ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
бизнес және құқық факультеті
жалпықұқықтық және арнайы пәндер кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пән: „Мемлекет және құқық теориясы"
тақырыбы: Құқық бұзушылықтар: қылмыстар мен теріс қылықтар
Орындады:
В049 құқық қазақ тобы
Абылқасымова Г.А.
Ғылыми жетекші:
______________________
НҰР-СҰЛТАН - 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Құқық бұзушылықтың қоғамдағы орны
0.1 Құқық бұзушылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Құқық бұзушылықтың белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.3 Құқық бұзушылықтың түрлері
2 Құқық бұзушылықтың құрылымы
2.1 Құқық бұзушылықтың объектісі мен объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Құқық бұзушылықтың субъектісі мен субъективтік жағы ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...00
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .00
КІРІСПЕ
Қазіргі заманауи өмірде біз адамдардың әр қилы мінез-құлқымен ұшырасамыз, ол белгілі бір қылықтар мен іс-әрекеттерді жасауда, сондай-ақ әрекетсіздікте байқалады да, әр түрлі қағидалармен және нормалармен реттеледі. Бұл адамгершілік нормалары, діни, құқықтық, әдеп, техникалық және тағы да басқа нормалар болуы мүмкін. Бұндай мінез-құлық нормативті, яғни әлеуметтік нормаларға негізделген деп аталатын болады.
Құқық бұзушылық проблемасын адамзаттың даму тарихынан бастау алған кезеңнен бастап осы уақытқа дейін қоғам үшін өз маңызын әлі күнге жоғалтпаған құбылыстардың бірі деп атауға болады. Аталған проблема қандай да бір қоғамдық құрылым мен қалыптасуда өзінің өзектілігін жоғалтқан емес. Құқық бұзушылық ықылым заманнан бері болған. Сол себепті де француз социологы Эмиль Дюркгейм айтқандай қылмыс кез келген салауатты қоғамның элементі болып табылады деген тұжырыммен келіспеске шара жоқ.
Қоғамдағы құқық бұзушылықты зерделеу кезінде мемлекет пен құқық теориясының басты міндеті осы құбылыстың әлеуметтік мән-мазмұнын ашуда болады. Алайда, олардың әлеуметтік мәнін талдау үшін ең алдымен құқық бұзушылықтың не екенін біліп алған жөн. Олай дейтініміз, құқық бұзушылықтың барлық түріне (қылмыстық, азаматтық-құқықтық, әкімшілік және өзге де теріс қылықтар) тән және оларды басқа да қоғамдық құбылыстардан айырып тұратын жалпы белгілерін сипаттау қажет болады.
Сонымен бірге, барлық қылмыстарға, азаматтық-құқықтық бұзушылықтарға, әкімшілік теріс қылықтарға және тағы да басқаларына белгілі бір ортақ сипаттар тән. Оларды, ең алдымен олардың ішкі, әлеуметтік мәнінің бірлігі байланыстырып тұрады, ол туралы біз біршама кейін нақты тоқталып атап өтетін боламыз. Дегенмен де, бұдан басқа олардың барлығы оларды тұтастай алғанда айрықша қоғамдық құбылыс - құқық бұзушылық ретінде сипаттайтын белгілі бір жалпы сыртқы (сипаттамалы) белгілерге ие.
Құқық бұзушылықтар, ең біріншіден табиғат күшімен, заттар немесе жануарлармен емес, адамдармен жасалады. Құқық бұзушылықтар тек қана қоғамдық қатынасты, яғни адамдардың (жекелеген индивидтердің немесе олардың ұйымдарының) қарым-қатынасын реттейтін құқықпен тікелей байланысты болып келеді.
Құқық бұзушылықтар жекелеген инвидиттермен - Қазақстан азаматтарымен (азаматтар немесе лауазымды адамдар ретінде), азаматтығы жоқ адамдармен, шетелдіктермен жасалуы мүмкін. Сондай-ақ ұйымдар да құқық бұзушылықтың субъектісі бола алады.
Алайда, әрбір индивид құқық бұзушылықтың субъектісі болуы мүмкін емес. Заманауи құқық белгілі бір жасқа келген және есі дұрыс адамдардың ғана құқықтық міндеттерді өз бетінше орындай алу мүмкіндігін мойындайды. Құқық бұзушылық ең алдымен құқықтық міндеттердің орындалмауымен байланысты. Сондықтан да заңда көрсетілген жасқа толмаған балалардың теріс қылықтары, сондай-ақ ақыл-есі дұрыс емес адамдардың іс-әрекеті заңсыз болуы мүмкін емес.
Мемлекет және құқық теориясы өз жұмысын жекелеген құқық бұзушылықтар жөніндегі салалық тәртіптері қорытындысының жинақтап мазмұндалуына әкелуі мүмкін емес. Ол ең алдымен құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәнін ашуы керек. Бірақ та бұл істің бір жағы ғана. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәнін зерттеу осы құбылыспен байланысты құқықтық мәселелердің неғұрлым терең және дұрыс шешілуіне қызмет етуі керек. Сол себепті де мемлекет пен құқық теориясы ғылымының міндетіне құқық бұзушылықтың қоғамдық зиянының құқықтық түрлерін ашу, олардың объективті және субъективті жақтарының қажетті элементтерін анықтау, қылмыстар мен теріс қылықтардың негізгі өзіндік ерекшелігін талдау, өзара байланысты құқық бұзушылықтарды шектеу кіреді.
Құқық бұзушылықтың түсінігін ашу - қаралатын қоғамдық құбылыстың проблемаларын жоятын терең ғылыми жұмыс үшін маңызды алғышарт. Алайда, бұл тек алғышарт қана. Негізгі маңыздысы құқық бұзушылықтың барлық түрлерінің қарқындылығын жүйелі және жоспарлы түрде зерделеуден, олардың жасалуына ықпал ететін нақты шарттарын егжей-тегжейлі зерттеуден тұрады. Екінші алғышарт ғалымдардың үлкен ұжымының ұзақ жұмысын талап етеді. Сол себепті де осы жұмыста құқық бұзушылықты жеңу проблемасы тек қана олардың әлеуметтік табиғатының жалпы ұстанымын қарастырады. Алдымен біз құқық бұзушылықтың әлеуметтік және құқықтық жақтарын өзара салыстыра отырып, оның түсінігін қалыптастырамыз, содан кейін қылмыс пен теріс қылыққа толықтай тоқтала отырып, құқық бұзушылықтың түрлерін қарастырамыз және өз кезегінде олардың ішкі жіктемесін құрамыз, ең соңында өз кезегінде әрқайсысы құқық бұзушылық мотивациясының теориясын құрған немесе дамытқан әр түрлі бағыттағы ғалымдардың көзқарастарымен танысып, осы қоғамдық құбылыстың негізгі себептерін сипаттауға тырысамыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы, оның қашанда адам қоғамының құндылығы, жеке және тұлғаның мүддесіне нұқсан келтіруінен көрінеді. Демек, қоғамның маңызды құндылықтары, оның өмір сүру жағдайына қауіп төндіреді. Құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігінің деңгейі түрлі дәрежеде болуы мүмкін. Мәселен, адамның өміріне қастандық жасау -- өте қауіпті қылмыс болса, біреудің үйіне түсіп, мүлкін ұрлау оған қарағанда жеңілірек дәрежеленеді. Дегенмен, осы екі әрекет те қоғам үшін өте қауіпті болып табылады. Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын бұзып, маңызды қоғамдық қатынастарға әлеуметтік шиеленіс енгізуінен де көрініс табады.
Зиян қандай да болсын заң бұзушылықтың теріс зардабы -- ажырамас белгісі оның көлемі, мөлшері, сипаты түрліше болады. Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сол себепті де адамзат баласы қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған, сонымен қатар керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Осыдан келіп құқық бұзушылық туындап, орын ала бастады.
Құқық бұзушылық -- қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол да әрқашан орын алады. Бұл - шартты құбылыс. Құқық бұзушылық -- заңды, оның қағидаларын, құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек, заңды бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Ал әрекет -- бұл құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады.
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді.
Азамат өзіне жүктелген міндеттерді орындаса немесе құқықтары мен бостандықтарын пайдалана алса, мұндай іс-әрекет азаматқа да, қоғамға да пайдасын тигізетіні сөзсіз. Азаматтар заңда белгіленген міндеттерін бұлжытпай орындаса, қоғамда зандылық орнап, құқықтық тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыс жағдайларының жақсаруына, халық мәдениетінің өркендеуіне тиісті жағдай туады.
Сондықтан әр мемлекет, оның аппараттары мен органдары қоғамда заңдылыққа, құқықтық тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке және заңды тұлғалардың іс-әрекеттерін қатаң бақылап отырады.
Құқық бұзушылық -- биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі.
Құқық бұзушылық -- құқыққа, оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Әрбір құқық бұзушылық -- нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі.
Құқық бұзушылықтың екі зияны бар:
1. Құқық бұзушылық -- қоғамға зиянды әрекеттің объективтік нысандағы бейнесі, сыртқы көрінісі болып табылады. Бұл қоғамға зиянды, қауіпті әрекет, әрекетсіздік занда құқыққа қайшы сипатта ресми түрде бекітілуі керек деген мағынаны білдіреді.
2. Құқық бұзушылық -- объективтік процесс болып табылады. Бұндағы объективті деп отырғанымыз, кез келген құқық бұзушылық құқықтың қорғайтын әлеуметтік игіліктері: жалпы мүдде, қоғамдықтәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы мағынада құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік және зияндылық мәнге ие болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - құқық бұзушылық және олардың түрлері, ұғымы және түсінігі тақырыбы бойынша жеке зерттеу. Құқық бұзушылық мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері - құқық бұзушылықтың қоғамда алатын орны, құқықбұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері және түрлері туралы толық мағлұмат беру.
Курстық жұмыстың құрылымы - курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімімінен тұрады.
Құқық бұзушылық проблемасы, біздің ойымызша, әрқашанда өзіне қызығушылық туғызып отырады, себебі қандай да бір құндылықтарға, адамдар қоғамының басымдығына қол сұғатын іс-әрекеттер болды. Қазіргі кезеңде құқық бұзушылық проблемасының өзектілігі Қазақстанны қоғамдық өмірінің барлық саласындағы түбегейлі өзгерістермен байланысты саяси, мүліктік, қаржылық және басқа да қатынастардың айтарлықтай күрделенуімен түсіндіріледі. Жыл өткен сайын Қазақстан Республикасындағы құқық бұзушылықтың саны арту үстінде. Құқықтық күзетке алынатын қоғамдық қарым-қатынастардың жаңа түрлері пайда болуда және осының салдарынан құқық бұзушылықтың да жаңа түрлері пайда бола бастайды. Құқық ғылымы бұған бей-жай қарай алмайды. Бірде-бір құқық бұзушының заңды жауаптылықтан бұлтартуына жол бермеу және сонымен қатар бірде-бір кінәсіз адамның негізсіз жазаланғанына да жол берілмеуі керек, ал оған қол жеткізу үшін құқық бұзушылық түсінігінің нақты анықтамасын және ең алдымен жалпы құқық теориясының аясында әр түрлі құқық бұзушылықтар арасындағы ара-жікті айқындап алу керек.
1. Құқық бұзушылықтың қоғамдағы орны
1.1 Құқық бұзушылықтың түсінігі
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіті бұзуға бейім азаматтар да аз емес.
Қандай да бір құбылысты немесе терминді зерделеуге кіріспес бұрын бірінші кезекте оның түсінігін айқындап алу керек. Сонымен, құқық бұзушылық дегеніміз не? Осы мәселе бойынша қандай көзқарастар мен ұстанымдар қалыптасқан? Соған тоқталып өтейік.
Құқық бұзушылық өзіндік пайда болу, даму және жойылу заңдылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен заңды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.
Ең алдымен құқық бұзушылық теориясының жалпы құқық теориясының элементі ретінде салыстырмалы түрде кешірек қалыптаса бастағанын атап өткен жөн. ХХ ғасырдың 50-жылдардың соңында 60-жылдардың басында құқық бұзушылықты зерделеу заң ғылымдары саласының құзыретінде болды. Жалпы құқық теориясы аясында құқық бұзушылықтың жекелеген аспектілері заңдылықты, құқықтық қарым-қатынасты, заңды жауаптылықты және басқа да проблемаларды зерттеу үдерісінде талқыланды. Алайда соңғы уақытта құқық бұзушылықтың жалпы теориясын жасауда айтарлықтай ілгерілеуге қол жеткізілді.
Заң нұсқамаларына ауытқудың қоғамда едәуір кең таралған сипаты бар. Себептердің және оларға жәрдемдесетін жағдайлардың көп болуына, субъектілер мен жасалатын және құқыққа қарсы әрекеттер сипатының алуан түрлі болуына қарамастан, олардың көпшілігінің (объективті құқыққа қарсыларын қоспағанда) бірқатар ортақ белгілері бар, солардың негізінде заң ғылымы оларды әлеуметтік құбылыстың біреуіне жатқызады. Бұл құбылыс "құқық бұзушылық" деген ұғыммен белгіленеді.
Сонымен, құқық бұзушылық дегеніміз - адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке адамға зиян келтіретін, заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы әрекеті немесе әрекетсіздігі.. Бұл түсінік адамгершілік, діни, дәстүрлі сипаттағы нормаларды бұзатын іс-әрекеттердің заңға қайшылығын қамтымайды.
Құқық бұзушылық - құқыққа және оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықты бұзушылық дегеніміз - оған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық - нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде және жағдайда жасайды немесе жүзеге асырады.
Құқық бұзушылықтың мәні -- оны басқа жүріс-тұрыс ережелерін бөліп көрсететін, басты өзіне ғана тән ерекшеліктерінен тұрады. Алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі, зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал келтіретін адам әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда ғана қоғамдық тәртіптің қаупіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі зиян келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет-әрекетсіздіктің көптеп орын алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді. [1, 15б]
Кез келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді. Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы қорытындылық түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі еткен құқық бұзушылыққа ұласады.
Құқық бұзушылық өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзатындықтан, оған мемлекет атынан шара қолданылып, жауаптылық тағайындалады. Құқықтық жауаптылық үш белгісімен сипатталады:
- мемлекеттік мәжбүрлеу;
- құқық бұзушыны жауапқа тарту;
- құқық бұзушының өзіне жағымсыз жағдай тудыру.
Мәжбүрлеу шарасын мемлекет белгілейді. Құқық нормаларының қағидаларын бір ауыздан қорғау қажет болған жағдайда олардың сақталуы мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Егер құқықтық норманың қағидалары бұзылатын болса, мемлекет органдары тиісті шаралар қолдануға құқылы.
Заң бұзушыны мемлекет жауапқа тартады. Мемлекет органдары заңсыз әрекетті айқындап, әшкерелеу үшін тиісті шаралар қолданады -- тергеу жүргізеді, адамның кінәсі бары-жоғын анықтайтын дәлелдер, құжаттар жинайды. Жиналған деректердің барлығын жан-жақты тексеріп, соның нәтижесінде шешім қабылдайды.
Құқық бұзушылық - қоғамның, мемлекет пен жеке адамның мүдделеріне зиян келтіретін субъектінің кінәлі, құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті әрекеті.
Заңның талаптарына теріс пиғыл-құқық бұзушылықтың қайнар бұлағы. Құқық бұзушылық - құқыққа қарсы қылықтан көрініс табады.
Құқық бұзушылық заңды, оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адаммен мінез-құлық арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекет ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек заңды бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет - бұл құқық нормаларының іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады.
Адамның әрекеті (әрекеттілігі немесе әрекетсіздігі) қоғамға қауіпті болмаса, онда мұндай әрекеттілік немесе әрекетсіздік құқық бұзушылық қатарына жатқызылмайды. Әрекеттің (әрекеттілік немесе әрекетсіздіктің) қоғамға қауіптілігі ұғымы екі сәттен тұрады, олар: зиянның болуы және оның қоғам тарапынан бағалануы.
Құқық бұзушылық дегеніміз - адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян келтіретін, соңғы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы әрекекеті немесе әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді.
1.2 Құқық бұзушылықтың белгілері
Құқық бұзушылық ең алдымен әлеуметтік құбылыс болып табылады, себебі субъекті оны жасауда қоғамда қалыптасқан тәртіп пен қоғамдық өмірдің әр түрлі саласындағы адамдар арасындағы қарым-қатынастардың нормаларына қол сұғушылыққа жол береді. Бұл пікірді ғалымдардың бір тобы ұстанып, олардың пайымдауынша, егер де құқық бұзушылықтың нәтижесінде тауар жойылса, онда оның меншік иесі де, қоғам да зардап шегеді, себебі бұл тауар саудаға түспейді және оған мұқтаждардың қажеттілігін қанағаттандырмайды, ал егер қылмыстың нәтижесінде адам өлсе, онда ол да, экономика да (ол енді еш уақытта тауар өндірмейді), күйеуінен, әкесінен, бауырынан айырылған отбасы да зардап шегеді. Құқық бұзушылықты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеу бізге оның мән-мағынасын түсінуге көмек береді, ал ғалымдардың екінші бір тобы құқық бұзушылықтың әлеуметтік мән-мағынасын зерттеу осы құбылыспен байланысты заң мәселелерін анағұрлым терең және дұрыс шешуге қызмет етуі керек дейді. Осылайша, құқық бұзушылықтың әлеуметтік аспектісін, мән-мағынасын зерделеу қазіргі уақытта бірінші кезекте тұр деп қорытынды жасауға болады.
Ғалымдар құқық бұзушылықты әлеуметтік құбылыс ретінде сипаттайтын оның бірқатар әлеуметтік белгілерін атап көрсетіп отыр.
Біріншіден, құқық бұзушылық ең алдымен қоғамда қалыптасқан құқықтық тәртіпке, адамдардың күн өткен сайын өздерінің қажеттіліктерін іске асыратын қоғамдық қарым-қатынастарға қол сұғушылық болып табылады. Осының салдарынан, ғылым құқық бұзушылықтың объектісін оның маңызды белгісі ретінде көрсетіп отыр. Ғалымдардың көзқарасынша, қоғамдық қарым-қатынас құқық бұзушылықтың объектісі болып әрекет етеді, ал олардың жиынтығы түпкілікті есепте ол әлеуметтік ағзаны қалыптастырады.
Екіншіден, пайда болған тәртіпке қол сұғушылықтың ерекше әдісі құқық бұзушылыққа тән. Онымен қалыптасқан әлеуметтік байланысты объективті түрде бұзатын немесе бұза алатын іс-қимылдар қамтылады. Құқық бұзушылықты жасау әдістері олар қол сұғатын қоғамдық қарым-қатынастың ерекшеліктерімен негізделеді.
Үшіншіден, құқық бұзушылықтың субъектісі дараландырылған және қоғамның ырқына сай келмейтін өзінің ырқын білдіруге қабілетті болуы керек. Яғни, құқық бұзушы құқық бұзушылық жасау кезінде өзінің қандай да бір қызығушылығын қанағаттандыра отырып, ол қоғамда қалыптасқан тәртіпке қол сұғатындығын түсінуі тиіс. Демек, бұл белгі құқық бұзушының тұлғасын сипаттайды.
Төртіншіден, құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілігі немесе қоғамдық зияндылығы оған тән белгі болып келеді. Бұл белгі алғашқы үш белгінің нәтижесі болып табылады, себебі оған субъекті қол сұғатын қоғамдық қарым-қатынастың түрі, қол сұғудың түрлері мен субъектінің өзіндік ерекшеліктері тікелей әсер етеді.
Аталған белгі субъекті қол сұғатын қоғамдық қарым-қатынастардың маңыздылығын байқатады. Қоғамдық қарым-қатынас маңыздырақ болса, оған қол сұғушылықтың қоғамдық қауіптілігі де жоғары болады және субъект анағұрлым ауыр жаза арқалайды. Шындығында да, қоғамдық қауіптілік, мысалы адамды өлтіру қандай да бір мүлікті ұрлаудан анағұрлым жоғары тұрады. Зиянның көріну формалары әр түрлі болып келуі мүмкін: айтарлықтай және айтарлықтай емес, материалдық және моралдық, т.б.
Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет, өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру, т.б.
Сондай-ақ, бұл белгі құқық бұзушылықты жасау кезіндегі іс-әрекет қарқындылығының шегін, сондай-ақ сол немесе өзге де құқық бұзушылықтың таралымдылығын қамтиды. Ал кездейсоқ сипатқа ие болса, қоғаммен қабылданбайды және әлеуметтік қауіпті құбылыс ретінде есептелмейді. Алайда, қазіргі уақытта заңнамалық жауаптылық бекітілмеген құқық бұзушылықты іздеп табу неғұрлым қиынырақ деп санаймыз.
Сонымен, әлеуметтік көзқарас тұрғысынан құқық бұзушылық - қалыптасқан қоғамдық қарым-қатынас тәртібіне қауіп төндіруші қоғамдық қауіпті іс-әрекет.
Құқық бұзушылықтың әлеуметтік сипаты құқықтық сипаты үшін алғышарт болып табылады, ол негізінен құқықтық әдебиеттерде де айрықша аталып өтеді. Құқықтық сипатты қалыптастырушы ғалымдардың айтуынша құқықтық сипат әлеуметтік сипатты толықтырады және нақтылайды, ол талданатын құбылыстың ерекшелігін жарыққа шығарып көрсетеді, оған құқықтық теория тұрғысынан басқа қырынан қарайды4.
Құқық бұзушылық түсінігінің көптеген анықтамасымен бірге оның өзіндік белгілері де бар. Олардың бәрі толықтай талданған күйде құқық бұзушылық құқыққа қабілетті тұлғалардың қоғамдағы құқыққа қайшы, кінәлі зиян келтіретін немесе құқықтық жауаптылыққа әкелетін тұлғаның іс-әрекетіне келіп саятынын көрсетеді5.
Құқық бұзушылық өзіндік пайда болу, даму және жойылу заңдылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен заңды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.
Құқық бұзушылық - биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі. [5, 250б]
Құқық бұзушылық - құқыққа оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықтық бұзған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық- нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі.
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең негізгілеріне мыналар жатады:
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
Құқыққа қайшы келушілік
Құқыққа қайшы келушілік
Қоғамға зияндылығы және қауіптілігі
Қоғамға зияндылығы және қауіптілігі
Кінәлілік
Кінәлілік
Әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекет
Әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекет
Жазаланушылық
Жазаланушылық
Енді құқық бұзушылықтың осы аталған белгілеріне қысқаша тоқталып өтейік:
1) құқыққа қайшы келушілік - әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін, зияндылығын заң атауы арқылы білдірілуі. Құқыққа қайшы (қарсы) келудің және ол үшін жауапты болудың шегін, мөлшері мен шамасын мемлекет анықтайды әрі оны бекітеді;
2) қоғамға зияндылығы және қауіптілігі - құқық бұзушылықтың негізгі объективтік нышаны, айырымдық белгісі және оның заңнан құқыққа қайшы болу шегін ажыратуға негіз болатын объективтік тұғыры. Құқық бұзушылықтың қоғамға келтіретін зияны мен оның қауіптілігі қоғамға маңызды құндылықтар мен оның тіршілік ету жағдайларына қол сұғулардан тұрады;
3) кінәлілік - басқаша айтқанда, құқық бұзушылыққа бару - құқық бұзушының еркінен тыс ешбір ықпалсыз-ақ өзінің ерік ықтиярына әлгіндей түрде білдіруі, ал мұның өзі кінәлі іс-әрекет (мінез-құлық). Егер де жеке адамды таңдау еркі (ықтияры) болмаса, егер ол өзінің іс-әрекетінің құқыққа қайшы келетінін жете түсінуге қабілеті болмаса, онда оның кінәлі әрекеті құқық бұзушылық болмайды да, ол объективті түрдегі құқыққа қайшы әрекеттілік болып шығады. Сондықтан мұндай адам заң алдында жауаптылыққа тартылмайды;
4) әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекеттер. Мұндағы әрекетсіздік түріндегі құқық бұзушылық тұлға заңдық талаптарды орындауға міндетті бола тұрып, оларды орындамаған жағдайда болады;
5) жазаланушылық - мемлекет тарапынан мәжбүрлеу шараларының қолданылу мүмкіндігі.
Адам әрекеті заң тұрғысынан үш түрлі болуы мүмкін: құқықтық, құқыққа қарсы, заңды бей-жай (құқықтық салдары болмайды, құқық тұрғысынан бағаланбайды).
Құқықтық мінез-құлық - құқық нормасында көрсетілген, мемлекетпен кепілдендірілетін және қорғалатын, қоғам мүддесі тұрғысынан қажетті және мүмкін болатын құқық субъектілерінің әрекеті.
Белгілері:
1) Әлеуметтік маңыздылығының болуы, қоғамдық мақсат, мүдделерге сай келеді (мазмұндық жағы).
2) Жеке тұлғаның санасы мен еркіне бағынышты (субъектілік жақ).
3) Заңмен белгіленген көлемде болады (формальды жағы).
4) Мемлекетпен қорғалады.
5) Заңдық салдар туындатады.
Сонау ерте заманнан бері, құқық пайда болып, құқық бұзушылық пайда болғаннан бері теориялық құқықтық ойлар құқық бұзудың себебін соның ішінде қылмыстың жасау себебін сұрағына жауап іздеуде. Неліктен іс қимыл пайда болды, не себепті ол құқықтық принциптерді, ержелерді бұзады? Осы құқық бұзуларды қалай қоғамдық өмірден ығыстырып шығаруға болады? Бұл сұрақтарға жауап іздеу ғасырлар бойы жалғасып әлі күнге дейінгі шешімін тапқан жоқ.
Құқық бұзушылықтар қоғамдық кең тараған құбылыс. Ол барлық елдерде, аймақтарда да бір динамикалы жүйе. Сондықтанда пайда болуының себептерін атауға өте қиын. Сонымен қатар нақты индивидуалды құқық бұзушылық себепімен белглі бір құқы бұзу себебінің арасында айырмашылық бар.
Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:
1. Құқық бұзушылық -- құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы,
іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елігінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
2. Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері, түрлі болуы мүмкін.
Сонымен, құқық бұзушылық - әрекет қабілеттілігі иеленуші субъектінің заңды жауапкершілікке тартылатын қоғамға зиянды немесе қауіпті құқыққа қайшы және кінәлі әрекет - әрекетсіздігі.
1) Кез келген құқық бұзушылық - бұл ең алдымен адамның санасы және ықтиярымен ұдайы бақылауда тұратын іс-әрекет. Ол адамның әрекеттілігі немесе әрекетсіздігі арқылы байқалады, бір сөзбен айтқанда, құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Егер де іс-әрекет қоғамда қалыптасқан тәртіп ережелеріне қарсы келсе, қалыптасқан шектеулерді бұзса, онда ол құқыққа қарсы. Егер де заң қандай да бір нақты жағдайда әрекет етуді тағайындаса, онда әрекетсіздік құқыққа қарсы. Мысалы, адамдардың іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі де, адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Алайда, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз.
2) Құқыққа қайшылық - құқық бұзушылықтың аса маңызды белгісі. Кез келген іс-әрекет - әрекеттілік немесе әрекетсіздік құқық бұзушылық болып табылмайды. Тек құқықтық қағидалар еркінен тыс жасалғандар, заңды бұзғандар ғана саналады.
Іс-әрекеттің құқыққа қайшылығының нақты мазмұны заңда немесе басқа кез келген нормативтік-құқықтық актіде тікелей қалыптасқан шектеулерді бұзуы не қызмет етуі, не болмаса заңды құқықпен немесе оның негізінде жасалған шартпен субъектіге салынған міндеттемелерді орындамауы мүмкін.
3) Құқық бұзушылықтың маңызды белгілерінің бірі - кінәлілік болып табылады. Қасақана немесе абайсызда жасалғанды, басқаша айтқанда адамның кінәсінен болғандарды қоспағанда, кез келген құқыққа қарсы іс-әрекетті құқық бұзушылық деп санауға болмайды.
Кінә адамның онымен жасалатын құқыққа қарсы іс-әрекетіне, сондай-ақ осындай іс-әрекеттің салдарының нәтижесінде туындайтын әрекеттілігіне немесе әрекетсіздігіне қатынасы мен психикалық жай-күйін көрсетеді. Ол адамның өзінің тәртібімен және бұл ретте туындайтын салдарлардың құқыққа қарсылығын түсінуі немесе сезінуін білдіреді. Сондықтан да құқық бұзушылықты кәмелеттік жасқа толмаған тұлғалардың немесе сотпен ақыл-есі кем деп танылған тұлғалардың іс-әрекеті деп тануға болмайды, тіпті ол құқыққа қайшы келсе де, себебі олар өздерінің іс-әрекетінің құқыққа қарсылығын түсінуге және сезінуге қабілетті емес.
Сондай-ақ бұл жерде субъекті еркінің бостандығы, яғни құқық бұзушылық жасау кезінде тәртіптің белгілі бір нұсқасын таңдау мүмкіндігі маңызды екенін атап өту керек. Егер де бұндай мүмкіндік болмаса, онда субъекті қандай да бір әсер етумен - физикалық немесе психикалық әсер етумен әрекет еткен, тиісінше бұл жерде кінә де, демек құқық бұзушылық та болмайды.
Сонымен, кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты психикалық қарым-қатынасы. Кінәнің екі түрі белгілі:
+ Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қасақаналық. Егер адам өз
іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, әрекет тікелей ниетпен жасалған қасақаналық деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрайлықпен қараса, әрекет жанама ниетпен жасалған деп танылады.
+ Абайсыздық. Ол менмендік және немқұрайлықпен жасалады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілдікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық акалықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал нәтижесінде жол апатына кезігеді.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық ақаулықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатына кезігеді.
Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды юолжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, әрекет немқұрайдылықпен сипатталады. Мәселен, жүргізуші жолға шығар алдында көлігінің техникалық жағдайын тексермейді. Ал ол көліктің техникалық ақаулығы болған еді. Осының салдарынан жол апаты орын алады.
Қоғамдық зиянды анықтаудың мынадай тәсілдері белгілі:
1. Заңдылықты бұзудың объектісі адамдардың өміріне, денсаулығына, қоғамдағы негізгі қарым-қатынасқа зиян келтіруді анықтау.
2. Зиянның түрін, мөлшерін анықтау.
3. Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау.
4. Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.
Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет. Өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру т.б.
5. Құқық бұзушылық әрқашан да құқық нормаларының талаптарына қайшы келеді. Сондықтан да оның құқық нормаларымен реттеліп және қорғалатын қоғамдық-қатынастарға қарсы бағытталғандықтан құқыққа қайшы әрекет деуге болады. Құқыққа келісті және ол рүқсат берген әрекет, ешқашан құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды.
Құқық бұзушылық ең алдымен неге қауіп төндіреді? Заңның қорғауына алынған өзге тұлғалардың мүддесіне. Дегенмен адамның барлық мүддесі заңмен қорғала бермейді, сондықтан да оларға нұқсан келтіру әр уақытта да құқыққа қайшы болып саналмайды, тиісінше құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды. Мәселен, бәсекелестік, біреудің жеке экономикалық мүддесіне залал келтіруі мүмкін, бірақ бұл құқық бұзушылыққа жатпайды. Яғни, құқық бұзушылықтың мәні мемлекет шығарған құқық нормаларына қайшы әрекеттермен байланысты болады.
1.3 Құқық бұзушылықтың түрлері
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар әсер ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар: отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал етеді. Тұрмысы ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен біреуге уайымсыз, тоқтықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар, бір ауыз сөзге алғысыз - деген мақал соның айғағы болса керек.
Биологиялық жағдайлар: бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп, өскен балалардың ой-өрісінің сапасы әр түрлі болатыны белгілі. Біреуі мейірімді, салмақты, жігерлі болса, екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз болуы мүмкін. Әрине, балалардың жаратылысының әр түрлі болуы, бұзақылық - адамның тегіне байланысты деген сөз емес. Бұзықтық тұқым қуаламайды, бірақ, адамның жаратылысына тән жаман мінездерді өсіп-өнетін кезеңге тап болса, адам әдепсіздік бастау алатын заң бұзушылық қылықтан тайынбайды.
Маңызды мәселенің бірі - заңдар туралы мәліметтердің жеткіліксіз болуы да олардың талаптарын орындамауға себебін тигізетіні сөзсіз. Шынында да мемлекетімізде жүздеген заңдар қабылданған. Оларда азаматтарға сан алуан құқықтар беріліп, көптеген міндеттер жүктелген. Азаматтар ол заңдардың бәрін біле бермейді. Әрине, заңды білмей бұзғанмен, біле тұрып қасақана немесе абайсызда бұзғанның салдары арасында өте үлкен айырмашылық бар. Конституция бойынша қандай да болмасын қабылданған заңды құжаттар баспасөз бетінде жариялануы қажет. Егер жарияланбаса, оның күші болмайды. Ондай құжаттың талаптарын орындамаған адам жауапқа тартылмайды. [1]
Құқық бұзушылықтың субъективтік себебі бұл - мемлекеттік идеологияға, адами құндылықтар мен қоғамдық мүддеге қарама-қайшы құқықтық сананың төмен деңгейлігі.
Ал объективтік себебі - өмірдегі, экономикалық және әлеуметтік қатынас саласындағы нақтылы қайшылықтар. Құқық бұзушылықты тудырушы объективтік жағдайға оның субъективтік және объективтік себептерінің орнын алуына жол беретін, ұйымдастырушылық және техникалық тәртіптің жеткіліксіздігін айтуға болады.
Құқық бұзушылық қашан да жекелік сипатта болады. Жеке тұлғаның қабылдаған және оның қажеттілік мақсаты арқылы анықталатын құқыққа қайшы шешім, құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады. Бірақ құқық бұзушылық себебін белгілі бір әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру жеткіліксіз.
К. Маркс былай деген болатын: қоғам тек адамдардан ғана тұрмайды, олардың ара байланысы мен қарым-қатынасын бейнелейді (К.Маркс, Ф,Энгельс) [3, 3б] .
Сондықтан да құқық бұзушылықтың себебін жекелеген құқыққа қайшы әрекеттер арқылы түсіну мүмкін емес.
Ғылыми зерттеу нәтижесі құқық бұзушылықтың себебі жеке адамның қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудың әлеуметтік мүмкіндігінің арасындағы қайшылықта деп түсіндіреді. Демек, бұл өз кезегінде қоғамдық жағдайдың сипатына тәуелді болады. Бұл дегеніміз қоғамдық қатынастар жүйесінде өндіріс, саясат, мәдениет, шаруашылық, тұтыну салаларында белгілі бір орынға ие болу. Ал қалыпты өмір сүру жағдайда бұлар бір-бірімен сәкес келіп отыруы тиіс. Қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның кәсіпқойлық дәрежесін, білімін және мәдени мәртебелігін айқындайды. [11, 67б]
Жеке адамның әлеметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны қоғамдық тәртпті бұзуға итермелейді. Ал саяси-экономикалық үстемдікке әлеуметтік саладағы жағдай сәйкес келмесе, жеке адамдардың білім мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген жағдайда, олар заңсыз әрекеттерге барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұмысшы да жұмыс күшінің ақысы оның қоғамдық қажеттігін өтемесе қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет бұрады.
Жоғарыда айтып өткен құқық бұзушылықтың негізгі себептерін тұжырымдай келе байқайтынымыз заңды мінез-құлық, құқықтық сана, құқықтық мәдениеттің бұл тұрғыда алатын орны ерекше.
Заңды мінез-құлық - құқық нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы. Ол арқылы заң орындалады, жүзеге асырылады. Егер адамдардың мінез-құлықтары құқық нормаларының талаптарына сәйкес келсе, онда құқықтық тәртіп нығаяды.
Азаматтар құқық нормаларының талабын белсенділікпен немесе енжарлықпен орындайды. Соған сәйкес мінез-құлық екіге бөлінеді:
1) Белсенді заңды мінез-құлық - лауазымды тұлғалардың, азаматтардың өз бастамасымен белгілі мақсатқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бизнес және құқық факультеті
жалпықұқықтық және арнайы пәндер кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пән: „Мемлекет және құқық теориясы"
тақырыбы: Құқық бұзушылықтар: қылмыстар мен теріс қылықтар
Орындады:
В049 құқық қазақ тобы
Абылқасымова Г.А.
Ғылыми жетекші:
______________________
НҰР-СҰЛТАН - 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Құқық бұзушылықтың қоғамдағы орны
0.1 Құқық бұзушылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Құқық бұзушылықтың белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.3 Құқық бұзушылықтың түрлері
2 Құқық бұзушылықтың құрылымы
2.1 Құқық бұзушылықтың объектісі мен объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Құқық бұзушылықтың субъектісі мен субъективтік жағы ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...00
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .00
КІРІСПЕ
Қазіргі заманауи өмірде біз адамдардың әр қилы мінез-құлқымен ұшырасамыз, ол белгілі бір қылықтар мен іс-әрекеттерді жасауда, сондай-ақ әрекетсіздікте байқалады да, әр түрлі қағидалармен және нормалармен реттеледі. Бұл адамгершілік нормалары, діни, құқықтық, әдеп, техникалық және тағы да басқа нормалар болуы мүмкін. Бұндай мінез-құлық нормативті, яғни әлеуметтік нормаларға негізделген деп аталатын болады.
Құқық бұзушылық проблемасын адамзаттың даму тарихынан бастау алған кезеңнен бастап осы уақытқа дейін қоғам үшін өз маңызын әлі күнге жоғалтпаған құбылыстардың бірі деп атауға болады. Аталған проблема қандай да бір қоғамдық құрылым мен қалыптасуда өзінің өзектілігін жоғалтқан емес. Құқық бұзушылық ықылым заманнан бері болған. Сол себепті де француз социологы Эмиль Дюркгейм айтқандай қылмыс кез келген салауатты қоғамның элементі болып табылады деген тұжырыммен келіспеске шара жоқ.
Қоғамдағы құқық бұзушылықты зерделеу кезінде мемлекет пен құқық теориясының басты міндеті осы құбылыстың әлеуметтік мән-мазмұнын ашуда болады. Алайда, олардың әлеуметтік мәнін талдау үшін ең алдымен құқық бұзушылықтың не екенін біліп алған жөн. Олай дейтініміз, құқық бұзушылықтың барлық түріне (қылмыстық, азаматтық-құқықтық, әкімшілік және өзге де теріс қылықтар) тән және оларды басқа да қоғамдық құбылыстардан айырып тұратын жалпы белгілерін сипаттау қажет болады.
Сонымен бірге, барлық қылмыстарға, азаматтық-құқықтық бұзушылықтарға, әкімшілік теріс қылықтарға және тағы да басқаларына белгілі бір ортақ сипаттар тән. Оларды, ең алдымен олардың ішкі, әлеуметтік мәнінің бірлігі байланыстырып тұрады, ол туралы біз біршама кейін нақты тоқталып атап өтетін боламыз. Дегенмен де, бұдан басқа олардың барлығы оларды тұтастай алғанда айрықша қоғамдық құбылыс - құқық бұзушылық ретінде сипаттайтын белгілі бір жалпы сыртқы (сипаттамалы) белгілерге ие.
Құқық бұзушылықтар, ең біріншіден табиғат күшімен, заттар немесе жануарлармен емес, адамдармен жасалады. Құқық бұзушылықтар тек қана қоғамдық қатынасты, яғни адамдардың (жекелеген индивидтердің немесе олардың ұйымдарының) қарым-қатынасын реттейтін құқықпен тікелей байланысты болып келеді.
Құқық бұзушылықтар жекелеген инвидиттермен - Қазақстан азаматтарымен (азаматтар немесе лауазымды адамдар ретінде), азаматтығы жоқ адамдармен, шетелдіктермен жасалуы мүмкін. Сондай-ақ ұйымдар да құқық бұзушылықтың субъектісі бола алады.
Алайда, әрбір индивид құқық бұзушылықтың субъектісі болуы мүмкін емес. Заманауи құқық белгілі бір жасқа келген және есі дұрыс адамдардың ғана құқықтық міндеттерді өз бетінше орындай алу мүмкіндігін мойындайды. Құқық бұзушылық ең алдымен құқықтық міндеттердің орындалмауымен байланысты. Сондықтан да заңда көрсетілген жасқа толмаған балалардың теріс қылықтары, сондай-ақ ақыл-есі дұрыс емес адамдардың іс-әрекеті заңсыз болуы мүмкін емес.
Мемлекет және құқық теориясы өз жұмысын жекелеген құқық бұзушылықтар жөніндегі салалық тәртіптері қорытындысының жинақтап мазмұндалуына әкелуі мүмкін емес. Ол ең алдымен құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәнін ашуы керек. Бірақ та бұл істің бір жағы ғана. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәнін зерттеу осы құбылыспен байланысты құқықтық мәселелердің неғұрлым терең және дұрыс шешілуіне қызмет етуі керек. Сол себепті де мемлекет пен құқық теориясы ғылымының міндетіне құқық бұзушылықтың қоғамдық зиянының құқықтық түрлерін ашу, олардың объективті және субъективті жақтарының қажетті элементтерін анықтау, қылмыстар мен теріс қылықтардың негізгі өзіндік ерекшелігін талдау, өзара байланысты құқық бұзушылықтарды шектеу кіреді.
Құқық бұзушылықтың түсінігін ашу - қаралатын қоғамдық құбылыстың проблемаларын жоятын терең ғылыми жұмыс үшін маңызды алғышарт. Алайда, бұл тек алғышарт қана. Негізгі маңыздысы құқық бұзушылықтың барлық түрлерінің қарқындылығын жүйелі және жоспарлы түрде зерделеуден, олардың жасалуына ықпал ететін нақты шарттарын егжей-тегжейлі зерттеуден тұрады. Екінші алғышарт ғалымдардың үлкен ұжымының ұзақ жұмысын талап етеді. Сол себепті де осы жұмыста құқық бұзушылықты жеңу проблемасы тек қана олардың әлеуметтік табиғатының жалпы ұстанымын қарастырады. Алдымен біз құқық бұзушылықтың әлеуметтік және құқықтық жақтарын өзара салыстыра отырып, оның түсінігін қалыптастырамыз, содан кейін қылмыс пен теріс қылыққа толықтай тоқтала отырып, құқық бұзушылықтың түрлерін қарастырамыз және өз кезегінде олардың ішкі жіктемесін құрамыз, ең соңында өз кезегінде әрқайсысы құқық бұзушылық мотивациясының теориясын құрған немесе дамытқан әр түрлі бағыттағы ғалымдардың көзқарастарымен танысып, осы қоғамдық құбылыстың негізгі себептерін сипаттауға тырысамыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы, оның қашанда адам қоғамының құндылығы, жеке және тұлғаның мүддесіне нұқсан келтіруінен көрінеді. Демек, қоғамның маңызды құндылықтары, оның өмір сүру жағдайына қауіп төндіреді. Құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігінің деңгейі түрлі дәрежеде болуы мүмкін. Мәселен, адамның өміріне қастандық жасау -- өте қауіпті қылмыс болса, біреудің үйіне түсіп, мүлкін ұрлау оған қарағанда жеңілірек дәрежеленеді. Дегенмен, осы екі әрекет те қоғам үшін өте қауіпті болып табылады. Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын бұзып, маңызды қоғамдық қатынастарға әлеуметтік шиеленіс енгізуінен де көрініс табады.
Зиян қандай да болсын заң бұзушылықтың теріс зардабы -- ажырамас белгісі оның көлемі, мөлшері, сипаты түрліше болады. Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сол себепті де адамзат баласы қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған, сонымен қатар керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Осыдан келіп құқық бұзушылық туындап, орын ала бастады.
Құқық бұзушылық -- қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол да әрқашан орын алады. Бұл - шартты құбылыс. Құқық бұзушылық -- заңды, оның қағидаларын, құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек, заңды бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Ал әрекет -- бұл құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады.
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді.
Азамат өзіне жүктелген міндеттерді орындаса немесе құқықтары мен бостандықтарын пайдалана алса, мұндай іс-әрекет азаматқа да, қоғамға да пайдасын тигізетіні сөзсіз. Азаматтар заңда белгіленген міндеттерін бұлжытпай орындаса, қоғамда зандылық орнап, құқықтық тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыс жағдайларының жақсаруына, халық мәдениетінің өркендеуіне тиісті жағдай туады.
Сондықтан әр мемлекет, оның аппараттары мен органдары қоғамда заңдылыққа, құқықтық тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке және заңды тұлғалардың іс-әрекеттерін қатаң бақылап отырады.
Құқық бұзушылық -- биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі.
Құқық бұзушылық -- құқыққа, оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Әрбір құқық бұзушылық -- нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі.
Құқық бұзушылықтың екі зияны бар:
1. Құқық бұзушылық -- қоғамға зиянды әрекеттің объективтік нысандағы бейнесі, сыртқы көрінісі болып табылады. Бұл қоғамға зиянды, қауіпті әрекет, әрекетсіздік занда құқыққа қайшы сипатта ресми түрде бекітілуі керек деген мағынаны білдіреді.
2. Құқық бұзушылық -- объективтік процесс болып табылады. Бұндағы объективті деп отырғанымыз, кез келген құқық бұзушылық құқықтың қорғайтын әлеуметтік игіліктері: жалпы мүдде, қоғамдықтәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы мағынада құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік және зияндылық мәнге ие болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - құқық бұзушылық және олардың түрлері, ұғымы және түсінігі тақырыбы бойынша жеке зерттеу. Құқық бұзушылық мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері - құқық бұзушылықтың қоғамда алатын орны, құқықбұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері және түрлері туралы толық мағлұмат беру.
Курстық жұмыстың құрылымы - курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімімінен тұрады.
Құқық бұзушылық проблемасы, біздің ойымызша, әрқашанда өзіне қызығушылық туғызып отырады, себебі қандай да бір құндылықтарға, адамдар қоғамының басымдығына қол сұғатын іс-әрекеттер болды. Қазіргі кезеңде құқық бұзушылық проблемасының өзектілігі Қазақстанны қоғамдық өмірінің барлық саласындағы түбегейлі өзгерістермен байланысты саяси, мүліктік, қаржылық және басқа да қатынастардың айтарлықтай күрделенуімен түсіндіріледі. Жыл өткен сайын Қазақстан Республикасындағы құқық бұзушылықтың саны арту үстінде. Құқықтық күзетке алынатын қоғамдық қарым-қатынастардың жаңа түрлері пайда болуда және осының салдарынан құқық бұзушылықтың да жаңа түрлері пайда бола бастайды. Құқық ғылымы бұған бей-жай қарай алмайды. Бірде-бір құқық бұзушының заңды жауаптылықтан бұлтартуына жол бермеу және сонымен қатар бірде-бір кінәсіз адамның негізсіз жазаланғанына да жол берілмеуі керек, ал оған қол жеткізу үшін құқық бұзушылық түсінігінің нақты анықтамасын және ең алдымен жалпы құқық теориясының аясында әр түрлі құқық бұзушылықтар арасындағы ара-жікті айқындап алу керек.
1. Құқық бұзушылықтың қоғамдағы орны
1.1 Құқық бұзушылықтың түсінігі
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіті бұзуға бейім азаматтар да аз емес.
Қандай да бір құбылысты немесе терминді зерделеуге кіріспес бұрын бірінші кезекте оның түсінігін айқындап алу керек. Сонымен, құқық бұзушылық дегеніміз не? Осы мәселе бойынша қандай көзқарастар мен ұстанымдар қалыптасқан? Соған тоқталып өтейік.
Құқық бұзушылық өзіндік пайда болу, даму және жойылу заңдылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен заңды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.
Ең алдымен құқық бұзушылық теориясының жалпы құқық теориясының элементі ретінде салыстырмалы түрде кешірек қалыптаса бастағанын атап өткен жөн. ХХ ғасырдың 50-жылдардың соңында 60-жылдардың басында құқық бұзушылықты зерделеу заң ғылымдары саласының құзыретінде болды. Жалпы құқық теориясы аясында құқық бұзушылықтың жекелеген аспектілері заңдылықты, құқықтық қарым-қатынасты, заңды жауаптылықты және басқа да проблемаларды зерттеу үдерісінде талқыланды. Алайда соңғы уақытта құқық бұзушылықтың жалпы теориясын жасауда айтарлықтай ілгерілеуге қол жеткізілді.
Заң нұсқамаларына ауытқудың қоғамда едәуір кең таралған сипаты бар. Себептердің және оларға жәрдемдесетін жағдайлардың көп болуына, субъектілер мен жасалатын және құқыққа қарсы әрекеттер сипатының алуан түрлі болуына қарамастан, олардың көпшілігінің (объективті құқыққа қарсыларын қоспағанда) бірқатар ортақ белгілері бар, солардың негізінде заң ғылымы оларды әлеуметтік құбылыстың біреуіне жатқызады. Бұл құбылыс "құқық бұзушылық" деген ұғыммен белгіленеді.
Сонымен, құқық бұзушылық дегеніміз - адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке адамға зиян келтіретін, заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы әрекеті немесе әрекетсіздігі.. Бұл түсінік адамгершілік, діни, дәстүрлі сипаттағы нормаларды бұзатын іс-әрекеттердің заңға қайшылығын қамтымайды.
Құқық бұзушылық - құқыққа және оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықты бұзушылық дегеніміз - оған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық - нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде және жағдайда жасайды немесе жүзеге асырады.
Құқық бұзушылықтың мәні -- оны басқа жүріс-тұрыс ережелерін бөліп көрсететін, басты өзіне ғана тән ерекшеліктерінен тұрады. Алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі, зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал келтіретін адам әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда ғана қоғамдық тәртіптің қаупіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі зиян келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет-әрекетсіздіктің көптеп орын алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді. [1, 15б]
Кез келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді. Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы қорытындылық түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі еткен құқық бұзушылыққа ұласады.
Құқық бұзушылық өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзатындықтан, оған мемлекет атынан шара қолданылып, жауаптылық тағайындалады. Құқықтық жауаптылық үш белгісімен сипатталады:
- мемлекеттік мәжбүрлеу;
- құқық бұзушыны жауапқа тарту;
- құқық бұзушының өзіне жағымсыз жағдай тудыру.
Мәжбүрлеу шарасын мемлекет белгілейді. Құқық нормаларының қағидаларын бір ауыздан қорғау қажет болған жағдайда олардың сақталуы мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Егер құқықтық норманың қағидалары бұзылатын болса, мемлекет органдары тиісті шаралар қолдануға құқылы.
Заң бұзушыны мемлекет жауапқа тартады. Мемлекет органдары заңсыз әрекетті айқындап, әшкерелеу үшін тиісті шаралар қолданады -- тергеу жүргізеді, адамның кінәсі бары-жоғын анықтайтын дәлелдер, құжаттар жинайды. Жиналған деректердің барлығын жан-жақты тексеріп, соның нәтижесінде шешім қабылдайды.
Құқық бұзушылық - қоғамның, мемлекет пен жеке адамның мүдделеріне зиян келтіретін субъектінің кінәлі, құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті әрекеті.
Заңның талаптарына теріс пиғыл-құқық бұзушылықтың қайнар бұлағы. Құқық бұзушылық - құқыққа қарсы қылықтан көрініс табады.
Құқық бұзушылық заңды, оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адаммен мінез-құлық арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекет ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек заңды бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет - бұл құқық нормаларының іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады.
Адамның әрекеті (әрекеттілігі немесе әрекетсіздігі) қоғамға қауіпті болмаса, онда мұндай әрекеттілік немесе әрекетсіздік құқық бұзушылық қатарына жатқызылмайды. Әрекеттің (әрекеттілік немесе әрекетсіздіктің) қоғамға қауіптілігі ұғымы екі сәттен тұрады, олар: зиянның болуы және оның қоғам тарапынан бағалануы.
Құқық бұзушылық дегеніміз - адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян келтіретін, соңғы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы әрекекеті немесе әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді.
1.2 Құқық бұзушылықтың белгілері
Құқық бұзушылық ең алдымен әлеуметтік құбылыс болып табылады, себебі субъекті оны жасауда қоғамда қалыптасқан тәртіп пен қоғамдық өмірдің әр түрлі саласындағы адамдар арасындағы қарым-қатынастардың нормаларына қол сұғушылыққа жол береді. Бұл пікірді ғалымдардың бір тобы ұстанып, олардың пайымдауынша, егер де құқық бұзушылықтың нәтижесінде тауар жойылса, онда оның меншік иесі де, қоғам да зардап шегеді, себебі бұл тауар саудаға түспейді және оған мұқтаждардың қажеттілігін қанағаттандырмайды, ал егер қылмыстың нәтижесінде адам өлсе, онда ол да, экономика да (ол енді еш уақытта тауар өндірмейді), күйеуінен, әкесінен, бауырынан айырылған отбасы да зардап шегеді. Құқық бұзушылықты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеу бізге оның мән-мағынасын түсінуге көмек береді, ал ғалымдардың екінші бір тобы құқық бұзушылықтың әлеуметтік мән-мағынасын зерттеу осы құбылыспен байланысты заң мәселелерін анағұрлым терең және дұрыс шешуге қызмет етуі керек дейді. Осылайша, құқық бұзушылықтың әлеуметтік аспектісін, мән-мағынасын зерделеу қазіргі уақытта бірінші кезекте тұр деп қорытынды жасауға болады.
Ғалымдар құқық бұзушылықты әлеуметтік құбылыс ретінде сипаттайтын оның бірқатар әлеуметтік белгілерін атап көрсетіп отыр.
Біріншіден, құқық бұзушылық ең алдымен қоғамда қалыптасқан құқықтық тәртіпке, адамдардың күн өткен сайын өздерінің қажеттіліктерін іске асыратын қоғамдық қарым-қатынастарға қол сұғушылық болып табылады. Осының салдарынан, ғылым құқық бұзушылықтың объектісін оның маңызды белгісі ретінде көрсетіп отыр. Ғалымдардың көзқарасынша, қоғамдық қарым-қатынас құқық бұзушылықтың объектісі болып әрекет етеді, ал олардың жиынтығы түпкілікті есепте ол әлеуметтік ағзаны қалыптастырады.
Екіншіден, пайда болған тәртіпке қол сұғушылықтың ерекше әдісі құқық бұзушылыққа тән. Онымен қалыптасқан әлеуметтік байланысты объективті түрде бұзатын немесе бұза алатын іс-қимылдар қамтылады. Құқық бұзушылықты жасау әдістері олар қол сұғатын қоғамдық қарым-қатынастың ерекшеліктерімен негізделеді.
Үшіншіден, құқық бұзушылықтың субъектісі дараландырылған және қоғамның ырқына сай келмейтін өзінің ырқын білдіруге қабілетті болуы керек. Яғни, құқық бұзушы құқық бұзушылық жасау кезінде өзінің қандай да бір қызығушылығын қанағаттандыра отырып, ол қоғамда қалыптасқан тәртіпке қол сұғатындығын түсінуі тиіс. Демек, бұл белгі құқық бұзушының тұлғасын сипаттайды.
Төртіншіден, құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілігі немесе қоғамдық зияндылығы оған тән белгі болып келеді. Бұл белгі алғашқы үш белгінің нәтижесі болып табылады, себебі оған субъекті қол сұғатын қоғамдық қарым-қатынастың түрі, қол сұғудың түрлері мен субъектінің өзіндік ерекшеліктері тікелей әсер етеді.
Аталған белгі субъекті қол сұғатын қоғамдық қарым-қатынастардың маңыздылығын байқатады. Қоғамдық қарым-қатынас маңыздырақ болса, оған қол сұғушылықтың қоғамдық қауіптілігі де жоғары болады және субъект анағұрлым ауыр жаза арқалайды. Шындығында да, қоғамдық қауіптілік, мысалы адамды өлтіру қандай да бір мүлікті ұрлаудан анағұрлым жоғары тұрады. Зиянның көріну формалары әр түрлі болып келуі мүмкін: айтарлықтай және айтарлықтай емес, материалдық және моралдық, т.б.
Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет, өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру, т.б.
Сондай-ақ, бұл белгі құқық бұзушылықты жасау кезіндегі іс-әрекет қарқындылығының шегін, сондай-ақ сол немесе өзге де құқық бұзушылықтың таралымдылығын қамтиды. Ал кездейсоқ сипатқа ие болса, қоғаммен қабылданбайды және әлеуметтік қауіпті құбылыс ретінде есептелмейді. Алайда, қазіргі уақытта заңнамалық жауаптылық бекітілмеген құқық бұзушылықты іздеп табу неғұрлым қиынырақ деп санаймыз.
Сонымен, әлеуметтік көзқарас тұрғысынан құқық бұзушылық - қалыптасқан қоғамдық қарым-қатынас тәртібіне қауіп төндіруші қоғамдық қауіпті іс-әрекет.
Құқық бұзушылықтың әлеуметтік сипаты құқықтық сипаты үшін алғышарт болып табылады, ол негізінен құқықтық әдебиеттерде де айрықша аталып өтеді. Құқықтық сипатты қалыптастырушы ғалымдардың айтуынша құқықтық сипат әлеуметтік сипатты толықтырады және нақтылайды, ол талданатын құбылыстың ерекшелігін жарыққа шығарып көрсетеді, оған құқықтық теория тұрғысынан басқа қырынан қарайды4.
Құқық бұзушылық түсінігінің көптеген анықтамасымен бірге оның өзіндік белгілері де бар. Олардың бәрі толықтай талданған күйде құқық бұзушылық құқыққа қабілетті тұлғалардың қоғамдағы құқыққа қайшы, кінәлі зиян келтіретін немесе құқықтық жауаптылыққа әкелетін тұлғаның іс-әрекетіне келіп саятынын көрсетеді5.
Құқық бұзушылық өзіндік пайда болу, даму және жойылу заңдылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен заңды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.
Құқық бұзушылық - биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі. [5, 250б]
Құқық бұзушылық - құқыққа оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықтық бұзған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық- нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі.
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең негізгілеріне мыналар жатады:
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ БЕЛГІЛЕРІ
Құқыққа қайшы келушілік
Құқыққа қайшы келушілік
Қоғамға зияндылығы және қауіптілігі
Қоғамға зияндылығы және қауіптілігі
Кінәлілік
Кінәлілік
Әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекет
Әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекет
Жазаланушылық
Жазаланушылық
Енді құқық бұзушылықтың осы аталған белгілеріне қысқаша тоқталып өтейік:
1) құқыққа қайшы келушілік - әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін, зияндылығын заң атауы арқылы білдірілуі. Құқыққа қайшы (қарсы) келудің және ол үшін жауапты болудың шегін, мөлшері мен шамасын мемлекет анықтайды әрі оны бекітеді;
2) қоғамға зияндылығы және қауіптілігі - құқық бұзушылықтың негізгі объективтік нышаны, айырымдық белгісі және оның заңнан құқыққа қайшы болу шегін ажыратуға негіз болатын объективтік тұғыры. Құқық бұзушылықтың қоғамға келтіретін зияны мен оның қауіптілігі қоғамға маңызды құндылықтар мен оның тіршілік ету жағдайларына қол сұғулардан тұрады;
3) кінәлілік - басқаша айтқанда, құқық бұзушылыққа бару - құқық бұзушының еркінен тыс ешбір ықпалсыз-ақ өзінің ерік ықтиярына әлгіндей түрде білдіруі, ал мұның өзі кінәлі іс-әрекет (мінез-құлық). Егер де жеке адамды таңдау еркі (ықтияры) болмаса, егер ол өзінің іс-әрекетінің құқыққа қайшы келетінін жете түсінуге қабілеті болмаса, онда оның кінәлі әрекеті құқық бұзушылық болмайды да, ол объективті түрдегі құқыққа қайшы әрекеттілік болып шығады. Сондықтан мұндай адам заң алдында жауаптылыққа тартылмайды;
4) әрекеттілік немесе әрекетсіздік түріндегі әрекеттер. Мұндағы әрекетсіздік түріндегі құқық бұзушылық тұлға заңдық талаптарды орындауға міндетті бола тұрып, оларды орындамаған жағдайда болады;
5) жазаланушылық - мемлекет тарапынан мәжбүрлеу шараларының қолданылу мүмкіндігі.
Адам әрекеті заң тұрғысынан үш түрлі болуы мүмкін: құқықтық, құқыққа қарсы, заңды бей-жай (құқықтық салдары болмайды, құқық тұрғысынан бағаланбайды).
Құқықтық мінез-құлық - құқық нормасында көрсетілген, мемлекетпен кепілдендірілетін және қорғалатын, қоғам мүддесі тұрғысынан қажетті және мүмкін болатын құқық субъектілерінің әрекеті.
Белгілері:
1) Әлеуметтік маңыздылығының болуы, қоғамдық мақсат, мүдделерге сай келеді (мазмұндық жағы).
2) Жеке тұлғаның санасы мен еркіне бағынышты (субъектілік жақ).
3) Заңмен белгіленген көлемде болады (формальды жағы).
4) Мемлекетпен қорғалады.
5) Заңдық салдар туындатады.
Сонау ерте заманнан бері, құқық пайда болып, құқық бұзушылық пайда болғаннан бері теориялық құқықтық ойлар құқық бұзудың себебін соның ішінде қылмыстың жасау себебін сұрағына жауап іздеуде. Неліктен іс қимыл пайда болды, не себепті ол құқықтық принциптерді, ержелерді бұзады? Осы құқық бұзуларды қалай қоғамдық өмірден ығыстырып шығаруға болады? Бұл сұрақтарға жауап іздеу ғасырлар бойы жалғасып әлі күнге дейінгі шешімін тапқан жоқ.
Құқық бұзушылықтар қоғамдық кең тараған құбылыс. Ол барлық елдерде, аймақтарда да бір динамикалы жүйе. Сондықтанда пайда болуының себептерін атауға өте қиын. Сонымен қатар нақты индивидуалды құқық бұзушылық себепімен белглі бір құқы бұзу себебінің арасында айырмашылық бар.
Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:
1. Құқық бұзушылық -- құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы,
іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елігінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
2. Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері, түрлі болуы мүмкін.
Сонымен, құқық бұзушылық - әрекет қабілеттілігі иеленуші субъектінің заңды жауапкершілікке тартылатын қоғамға зиянды немесе қауіпті құқыққа қайшы және кінәлі әрекет - әрекетсіздігі.
1) Кез келген құқық бұзушылық - бұл ең алдымен адамның санасы және ықтиярымен ұдайы бақылауда тұратын іс-әрекет. Ол адамның әрекеттілігі немесе әрекетсіздігі арқылы байқалады, бір сөзбен айтқанда, құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Егер де іс-әрекет қоғамда қалыптасқан тәртіп ережелеріне қарсы келсе, қалыптасқан шектеулерді бұзса, онда ол құқыққа қарсы. Егер де заң қандай да бір нақты жағдайда әрекет етуді тағайындаса, онда әрекетсіздік құқыққа қарсы. Мысалы, адамдардың іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі де, адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Алайда, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз.
2) Құқыққа қайшылық - құқық бұзушылықтың аса маңызды белгісі. Кез келген іс-әрекет - әрекеттілік немесе әрекетсіздік құқық бұзушылық болып табылмайды. Тек құқықтық қағидалар еркінен тыс жасалғандар, заңды бұзғандар ғана саналады.
Іс-әрекеттің құқыққа қайшылығының нақты мазмұны заңда немесе басқа кез келген нормативтік-құқықтық актіде тікелей қалыптасқан шектеулерді бұзуы не қызмет етуі, не болмаса заңды құқықпен немесе оның негізінде жасалған шартпен субъектіге салынған міндеттемелерді орындамауы мүмкін.
3) Құқық бұзушылықтың маңызды белгілерінің бірі - кінәлілік болып табылады. Қасақана немесе абайсызда жасалғанды, басқаша айтқанда адамның кінәсінен болғандарды қоспағанда, кез келген құқыққа қарсы іс-әрекетті құқық бұзушылық деп санауға болмайды.
Кінә адамның онымен жасалатын құқыққа қарсы іс-әрекетіне, сондай-ақ осындай іс-әрекеттің салдарының нәтижесінде туындайтын әрекеттілігіне немесе әрекетсіздігіне қатынасы мен психикалық жай-күйін көрсетеді. Ол адамның өзінің тәртібімен және бұл ретте туындайтын салдарлардың құқыққа қарсылығын түсінуі немесе сезінуін білдіреді. Сондықтан да құқық бұзушылықты кәмелеттік жасқа толмаған тұлғалардың немесе сотпен ақыл-есі кем деп танылған тұлғалардың іс-әрекеті деп тануға болмайды, тіпті ол құқыққа қайшы келсе де, себебі олар өздерінің іс-әрекетінің құқыққа қарсылығын түсінуге және сезінуге қабілетті емес.
Сондай-ақ бұл жерде субъекті еркінің бостандығы, яғни құқық бұзушылық жасау кезінде тәртіптің белгілі бір нұсқасын таңдау мүмкіндігі маңызды екенін атап өту керек. Егер де бұндай мүмкіндік болмаса, онда субъекті қандай да бір әсер етумен - физикалық немесе психикалық әсер етумен әрекет еткен, тиісінше бұл жерде кінә де, демек құқық бұзушылық та болмайды.
Сонымен, кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты психикалық қарым-қатынасы. Кінәнің екі түрі белгілі:
+ Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қасақаналық. Егер адам өз
іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, әрекет тікелей ниетпен жасалған қасақаналық деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрайлықпен қараса, әрекет жанама ниетпен жасалған деп танылады.
+ Абайсыздық. Ол менмендік және немқұрайлықпен жасалады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілдікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық акалықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал нәтижесінде жол апатына кезігеді.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық ақаулықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатына кезігеді.
Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды юолжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, әрекет немқұрайдылықпен сипатталады. Мәселен, жүргізуші жолға шығар алдында көлігінің техникалық жағдайын тексермейді. Ал ол көліктің техникалық ақаулығы болған еді. Осының салдарынан жол апаты орын алады.
Қоғамдық зиянды анықтаудың мынадай тәсілдері белгілі:
1. Заңдылықты бұзудың объектісі адамдардың өміріне, денсаулығына, қоғамдағы негізгі қарым-қатынасқа зиян келтіруді анықтау.
2. Зиянның түрін, мөлшерін анықтау.
3. Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау.
4. Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.
Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет. Өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру т.б.
5. Құқық бұзушылық әрқашан да құқық нормаларының талаптарына қайшы келеді. Сондықтан да оның құқық нормаларымен реттеліп және қорғалатын қоғамдық-қатынастарға қарсы бағытталғандықтан құқыққа қайшы әрекет деуге болады. Құқыққа келісті және ол рүқсат берген әрекет, ешқашан құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды.
Құқық бұзушылық ең алдымен неге қауіп төндіреді? Заңның қорғауына алынған өзге тұлғалардың мүддесіне. Дегенмен адамның барлық мүддесі заңмен қорғала бермейді, сондықтан да оларға нұқсан келтіру әр уақытта да құқыққа қайшы болып саналмайды, тиісінше құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды. Мәселен, бәсекелестік, біреудің жеке экономикалық мүддесіне залал келтіруі мүмкін, бірақ бұл құқық бұзушылыққа жатпайды. Яғни, құқық бұзушылықтың мәні мемлекет шығарған құқық нормаларына қайшы әрекеттермен байланысты болады.
1.3 Құқық бұзушылықтың түрлері
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар әсер ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар: отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал етеді. Тұрмысы ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен біреуге уайымсыз, тоқтықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар, бір ауыз сөзге алғысыз - деген мақал соның айғағы болса керек.
Биологиялық жағдайлар: бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп, өскен балалардың ой-өрісінің сапасы әр түрлі болатыны белгілі. Біреуі мейірімді, салмақты, жігерлі болса, екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз болуы мүмкін. Әрине, балалардың жаратылысының әр түрлі болуы, бұзақылық - адамның тегіне байланысты деген сөз емес. Бұзықтық тұқым қуаламайды, бірақ, адамның жаратылысына тән жаман мінездерді өсіп-өнетін кезеңге тап болса, адам әдепсіздік бастау алатын заң бұзушылық қылықтан тайынбайды.
Маңызды мәселенің бірі - заңдар туралы мәліметтердің жеткіліксіз болуы да олардың талаптарын орындамауға себебін тигізетіні сөзсіз. Шынында да мемлекетімізде жүздеген заңдар қабылданған. Оларда азаматтарға сан алуан құқықтар беріліп, көптеген міндеттер жүктелген. Азаматтар ол заңдардың бәрін біле бермейді. Әрине, заңды білмей бұзғанмен, біле тұрып қасақана немесе абайсызда бұзғанның салдары арасында өте үлкен айырмашылық бар. Конституция бойынша қандай да болмасын қабылданған заңды құжаттар баспасөз бетінде жариялануы қажет. Егер жарияланбаса, оның күші болмайды. Ондай құжаттың талаптарын орындамаған адам жауапқа тартылмайды. [1]
Құқық бұзушылықтың субъективтік себебі бұл - мемлекеттік идеологияға, адами құндылықтар мен қоғамдық мүддеге қарама-қайшы құқықтық сананың төмен деңгейлігі.
Ал объективтік себебі - өмірдегі, экономикалық және әлеуметтік қатынас саласындағы нақтылы қайшылықтар. Құқық бұзушылықты тудырушы объективтік жағдайға оның субъективтік және объективтік себептерінің орнын алуына жол беретін, ұйымдастырушылық және техникалық тәртіптің жеткіліксіздігін айтуға болады.
Құқық бұзушылық қашан да жекелік сипатта болады. Жеке тұлғаның қабылдаған және оның қажеттілік мақсаты арқылы анықталатын құқыққа қайшы шешім, құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады. Бірақ құқық бұзушылық себебін белгілі бір әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру жеткіліксіз.
К. Маркс былай деген болатын: қоғам тек адамдардан ғана тұрмайды, олардың ара байланысы мен қарым-қатынасын бейнелейді (К.Маркс, Ф,Энгельс) [3, 3б] .
Сондықтан да құқық бұзушылықтың себебін жекелеген құқыққа қайшы әрекеттер арқылы түсіну мүмкін емес.
Ғылыми зерттеу нәтижесі құқық бұзушылықтың себебі жеке адамның қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудың әлеуметтік мүмкіндігінің арасындағы қайшылықта деп түсіндіреді. Демек, бұл өз кезегінде қоғамдық жағдайдың сипатына тәуелді болады. Бұл дегеніміз қоғамдық қатынастар жүйесінде өндіріс, саясат, мәдениет, шаруашылық, тұтыну салаларында белгілі бір орынға ие болу. Ал қалыпты өмір сүру жағдайда бұлар бір-бірімен сәкес келіп отыруы тиіс. Қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның кәсіпқойлық дәрежесін, білімін және мәдени мәртебелігін айқындайды. [11, 67б]
Жеке адамның әлеметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны қоғамдық тәртпті бұзуға итермелейді. Ал саяси-экономикалық үстемдікке әлеуметтік саладағы жағдай сәйкес келмесе, жеке адамдардың білім мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген жағдайда, олар заңсыз әрекеттерге барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұмысшы да жұмыс күшінің ақысы оның қоғамдық қажеттігін өтемесе қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет бұрады.
Жоғарыда айтып өткен құқық бұзушылықтың негізгі себептерін тұжырымдай келе байқайтынымыз заңды мінез-құлық, құқықтық сана, құқықтық мәдениеттің бұл тұрғыда алатын орны ерекше.
Заңды мінез-құлық - құқық нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы. Ол арқылы заң орындалады, жүзеге асырылады. Егер адамдардың мінез-құлықтары құқық нормаларының талаптарына сәйкес келсе, онда құқықтық тәртіп нығаяды.
Азаматтар құқық нормаларының талабын белсенділікпен немесе енжарлықпен орындайды. Соған сәйкес мінез-құлық екіге бөлінеді:
1) Белсенді заңды мінез-құлық - лауазымды тұлғалардың, азаматтардың өз бастамасымен белгілі мақсатқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz