Көмекші етістіктердің қызметі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Филология факультеті

Курстық жұмыс
Көмекші етістіктердің қызметі

Тапсырған: Ахметжанова Л.Т.
Тексерген: Саменова С.Н.

Қарағанды 2021
Жоспар:
1. Кіріспе
1.1. Етістік туралы түсінік
1.2. Көмекші етістіктің жалпы сипаты
2. Негізгі бөлім
2.1. Көмекші етістіктің зерттелуі мен топтастырылуы
2.2. Негізгі етістік пен көмекші етістік
2.3. Бол, ет, қыл етістіктерінің көмекшелік қызметі
2.4. Көмекші етістікке мысал
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиет

Кіріспе
Біздің тіліміздегі сөз таптардың ішіндегі ең күрделі әрі құрамы ең кең грамматикалық категорияға етістікті жатқызғаным қате емес. Бұл сөз табының күрделілігі - синтаксистік қызметімен, бай лексика-грамматикалық формасымен және лексика-семантикалық сипатымен ерекшеленеді.[2]
Етістік - заттың іс-әрекетін, қимылын білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не қылды? қайтті? және не істеп? не істесе? қайтіп? тұлғаларындағы сұрақтарға жауап береді. Бұл сөз табы грамматикалық тұлғаларға бай болып саналады. Іс-әрекеттің әртүрлі мәнді болуымен қатар, сөйлемдерде қимылды атқарушы субъектімен және объектімен шақтық, жақтық, райға қатысты, болу-болмауына байланысты мәндік ерекшеліктерді білдіреді. Олар белгілі тұлғалар арқылы жасалады. Етістіктің бұл ерекшеліктерін негізгі және көмекші, дара және күрделі, болымды және болымсыз, сабақты және салт болып бөлініп, шақ, рай, етіс категорияларынан, көсемше, есімше, тұйық етістік сияқты тұлғалардан, жіктелуден көрінеді.[1]
Етістіктің лексика-грамматикалық формаларының бай болып келуі - амал-әрекеттердің болу мезгілін, жүзеге асу кезеңі мен олардың өту сипаттары секілді құбылыстардың көрсеткіштеріне негізделеді. Онымен қоса, етістіктен етістік, есімнен етістік тудыратын аналитикалық, синтетикалық тәсілдердің жүйелерінен, етістік форма жағынан бай категория екендігі байқалады. Етістіктің лексика-семантикалық сипатының өрісті болып келуінің себебі - семантика тек субъектінің іс-әрекетін ғана емес, қоғам өмірінде, табиғат ауқымында ұштасатын, адамның ойы арқылы әрекет, қимыл, қозғалыс ұғымдарын қамтып келеді.[2]
Көмекші етістіктің толық лексикалық мағынасы болмайды. Жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайды, сонымен қатар, тек негізгі етістіктермен, есім сөздермен тіркесіп қолданылады. Жалпы көмекші етістіктің былай аталу себебі, бұл етістіктердің жетекші қызметте жүруі және негізгі етістікпен бірге жұмсалуына байланысты. Қазақ тіліңде төрт көмекші етістік бар. Бұл: е, жазда, ет, де. Бұл етістіктер сөзге әр түрлі грамматикалық мағыналар үстейді. Сол үшін оларды мәнсіз көмекші етістіктер деп атайды. Қазақ тілінде толық лексикалық мағынасы бар бірқатар етістіктер әрі негізгі, әрі көмекші етістік мәнінде жұмсалады. Қазақ тілінде мұндай отызға тарта етістік бар: ал, бар, бер, бол, жібер, кел, кет, т.б. Көмекші етістік негізгі етістікке есімше, көсемше тұлғалары арқылы тіркесіп келеді. Мысалы: айтып қой, жаза сал, бара жатыр. Көмекші етістіктер біз тілде молынан қолданылатын тұрақты тіркестердің де бөлшектенбейтін бір бөлігі ретінде қолданып жүр. Мысалы: сөзінің соңын жеп қою, түлкі бұлаңға салу, жүрек жалғап алу, сөзінің соңын жеп қою. Әр тарапты сөздерден жасалған тұрақты тіркестер қатарында болымсыздықты білдіретін емес көмекші етістігімен жасалған тұрақты тіркестерге келесідей мысалдар келтіруге болады:басы екеу емес-қатерге басын тікпеу,қара-жаяу емес-хабары бар.[5]

2.1. Көмекші етістіктің зерттелуі мен топтастырылуы
Сөз таптарының тұрақталып айқындалуы, олардың бір жүйелі тәртіпке түсірілуіне үлес қосушы ғалымдар қатарына Қ. Жұбановты, Н. Сауранбаевты, А. Ысқақовты қосуға болады.[3]
А. Қалыбаева мен Н. Оралбаева осы көмекші етістіктерді сөз тұлғасын таңдап тіркесетін көмекшілердің бірі деп талдайды. Ескертетін жайт: олардың сөз формаларымен байлаулы болып келуі мағына байланыстылығына және бірлігіне қатысты болады. Көмекші етістіктің зерттелуіне үлес қосқан Т.Р. Қордабаевты қосқан жөн. Ол жатыр, жүр, отыр, тұр етістіктерін шақтық мәнді категория деп атап кеткен. Қазақ лингвистикасында бірінші болып осы төрт көмекші етістіктеріне талдау жасап, зерттеген Қ. Жұбанов болатын. Ол көмекші етістіктердің сөйлемде дербес тұрып, предиканттық қызметте жұмсалатынын айтып кетті. Мысалы: жатырмын, жүрмін, отырмын, тұрмын.[4]
Бұл етістіктердің оларды көмекшілікке алатын сөздердің формасы әртүрлі болып келеді. Осы төрт етістіктің көмекшілігі арқылы күрделенген етістіктердің барлығы бірдей осы шақты білдірмейді. Осы шақты білдіру үшін күрделенген етістіктердің саны қанша болса да, ондағы негізгі мағынаның иесі болып тұрған етістіктер осы шақтық етістіктерді тек өткен шақтық көсемше формалары етістіктердің өздері де негізгі етістік пен осы шақтық көмекшілерді бір-бірімен байланыстырушы дәнекер рөліндегі көмекшіге айналады. Есімше етістіктен және көсемше етістікпен бірге жұмсалған көмекші етістік шақтық мағынада жұмсалады. Себебі есімше мен көсемше аффикстері шақтық мәнге ие болып келеді. Мысалы: ал-ар еді ал-ып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.