-нде заң шығарушы анасының өзінің жаңа туған сә - биін туып жатқан кезінде, сол сияқты одан кейінгі кезеңде психикасын бұзатын жағ - дай - да немесе есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасы бұзылу жағдайында өлтіруін өзінше бапқа бөлектеуді қажет деп санады. Адам өлтірудің бұл түрі бұрын жай адам өлтіру ретінде (жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларсыз) сараланып кел - ді.
Бұл қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіптілігі сол -- адамға туғаннан берілетін, оның өмірге деген шексіз құқығы бұзылады. Адам өлтірудің бұл түрінің ерекшелігі сон - да -- заң оны жеңілдететін мән-жайлар бола алатын кейбір объективтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.