Зейіннің негізгі қасиеттері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
АБАЙ ҚҰНАНБАЕВ АТЫНДАҒЫ САРАН ЖОҒАРҒЫ ГУМАНИТАРЛЫ-ТЕХНИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін және оның түрлері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: БМ-9-17 тобының студенті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мадибекова Ақниет
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі: Коранова А. М.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Курстық жұмысты қорғаған бағасы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
_______________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Хаттама № ________20__ж
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2021
Мазмұны
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
II. Негізгі бөлім
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 бөлім Зейін, зейіннің теориялық негіздемесі
0.1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін туралы түсінік, зейіннің физиологиялық негізі зерттемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
0.2. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.3. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейіннің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2 бөлім Балада зейіннің дамуы және тәрбиелеу жолдарының практикалық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.1. Зейінді дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2. Балада зейінді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ІҮ. Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
І. КІРІСПЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін және оның түрлері.
Зерттеу проблемасы. Қазіргі жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес - оқушы сын тұрғысынан ойлауын, зерттеу жұмыстарын жүргізуін, тәжірибе жасауын, коммуникативті қарым-қатынасқа түсуін, жеке, жұппен, топта жұмыс жасай білуін, функционалды сауаттылығын арттыру, шығармашылықты қолдана білуді және оны тиімді жүзеге асыруын, өзін-өзі әділ бағалай алатын дағдыларын қалыптастыру үшін, ең алдымен баланың оқуға деген зейінің тұрақтандыруымыз қажет. Қазіргі таңда оқушының оқу іс-әрекетіне қызығушылықпен қарап, зейінің аудару өзекті мәселелердің бірі болып тұр десек те болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу проблемасының өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелілігін талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді қабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі қозғалыстарды сапалы орындау - зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз байланысты. Бүгінге дейін мектеп оқушыларындағы зейін психологиясының теориялық негіздері толық ашылмай, әсіресе эксперименталды зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге қарамастан қиыншылықтар мен қарама-қайшылықтар баршылық. Зейін психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу - психология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нысаны: Зейін және оның түрлерін оқу іс-әрекеті барысында тиімді жүзеге асыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәні: Психология
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Отандық және шетел зерттеулеріндегі зейіннің психофизиологиялық, психологиялық теорияларын талдауда зейіннің анықтамасының, түрлерінің, қасиеттерінің психологиялық мазмұнын қазіргі психологиядағы ғылыми тұжырымдарын ескере жаңаша өңдеу.
2. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқушыларда зейін қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық мазмұнын ашып, қолданбалы мүмкіндіктерін зерттеу.
3. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін қасиеттерін (тұрақтылығын, шоғырлануын, ауысуын, бөлінуін, көлемін) тұлғаға-бағдарлай оқыту және оқушыларға көрнекілік құралдарды пайдалана отырып зейін деңгейін анықтау контексінде эксперименталды зерттеу.
4. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін қасиеттерін дамытуға негізделген іс-әрекет үрдісін тиімді ұйымдастыру жолдарын сараптау.
5. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бастауыш сынып оқушыларының зейінін қалыптастыру және дамыту барысында туындайтын қиындықтарды сараптау мен оларды шешу мүмкіндіктерін зерттеу.
6. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін қасиеттерін зерттеудегі әдістемелерді талдау негізінде зерттеудің кешенді жүйесін қалыптастыру.
Зерттеу гипотезасы: Оқушылардың зейінін дамыту барысында егер, мұғалім іске ынтасыз, енжар, ұқыпсыз кіріссе, берген сабағынан жөнді нәтиже шығара алмайтыны сөзсіз. Ы. Алтынсарин: Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәламауы қажет, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауы тиіс деген.Балаға әсер етерлік психологиялық тактіні меңгеру мен өз мамандығына жетік болуы зейінді тәрбиелеуге қатысы бар фактордың бірі. Мұғалім даусының мәнерлі келуінің де зейінді тәрбиелеуге тигізетін әсері зор. Мұғалім сөзі анық, әрі құлаққа жағымды сыңғырлап тұруы қажет. Сыныпты меңгере алуы да басты рөл атқарады. Яғни, кейбір балалардың зейіні тұрақсыз болса, онда оқытушы сабақ беру барысында тиімді әдіс-тәсілдерді пайдаланып, оқушылардың зейінің толықтай оқу іс-әркетіне аудара білуі қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ІІ. Негізгі бөлім
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зейін, зейіннің теориялық негіздемесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Зейін туралы түсінік, зейіннің физиологиялық негізі зерттемесі. Психикалық іс- әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам ең алдымен өзінің ой- санасын істеп жатқан әрекеті сол әрекет нысанына тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға келтіріңіз. Сурет затын, оның түр- түсі мен қағазға қалай орналасуын ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата- аналарының оған айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарына аударды, басқа заттардың бәріне алаңдамастан, өз керегімен шұғылданды дейміз. Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап, әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады. Ой- сананың бағытталуы деп, ең алдымен психикалық әрекеттің таңдамалылылқ сипатын, нақты объектті күні бұрын ниетті іріктеуін не оған мән бермеуін айтамыз. Зейінді болу үшін қандай да бір істің түрін таңдап алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой- санамыздың белгілі іс- әрекетке шоғырлануы немесе шому мағынасын да білдіреді. Зейін әдетте, адамның бет- дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді. Сырттай- ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Зейін табиғатын түсіндіруде Н. Н. Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар тобын алға тартады: 1. Зейін қимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемделеді. 2. Зейін сана аумағының шектеулі болуынан туындайды. Сана аумағы мен ауқымының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И. Герберт пен У. Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді тежейтінін алға тартады. 3. Зейін- көңіл- күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді. Дж. Миль ұнамды немесе жағымсыз сезімге не идеяға бөлену сол факторларға зейінді қатынас- екеуі де бір нәрсе- деп тұжырымдайды. 4. Зейін өткен тәжірибенің жемісі, яғни адам білген, таныған затына ден қояды. 5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды. Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты пайымдаулары П. Я. Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келесідей: - зейін бағыттау- зерттеушілік іс- әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет; - белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің өз алдына нәтижесі болмайды; - психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл- ес ептіліктерінің пайда болу ізімен туындайды. Жалпы айтқанда, зейін дегеніміз- бұл кісінің сезімдік, ақыл- ес және қимылдық белсенділігін көтеруге қажет дүниелік не идеалды нысанға сананың бағытталуы не шоғырлануы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2. Зейін түрлері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өзінің пайда болуы мен іске асу жағынан, әдетте, зейін ырықсыз және ырықты болып екіге бөлінеді. Ырықсыз зейін- ең қарапайым және адамда алғашқы көрінетін психикалық процесс, оны сонымен бірге енжар, еріксіз деп те атайды, себебі ол адамның алдына қойған мақсатына тәуелсіз туындайды әрі әрекетке қосылады. Орындалып жатқан іс адамды өзінің қызықтылығы және тосындылығымен еріксіз баурап алады. Ырықсыз зейіннің пайда болу себептері әртүрлі, олар іс- әрекет иесінің дене- тәндік, психофизиологиялық және психикалық кейіп- қалпымен байланысты келіп, өзара ықпалды қатынасынан туындайды. Ол себептерді бірнеше категорияларға келтіріп қарастыруы мүмкін. Бірінші себептер категориясына тітіркендіргіш әсердің сипаты мен сапасы жатады. Олардың ішінде ең алдымен ескеретініміз әсер күші мен қарқындылығы. Елестетіңіз: оқушы жазба жұмысын орындап отыр, оның жұмысқа құныққаны сонша, көшедегі, үйдегі анау- мынау жеңіл сыбдыр- шуды тіпті аңғарар емес. Ал кенеттен өз столынан түсіп кетіп, тарс ете қалған заттың дыбысы оны еріксіз мойын бұруға мәжбүр етеді. Әрдайым күшті тітіркену әсері, айқай- шу, көз қамастырар жарық, екпінді соққы, ащы иіс, дәм біздің зейінімізді еріксіз тартады. Аталған себептер тобына тітіркендіргіш әсердің жаңалығы мен тосындылығы да кіреді. Бұл тұрғыдан жаңалық деп бұрын білмеген, көрмеген зат, құбылыстар әсерін ғана емес, сонымен бірге бірдененің ықпалында болып жүрген әсерлеріміздің физикалық қасиеттерінің өзгерісі немесе орын ауысуынан туындаған тітіркендіргіштерді танимыз. Адамның көңіл- күйіне, мұқтаждық қажетсінуіне сәйкес тысқы тітіркендіруші әсерлер ырықсыз зейін туындатушы себептердің үшінші тобын құрайды. Мысалы, аш адам мен тоқ адамның тағам жөніндегі әңгімені, болмаса оның иісі мен дәмін қабылдауы бірдей емес. Зейін себептерінің төртінші тобы тұлғаның жалпы бағыт- бағдарына байланысты, Міне, осыдан көше бойлап келе жатып, аула тазалаушының назары қоқысқа түседі, тәртіп сақшысы- орынсыз тұрған машинаны аңғарады, ал архитектор не суретші- ежелгі ғимараттың сәніне сүйсінеді. Адамның бағыт- бағдары сонымен бірге оның бұрынғы тәжірибесі мен қалыптасқан сезімдік күйіне де байланысты. Ырықсыз зейіннің маңызды себептері, сонымен, бізді қызықтырып, эмоционалды кейпімізді өзгеріске түсіретін заттар, жағдайлар, құбылыстар. Ырықты зейіннің ырықсыз зейіннен ерекшелігі оның саналы мақсатқа тәуелді келуі. Зейіннің бұл түрі адам еркімен тығыз байланыста болып, оның еңбектік күш салуларының нәтижесінде пайда болады, сондықтан да ырықты зейін ерікті, белсенді, ниеттелген деп те сипатталады. Қандай да бір шешімді қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол мезетте ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді мәжбүрлейміз. Ырықты зейіннің басты қызметі- психикалық процесс ағымын белсенді түрде реттеп бару. Ырықты зейін себептері биологиялық емес әлеуметтік: ол тәнмен бірге берілмейді, сәбидің ересектермен қатынасқа келу барысында қалыптасады. Л. С. Выготский зерттеулері анықтағандай, зейін қызметі алғашқы даму кезеңінде сәби мен ересек адам арасында бөлінген: ересек қоршаған ортадан нысанды бөле көрсетіп, оны сөзбен баламалайды, ал бала ым- ишараны байқаумен, затты танып не сөзді қайталап сигналға жауап қайтарады. Осылайша қажетті затты бала тысқы өрістен бөліп алады. Кейін жас бала өз бетінше мақсат қоюға үйренеді. Ырықты зейін дамуы сөз, сөйлеумен тікелей байланысты. Баладағы ырықты зейіннің қалыптасуы алғашқыда оның өз қылық- әрекетін үлкендердің ауызша нұсқауларына бағындыруына тәуелді, ал содан соң тіл қабілетінің артуымен өз әрекетін өзінің ауызша талаптарына көндіруіне байланысты. Ғалым- психологтардың кейбірі ырықты зейін секілді мақсат бағдарлы, бастапқы күш еріктік күш салуды талап ететін зейіннің және бір түрін айырып қарастырады. Бұл зейін түрінде адам толығымен іс- әрекетке шомады, оған енді әрекеттің нәтижесі ғана емес, сол әрекеттің өзі де мәнді әрі қызғылықты болып көрінеді. Мұндай зейін түрін орыс әдебиеттерінде после произвольный деп атаса, қазақ тіліндегі оқулықтарда үйреншікті зейін атауымен баламаланған. Қай іс- әрекет болмасын алғашқы кезде оны игеру қаншама маңдай тер төккізіп, қиналысқа түсіріп, зорлануға душар ететіні белгілі, ал кейін үйрене келе, дағдыланудан әрекеттің нәтижесі ғана емес, оның өзі де адамды өзінен өзі баурап, әдемі орындалуынан көңілді қуаныш сезімге бөлейді. Әрекет енді әдейі қайталап, еске түсіріп тұруды, ерік күшін қосуды қажет ете бермейді, өзінен өзі орындалып жатқандай болып көрінеді. Педагогикалық процеске орай үйреншікті зейін үлкен маңызға ие. Оқу, тәрбие барысында шәкірттердің зейінін бір қалыпты ұстау үшін педагог олардың ерік күшіне арқа сүйегені қажет те жөн. Бірақ бұл балаларды шаршатады. Сондықтан шебер педагог балаларды өздерінің бой, ой қуатын босқа сарп етпей, жұмыс істеуі үшін сабақты қызғылықты, тартымды, ойын әдісімен өтуге тырысады. Оқушы сабақта біреудің тапсырысымен іс қылып, жатырмын деген ойдан аулақтап, өмірімнің қызықты бір мезетін өтудемін дегендей сезімнен еңбек ләззатына бөленуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.3. Зейіннің негізгі қасиеттері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Айтқанымыздай, зейін сананың белгілі нысанмен байланысын байқатып, оған бағытталуын білдіреді. Осы бағытталу ерекшеліктері зейін қасиеттерін анықтайды. Бұл қасиеттер тобына зейіннің тұрақтылығы, шоғырлануы, бөлінуі, ауысуы және көлемі кіреді. Тұрақтылық- зейіннің уақыт аралығына байланысты сипаты болып, оның белгілі бір нысанға көзделу мерзімінің ұзақтығын аңдатады. Тұрақтылық- перифериялық және орталық жүйке факторларына байланысты. Эксперименттік зерттеулерге қарағанда, зейін белгілі уақыт аралығында қайталанып отыратын ырықсыз тербеліс сипатында болады. Қазіргі күнде дәлелдегендей, зейін тұрақтылығының ең бір мәнді шарты- назардағы нысанның жаңа талаптары мен байланыстарының ашылу мүмкіндігінің болуы.алға қойылған мақсатқа орай зат көзге алынып, оның бөліктерінің өзара байланыстары мен бір- біріне кірігулерінің жаңа қырларын ашатын болсақ, зейін ұзақ уақыт өзінің жаңа ерекшеліктерін таныту мүмкіндігіне ие болмаса, зейін күйзеліске келіп, алаңдауға түседі. Зейіннің шоғырлануы- оның белгілі бір нысанға бақытталып, онда топталу күші мен дәрежесі, яғни психикалық немесе саналы іс- әрекеттің толығымен қажетті нүктеге шөгуі. Зейіннің шоғырлануы ми қабығындағы қозу ошағының доминанттық қызметімен тікелей байланысты. Дәлірек айтсақ, шоғырлану нысанды ошақтағы қозудың және сонымен бір уақытта жүретін бас ми қабығындағы басқа аймақтардың тежелуінің салдарынан келіп шығады. Зейіннің бөлінуі деп адамның өз зейінінің ауқымында бір уақытта бірнеше әртүрлі нысандарда ұстай алуы. Осы қабілетіне орай әр адам бір мезгілде бірнеше әрекеттерді өз зейінінде ұстап, орындау мүмкіндігіне ие. Мысалы, әйгілі Юлий Цезарь бір уақытта өзара байланыспаған жеті іспен шұғылдана алады екен. Ал Наполеон өз көмекшілеріне бір уақыт ішінде жеті ресми құжат бойынша көрсетпе беріп, жаздыратын қабілетке ие болвпты. Зйіннің ауысуы зейіннің бір нысаннан екіншісіне саналы және байыпты өтуін айтады. Зейіннің ауысу қасиетінен біз қоршаған ортаның өзгермелі, күрделі жағдайында жылдам бағыт- бағдар тауып отыру мүмкіндігіне иеміз. Орындалатын қызмет неғұрлым қызық болса, оған зейіннің ауысуы да оңай, ал іске көңіл соқпаса, оған ден қою да жеңіл болмайды. Зейін көлемі- ерекше құбылыс. Адам бір уақытта әртүрлі заттар жөнінде теңдей ойлап, әрқилы жұмыстарды орындауы мүмкін емес. Осыдан сырттан келіп келіп жатқан ақпараттарды адам өзінің өңдеу мүмкіндіктеріне орай топтап, жіктейді. Сондай- ақ, адамның бір уақыта өзара байланысы жоқ бірнеше нысандарды қабылдау мүмкіндігі де шектеулі. Осы шектер арасын танып, қабылдауы- адам зейінінің көлемін білдіреді. Зейін көлемін зерттеу үшін адамға бір уақытта талдануы қажет бір топ элементтер ұсынылып, солардың ішінен саналы есте қалғаны есептеледі. Мұндай есепті жүргізу үшін тахитоскоп аппараты қолданылады. Зейіннің алаңдаушылығы- бұл зейіннің бір нысаннан екіншісіне ырықсыз ауысуы. Мұндай ауысу қандай да іспен шұғылданып отрған адамға тыс тітіркендіргіш әсерлердің ықпал етуінен туындайды. Алаңдау сыртқы және ішкі бөлып бөлінеді. Сыртқы алаңдаушылық- субъектке тысқы, қоршаған орта жағдайларының әсер етіп, ырықты зейіннің ырықсыз зейінге ауысуынан болады. Зейіннің ішкі алаңдауы- көңіл- күй, толғаныс нәтижесінде туындайды, орындалатын іске қызықпаудан, жауапкершілікті сезінбеуден келіп шығады. Шәкірт өзінің оқу жұмысымен байыпты әрі тиімді шұғылдануы үшін оның болмысындағы сабақтан алаңдататын көңіл күйзелістерін басып отыруы керек.Сонымен бірге оқушыларда білімге, оны игеруге деген ұмтылыс пен қызығушылықты тәрбиелеп бару өте маңызды қызмет. Сыртқы және ішкі зейін түрлері. Объектісінің орналасу жағдайына орай, зейін сыртқы және ішкі болып бөлінеді.Зейінді меңгеру мен оның кейбір ерекшеліктерін дұрыс түсіну үшін сыртқы және ішкі зейіндер адамның дене әрекетін меңгеріп,реттеуге бағытталған.Бұны перцептивті зейін деп те атайды.Ішкі зейін-сананың ішкі іс-әрекетке, ішкі дүниеге бағытталуы.Зейіннің бұл түрі адамға ғана тән.Ол жануарларда болмайды. Өйткені, олар өз жан дүниесінің сырын шолып біле алмайды.Сыртқы және ішкі зейіндер бірін-бірі тежеп отырады.Себебі, сананы сыртқы әр ішкі құбылыстарға бір мезгілде бағдарлау өте қиын.Ішкі зейіннің объектілері: сезімдер,елестер,ойлар.Бұлар адамның сыртқы қимылдары,ернінің жыбырлыуы,жеке сөздері айтып қалу, дене мүшелерінің түрлі қимыл-қозғалыстарыарқылы байқалары. Ішкі зейіндер-сана мен өзіндік сананың дамуы үшін қажетті шарт. Онсыз адам болашақ қимыл-қозғалыстарын,олардыңнәтижесі н болжай алмайды.Ойлай білу,ой арқылы әрекет жасау ішкі зейіннің жетілуімен байланысты.Ішкі зейін қалыптаспайынша, адамның ақыл-ой, эстетикалық жағынан дамуы мүмкін емес.Жеке адамның дұрыс қалыптасуы үшін өткенді бағалау мен бастан кешкендерге, көрсетілген қылықтарға зейін аударып,талдау жасау саналы әрекетті жетілдіре түседі.Ұжымдық, топтық, даралық зейін түрлері. Ұжымдық зейін -- бір сыныптағы барлық оқушының зейінін белгілі бір іс-әрекет түріне жұмылдыру. Мұндай әрекетке мұғалімнің сабақ өтуі жатады.Бұл сыныптың зейінін ұзақ мерзім бойы бірқалыпты ұстау мүмкін емес.Бірен-саран оқушының зейіні басқа нәрсеге ауысып кетуі де мүмкін.Мақсатты іске ұмтылған ұжым ішінде зейіні ауытқитындар да кездеседі.Мұндай жағдайда жетекшінің не ұстаз-тәрбиешілердің іс-тәжірибелері ерекше роль атқарады.Топтық зейін -- бір ұжым ішіндегі жеке топтар зейінінің шоғырлануы. Топтық зейін сыныпта, лобораториялық тәжірибелер мен өзара тексеру жүргізгенде қажет. Бұл- зейінді ұйымдастырудың оқушы үшін де, мұғалім үшін де қиын түрі. Өйткені,топтар жұмыс үстінде бірін-бірі алаңдатады. Осындай кедергіні жеңу үшін олардың тапсырманы мұқият орындап шығаруларына жете көңіл аударып, оны әрбір кезеңге бөліп жоспарлау керек болады.Даралық зейін өз міндетін орындауға әр адамның санасын бағдарлап, зейінін шоғырландырады. Бұл-зейінің кісі өзі оқығанда,есеп шығарғанда қолдануға тиісті аса қажетті түрі.Зейіннің қасиеттері.Зейін мынадай ерекшеліктерімен сипатталады: а)көлемі, ә)бөлінуі, б)шоғырлануы, в)тұрақтылығы, г)ауысуы.а)Зейіннің көлемі-адамның бір көргенде-ақ қабылдаған нәрселерінің саны.Зейін көлемін анықтау үшін тахистоскоп аспабы қолданылады.Зейін көлемін анықтау үшін уақыттың 110 секунд ішінде 10-12 нәрседен тұратын сандар,әріптер не түрлі кескіндер жиынтығы көрсетіледі.Осы уақыт ішінде көріп қабылдау әбден жеткілікті, бірақ, көрінген барлық кескіндерді саналы түрде бейнелеуге уақыт аздау. Сыналушы адам тек бірнеше нәрсенің ғана атын анықтап, өзгелерін жөнді байқай алмайды. Ал көріп тұрған барлық нәрселерді саналы бейнелеу үшін әжептәуір уақыт керек. Ересек адам зейінінің көлемі өзара байланыссыз 4-6 нәрсеге тең. Егер әріптестерден мағаналы сөз құрастырсақ,онда көретін әріптердің саны едәуір көбейеді.Бірақ бұл жағдайда сөздің өзі тұтасқан бір объект болады да,сынаушы кісі сөз әріптерінің орны аусқанын,дұрыс жазылмағанын аңғара алмайды. Нәрселерді топтастыру арқылы зейіннің көлемін ұлғайту топтың жеке қасиеттерін байқап, аңғара білуге кедергі болмауы керек.Нәрселерді топтастыру және оның бөлшектеріне назар аудару, таным процестерінің дамуымен тығыз байланысты болуы қабылдаудағы бөлік пен бүтіннің, ал ойлаудағы жалпы мен жекенің арақатысынан айқан көрінеді.ә)Зейіннің бөлінуі деп адамның кез-келген іс-әрекеті үстінде зейіннің бір мезгілде өлең жаттап,әрі қарапайым қосу мен азайту амалына есеп шығарып көрсек, мұның оңай емес екенін бірден байқаймыз.Мұндайда бір әрекет екінші әрекетке кедергі болады.Іс-әрекет процесінде зейін бір-ақ нәрсеге ауады.Себебі, оның физиологиялық негізі-ми қабығындағы оптималдық қозу ошағының жалғыздыға. Күнделікті өмірдегі іс-әрекетінде адам өзінің зейінін бөле білуді жетілдіріп, тәрбиелеуі қажет.Мысалы,жас ұстаз өз зейінін бірнеше обиектіге бөле алмағандықтан,сыныптағы оқушыларды жекелеп көре алмайды. Сабақ айтып тұрып қате жіберуі де, оқушылар жауабындағы қателерді байқамай қалуы да мүмкін.Мұғалім назары негізінен өзі айтып тұрған материалға ғана ауады.Өзі алдында отырған кейбір оқушылардың тәртіп бұзып отырғанын байқамайды. Дегенмен, ұстаздық тәжірибесі біртіндеп жетіле түскендіктен, оның оқу материалын меңгеруі мен түсіндіруі жеңілдейді, зейіннің оған бөлінуі де ширап,сыныпты толық меңгеретін болды. Әрбір нәрсеге зейін аудару іс-әрекет үстінде дамып, бірте-бірте адамның маңызды сапасына айналады.б)Зейіннің шоғырлануы-адам санасының белгілі бір объектіге айрықша бағытталуы. Зейіннің шоғырлануы,оның көлемімен, бөлінумен дн тығыз байланысты. Зейін бағытталған объектілер саны неғұрлым аз болса, шоғырлану соғұрлым күшті болады.Іс-әрекетті дәл және ойдағыдай орындау үшін зейінді күшті шоғырландыра білу керек. Мәселен, алгебрадан есеп шығарып отырған оқушы зейінін тек есептеуге,таңбаларға ғана аудармаса,онда есепті дұрыс шығара алмайды. Зейін шоғырлануының физиологиялық негізі-қозудың оптималдық ошағы туғызатын, бір уақытта пайда болатын теріс индукция. Индукция тудыратын тежелу себебінен ми қабының аз ғана бөлігінде күшті қозу пайда болады.в)Зейіннің тұрақтылығы деп оның объектіге бағытталып, ұзақ уақыт бойы шоғырлануын айтады.Зейіннің бұл қасиеті жүйке процестерінің күшіне, әдеттерге т.б жағдайларға байланысты.Зейіннің алаңдауы-тұрақты зейінге қарама-қарсы сипат. Ол зейін толқуынан көрінеді.Зейіннің толқуын қосарланған кескін суреттерден байқауға болады.Егер квадрат салынған суретке бірнеше минут қарасаңыз, кіші квадрат үлкен квадраттың не алдына шығып, не артына кетіп, түбі сияқты болып көрінеді. Сонымен, осы аз ғана мерзім ішінде квадраттардың орналасуы құбылмалы болып көрінеді. Бұл тәжірибе-мысал зейіннің толқуына арналған.Физиологиялық тұлғыдан алғанда, зейіннің тұрақтылығы мидағы жүйке клеткалары бір тобының ұзақ мерзім бойы қозуы деуге болады. Жүйке клеткаларының ұзақ уақыт бойы қозу жағдайында болуы оның күштілігін байқатады. Мұндай зейін тұрақтылығынан адамның жоғарғы жүйке қызметінің жалпы типтік ерекшеліктері байқалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
г)Зейіннің ауысуы деп оның бір объектіден екінші объектіге әдейлеп көшуін айтамыз. Зейіннің ауысуының толқудан айырмашылығы-оның саналы түрде болатындығы. Алаңдау кезінде адам бір объектіден екінші объектіге көшеді,ал зейінді ауыстыру белгілі мақсатқа байланысты өзгереді.Іс-әрекет үстінде адам алдына жаңа міндеттер қойып,зейінін бір объектіден басқа объектіге не сол объектінің бір қырына екінші қырына ауысып отырады. Зейінің бұл қасиетінің физиологиялық негізі-қозудың оптималдық ошағының тежеліп,жаңадан жасалуы. Зейіннің ауысуы жүйке процестерінің қозғалғыштығына-қозу мен тежелудің тез ауысып отыруына байланысты. Жүйке процестерінің баяулыға зейіннің ауысуын қиындатады.Зейіннің ауысуы объект ерекшеліктеріне де байланысты. Алғашқы сабақта математикадан бақылыу жұмысын орындаған оқушының келесі сабақты бірден бастап кетуі қиынға соғады. Өйткені, олардың санасында әлі дн бақылау жұмысындағы есеп пен мысалдарды шығарудың жаңа жолдары мен амалдарын саптым бадеген ойлау тұрады. Зейінді күшті тітіркендіргіштен әлсізге ауыстыру әрқашан да қиын болады. Зейіннің ауысуын оңайлату үшін әрбір нәрсенің қажеттілігі мен оған қызығуды жандандыру қажет.Зейіннің қасиеттері бір-бірімен тығыз байланысты және олардың іс-әрекет кезінде өзара үйлесімді болуына тәуелді болып отырады. Зейіннің адам өмірінде алатын орны. Адамның зейінділік күйіне тән нәрселер: сезімталдық,ойдың айқындығы, сезім көрнеуі және ерік күшінің әсерімен ойдағыдай орындап шығуы үшін жан дүниесінің әсерлену шапшаңдығы. Мұндай жағдайда ырықты зейін басым болады. Зейінділік күй-адамның мүдделі ісі мен қажетті нәрсенің қызығуы күшеюіне байланысты. Бұл жағдайда ырықсыз зейін басым болады. Зейін күйінің тағы бір қыры-зейінсіздік немесе зейіннің шашырап алаңдауынан байқалатын ерекшелік. Ауыр жұмыстан шаршау,терең ойға бату, қызықсіз істі орындау сияқты себептер кісі зейінін шашыратып,оны алаңдауға ұшыратады. Соның салдарынан зейінсіздік туады.Адамды мінез сипатына қарай зейінді,зейінсіз, алаңғасар деп қарастырамыз.Іс-әрекет кезінде зейіннің белгілі бір түрілері қосарланып,зейінділікті тудырады. Еркі күшті,алдына қойған мақсаты айқын,соған жетуіге талпынушы кісіге ырықты және үйреншікті зейін тән. Бұл жағдайда зейіннің ауысуы шабандығы,бөлінуінің нашарлығы сияты кемшіліктер байқала қоймайды.Зейінсіздік -- бір нәрсеге ден қоя алмай,үстірт пікір айту,өзге адамның жан дүниесін байқай алмау. Жігерсіздік білім саясыздығы,мейірімсіздік сияқты ерекшеліктер басқа адамдардың тағдарымен санаспайтын немқұрайдылақты туғызады. Адам бір нәрсеге ықыласты, ал өзге сәрсеге ықыласты,ал өзге нәрсеге ықылассыз болуы мүмкін. Бұл адамдардың нәрселерге деген талғампаздығын көрсетеді. Ой талғымның дәлдігі,қолға алған істі аяғыны дейін бітіру,адамның жан дүниесінің босаңдығы, табансыздық көрсету,ұшқалақ мінез-бәрі де адам зейінінің типтік сипаттарын білдіретін қасиет-ерекшеліктер. Зейіннің саналы әрекетпен,адамның мінез-құлқымен,темперамент ерекшеліктерімен байланысты еккендігі адам пихикасысының кез келген ерекшелігінен анық аңғарылып тұрады.Осы ерекшеліктері мен сипаттарына орай зейін адамның психологиялық құрылымында айрықша орын алып, оның іс-әрекет түрлерінде, бағыт бағдарында айқын көрініс береді. Біз сізбен түйіндегенде, зейін-адамның саналы әрекетінің, жалпы психикалық дүниесінің есігі деуге болады.Адам өміріндегі зейін ретикулярлы формациялы іс-әрекетпен байланысты мидың жалпы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.