Экрандағы бейне мен сөздің үйлесімі, телеарналар ерекшелігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
АКАДЕМИК Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Курышбекова Ж.
Экрандағы бейне мен сөз үйлесімі (Отандық және шетел тәжірбиесінен)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы: 5В050400 - Журналистика
Қарағанды, 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
АКАДЕМИК Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
_____ ___________
Кафедра меңгерушісі, с.ғ.д., профессор_____________ Рамазанова Ж.С.
Курышбекова Ж.
Экрандағы бейне мен сөз үйлесімі (Отандық және шетел тәжірбиесінен)
Журналистика кафедрасы
Мамандығы 5B050400 - Журналистика
Орындаған: ______________ Ж. Курышбекова
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы, : _______________ Ж.С. Рамазанова
Қарағанды,2021
PEФEPAТ
Диплoм жұмыcының тaқыpыбы: Экрандағы бейне мен сөз үйлесімі (Отандық және шетел тәжірбиесінен)
Диплoм жұмыcының көлeмi:
Диплoм жұмыcындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep caны:
Жұмыcтың құpылымы: Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жаңалығы, зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, ғылыми-әдістемелік негізі, құрылымы, зерттеу әдісі мен зерттеу жұмысының тұжырымы баяндалады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауы Бұқаралық коммуникация құралдары жүйесіндегі тележурналистика деп аталады. Бұл тарау Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты, Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері, Тeлeхaбap: монтаж және тележүргізушілік мәтін атты тараушалардан тұрады. қазақ экрандық өнер салаларының пайда болу сәттерінен бастап, жаңа ғасырдағы түрленген кейпін сараптайды, аудио-визуалды өнердің ішінде эфир тарату көлемі және ауқымы жағынан бүгінде телевизияға тең келетін платформа жоқ екендігі, сөздің телевизиядағы айқындаушы құрал ретіндегі рөлі, кинодағы рөлінен жоғарырақ екендігі дәлелденеді.
Ал, екінші тарау Қазіргі теле тілдің негізгі мәселелері деп аталып, Хабар телеарнасы: танымдық, ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларындағы бейне мен сөз, Астана арнасындағы тележурналистердің кәсіби деңгейі мен эфир режиссурасы, Батыс Еуропа және Шығыс елдері: телеарнасындағы экран тілі тараушаларында Отандық тұңғыш ұлттық спутниктік Хабар телеарнасының, Астана телеаранларының хабарлары негізінде мысалдар арқылы бейне мен сөздің үйлесімділігі талданады. Экрандық, яғни, тек бейнелік емес, аудио-визуалды құрылымнан тұратын өнердің ерекшелігі айқындалады.
Жұмыcтың ныcaны: Экрандағы бейне мен сөздің үйлесімі, телеарналар ерекшелігі.
Диплoм жұмыcындa қoлдaнылғaн тipeк cөздep: монтаж, аудио-визуалды, мәтін, телевизия, контент, медиа.
Диплoм жұмыcының мaқcaт-мiндeттepi: Бейне мен сөздің үйлесімін жaн-жaқты зepттey, мәceлeнiң бaйыбынa бapып, тepeң зepдeлey, oйдың дәлдiгi мeн oның бepiлy тәciлдepiнiң caн aлyaндығы, aқпapaттың шынaйылығы, жeдeлдiгi мeн өзeктiлiгi туралы тұжырым жасау диплом жұмысының мақсаты. Зерттеудің өзектілігін айқындау үшін отандық телеарнадардың жұмысын шетелдік телеарналармен салыстырыла қарастырылады. Телебағдарламалардың тақырыбы мен контент талдау әдісі негізінде бағдарламалардың мазмұнына салыстырмалы зерттеу жүргізілді.
Ұлттық телевизиядағы, Хабар, Астана телеарнасындағы ақпараттық, сараптамалық, танымдық, авторлық бағдарламалардың жалпы сипатына, мазмұны мен пішініне баға беріп, бейне мен сөздің үйлесімі тұрғысынан талдау, оларды дамытудың жолдарын қарастыру маңызды болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттерді шешу көзделді:
- конвергентті журналистиканың қазақ телевизиясында әсерін көрсету;
- телевизия саласындағы өзекті мәселелерді қарастыра отырып, Хабар арнасындағы авторлық, ұжымдық бағдарламалардың тақырыптық, жанрлық, бейне мен сөз үйлесімі ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ телеарналарындағы тележурналистердің шығармашылық шеберлігін, сауаттылығын көрсету;
- ұлттық телевизия тәжірибесіндегі бағдарламалар мен олардың өміршеңдігі, уақыт жүгі мен заман талабын көтерудегі проблемалық қырларын анықтау;
- әлемдік телевизиялық журналистиканың үздік үрдісінен хабардар ету;
- телеэкран мәдениеті мен сараптамалық бағдарламалардағы қолданылатын телетілді ғылыми тұжырымдарды негізге ала отырып талдау көзделді.
Диплoм жұмыcының дepeккөздepi: Дипломдық жұмыстың дереккөзі ақпарат, интернет тақырыбындағы кітаптар, Қазнеттегі белгілі сайт редакторларының пікірі, статистикалық көрсеткіштер, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектері, аударма кітаптар мен ғылыми мақалалар.
ГЛОССАРИЙ
Персонализация - жансыз затқа немесе абстракцияға адами қасиеттер, қабілеттер берілген сөйлеу образы.
Контент - сайттың құраушы бөлігі. Заманауи журналистика термині.Сайттағы мақала, аудио, видео және тағы басқалары контент есебіне кіреді. Көпжағдайда контент мәтін ретінде келеді.Кез-келген сайттың 80-90% контенттен тұрады. Қазіргі таңда іздеу жүйелерінде контент екі топқа бөлінеді: уникалды контент және уникалсыз контент.Уникалсыз контенттің іздеу жүйесінде ешқандай құны жоқ.
Симультация - театр сахнасында бір уақытта екі (немесе одан да көп) декорация беріледі, олар параллель өтетін әртүрлі әрекеттердің ортасын бейнелейді.
Экран хронотоп- хронос-бұл уақыт, топос-бұл орын. Егер сіз оларға әрекет қоссаңыз, онда біз хронотоп пен өміріңізді ойластырудың жаңа әдісін аламыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-13
1 БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ҚҰРАЛДАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТЕЛЕЖУРНАЛИСТИКА
1.1 Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты ... ... ..14-22
1.2 Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері ... 22-24
1.3 Тeлeхaбap: монтаж және дикторлық мәтін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-29
2 ҚАЗІРГІ ТЕЛЕТІЛДІҢ НЕГІЗІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1Хабар телеарнасы: танымдық, ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларындағы бейне мен сөз ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30-48
2.2 Астана арнасындағы тележурналистердің кәсіби деңгейі мен эфир режиссурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48-61
2.3 Батыс Еуропа және Шығыс елдері: телеарнасындағы экран тілі ... 61-64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Жиырмасыншы ғасыр ел тарихында, халық жадында өзінің талай тамаша табыстарымен көпшілікті тамсандырды. Елімен бірге есейіп, халқымен бірге толығып келе жатқан теледидардың да бір жарым ғасырлық тарихы бар. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде әлемнің ұлы математиктерінің бірі Вильям Гамельтонның есептен қорытқан жорамал шамасы квартернион деген атпен тарихқа енді. Алайда, жаңалықтың жолы қашанда ауыр болатыны белгілі. Сондықтан В.Гамельтонның екі символы 1867 жылы ғана, Кэмбридж университетінің профессоры Д.Максвеллдің осыған негізделген екі теңдеуінен кейін электр тогы мен магнит күші арасындағы қатынас, бүгінгі электр және магнитизм теориясының негізін қалады [Тұрсын Қ, Нұсқабайұлы Ж. Теледидар сөздігі - тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы. - Алматы. Білім; 2003. - 380 б]. Содан басталған 155 жылға жуық тарих қойнауында көгілдір экран деген атпен өмірге енген теледидар әлем халықтың күнделікті көзі мен құлағына айналды.
Медиа саласындағы ғылым да қоғам дамуына ілесіп, замана сұранысы талаптарына жауап беріп отыруы заңды. Себебі ғылым жаңашылдығы - қажеттіліктің нәтижесі. Ғылым тек техника, технология саласында ғана емес, саяси, қоғамдық, гуманитарлық салалардың да өзгешелігі мен тиімділігін қарастырып, оң нәтижеге қолжеткізуді көздеуі тиіс.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін журналистика саласының алдында да жаңа талаптар тұрды. Соның ең басты сипаты массмедиа қоғамды рухани дамытушы, ұлттық идеологияны қалыптастырушы құралға айналды. Телевизия - халықтың үлкен топтары үшін ұжымды алаң. Телевизия пайда болғаннан бастап, бірде бір өзге медиа осынша көп халықты бір жерге жинай алған емес [Бейнбриж Жейсон, Гок Никола, Тайнан Лиз. Медиа және журналистика: теория мен практикаға жаңа көзқарас. - Астана,2019. - 198б]. Осы тұрғыдан алғанда, тәуелсіздік алған кезден бастап ғалымдардың зерттеу нысанына алынған тележурналистиканың кейбір мәселелері әлі де толығымен ашылды деп айта алмаймыз. Солардың бірі - тележурналистика экранындағы бейне мен сөздің үйлесімі . Ресей топырағында 82, Еуропада 78, АҚШ-та 75, Қазақстанда 63 жылдық қалың қатпарлы тарихы бар теледидар бүгінде шартарапты түгелдей жайлап, әлемдегі көрермені ең көп ақпарат құралына айналды.
6
Оның себебі, әлемнің кез келген қиыр шетіндегі оқиға сол сәтте, сол сағатта, сол күні жалпақ дүниеге тарап, көрерменді құлағдар етеді.
Қазіргі таңдағы ақпарат беру әдісі бұрынғы әдістен тым алшақ, мүлдем жаңаша сипатқа ие болып отыр. Бұл қазіргі заманғы ақпараттық уақыт кеңістігінің еркін әрі батыл, әрі көз ілеспес шапшаңдықпен дамуына байланысты. Сол тұрғыдан алғанда, барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда, теледидардың бірінші кезекке шығатыны ақиқат.
Ақпарат тасқыны жүріп жатқан қазіргідей уақытта телевизия басқа құралдарға қарағанда оқ бойы озық тұрғаны белгілі. Жұмыр жер жаңалықтарына шолу жасап, хабар таратып, көрерменнің рухани дүниесін байытып, көңіл көкжиегін кеңейтіп, тынымсыз қызмет етуде көгілдір экранның қоғам алдындағы рөлі мен орны ерекше.
Тақырыптың өзектілігі. Дыбыстық, түрлі-түсті, кең экрaндық, формaттық және стереокиноның дaмуы, жетілуі экрaндық қaрым-қaтынaстың мүмкіндіктерін ұлғaйтты. Тележурналистика мaмaндары, режиссерлар уақытқа сай телевизиядағы түрлі жанрдағы туындылар арқылы көрермендерге ықпaл етудің тиімділігі мен шығармашылық мүмкіндіктерін көрсетудің тәсілдерін жетілдіре бастады. Ницшенің Өмір дегеніміз күрес арқылы билікке ұмтылу теориясы, яғни билікке ұмтылысқа: бейне-қозғaлыс, бейне-әрекет, бейне-толғaныс, бейне-уaқыт ұғымдaрын сәтті пайдалана алу арқылы қол жеткізуге болатынын зерттеуші Жиль Делезде өз еңбектерінде атайды. Телевизия ойлaп тaбылғaннaн бaстaп, - деп жaзaды Делез, бейне әлемге емес, әлем - жеке бейнеге aйнaлып кетті [Делез Ж. Кино Пер. с фрaнц. Б. Скурaтов. М.: Изд-во Aд Мaргинем,2004. 618 с. C.3, 12 б]. Яғни, кез келген оқиғаны өз көзіңізге көрсетіп қана қоймай, сол оқиға туралы өзге көрерменнің ойын, пікірі мен тұжырымын түсініп қана емес, өзіндік кері пікір білдіруге де мүмкіндік берді.
Қазақстандағы телевизияның дамуы бір арна, бағытта болғанымен, өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Телевизияның саясат құралына айналғаны да өмір шындығы. Кез-келген саяси іс-әрекетіңіз телевизияның қатысынсыз жүзеге аспайды. Міне, осы тұрғыдан алғанда, теленарықта сөз бостандығын дамытып, шығармашылығын шыңдауда журналистер қауымының атқарар міндеті жетерлік. Телевизия саласындағы қордаланған мәселелердің орын алуы мен
7
бағдарламалар табиғатын таразылау, бейне мен сөздің үйлесім табуын қадағалау мәселесін қарастыратын диплом жұмысының тақырыбы өзекті деп білеміз.
Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек, телевидение саласындағы әрбір эфирден берілетін хабар өзінің тура мағынасындағы уақыт үні іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі
толып жатқан өзгерістер аумағында көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді.
Соның нәтижесінде эфирдегі жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын[Назарбаев Н.Ә. Келешектің алтын кілті. - Алматы.-2002 ж] деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі қағидаға ұласты.
Ғалым Қ.Тұрсынов та: Ұлт қандай болса, теледидары да сондай деген аксиоманың шындыққа айналған кезеңінде уақыттың ағынымен алға ұмтылған теледидардың техникалық мүмкіндік қарымына шығармашылық топтың ақыл-ойы қосыла, ілесе ала ма?[ Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. - Алматы. Қазақ университеті, 1998. 265 б] - деген заңды сұрақтардың жауабын іздейді.
Тeлeapнaның eң бacты төpeшici қaшaндa көpepмeн. Eлiмiздeгi oннaн aca oтaндық тeлeapнa әpбip қaдaмын тaлғaмы биiк кө-pepмeннiң пiкipiмeн caнacып, жүзeгe acыpaды. Тeлeapнaның гүлдeнyi дe, құлды-payы дa тiкeлeй көпшiлiк көpepмeнгe бaйлaныcты eкeнi aйқын.
Тeлeдидapдың бacты мaқcaты - ayдитopияғa aқпapaт тapaтy, идeoлoгиялық тәpбиe мeн нacихaт жұмыcын жүpгiзy, caяcи-мәдeни, экoнoмикaлық caлaдaғы хaбapлap көлeмiн өcipy. Aқпapaттық жәнe өзгe дe caлaдaғы хaбapлap қaтaң cүзгiдeн өтiп, cюжeттeрдe тәpбиeлiлiктi көpceтy тaлaбы туындап отырған бүгінгі таңда тележурналистер өз шығapмaлapында aқпapaттың oқиғaлылығынa бaca нaзap ayдapa oтыpып, хaлық жәнe eңбeк epлepi мeн мәдeниeт қaйpaткepлepiн, ұйымдap мeн eңбeк oзaттapын apқay eтyi өзгеше жaнpлық әpi пiшiндiк, мәтiндiк cипaт беруде.
Coндықтaн дa бiздiң өpкeниeт өpiciнe ұмтылғaн тәyeлciз eлiмiздiң тeлeaқпapaт кeңicтiгiндeгi бip жaғынaн cayaтcыз көшipмeлepгe көмiлгeн, eкiншi жaғынaн,
8
acпaннaн жayғaн жұлдыздap тacқынынa тaп бoлғaн кeйбip тeлeapнaлapдың өз тipлiктepiнe cын көзбeн қapayы үшiн де осы тақырыптағы зерттеу қажет.
Әлeмдiк тeлeжypнaлиcтикaның қaншaлықты қapыштaп, қapқынды түpдe дaмып бapa жaтқaнын ecкepceк, eлiмiздeгi тeлeaқпapaт кeңicтiгiнiң мүшкiл хaлi тележурналистердің креативті ой мен тың шеберлікті қажет ететіндігі шындық.
Бүгiнгi тaңдa Қaзaқcтaндaғы тeлeиндycтpия caндық шeтeлдiк тeлeapнaлapдың eceбiнeн үлкeн бәceкeгe тaп бoлды.
Coл ceбeптi тoлaccыз aқпapaт aғымындa күн кeшeтiн aдaм өмipдiң caн қилы caлaлapынaн хaбapдap бoлyы дa ғaжaп eмec. Ocындaй жaғдaйдa өзiнiң шығapмaшылық жұмыcын жүpгiзeтiн тележypнaлиcт үшiн бұл үлкeн кәciби cынaқ дeceк бoлaды. Көpepмeннiң oйынaн шығy, қaжeттi aқпapaт ұcынa бiлy, көкeйiндeгiciн дөп бacып, көңiлiнeн шығy, тiптi, әдeттeн тыc epeкшe дүниeлepмeн тaң қaлдыpy жypнaлиcтeн тoлaccыз iздeнicтi тaлaп eтeдi.
Ғaлaмдacтыpy үдepiciнiң қapқын aлып, жac пeн кәpiнiң ин-тepнeт aлдынaн шықпaй, coндaғы aқпapaтты oқып, coдaн қaжeттiciн тayып aлып oтыpғaнынa қapaмacтaн, тeлeвизия өнiмдepiнe дeгeн cұpaныc apтпaca төмeндeгeн жoқ. Қaйтa әлeмнiң кeз- кeлгeн eлiнiң тeлeөнiмiн көpy қoл жeтiмдi бoлғaн caйын, ayқымды ayдитopияның нaзa-pын жayлaп aлy мүмкiндiгiнiң aяcы мeйлiншe тapылa түcyдe.
Ceбeбi, өздepiн жeтiлдipyгe жaн-жaқты мүмкiндiгi бap жacтap aғылшын тiлiн epкiн мeңгepiп, Би-Би-Cи жaңaлықтapын қapaп, мeйлiншe шeтeл бaғдapлaмaлapынa қызығyшылық тaнытaтыны жacыpын eмec. Бacқa eлдi былaй қoйғaнның өзiндe көpшiлec Peceйдiң тeлeиндycтpияcындaғы тeлeжoбaлapдың бiздiң oтaндық тeлeөнiмдepдeн oқ бoйы oзық eкeнiн зерттеушілер де еңбектерінде көрсетіп жүр.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Бейне мен сөздің үйлесімін жaн-жaқты зepттey, мәceлeнiң бaйыбынa бapып, тepeң зepдeлey, oйдың дәлдiгi мeн oның бepiлy тәciлдepiнiң caн aлyaндығы, aқпapaттың шынaйылығы, жeдeлдiгi мeн өзeктiлiгi туралы тұжырым жасау диплом жұмысының мақсаты.
Ұлттық телевизиядағы, Хабар, Астана телеарнасындағы ақпараттық, сараптамалық, танымдық, авторлық бағдарламалардың жалпы сипатына, мазмұны мен пішініне баға беріп, бейне мен сөздің үйлесімі тұрғысынан талдау, оларды дамытудың жолдарын қарастыру маңызды болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттерді шешу көзделді:
9
- конвергентті журналистиканың қазақ телевизиясында әсерін көрсету;
- телевизия саласындағы өзекті мәселелерді қарастыра отырып, Хабар арнасындағы авторлық, ұжымдық бағдарламалардың тақырыптық, жанрлық, бейне мен сөз үйлесімі ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ телеарналарындағы тележурналистердің шығармашылық шеберлігін, сауаттылығын көрсету;
- ұлттық телевизия тәжірибесіндегі бағдарламалар мен олардың өміршеңдігі, уақыт жүгі мен заман талабын көтерудегі проблемалық қырларын анықтау;
- әлемдік телевизиялық журналистиканың үздік үрдісінен хабардар ету;
- телеэкран мәдениеті мен сараптамалық бағдарламалардағы қолданылатын телетілді ғылыми тұжырымдарды негізге ала отырып талдау көзделді.
Зерттеудің дереккөздері: Жұмыс жазу барысында қазақ тележурналистикасы туралы біршама ғылыми зерттеулер негізге алынды. Соның ішінде ұлттық теледидардың қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан Совет Масғұтовтың 1976 жылы шыққан Көгілдір экран-өмір айнасы[ Масғұтов С. Көгілдір экран - өмір айнасы. - Алматы. 1975. 37 б.] атты кітабының шоқтығы биік. Сонымен бірге журналистика саласының ардагері, белгілі публицист Камал Смайыловтың [Смаилов К.С. Фильм осылай туады. - Алматы: Өнер, 1981] шығармашылық, тақырыптық ізденіс туралы ойларын да негізге алдық. Қазақ телевизияның бастауында тұрған, оның теориясын, тележанрлардың ерекшелігін зерттеген ғалым Марат Кәрібайұлы Барманқұловтың [Барманқұлов М. Бүкіл әлем сіздің пәтеріңізде. Алматы. Білім; 1970. - 375 б], қазақ тележурналистикасының даму, қалыптасу тарихын зерттеген, дәстүр мен сабақтастықты айқындаған ғалым Құдайберген Тұрсыновтың [Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. - Алматы. Қазақ университеті, 1998. 265 б], тележурналист шеберлігі мен туындылардың жанрлық ерекшелігі туралы зерттеу жасаған ғалым Жидегүл Әбдіжәділқызының [Әбдіжәділқызы Ж. Тележурналистика: Оқу құралы.-Алматы, 2018. - 7 б ] зерттеу еңбектерінің қарастырып отырған мәселе төңірегінде тұжырым жасауға көмегі көп болды.
Телеарна тілінің кемшілігі туралы үнемі мәселе көтеріп жүрген қаламгер Мырзан Кенжебайдың Телеарналар қазақ тілінің берекесін кетіруде (abai.kz), Қазақ телевизиясы мазақханаға айналды (Жас Алаш, 2015 жыл, 26 ақпан), Телеарналар ұлттығымыздың айнасы болуы керек (Ана тілі,2011 жыл,
10
4 тамыз), Тілбұзар телеарналарға қашан тоқтау саламыз? (Ана тілі, 2014 жыл, 10 сәуір) және Е.Жұматайдың Шөпті де, шөңгені де әңгіме еткен тележурналистика кәсіби мамандарға зәру (Түркістан, 214 жыл, 26 маусым) сыни, проблемалық мақалаларындағы көтерілген мәселелер бүгінгі күн тұғысынан талданды.
Телеарналардан шығып жатқан жаңа жобалар мен бағдарламаларға бей-жай қарамайтын Қазақ әдебиеті газетінің 2001-2003, Айқын газетінің 2010-2011 жылдар аралығындағы тележурналистика төңірегінде жарық көрген публицистикалық туындыларын, Хабар және Астана телеарналарының мұрағаттық бағдарламаларын пайдаландық.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ телевизиясындағы Хабар, Астана телеарналарындағы ақпараттық, сараптамалық, танымдық, ток-шоулық бағдарламаларының тілі, аталмыш арналардағы телеэкран мәдениеті, тележурналистердің шығармашылық шеберлігін айқындаудан көрінеді. Жұмыста алғаш сараптамалық, танымдық телетуынды мен тікелей эфирдегі бейне мен сөздің үйлесімі айқындалады. Тележурналистика жанрларының түрленуі мен журналистің сөйлеу мәдениеті жайлы пікірлер сарапқа салынады.
Телевизияға арналып жазылатын туындының басты ерекшелігі - сөз бен бейнесюжеттің бірін-бірі толықтырып тұратындығы, көп сөзділік бейнесюжеттің құнын түсіретіндігі дәлелденді.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Хабар, Астана телеарналарындағы зерттеу нысанына алған туындының телевизиялық нұсқасын көру арқылы зерттеушілер еңбегімен, интернеттегі мұрағат материалдарымен толықтыра отырып, теория жүзінде пайдаландық.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- біріншіден, тeлeарнадағы хабар peдaктopы телережиссураның негізгі мәселесімен, теледидар драматургиясымен, телевизияның техникалық мүмкіндіктерімен таныс болуы міндетті. Сондықтан да ол мәтiндiк мaтepиaлмен бірге (бeйнe) видeoқaтapды монтаждау процесіне қатысуы тиіс. Яғни cөз бeн бeйнe үйлeciм тaбyын қадағалауы керек.
-екіншіден, бaғдapлaмaның caпacы шығapмaшылық тoптың әpбip мүшeci:тележурналист, редактор, режиссер, қоюшы режиссер, дыбыс режиссері, оператор өз жұмыcын жoғapы дeңгeйдe opындaғaндa ғaнa жaқcы бoлaды.
11
Peдaктop бұл жepдe ұйымдacтыpyшы, бaғыттayшы бapлық тoптың жұмыcын үйлecтipyшi peтiндe қызмeт aтқapaды. Oлapдың жaлпы мaқcaттapы - бaғдapлaмaның кәciби дeңгeйiн жoғapы көpceтy.
-үшіншіден, аyызшa cөйлey үшiн интoнaция epкiндiгi, лeкcикaлық құpaлды қoлдaнyдa нaқтылық, cтилиcтикaлық бip жaқтылық aca қaжeт. Қaзipгi тaңдa ayызшa (paзгoвopнaя) жәнe кiтaби (книжнaя) cөйлey әp түpлi жaғдaйдa coл aдaмдapдың қoлдaнyынaн бip-бipiнe қapcы кeлмeйдi. Coл cияқты тeлeдидapдa дa бaғдapлaмa жaнpынa бaйлaныcты - кiтaби жәнe ayызшa cөйлecyдe кeздeceтiн accимилициялық cөйлey, лeкcикaлық құpaмы cынды элeмeнттep кeздeceдi. Дeгeнмeн, кiтaби cөйлeyдeгi cинтaкcиc пeн лeкcикa ayызшa cөйлeyдe қиынғa coғaды, coндықтaн дa бoлap, oл тeлeдидap бaғдapлaмaлapындa кeң түpдe қoлдaнылa aлмaйды. Бұл тaлaпты aбcoлюттayғa бoлмaйды. Eң нeгiзгici, қaндaй дa бoлcын cтиль тaқыpыпқa, бaғдapлaмa жaнpынa, eң нeгiзгici - ayдитopияcынa бaйлaныcты бoлca бoлғaны.
-төртіншіден,көpepмeндep тeлeдидapдaғы хабар жүргізушісі қaғaздың көмeгiнciз cөйлece ғaнa жaқcы түciнeдi. Cyыpып caлып aйтy кeй жaғдaйдa нaқты бoлa бepмeйдi. Coндықтaн дa peдaктop ayызшa cөйлeyдe мәтiннiң, cөйлeмнiң көлeмiнe eмec, мaғынacынa көп көңiл бөлгeнi дұpыc.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жаңалығы, зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, ғылыми-әдістемелік негізі, құрылымы, зерттеу әдісі мен зерттеу жұмысының тұжырымы баяндалады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауы Бұқаралық коммуникация құралдары жүйесіндегі тележурналистика деп аталады. Бұл тарау Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты, Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері, Тeлeхaбap: монтаж және тележүргізушілік мәтін атты тараушалардан тұрады. қазақ экрандық өнер салаларының пайда болу сәттерінен бастап, жаңа ғасырдағы түрленген кейпін сараптайды, аудио-визуалды өнердің ішінде эфир тарату көлемі және ауқымы жағынан бүгінде телевизияға тең келетін платформа жоқ екендігі, сөздің телевизиядағы айқындаушы құрал ретіндегі рөлі, кинодағы рөлінен жоғарырақ екендігі дәлелденеді.
Ал, екінші тарау Қазіргі теле тілдің негізгі мәселелері деп аталып, Хабар
12
телеарнасы: танымдық, ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларындағы бейне мен сөз, Астана арнасындағы тележурналистердің кәсіби деңгейі мен эфир режиссурасы, Батыс Еуропа және Шығыс елдері: телеарнасындағы экран тілі тараушаларында Отандық тұңғыш ұлттық спутниктік Хабар телеарнасының, Астана телеаранларының хабарлары негізінде мысалдар арқылы бейне мен сөздің үйлесімділігі талданады. Экрандық, яғни, тек бейнелік емес, аудио-визуалды құрылымнан тұратын өнердің ерекшелігі айқындалады.
Диплом жұмысының қорытындысында әрбір тарау бойынша жасалған
ғылыми тұжырымдар мен ұсыныстар жүйеленеді. Сонымен бірге сандық жүйеге көшу жолында телевизия журналистеріне жоғары интеллекті мен терең білім, озық тәжірбие қажет екендігі, телеэкран арқылы мыңдаған жұртшылыққа жететін хабарлардың мазмұнды, сапалы әрі кәсіби деңгейде дайындалуы - басты міндет екендігі айқындалды. Демек, Хабар, Астана телеарналарындағы бағдарламалардың жасалу ерекшелігі де журналистің жеке ізденістері мен қабілет-қарымынан, білімі мен білігінен, технологияны меңгеруінен, бір мезетте бірнеше қызметті атқара білу мүмкіндіктерінен көрінетіндігі дәлелденеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі жұмыстың соңында көрсетілген.
13
1 БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ҚҰРАЛДАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТЕЛЕЖУРНАЛИСТИКА
Теледидар бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде, басқа құралдардардан бөлек халыққа тез ақпарат бере алатын ең ауқымдысы болып табылады. Теледидардың бұл қабілеті оның ақпаратты құру, беру және қабылдау құралы ретіндегі ерекшелігімен түсіндіріледі. Біріншіден, бұл ерекшелік теледидар сигналын беретін электромагниттік тербелістердің әсер ету аймағындағы кеңістіктің кез-келген нүктесіне ену қабілетінде жатыр. Спутниктік теледидардың пайда болуымен соңғы шектеу жоғалып кетті, бұл теледидардың жағдайын одан әрі арттырды. Екіншіден, теледидардың ерекшелігі (радиодан айырмашылығы) оның шынайылығында, яғни ақпаратты дыбыспен бірге қозғалатын сурет арқылы жеткізуінде. Бұл теледидар бейнелерін тікелей сезім арқылы қабылдауды қамтамасыз ететін шынайылық, сондықтан теледидар ең кең көлемді аудиторияға қол жетімді. Мысалы, радиодан, теледидарлық ақпарат көрерменге екі тәсілмен жеткізіледі: ауызша (ауызша) және ауызша емес, визуалды. Телевизиялық коммуникацияның дыбыстық-визуалды сипаты ақпараттың бейнеленуімен күшейтіледі. Көптеген жағдайларда теледидар автордың, жүргізушінің және бағдарламаға қатысушылардың аудиториямен жеке байланысын білдіреді. Телеинформацияның персонализациясы бүкіл әлемде теледидар журналистикасы мен оның басқа ұрпақтарының арасындағы маңызды айырмашылық ретінде хабар тарату принципі бұрыннан қалыптасқан. Үшіншіден, теледидар ойды жүзеге асыру кезіндегі іс-әрекет туралы дыбыстық-визуалды түрде хабарлай алады. Оқиғаның бір уақытта болуы және оны теледидар экранында көрсету (симультация) теледидардың ең ерекше қасиеті болып табылады. Телевизиялық бағдарламаларда бір-біріне ұқсау үнемі бола бермейді, алайда экранда болып жатқан әрекеттің дұрыстығын еске түсіргендей, көрерменнің қабылдау психологиясы үлкен маңызға ие. Оқиға орнында көрерменнің қатысуының әсерін тудыратын үйлесімділік, жоғарыда айтылғандай, теледидар хабарламасына сенімділік, құжаттылық, шынайылық береді. Бұл бұқаралық ақпарат құралдарының бір түрі ретінде теледидардың ақпараттық мәселелерді шешудегі эксклюзивтілігін қамтамасыз етеді. Өз кезегінде теледидардың көптеген функционалды, құрылымдық, экспрессивті, эстетикалық ерекшеліктері мен мүмкіндіктері теледидардың осы ерекше қасиеттеріне байланысты. Олар техникалық базасын дамытып, жетілдіре отырып, бұқаралық ақпарат құралдары жүйесінде ерекше орын алады.
14
Мүмкіндіктердің көп болуының арқасында, қазіргі әлемде теледидар атқаратын функциялар да көбейе түседі. Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының мақсаты-адамның, қоғамның, мемлекеттің ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұл теледидарға да қатысты, ол радио немесе баспа БАҚ-қа қарағанда ақпаратты толық, жылдам, сенімді және эмоционалды түрде қанықтыра алатындығымен ерекшеленеді. Теледидардың ақпараттық функциясы туралы айтқанда, "ақпарат" ұғымының кішігірім және нақты түсіндірілуімен шектелу керек. Қазіргі әлемде адамдардың экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени ақпаратты үнемі алуы өмір сүру нормасына айналды.
Демек, ақпараттық бағдарламалар кез-келген телекомпанияның хабар тарату торының тірек нүктелері болып табылады, ал қалған барлық бағдарламалар жаңалықтар арасындағы аралықта орналасқан. Телеинформацияның нормадан ауытқыған оқиғаларға: қарулы қақтығыстарға, апаттарға, табиғи апаттарға және т. б. бағытталған үндеуі ерекше назар аударуды талап етеді. Бұл құбылысты көрермендердің қызығушылығын арттыру, рейтингті көтеру тиісінше, хабар тарату компаниясының табыстылығы үшін сенсорлық материалдарға ұмтылу арқылы түсіндіруге болады. Алайда, осы факторды мойындай отырып, тағы бір нәрсені атап өту керек. Кез - келген жүйе үшін-техникалық құрылғыдан биологиялық ағзаға және адамзат қоғамына дейін нормадан ауытқулар туралы ақпарат маңызды. Машина бұл туралы тиісті индикаторды қосу арқылы хабарлайды, тірі организм - ауырсыну сезімі. Қоғам өміріндегі нормативтік емес құбылыстарды көрсетуге деген ұмтылысты қоғамның осындай "көрсеткіші", "ауыруы" деп санауға болады. Ақпараттық функция теледидарлық жаңалықтар шығарады. Бұл жалпы әлемдік тәжірибе, ол ақпараттың үгітпен ауыстырылуына жол бермейді. Тағы бір нәрсе - апаттар мен соғыстар туралы хабарламалар үшін қажетті маңыздысын табу. Ондаған жылдар бойы сыналған әлемдік стандарт: жаңалықтар шығарылымы, жаман жаңалықтардың көптігіне қарамастан, көрермендердің көңіл-күйін және үмітсіздік сезімін қалдырмауы керек. Барлығы қалыпты жағдайда жақсы. Әрине, алдын-ала ештеңе білмейтін осындай оқиғаларды жедел жариялау үшін үш шарт қажет: қызметкерлердің кәсібилігі, телекомпанияның техникалық жабдықталуы және ұйымдастырудың жоғары деңгейі.
Кез-келген телехабар адамды қандай да бір дәрежеде мәдениетке баулиды. Тіпті ақпараттық бағдарламалар көрерменге іс-шараларға қатысушыларды, олардың қарым-қатынас стилін, сауаттылық дәрежесін және т.б. көрсетеді. Көбінесе жетекші бағдарламалар стандартты түрде қабылданады. Айтпақшы, бұл
15
факт теледидар сыншыларының алаңдаушылығына себеп болды және солай болып қала береді, өйткені әртүрлі деңгейдегі көптеген телеарналардың пайда болуы, өз кезегінде, мәдениеті төмен және сауатты жүргізушілердің көптігін тудырды. Әрине, теледидардың мәдени - ағартушылық функциясын кез-келген мәдени іс-шараларды: спектакльдерді, концерттерді, кино және телефильмдерді тарату орындайды. Көрермендерді теледидар арқылы өнермен таныстыру туралы айтатын болсақ, мұндай әдемі танысудың белгілі бір "кемшілігін" атап өту мүмкін емес, дегенмен, мойындау керек көптеген адамдар үшін бұл белгілі бір өнер туындыларымен танысудың жалғыз мүмкіндігі. Мәдени-ағартушылық бағдарламаларда дидактиканың, түзетудің элементі жиі кездеседі. Авторлардың міндеті-оны нәзік, өте нәзік ету.
Интегративті функция. Барлық бұқаралық ақпарат құралдардың ықпалымен таралатын қоғамның қалыпты жұмысын қолдайды. Телевизиялық бұқаралық ақпарат құрал аудиториясын құрайтын адамдардың белгілі бір қоғамдастығы, бағдарламаны саналы түрде көретіндігінен туындайды. Теледидардың міндеті - бәріне бірдей қатысу сезімін дамыту. Аудитория үшін ортақ құндылық ұстанымдарын күшейту (жалпыадамзаттық, жалпыұлттық және т. б. құндылықтар жүйесі), сондай-ақ қоғамға қатысты деструктивті тенденцияларға қарсы тұру кез-келген басқа бұқаралық ақпарат құралы сияқты теледидардың үстемдігі болуы керек. Бұл тұрғыда теледидардың интегративті функциясын орындау көрермендер аудиториясының құрамы күрделі: ұлттық, конфессиялық тұрғыдан күрделене түседі. Сондай-ақ әртүрлі әлеуметтік және жас топтарының мүдделерін ескеру қажет.
Әлеуметтік-педагогикалық немесе басқару функциясы. Бұл функцияны орындау халыққа әсер етудің белгілі бір жүйесіне, саяси, моральдық және рухани құндылықтардың тиісті жиынтығымен белгілі бір өмір салтын насихаттауға тікелей қатысуды қамтиды. Бұл қатысу дәрежесі және теледидардың осы функцияны орындау жазықтығындағы аудиторияға әсер ету өлшемі осы теледидарлық бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істейтін жүйеге байланысты. Егер жүйе мемлекет дегенді білдірсе, онда бұл мемлекеттің табиғатынан, оның демократиялық дәрежесінен және т.б. тіпті ең демократиялық мемлекеттерде де теледидар өзінің бағдарламаларының көп бөлігінде мемлекеттік саясаттың жетекшісі ретінде қызмет етеді. Мысалы, Би-Би-Си ұраны: "Есеп беру. Үйрету. Қызықтыру". Саясат әрқашан оған қызмет ететін насихатқа қатысты бастапқы болып табылады. Алайда, теледидардың (немесе жеке журналистің) мемлекетпен ынтымақтастық фактісінде азғын ештеңе жоқ:
16
егер бұл мемлекет азғын болмаса. Теледидардың ең айқын басқару функциясы ақпараттық және басқа да қоғамдық-саяси бағдарламаларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар теледидар туралы биліктің іс - әрекеттерін бақылау құралы ретінде айтады (теледидар терминологиясы-аудитория жүйесінде сөйлеу). Әсіресе, посткеңестік елдердің тұрғындары арасында жалпы бұқаралық ақпарат құралдарға, атап айтқанда теледидарға деген көзқарас өте күшті. Адамдар биліктің кеңестік жүйеден қалған инерцияға сәйкес өмірдің белгілі бір құбылыстарына қатысты сыни сөздерге көзқарасын күтеді, бұқаралық ақпарат құралдары бұл құбылыстар туралы ақпаратты өз аудиториясына жеткізудің бір тәсілі ғана. Одан әрі билік пен халық ғана қалатын тізбек бұқаралық ақпарат құралына байланысты емес. Сонымен, бейтараптық пен тәуелсіздік идеалы тек идеал болып қала береді. Кім төлейді және музыкаға тапсырыс береді. Теледидардың басқару функциясы (кез - келген басқа БАҚ сияқты) міндетті түрде "мемлекет - бұқаралық ақпарат - халық" схемасында жұмыс істемейді. Телевизиялық бұқаралық ақпарат құралын белгілі бір партиялық, қаржылық олигархиялық, аймақтық және т.б. топтар басқара алады.
Ұйымдастырушылық функция. Теледидардың ұйымдастырушылық функциясы теледидардың өзі белгілі бір қоғамдық акцияның бастамашысы болған кезде пайда болады. Бұл функцияны жүзеге асырудың мысалы, қайырымдылық мақсаттары бар бірнеше сағаттық телемарафондар болуы мүмкін. Оны басқару функцияларынан нақты ажырату керек, мұнда теледидар құрал ретінде қызмет етеді. Білім беру қызметі. Журналистиканың өзі бұл функцияға ешқандай қатысы жоқ. Теледидардың білім беру функциясы дегеніміз - белгілі бір білім алатын адамдарға көмектесу үшін оқу циклдерін тарату (мысалы, тілдерді үйренушілерге, университеттерге түсушілерге және т.б. дидактикалық бағдарламалар). Рекреациялық функция. Журналистпен аз байланысты. Демалыс - бұл демалу, релаксация, қалпына келтіру. Журналистер жетекші редакторлар ретінде рекреациялық ойын-сауық бағдарламаларын құруға қатыса алады.
1.1 Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты
1895 жыл адамзат тарихына радио мен киноның ашылу жылы ретінде кірді. Бірақ бұған дейін әлемнің көптеген елдерінде суреттерді сымдар арқылы қашықтыққа жіберуге талпыныс жасалды. 1880 жылы П.И. Бахметьев теледидардың негізін құрайтын схеманы ұсынды: "қашықтыққа беру үшін кескін бұрын берілетін және қайтадан біртұтас болып жиналатын элементтерге таратылуы
17
керек". 1888-1889 жылдары профессор А. Г. Столетов жарық энергиясын электр энергиясына тікелей түрлендірудің іргелі мүмкіндігін ашты. 1907 жылы Б.Л. Розинг қазіргі заманғы теледидарларда қолданылатын принципті біріктірді: электр сигналдарын жарқыраған кескінге айналдыру үшін катодты сәулелік түтік қолданылады (ағылшын В. Крукс жасаған және неміс Ф. Браун жетілдірген). Б. Л. Розинг бүкіл әлемде электронды теледидардың негізін қалаушы болып саналады. Іс жүзінде, алғаш рет қозғалатын кескін 1928 жылы 26 шілдеде Ташкенттегі зертханада кеңестік өнертапқыштармен электронды түрде қашықтыққа жіберілді.
Алғашқы кезеңде қазақ телевизиясы - негізінен ақпарат таратушы, бұрыннан бар кино, театр туындыларын әр үйге жеткізетін техникалық мүмкіндікті ғана пайдаланса, көп ұзамай телевизияның ерекшелігіне сай өз туындылары көріне бастады. Жіңішке және жалпақ кинотаспаларға жедел түсірілген тележаңалықтар, жылжымалы телестанциялар арқылы оқиғаның ортасынан жүргізілген телерепортаждар, студияның ішінде қойылған әртүрлі жанрдағы телетуындылар алғашқы талпыныстар болатын. Ол келе-келе шығармашылық ізденістерге ұласты. Алғашқы телеспектакльдер, телефильмдер пайда болды. Балаларға, жастарға арналған хабарлар, оқулық бағдарламалар дүниеге келді. Әр жылдарда Қазақ телевизиясы сан түрлі құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Оның бәрі де шығармашылық топтардың жемісті еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаудан туындаған еді. Солардың ішінде алпысыншы-жетпісінші жылдардағы шығармашылық бірлестіктер (Шұғыла, Құрдастар, Ровесники т.б.), бас редакциялардың құрылуы өз жемісін берді. Осы кезеңде басшылықта болған белгілі қайраткерлер К.Шалабаев, К.Үсебаев, Х.Хасенов, К.Смайыловтар Қазақстандағы телевизияның жан-жақты дамуына зор үлес қосты. Көгілдір экранда көп сериялы телеспектакльдер (Қымызхана), деректі телефильмдер (50 серия), авторлық бағдарлама (Сұхбат), ұлттық бояуы қанық жастарға, балаларға арналған хабарлар (Алтыбақан, Айгөлек), ауылшаруашылығын (Ақ бидай), өндіріс тақырыбын қозғайтын (Операция Ритм) т.б. туындылар жарық көрді. Қазақ телевизиясы әзірлеген шығармалар Бүкілодақтық көрермендерге де жетіп жатты. Бұл, әсіресе, жетпісінші жылдардың соңы мен сексенінші жылдары кең өріс алды. Ал Алатау арнасын Қытайдағы қандастарымыз қызыға көрсе, Қазақтелефильмнің деректі туындылары көп елдерді шарлап кетті. Сол жылдары Қазақ телевизиясының фестивальдары барлық Одақтас республикалар мен Ресей қалаларында өтті. Бұл шығармашылық
18
топтардың тәжірибе алмасуына, есейіп, толысуына жол ашты. Қазақ телевизиясында әр кезеңде әлденеше жүздеген адамдар еңбек етті. Олардың әрқайсысының мамандығына сай өзіндік орны бар. Бірақ телеөнердің бет бейнесін айқындаған, оның шығармашылық жағынан дамуына үлес қосқан алғашқылардың орны бөлек. Олар С.Шәріпов, Ш.Агишева, С.Масғұтов, Е.Сацук, Ә.Дүйімбаев, Ф.Бегенбаева, Т.Қаймолдинов т.б. Одан кейін қатарға жаңа толқын жастар келіп қосылды. Олардың еңбектерінде тын ізденіс, соны серпін байқалды.
Қазақстан журналистерінің бірінші конгресінде сөйлеген сөзінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев: "демократия тағдыры, Қазақстанның бүкіл прогрессивті даму перспективалары бұқаралық ақпарат құралдарының қалай дамитынына тікелей байланысты", - деп атап өтті. Қысқа мерзім ішінде Қазақстан теледидары большевиктік доктрина диктатурасынан, мемлекеттік цензурадан бастап нарық пен бәсекелестікке дейін ауқымды өзгерістер жолын жасады. Осылайша, қазақстандық аудитория жалпы әлемдік медиа станцияға қосылды, бұл қазақстандық телевизиялық арналарды - тақырыптық (спорт, қаржы, киноканалдар, мульфильмдер және т.б.), аудиториялық белгісі (балалар, әйелдер үшін және т. б.), құрылтайшылары (шығармашылық одақтар арнасы, әкімдік арнасы және т. б.), аумақтық белгісі (ұлттық, өңірлік, мемлекетаралық) және қаржыландыру көзі (мемлекеттік, көрермендердің абоненттік төлемі есебінен, жалға алу және т. б.) бойынша саралауға және профильдеуге мүмкіндік береді. Телевизия дамуының оң үрдістері - өркениеттің барлық салалары бойынша жаңа білімі бар ақпарат ағынын алу - қазақстандық телекөрерменге алынған ақпаратқа қатысты өз пікірін және өзінің мінез-құлық траекториясын еркін және тәуелсіз қалыптастыруға мүмкіндік берді. Қазақстанның ақпараттық кеңістігінің ашықтық саясаты іс жүзінде барлық ақпараттық ағындардың Қазақстанның ақпараттық алаңына ағылуына мүмкіндік берді, бұл қоғамда ғана емес, әрбір қазақстандық көрерменнің жаңа демократиялық идеяларының қалыптасуына ықпал етті.
Алайда, жаһанданумен және алынған ақпаратқа жеке көзқараспен қатар, ашықтық бұқаралық мәдениеттің жойылуына, ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің тегістелуіне ықпал етеді. Қазіргі кезеңде телевизия меншігінің бірнеше түрі қалыптасты, алайда, мемлекеттік арналар болып саналмайтын арналар, мысалы, "Хабар", "Қазақстан", НТК, КТК телеарналары, бұл жеке капиталдың бір бөлігі бар жабық акционерлік қоғамның нысаны. Осылайша, бұл аралас бақылау нысаны, яғни меншік иелерінің саяси және экономикалық мүдделерін қорғау мүмкіндігі бар. Соңғы 5 жылдағы (2014-2018 жылдар) телеарналар
19
рейтингтерінің динамикасын қарастырайық Қазақстанда 2020 жылдың ақпанына 2011 жылдың ақпанымен салыстырғанда телевизиялық арналардың айтарлықтай кеңеюі болды және тақырыптық "ауысулар" байқалады (1-кесте). Яғни, "Qazsport", "Atameken Business", "тағамдар сиқыры", "Balapan" және т. б. Тақырыптық арналар пайда болды. Тиісінше, арналардың өсуімен телебағдарламалар саны артты.
1-кесте-ҚР телевизиялық арналары
Ақпан 2011 жыл
Ақпан 2020 жыл
1 канал Евразия
1 канал Евразия
КТК
КТК
Хабар
Хабар
31 канал
31 канал
НТК
НТК
ЕЛ Арна
Мир
Астана
7 канал
Рахат
Астана ТВ
НІТ ТV
Алматы ТВ
Мир
Qazaqstan
ТАН
СТВ
Алматы
ОҢ-TV
НТВ
Qazsport
РЕН ТВ
Balapan
Муз Тв
Gakku
Cinemania
Hit TV
Той Думан
Muzzone
Мир24
Atameken Business
Setanta Qazaqstan
Tamasha TV
Магия Кухни
20
Ұлттық Медиа қауымдастығының сайтынан алынған 299 телебағдарламаның, оның ішінде талдамалық, телесериалдар, мульфильмдер, көркем фильмдер, ойын - сауық бағдарламаларының 68 аптадағы (01.01.18 ж. бастап 21.04.19 ж. дейін) рейтингісінің талдауы [57] мынаны көрсетті: - қаралып отырған кезеңдегі басым бағдарламалар телесериалдар болып табылады-бағдарламалардың жалпы санының 55,85% ;
- 25,42% - көркем фильмдер алады;
- 8,03% мультипликациялық фильмдер;
- 5,69% ойын-сауық бағдарламалары;
- 2,68% жаңалықтар бағдарламалары;
- 2,34% спорттық бағдарламалар.
Осылайша, 10 танымал бағдарлама рейтингінде қазақстандық көрермен үшін 55,85% - дық телесериалдар қызықты деп айтуға болады. Талдау көрсеткендей, қаралатын бағдарламалардың бір реттік пайдаланылуы, жаңалықтар бағдарламалары жүйелілігімен ерекшеленеді. Бұл талдау қазақстандық бағдарламалардың танымалдылығының пайыздық арақатынасын анықтауға мүмкіндік берді - 4,3%, яғни 299 үздік бағдарламаның 13-і.
Оның ішінде:
- жаңалықтар бағдарламалары-КТК жаңалықтары, Еуразия бірінші арнасындағы Басты жаңалықтар, аналитика, Informburo, Басты жайалыалдар на Atameken;
- ойын-сауық бағдарламалары-Қайырлы кеш, Қазақстан! Қалауым, Әзіл әлемі, концерттер;
- телехикаялар.
Жаңалықтар ақпаратын беру тәсілі аудиторияның оны қабылдау деңгейін бақылауға мүмкіндік береді. Қолданбалы әлеуметтануда теоретиктер әсер етудің екі түрін ажыратады, олар бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарында белсенді қолданылады: бұл фрагментация және ақпаратты дереу беру әдісі. Фрагментация әдісін (ұсақтау әдісі) қолдану үшін барлық ақпаратты бірнеше бөлікке бөлу керек. Теледидар бағдарламалары күрделене түскен сайын,
21
әр бөліктің ұзақтығы азаяды, бұл нақты оқиға мен экранда көретініміз арасындағы қайшылықты тудырады. Шағын фрагменттермен берілген ақпарат көрерменге оны толық пайдалануға мүмкіндік бермейді.
1.2 Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері
2019-2020 жылдары онлайн-бейнесервистер нарығында үлкен жарылыс болды. Telecom Daily мәліметтеріне сүйене отырып, 2020 жылдың бірінші жартыжылдығында ресейлік онлайн-бейне қызметтерінің жалпы кірісі 18,6 миллиард рубльді құрады, бұл бір жыл бұрынғыға қарағанда 56% - ға көп. J ' son & Partners бағалауы бойынша ақылы ТВ операторларына тиесілі ОТТ-сервистердің аудиториясы 2019 жылдың қорытындысы бойынша 1,9 млн адамды құрады. 2020 жылы аудиовизуалды сервистердің тізілімі қабылданды, олардың қосымшалары әкелінетін электроникаға міндетті түрде белгіленуі тиіс. Жалпы, OTT платформалары мен бейне қызметтері нарығы үлкен қарқынмен өсуде. Телеарналар да, операторлар да осы торттан бас тартқысы келмейді.
Антон Коньшин, "Ред Медиа" даму және дистрибуция департаментінің директоры: "Ред Медиа "тарату пакетінің телеарналары ("Газпром медиа "құрамындағы Қит МБ құрамына кіреді) барлық дерлік заңды OTT платформаларында бар. Сапалы мазмұн әрдайым сұранысқа ие және бұл жағдайда біз OTT қызметтерімен ынтымақтастықты арналарды абонентке жеткізудің қосымша әдісі ретінде қарастырамыз. OTT нарығы өте тез өсуде. Көрермендер ыңғайлылық пен уақытты үнемдеу үшін төлеуге дайын, ал болашақта бұл үрдіс күшейе түседі".
"Ростелеком" жақ баспасөз қызметі: "егер телеарналар ақылы теледидардағы өз базасын ұлғайтқысы келсе, оларға өсіп келе жатқан сегменттермен және операторлармен ынтымақтастық туралы келісу маңызды". Біз OTT платформаларында телеарналардың барлық ұсыныстарын түсінуге және құрылымдауға тырыстық.
Телеарналар мен онлайн-платформаны құрастырудың соңғы жарқын мысалы ВГТРК-тен "қараймыз" қызметі болды. Ол онлайн-кинотеатрдан, жаңалықтар порталынан және подкаст кітапханасынан тұрады. Платформаның мазмұны үш негізгі бөлімге бөлінген: ВГТРК барлық телеарналары мен радиостанцияларының ақпараттық, ойын-сауық және ағындық қызметі.
22
Бір қызығы, холдинг шығарған кейбір түпнұсқа фильмдер, телешоулар мен ток-шоулар платформада эфирден гөрі ертерек пайда болады.
Бірақ телеарналар бұрын өз мазмұны бар сайттар құру туралы қамқорлық жасаған. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген. 2018 жылы "Газпром Медиа "Premier (бастапқыда"TNT Premier") қызметін іске қосты. Платформа бірден өзін "үй қамауы" және "Дикаприоға қоңырау шалыңыз"сериалдарының премьералары деп жариялады. Қызметтің негізгі идеясы-тек платформа үшін жасалған немесе телепремьераға дейін алғашқы көрсету құқығымен жасалған мазмұнды тарату. Бірақ платформада ТНТ, ТВ-3, ТНТ4, 2х2, "Супер" телеарналарының ең қызықты жобалары да бар (ол жақында "сенбі"болады). Спорттық контент те бар - "Матч ТВ" және "Матч ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
АКАДЕМИК Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Курышбекова Ж.
Экрандағы бейне мен сөз үйлесімі (Отандық және шетел тәжірбиесінен)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы: 5В050400 - Журналистика
Қарағанды, 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
АКАДЕМИК Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
_____ ___________
Кафедра меңгерушісі, с.ғ.д., профессор_____________ Рамазанова Ж.С.
Курышбекова Ж.
Экрандағы бейне мен сөз үйлесімі (Отандық және шетел тәжірбиесінен)
Журналистика кафедрасы
Мамандығы 5B050400 - Журналистика
Орындаған: ______________ Ж. Курышбекова
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы, : _______________ Ж.С. Рамазанова
Қарағанды,2021
PEФEPAТ
Диплoм жұмыcының тaқыpыбы: Экрандағы бейне мен сөз үйлесімі (Отандық және шетел тәжірбиесінен)
Диплoм жұмыcының көлeмi:
Диплoм жұмыcындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep caны:
Жұмыcтың құpылымы: Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жаңалығы, зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, ғылыми-әдістемелік негізі, құрылымы, зерттеу әдісі мен зерттеу жұмысының тұжырымы баяндалады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауы Бұқаралық коммуникация құралдары жүйесіндегі тележурналистика деп аталады. Бұл тарау Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты, Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері, Тeлeхaбap: монтаж және тележүргізушілік мәтін атты тараушалардан тұрады. қазақ экрандық өнер салаларының пайда болу сәттерінен бастап, жаңа ғасырдағы түрленген кейпін сараптайды, аудио-визуалды өнердің ішінде эфир тарату көлемі және ауқымы жағынан бүгінде телевизияға тең келетін платформа жоқ екендігі, сөздің телевизиядағы айқындаушы құрал ретіндегі рөлі, кинодағы рөлінен жоғарырақ екендігі дәлелденеді.
Ал, екінші тарау Қазіргі теле тілдің негізгі мәселелері деп аталып, Хабар телеарнасы: танымдық, ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларындағы бейне мен сөз, Астана арнасындағы тележурналистердің кәсіби деңгейі мен эфир режиссурасы, Батыс Еуропа және Шығыс елдері: телеарнасындағы экран тілі тараушаларында Отандық тұңғыш ұлттық спутниктік Хабар телеарнасының, Астана телеаранларының хабарлары негізінде мысалдар арқылы бейне мен сөздің үйлесімділігі талданады. Экрандық, яғни, тек бейнелік емес, аудио-визуалды құрылымнан тұратын өнердің ерекшелігі айқындалады.
Жұмыcтың ныcaны: Экрандағы бейне мен сөздің үйлесімі, телеарналар ерекшелігі.
Диплoм жұмыcындa қoлдaнылғaн тipeк cөздep: монтаж, аудио-визуалды, мәтін, телевизия, контент, медиа.
Диплoм жұмыcының мaқcaт-мiндeттepi: Бейне мен сөздің үйлесімін жaн-жaқты зepттey, мәceлeнiң бaйыбынa бapып, тepeң зepдeлey, oйдың дәлдiгi мeн oның бepiлy тәciлдepiнiң caн aлyaндығы, aқпapaттың шынaйылығы, жeдeлдiгi мeн өзeктiлiгi туралы тұжырым жасау диплом жұмысының мақсаты. Зерттеудің өзектілігін айқындау үшін отандық телеарнадардың жұмысын шетелдік телеарналармен салыстырыла қарастырылады. Телебағдарламалардың тақырыбы мен контент талдау әдісі негізінде бағдарламалардың мазмұнына салыстырмалы зерттеу жүргізілді.
Ұлттық телевизиядағы, Хабар, Астана телеарнасындағы ақпараттық, сараптамалық, танымдық, авторлық бағдарламалардың жалпы сипатына, мазмұны мен пішініне баға беріп, бейне мен сөздің үйлесімі тұрғысынан талдау, оларды дамытудың жолдарын қарастыру маңызды болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттерді шешу көзделді:
- конвергентті журналистиканың қазақ телевизиясында әсерін көрсету;
- телевизия саласындағы өзекті мәселелерді қарастыра отырып, Хабар арнасындағы авторлық, ұжымдық бағдарламалардың тақырыптық, жанрлық, бейне мен сөз үйлесімі ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ телеарналарындағы тележурналистердің шығармашылық шеберлігін, сауаттылығын көрсету;
- ұлттық телевизия тәжірибесіндегі бағдарламалар мен олардың өміршеңдігі, уақыт жүгі мен заман талабын көтерудегі проблемалық қырларын анықтау;
- әлемдік телевизиялық журналистиканың үздік үрдісінен хабардар ету;
- телеэкран мәдениеті мен сараптамалық бағдарламалардағы қолданылатын телетілді ғылыми тұжырымдарды негізге ала отырып талдау көзделді.
Диплoм жұмыcының дepeккөздepi: Дипломдық жұмыстың дереккөзі ақпарат, интернет тақырыбындағы кітаптар, Қазнеттегі белгілі сайт редакторларының пікірі, статистикалық көрсеткіштер, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектері, аударма кітаптар мен ғылыми мақалалар.
ГЛОССАРИЙ
Персонализация - жансыз затқа немесе абстракцияға адами қасиеттер, қабілеттер берілген сөйлеу образы.
Контент - сайттың құраушы бөлігі. Заманауи журналистика термині.Сайттағы мақала, аудио, видео және тағы басқалары контент есебіне кіреді. Көпжағдайда контент мәтін ретінде келеді.Кез-келген сайттың 80-90% контенттен тұрады. Қазіргі таңда іздеу жүйелерінде контент екі топқа бөлінеді: уникалды контент және уникалсыз контент.Уникалсыз контенттің іздеу жүйесінде ешқандай құны жоқ.
Симультация - театр сахнасында бір уақытта екі (немесе одан да көп) декорация беріледі, олар параллель өтетін әртүрлі әрекеттердің ортасын бейнелейді.
Экран хронотоп- хронос-бұл уақыт, топос-бұл орын. Егер сіз оларға әрекет қоссаңыз, онда біз хронотоп пен өміріңізді ойластырудың жаңа әдісін аламыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-13
1 БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ҚҰРАЛДАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТЕЛЕЖУРНАЛИСТИКА
1.1 Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты ... ... ..14-22
1.2 Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері ... 22-24
1.3 Тeлeхaбap: монтаж және дикторлық мәтін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-29
2 ҚАЗІРГІ ТЕЛЕТІЛДІҢ НЕГІЗІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1Хабар телеарнасы: танымдық, ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларындағы бейне мен сөз ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30-48
2.2 Астана арнасындағы тележурналистердің кәсіби деңгейі мен эфир режиссурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48-61
2.3 Батыс Еуропа және Шығыс елдері: телеарнасындағы экран тілі ... 61-64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Жиырмасыншы ғасыр ел тарихында, халық жадында өзінің талай тамаша табыстарымен көпшілікті тамсандырды. Елімен бірге есейіп, халқымен бірге толығып келе жатқан теледидардың да бір жарым ғасырлық тарихы бар. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде әлемнің ұлы математиктерінің бірі Вильям Гамельтонның есептен қорытқан жорамал шамасы квартернион деген атпен тарихқа енді. Алайда, жаңалықтың жолы қашанда ауыр болатыны белгілі. Сондықтан В.Гамельтонның екі символы 1867 жылы ғана, Кэмбридж университетінің профессоры Д.Максвеллдің осыған негізделген екі теңдеуінен кейін электр тогы мен магнит күші арасындағы қатынас, бүгінгі электр және магнитизм теориясының негізін қалады [Тұрсын Қ, Нұсқабайұлы Ж. Теледидар сөздігі - тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы. - Алматы. Білім; 2003. - 380 б]. Содан басталған 155 жылға жуық тарих қойнауында көгілдір экран деген атпен өмірге енген теледидар әлем халықтың күнделікті көзі мен құлағына айналды.
Медиа саласындағы ғылым да қоғам дамуына ілесіп, замана сұранысы талаптарына жауап беріп отыруы заңды. Себебі ғылым жаңашылдығы - қажеттіліктің нәтижесі. Ғылым тек техника, технология саласында ғана емес, саяси, қоғамдық, гуманитарлық салалардың да өзгешелігі мен тиімділігін қарастырып, оң нәтижеге қолжеткізуді көздеуі тиіс.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін журналистика саласының алдында да жаңа талаптар тұрды. Соның ең басты сипаты массмедиа қоғамды рухани дамытушы, ұлттық идеологияны қалыптастырушы құралға айналды. Телевизия - халықтың үлкен топтары үшін ұжымды алаң. Телевизия пайда болғаннан бастап, бірде бір өзге медиа осынша көп халықты бір жерге жинай алған емес [Бейнбриж Жейсон, Гок Никола, Тайнан Лиз. Медиа және журналистика: теория мен практикаға жаңа көзқарас. - Астана,2019. - 198б]. Осы тұрғыдан алғанда, тәуелсіздік алған кезден бастап ғалымдардың зерттеу нысанына алынған тележурналистиканың кейбір мәселелері әлі де толығымен ашылды деп айта алмаймыз. Солардың бірі - тележурналистика экранындағы бейне мен сөздің үйлесімі . Ресей топырағында 82, Еуропада 78, АҚШ-та 75, Қазақстанда 63 жылдық қалың қатпарлы тарихы бар теледидар бүгінде шартарапты түгелдей жайлап, әлемдегі көрермені ең көп ақпарат құралына айналды.
6
Оның себебі, әлемнің кез келген қиыр шетіндегі оқиға сол сәтте, сол сағатта, сол күні жалпақ дүниеге тарап, көрерменді құлағдар етеді.
Қазіргі таңдағы ақпарат беру әдісі бұрынғы әдістен тым алшақ, мүлдем жаңаша сипатқа ие болып отыр. Бұл қазіргі заманғы ақпараттық уақыт кеңістігінің еркін әрі батыл, әрі көз ілеспес шапшаңдықпен дамуына байланысты. Сол тұрғыдан алғанда, барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда, теледидардың бірінші кезекке шығатыны ақиқат.
Ақпарат тасқыны жүріп жатқан қазіргідей уақытта телевизия басқа құралдарға қарағанда оқ бойы озық тұрғаны белгілі. Жұмыр жер жаңалықтарына шолу жасап, хабар таратып, көрерменнің рухани дүниесін байытып, көңіл көкжиегін кеңейтіп, тынымсыз қызмет етуде көгілдір экранның қоғам алдындағы рөлі мен орны ерекше.
Тақырыптың өзектілігі. Дыбыстық, түрлі-түсті, кең экрaндық, формaттық және стереокиноның дaмуы, жетілуі экрaндық қaрым-қaтынaстың мүмкіндіктерін ұлғaйтты. Тележурналистика мaмaндары, режиссерлар уақытқа сай телевизиядағы түрлі жанрдағы туындылар арқылы көрермендерге ықпaл етудің тиімділігі мен шығармашылық мүмкіндіктерін көрсетудің тәсілдерін жетілдіре бастады. Ницшенің Өмір дегеніміз күрес арқылы билікке ұмтылу теориясы, яғни билікке ұмтылысқа: бейне-қозғaлыс, бейне-әрекет, бейне-толғaныс, бейне-уaқыт ұғымдaрын сәтті пайдалана алу арқылы қол жеткізуге болатынын зерттеуші Жиль Делезде өз еңбектерінде атайды. Телевизия ойлaп тaбылғaннaн бaстaп, - деп жaзaды Делез, бейне әлемге емес, әлем - жеке бейнеге aйнaлып кетті [Делез Ж. Кино Пер. с фрaнц. Б. Скурaтов. М.: Изд-во Aд Мaргинем,2004. 618 с. C.3, 12 б]. Яғни, кез келген оқиғаны өз көзіңізге көрсетіп қана қоймай, сол оқиға туралы өзге көрерменнің ойын, пікірі мен тұжырымын түсініп қана емес, өзіндік кері пікір білдіруге де мүмкіндік берді.
Қазақстандағы телевизияның дамуы бір арна, бағытта болғанымен, өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Телевизияның саясат құралына айналғаны да өмір шындығы. Кез-келген саяси іс-әрекетіңіз телевизияның қатысынсыз жүзеге аспайды. Міне, осы тұрғыдан алғанда, теленарықта сөз бостандығын дамытып, шығармашылығын шыңдауда журналистер қауымының атқарар міндеті жетерлік. Телевизия саласындағы қордаланған мәселелердің орын алуы мен
7
бағдарламалар табиғатын таразылау, бейне мен сөздің үйлесім табуын қадағалау мәселесін қарастыратын диплом жұмысының тақырыбы өзекті деп білеміз.
Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек, телевидение саласындағы әрбір эфирден берілетін хабар өзінің тура мағынасындағы уақыт үні іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі
толып жатқан өзгерістер аумағында көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді.
Соның нәтижесінде эфирдегі жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын[Назарбаев Н.Ә. Келешектің алтын кілті. - Алматы.-2002 ж] деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі қағидаға ұласты.
Ғалым Қ.Тұрсынов та: Ұлт қандай болса, теледидары да сондай деген аксиоманың шындыққа айналған кезеңінде уақыттың ағынымен алға ұмтылған теледидардың техникалық мүмкіндік қарымына шығармашылық топтың ақыл-ойы қосыла, ілесе ала ма?[ Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. - Алматы. Қазақ университеті, 1998. 265 б] - деген заңды сұрақтардың жауабын іздейді.
Тeлeapнaның eң бacты төpeшici қaшaндa көpepмeн. Eлiмiздeгi oннaн aca oтaндық тeлeapнa әpбip қaдaмын тaлғaмы биiк кө-pepмeннiң пiкipiмeн caнacып, жүзeгe acыpaды. Тeлeapнaның гүлдeнyi дe, құлды-payы дa тiкeлeй көпшiлiк көpepмeнгe бaйлaныcты eкeнi aйқын.
Тeлeдидapдың бacты мaқcaты - ayдитopияғa aқпapaт тapaтy, идeoлoгиялық тәpбиe мeн нacихaт жұмыcын жүpгiзy, caяcи-мәдeни, экoнoмикaлық caлaдaғы хaбapлap көлeмiн өcipy. Aқпapaттық жәнe өзгe дe caлaдaғы хaбapлap қaтaң cүзгiдeн өтiп, cюжeттeрдe тәpбиeлiлiктi көpceтy тaлaбы туындап отырған бүгінгі таңда тележурналистер өз шығapмaлapында aқпapaттың oқиғaлылығынa бaca нaзap ayдapa oтыpып, хaлық жәнe eңбeк epлepi мeн мәдeниeт қaйpaткepлepiн, ұйымдap мeн eңбeк oзaттapын apқay eтyi өзгеше жaнpлық әpi пiшiндiк, мәтiндiк cипaт беруде.
Coндықтaн дa бiздiң өpкeниeт өpiciнe ұмтылғaн тәyeлciз eлiмiздiң тeлeaқпapaт кeңicтiгiндeгi бip жaғынaн cayaтcыз көшipмeлepгe көмiлгeн, eкiншi жaғынaн,
8
acпaннaн жayғaн жұлдыздap тacқынынa тaп бoлғaн кeйбip тeлeapнaлapдың өз тipлiктepiнe cын көзбeн қapayы үшiн де осы тақырыптағы зерттеу қажет.
Әлeмдiк тeлeжypнaлиcтикaның қaншaлықты қapыштaп, қapқынды түpдe дaмып бapa жaтқaнын ecкepceк, eлiмiздeгi тeлeaқпapaт кeңicтiгiнiң мүшкiл хaлi тележурналистердің креативті ой мен тың шеберлікті қажет ететіндігі шындық.
Бүгiнгi тaңдa Қaзaқcтaндaғы тeлeиндycтpия caндық шeтeлдiк тeлeapнaлapдың eceбiнeн үлкeн бәceкeгe тaп бoлды.
Coл ceбeптi тoлaccыз aқпapaт aғымындa күн кeшeтiн aдaм өмipдiң caн қилы caлaлapынaн хaбapдap бoлyы дa ғaжaп eмec. Ocындaй жaғдaйдa өзiнiң шығapмaшылық жұмыcын жүpгiзeтiн тележypнaлиcт үшiн бұл үлкeн кәciби cынaқ дeceк бoлaды. Көpepмeннiң oйынaн шығy, қaжeттi aқпapaт ұcынa бiлy, көкeйiндeгiciн дөп бacып, көңiлiнeн шығy, тiптi, әдeттeн тыc epeкшe дүниeлepмeн тaң қaлдыpy жypнaлиcтeн тoлaccыз iздeнicтi тaлaп eтeдi.
Ғaлaмдacтыpy үдepiciнiң қapқын aлып, жac пeн кәpiнiң ин-тepнeт aлдынaн шықпaй, coндaғы aқпapaтты oқып, coдaн қaжeттiciн тayып aлып oтыpғaнынa қapaмacтaн, тeлeвизия өнiмдepiнe дeгeн cұpaныc apтпaca төмeндeгeн жoқ. Қaйтa әлeмнiң кeз- кeлгeн eлiнiң тeлeөнiмiн көpy қoл жeтiмдi бoлғaн caйын, ayқымды ayдитopияның нaзa-pын жayлaп aлy мүмкiндiгiнiң aяcы мeйлiншe тapылa түcyдe.
Ceбeбi, өздepiн жeтiлдipyгe жaн-жaқты мүмкiндiгi бap жacтap aғылшын тiлiн epкiн мeңгepiп, Би-Би-Cи жaңaлықтapын қapaп, мeйлiншe шeтeл бaғдapлaмaлapынa қызығyшылық тaнытaтыны жacыpын eмec. Бacқa eлдi былaй қoйғaнның өзiндe көpшiлec Peceйдiң тeлeиндycтpияcындaғы тeлeжoбaлapдың бiздiң oтaндық тeлeөнiмдepдeн oқ бoйы oзық eкeнiн зерттеушілер де еңбектерінде көрсетіп жүр.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Бейне мен сөздің үйлесімін жaн-жaқты зepттey, мәceлeнiң бaйыбынa бapып, тepeң зepдeлey, oйдың дәлдiгi мeн oның бepiлy тәciлдepiнiң caн aлyaндығы, aқпapaттың шынaйылығы, жeдeлдiгi мeн өзeктiлiгi туралы тұжырым жасау диплом жұмысының мақсаты.
Ұлттық телевизиядағы, Хабар, Астана телеарнасындағы ақпараттық, сараптамалық, танымдық, авторлық бағдарламалардың жалпы сипатына, мазмұны мен пішініне баға беріп, бейне мен сөздің үйлесімі тұрғысынан талдау, оларды дамытудың жолдарын қарастыру маңызды болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттерді шешу көзделді:
9
- конвергентті журналистиканың қазақ телевизиясында әсерін көрсету;
- телевизия саласындағы өзекті мәселелерді қарастыра отырып, Хабар арнасындағы авторлық, ұжымдық бағдарламалардың тақырыптық, жанрлық, бейне мен сөз үйлесімі ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ телеарналарындағы тележурналистердің шығармашылық шеберлігін, сауаттылығын көрсету;
- ұлттық телевизия тәжірибесіндегі бағдарламалар мен олардың өміршеңдігі, уақыт жүгі мен заман талабын көтерудегі проблемалық қырларын анықтау;
- әлемдік телевизиялық журналистиканың үздік үрдісінен хабардар ету;
- телеэкран мәдениеті мен сараптамалық бағдарламалардағы қолданылатын телетілді ғылыми тұжырымдарды негізге ала отырып талдау көзделді.
Зерттеудің дереккөздері: Жұмыс жазу барысында қазақ тележурналистикасы туралы біршама ғылыми зерттеулер негізге алынды. Соның ішінде ұлттық теледидардың қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан Совет Масғұтовтың 1976 жылы шыққан Көгілдір экран-өмір айнасы[ Масғұтов С. Көгілдір экран - өмір айнасы. - Алматы. 1975. 37 б.] атты кітабының шоқтығы биік. Сонымен бірге журналистика саласының ардагері, белгілі публицист Камал Смайыловтың [Смаилов К.С. Фильм осылай туады. - Алматы: Өнер, 1981] шығармашылық, тақырыптық ізденіс туралы ойларын да негізге алдық. Қазақ телевизияның бастауында тұрған, оның теориясын, тележанрлардың ерекшелігін зерттеген ғалым Марат Кәрібайұлы Барманқұловтың [Барманқұлов М. Бүкіл әлем сіздің пәтеріңізде. Алматы. Білім; 1970. - 375 б], қазақ тележурналистикасының даму, қалыптасу тарихын зерттеген, дәстүр мен сабақтастықты айқындаған ғалым Құдайберген Тұрсыновтың [Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. - Алматы. Қазақ университеті, 1998. 265 б], тележурналист шеберлігі мен туындылардың жанрлық ерекшелігі туралы зерттеу жасаған ғалым Жидегүл Әбдіжәділқызының [Әбдіжәділқызы Ж. Тележурналистика: Оқу құралы.-Алматы, 2018. - 7 б ] зерттеу еңбектерінің қарастырып отырған мәселе төңірегінде тұжырым жасауға көмегі көп болды.
Телеарна тілінің кемшілігі туралы үнемі мәселе көтеріп жүрген қаламгер Мырзан Кенжебайдың Телеарналар қазақ тілінің берекесін кетіруде (abai.kz), Қазақ телевизиясы мазақханаға айналды (Жас Алаш, 2015 жыл, 26 ақпан), Телеарналар ұлттығымыздың айнасы болуы керек (Ана тілі,2011 жыл,
10
4 тамыз), Тілбұзар телеарналарға қашан тоқтау саламыз? (Ана тілі, 2014 жыл, 10 сәуір) және Е.Жұматайдың Шөпті де, шөңгені де әңгіме еткен тележурналистика кәсіби мамандарға зәру (Түркістан, 214 жыл, 26 маусым) сыни, проблемалық мақалаларындағы көтерілген мәселелер бүгінгі күн тұғысынан талданды.
Телеарналардан шығып жатқан жаңа жобалар мен бағдарламаларға бей-жай қарамайтын Қазақ әдебиеті газетінің 2001-2003, Айқын газетінің 2010-2011 жылдар аралығындағы тележурналистика төңірегінде жарық көрген публицистикалық туындыларын, Хабар және Астана телеарналарының мұрағаттық бағдарламаларын пайдаландық.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ телевизиясындағы Хабар, Астана телеарналарындағы ақпараттық, сараптамалық, танымдық, ток-шоулық бағдарламаларының тілі, аталмыш арналардағы телеэкран мәдениеті, тележурналистердің шығармашылық шеберлігін айқындаудан көрінеді. Жұмыста алғаш сараптамалық, танымдық телетуынды мен тікелей эфирдегі бейне мен сөздің үйлесімі айқындалады. Тележурналистика жанрларының түрленуі мен журналистің сөйлеу мәдениеті жайлы пікірлер сарапқа салынады.
Телевизияға арналып жазылатын туындының басты ерекшелігі - сөз бен бейнесюжеттің бірін-бірі толықтырып тұратындығы, көп сөзділік бейнесюжеттің құнын түсіретіндігі дәлелденді.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Хабар, Астана телеарналарындағы зерттеу нысанына алған туындының телевизиялық нұсқасын көру арқылы зерттеушілер еңбегімен, интернеттегі мұрағат материалдарымен толықтыра отырып, теория жүзінде пайдаландық.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- біріншіден, тeлeарнадағы хабар peдaктopы телережиссураның негізгі мәселесімен, теледидар драматургиясымен, телевизияның техникалық мүмкіндіктерімен таныс болуы міндетті. Сондықтан да ол мәтiндiк мaтepиaлмен бірге (бeйнe) видeoқaтapды монтаждау процесіне қатысуы тиіс. Яғни cөз бeн бeйнe үйлeciм тaбyын қадағалауы керек.
-екіншіден, бaғдapлaмaның caпacы шығapмaшылық тoптың әpбip мүшeci:тележурналист, редактор, режиссер, қоюшы режиссер, дыбыс режиссері, оператор өз жұмыcын жoғapы дeңгeйдe opындaғaндa ғaнa жaқcы бoлaды.
11
Peдaктop бұл жepдe ұйымдacтыpyшы, бaғыттayшы бapлық тoптың жұмыcын үйлecтipyшi peтiндe қызмeт aтқapaды. Oлapдың жaлпы мaқcaттapы - бaғдapлaмaның кәciби дeңгeйiн жoғapы көpceтy.
-үшіншіден, аyызшa cөйлey үшiн интoнaция epкiндiгi, лeкcикaлық құpaлды қoлдaнyдa нaқтылық, cтилиcтикaлық бip жaқтылық aca қaжeт. Қaзipгi тaңдa ayызшa (paзгoвopнaя) жәнe кiтaби (книжнaя) cөйлey әp түpлi жaғдaйдa coл aдaмдapдың қoлдaнyынaн бip-бipiнe қapcы кeлмeйдi. Coл cияқты тeлeдидapдa дa бaғдapлaмa жaнpынa бaйлaныcты - кiтaби жәнe ayызшa cөйлecyдe кeздeceтiн accимилициялық cөйлey, лeкcикaлық құpaмы cынды элeмeнттep кeздeceдi. Дeгeнмeн, кiтaби cөйлeyдeгi cинтaкcиc пeн лeкcикa ayызшa cөйлeyдe қиынғa coғaды, coндықтaн дa бoлap, oл тeлeдидap бaғдapлaмaлapындa кeң түpдe қoлдaнылa aлмaйды. Бұл тaлaпты aбcoлюттayғa бoлмaйды. Eң нeгiзгici, қaндaй дa бoлcын cтиль тaқыpыпқa, бaғдapлaмa жaнpынa, eң нeгiзгici - ayдитopияcынa бaйлaныcты бoлca бoлғaны.
-төртіншіден,көpepмeндep тeлeдидapдaғы хабар жүргізушісі қaғaздың көмeгiнciз cөйлece ғaнa жaқcы түciнeдi. Cyыpып caлып aйтy кeй жaғдaйдa нaқты бoлa бepмeйдi. Coндықтaн дa peдaктop ayызшa cөйлeyдe мәтiннiң, cөйлeмнiң көлeмiнe eмec, мaғынacынa көп көңiл бөлгeнi дұpыc.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жаңалығы, зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, ғылыми-әдістемелік негізі, құрылымы, зерттеу әдісі мен зерттеу жұмысының тұжырымы баяндалады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауы Бұқаралық коммуникация құралдары жүйесіндегі тележурналистика деп аталады. Бұл тарау Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты, Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері, Тeлeхaбap: монтаж және тележүргізушілік мәтін атты тараушалардан тұрады. қазақ экрандық өнер салаларының пайда болу сәттерінен бастап, жаңа ғасырдағы түрленген кейпін сараптайды, аудио-визуалды өнердің ішінде эфир тарату көлемі және ауқымы жағынан бүгінде телевизияға тең келетін платформа жоқ екендігі, сөздің телевизиядағы айқындаушы құрал ретіндегі рөлі, кинодағы рөлінен жоғарырақ екендігі дәлелденеді.
Ал, екінші тарау Қазіргі теле тілдің негізгі мәселелері деп аталып, Хабар
12
телеарнасы: танымдық, ақпараттық-сараптамалық бағдарламаларындағы бейне мен сөз, Астана арнасындағы тележурналистердің кәсіби деңгейі мен эфир режиссурасы, Батыс Еуропа және Шығыс елдері: телеарнасындағы экран тілі тараушаларында Отандық тұңғыш ұлттық спутниктік Хабар телеарнасының, Астана телеаранларының хабарлары негізінде мысалдар арқылы бейне мен сөздің үйлесімділігі талданады. Экрандық, яғни, тек бейнелік емес, аудио-визуалды құрылымнан тұратын өнердің ерекшелігі айқындалады.
Диплом жұмысының қорытындысында әрбір тарау бойынша жасалған
ғылыми тұжырымдар мен ұсыныстар жүйеленеді. Сонымен бірге сандық жүйеге көшу жолында телевизия журналистеріне жоғары интеллекті мен терең білім, озық тәжірбие қажет екендігі, телеэкран арқылы мыңдаған жұртшылыққа жететін хабарлардың мазмұнды, сапалы әрі кәсіби деңгейде дайындалуы - басты міндет екендігі айқындалды. Демек, Хабар, Астана телеарналарындағы бағдарламалардың жасалу ерекшелігі де журналистің жеке ізденістері мен қабілет-қарымынан, білімі мен білігінен, технологияны меңгеруінен, бір мезетте бірнеше қызметті атқара білу мүмкіндіктерінен көрінетіндігі дәлелденеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі жұмыстың соңында көрсетілген.
13
1 БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ҚҰРАЛДАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТЕЛЕЖУРНАЛИСТИКА
Теледидар бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде, басқа құралдардардан бөлек халыққа тез ақпарат бере алатын ең ауқымдысы болып табылады. Теледидардың бұл қабілеті оның ақпаратты құру, беру және қабылдау құралы ретіндегі ерекшелігімен түсіндіріледі. Біріншіден, бұл ерекшелік теледидар сигналын беретін электромагниттік тербелістердің әсер ету аймағындағы кеңістіктің кез-келген нүктесіне ену қабілетінде жатыр. Спутниктік теледидардың пайда болуымен соңғы шектеу жоғалып кетті, бұл теледидардың жағдайын одан әрі арттырды. Екіншіден, теледидардың ерекшелігі (радиодан айырмашылығы) оның шынайылығында, яғни ақпаратты дыбыспен бірге қозғалатын сурет арқылы жеткізуінде. Бұл теледидар бейнелерін тікелей сезім арқылы қабылдауды қамтамасыз ететін шынайылық, сондықтан теледидар ең кең көлемді аудиторияға қол жетімді. Мысалы, радиодан, теледидарлық ақпарат көрерменге екі тәсілмен жеткізіледі: ауызша (ауызша) және ауызша емес, визуалды. Телевизиялық коммуникацияның дыбыстық-визуалды сипаты ақпараттың бейнеленуімен күшейтіледі. Көптеген жағдайларда теледидар автордың, жүргізушінің және бағдарламаға қатысушылардың аудиториямен жеке байланысын білдіреді. Телеинформацияның персонализациясы бүкіл әлемде теледидар журналистикасы мен оның басқа ұрпақтарының арасындағы маңызды айырмашылық ретінде хабар тарату принципі бұрыннан қалыптасқан. Үшіншіден, теледидар ойды жүзеге асыру кезіндегі іс-әрекет туралы дыбыстық-визуалды түрде хабарлай алады. Оқиғаның бір уақытта болуы және оны теледидар экранында көрсету (симультация) теледидардың ең ерекше қасиеті болып табылады. Телевизиялық бағдарламаларда бір-біріне ұқсау үнемі бола бермейді, алайда экранда болып жатқан әрекеттің дұрыстығын еске түсіргендей, көрерменнің қабылдау психологиясы үлкен маңызға ие. Оқиға орнында көрерменнің қатысуының әсерін тудыратын үйлесімділік, жоғарыда айтылғандай, теледидар хабарламасына сенімділік, құжаттылық, шынайылық береді. Бұл бұқаралық ақпарат құралдарының бір түрі ретінде теледидардың ақпараттық мәселелерді шешудегі эксклюзивтілігін қамтамасыз етеді. Өз кезегінде теледидардың көптеген функционалды, құрылымдық, экспрессивті, эстетикалық ерекшеліктері мен мүмкіндіктері теледидардың осы ерекше қасиеттеріне байланысты. Олар техникалық базасын дамытып, жетілдіре отырып, бұқаралық ақпарат құралдары жүйесінде ерекше орын алады.
14
Мүмкіндіктердің көп болуының арқасында, қазіргі әлемде теледидар атқаратын функциялар да көбейе түседі. Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының мақсаты-адамның, қоғамның, мемлекеттің ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұл теледидарға да қатысты, ол радио немесе баспа БАҚ-қа қарағанда ақпаратты толық, жылдам, сенімді және эмоционалды түрде қанықтыра алатындығымен ерекшеленеді. Теледидардың ақпараттық функциясы туралы айтқанда, "ақпарат" ұғымының кішігірім және нақты түсіндірілуімен шектелу керек. Қазіргі әлемде адамдардың экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени ақпаратты үнемі алуы өмір сүру нормасына айналды.
Демек, ақпараттық бағдарламалар кез-келген телекомпанияның хабар тарату торының тірек нүктелері болып табылады, ал қалған барлық бағдарламалар жаңалықтар арасындағы аралықта орналасқан. Телеинформацияның нормадан ауытқыған оқиғаларға: қарулы қақтығыстарға, апаттарға, табиғи апаттарға және т. б. бағытталған үндеуі ерекше назар аударуды талап етеді. Бұл құбылысты көрермендердің қызығушылығын арттыру, рейтингті көтеру тиісінше, хабар тарату компаниясының табыстылығы үшін сенсорлық материалдарға ұмтылу арқылы түсіндіруге болады. Алайда, осы факторды мойындай отырып, тағы бір нәрсені атап өту керек. Кез - келген жүйе үшін-техникалық құрылғыдан биологиялық ағзаға және адамзат қоғамына дейін нормадан ауытқулар туралы ақпарат маңызды. Машина бұл туралы тиісті индикаторды қосу арқылы хабарлайды, тірі организм - ауырсыну сезімі. Қоғам өміріндегі нормативтік емес құбылыстарды көрсетуге деген ұмтылысты қоғамның осындай "көрсеткіші", "ауыруы" деп санауға болады. Ақпараттық функция теледидарлық жаңалықтар шығарады. Бұл жалпы әлемдік тәжірибе, ол ақпараттың үгітпен ауыстырылуына жол бермейді. Тағы бір нәрсе - апаттар мен соғыстар туралы хабарламалар үшін қажетті маңыздысын табу. Ондаған жылдар бойы сыналған әлемдік стандарт: жаңалықтар шығарылымы, жаман жаңалықтардың көптігіне қарамастан, көрермендердің көңіл-күйін және үмітсіздік сезімін қалдырмауы керек. Барлығы қалыпты жағдайда жақсы. Әрине, алдын-ала ештеңе білмейтін осындай оқиғаларды жедел жариялау үшін үш шарт қажет: қызметкерлердің кәсібилігі, телекомпанияның техникалық жабдықталуы және ұйымдастырудың жоғары деңгейі.
Кез-келген телехабар адамды қандай да бір дәрежеде мәдениетке баулиды. Тіпті ақпараттық бағдарламалар көрерменге іс-шараларға қатысушыларды, олардың қарым-қатынас стилін, сауаттылық дәрежесін және т.б. көрсетеді. Көбінесе жетекші бағдарламалар стандартты түрде қабылданады. Айтпақшы, бұл
15
факт теледидар сыншыларының алаңдаушылығына себеп болды және солай болып қала береді, өйткені әртүрлі деңгейдегі көптеген телеарналардың пайда болуы, өз кезегінде, мәдениеті төмен және сауатты жүргізушілердің көптігін тудырды. Әрине, теледидардың мәдени - ағартушылық функциясын кез-келген мәдени іс-шараларды: спектакльдерді, концерттерді, кино және телефильмдерді тарату орындайды. Көрермендерді теледидар арқылы өнермен таныстыру туралы айтатын болсақ, мұндай әдемі танысудың белгілі бір "кемшілігін" атап өту мүмкін емес, дегенмен, мойындау керек көптеген адамдар үшін бұл белгілі бір өнер туындыларымен танысудың жалғыз мүмкіндігі. Мәдени-ағартушылық бағдарламаларда дидактиканың, түзетудің элементі жиі кездеседі. Авторлардың міндеті-оны нәзік, өте нәзік ету.
Интегративті функция. Барлық бұқаралық ақпарат құралдардың ықпалымен таралатын қоғамның қалыпты жұмысын қолдайды. Телевизиялық бұқаралық ақпарат құрал аудиториясын құрайтын адамдардың белгілі бір қоғамдастығы, бағдарламаны саналы түрде көретіндігінен туындайды. Теледидардың міндеті - бәріне бірдей қатысу сезімін дамыту. Аудитория үшін ортақ құндылық ұстанымдарын күшейту (жалпыадамзаттық, жалпыұлттық және т. б. құндылықтар жүйесі), сондай-ақ қоғамға қатысты деструктивті тенденцияларға қарсы тұру кез-келген басқа бұқаралық ақпарат құралы сияқты теледидардың үстемдігі болуы керек. Бұл тұрғыда теледидардың интегративті функциясын орындау көрермендер аудиториясының құрамы күрделі: ұлттық, конфессиялық тұрғыдан күрделене түседі. Сондай-ақ әртүрлі әлеуметтік және жас топтарының мүдделерін ескеру қажет.
Әлеуметтік-педагогикалық немесе басқару функциясы. Бұл функцияны орындау халыққа әсер етудің белгілі бір жүйесіне, саяси, моральдық және рухани құндылықтардың тиісті жиынтығымен белгілі бір өмір салтын насихаттауға тікелей қатысуды қамтиды. Бұл қатысу дәрежесі және теледидардың осы функцияны орындау жазықтығындағы аудиторияға әсер ету өлшемі осы теледидарлық бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істейтін жүйеге байланысты. Егер жүйе мемлекет дегенді білдірсе, онда бұл мемлекеттің табиғатынан, оның демократиялық дәрежесінен және т.б. тіпті ең демократиялық мемлекеттерде де теледидар өзінің бағдарламаларының көп бөлігінде мемлекеттік саясаттың жетекшісі ретінде қызмет етеді. Мысалы, Би-Би-Си ұраны: "Есеп беру. Үйрету. Қызықтыру". Саясат әрқашан оған қызмет ететін насихатқа қатысты бастапқы болып табылады. Алайда, теледидардың (немесе жеке журналистің) мемлекетпен ынтымақтастық фактісінде азғын ештеңе жоқ:
16
егер бұл мемлекет азғын болмаса. Теледидардың ең айқын басқару функциясы ақпараттық және басқа да қоғамдық-саяси бағдарламаларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар теледидар туралы биліктің іс - әрекеттерін бақылау құралы ретінде айтады (теледидар терминологиясы-аудитория жүйесінде сөйлеу). Әсіресе, посткеңестік елдердің тұрғындары арасында жалпы бұқаралық ақпарат құралдарға, атап айтқанда теледидарға деген көзқарас өте күшті. Адамдар биліктің кеңестік жүйеден қалған инерцияға сәйкес өмірдің белгілі бір құбылыстарына қатысты сыни сөздерге көзқарасын күтеді, бұқаралық ақпарат құралдары бұл құбылыстар туралы ақпаратты өз аудиториясына жеткізудің бір тәсілі ғана. Одан әрі билік пен халық ғана қалатын тізбек бұқаралық ақпарат құралына байланысты емес. Сонымен, бейтараптық пен тәуелсіздік идеалы тек идеал болып қала береді. Кім төлейді және музыкаға тапсырыс береді. Теледидардың басқару функциясы (кез - келген басқа БАҚ сияқты) міндетті түрде "мемлекет - бұқаралық ақпарат - халық" схемасында жұмыс істемейді. Телевизиялық бұқаралық ақпарат құралын белгілі бір партиялық, қаржылық олигархиялық, аймақтық және т.б. топтар басқара алады.
Ұйымдастырушылық функция. Теледидардың ұйымдастырушылық функциясы теледидардың өзі белгілі бір қоғамдық акцияның бастамашысы болған кезде пайда болады. Бұл функцияны жүзеге асырудың мысалы, қайырымдылық мақсаттары бар бірнеше сағаттық телемарафондар болуы мүмкін. Оны басқару функцияларынан нақты ажырату керек, мұнда теледидар құрал ретінде қызмет етеді. Білім беру қызметі. Журналистиканың өзі бұл функцияға ешқандай қатысы жоқ. Теледидардың білім беру функциясы дегеніміз - белгілі бір білім алатын адамдарға көмектесу үшін оқу циклдерін тарату (мысалы, тілдерді үйренушілерге, университеттерге түсушілерге және т.б. дидактикалық бағдарламалар). Рекреациялық функция. Журналистпен аз байланысты. Демалыс - бұл демалу, релаксация, қалпына келтіру. Журналистер жетекші редакторлар ретінде рекреациялық ойын-сауық бағдарламаларын құруға қатыса алады.
1.1 Қазақ тележурналистикасының дaмy тeндeнциясы, табиғаты
1895 жыл адамзат тарихына радио мен киноның ашылу жылы ретінде кірді. Бірақ бұған дейін әлемнің көптеген елдерінде суреттерді сымдар арқылы қашықтыққа жіберуге талпыныс жасалды. 1880 жылы П.И. Бахметьев теледидардың негізін құрайтын схеманы ұсынды: "қашықтыққа беру үшін кескін бұрын берілетін және қайтадан біртұтас болып жиналатын элементтерге таратылуы
17
керек". 1888-1889 жылдары профессор А. Г. Столетов жарық энергиясын электр энергиясына тікелей түрлендірудің іргелі мүмкіндігін ашты. 1907 жылы Б.Л. Розинг қазіргі заманғы теледидарларда қолданылатын принципті біріктірді: электр сигналдарын жарқыраған кескінге айналдыру үшін катодты сәулелік түтік қолданылады (ағылшын В. Крукс жасаған және неміс Ф. Браун жетілдірген). Б. Л. Розинг бүкіл әлемде электронды теледидардың негізін қалаушы болып саналады. Іс жүзінде, алғаш рет қозғалатын кескін 1928 жылы 26 шілдеде Ташкенттегі зертханада кеңестік өнертапқыштармен электронды түрде қашықтыққа жіберілді.
Алғашқы кезеңде қазақ телевизиясы - негізінен ақпарат таратушы, бұрыннан бар кино, театр туындыларын әр үйге жеткізетін техникалық мүмкіндікті ғана пайдаланса, көп ұзамай телевизияның ерекшелігіне сай өз туындылары көріне бастады. Жіңішке және жалпақ кинотаспаларға жедел түсірілген тележаңалықтар, жылжымалы телестанциялар арқылы оқиғаның ортасынан жүргізілген телерепортаждар, студияның ішінде қойылған әртүрлі жанрдағы телетуындылар алғашқы талпыныстар болатын. Ол келе-келе шығармашылық ізденістерге ұласты. Алғашқы телеспектакльдер, телефильмдер пайда болды. Балаларға, жастарға арналған хабарлар, оқулық бағдарламалар дүниеге келді. Әр жылдарда Қазақ телевизиясы сан түрлі құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Оның бәрі де шығармашылық топтардың жемісті еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаудан туындаған еді. Солардың ішінде алпысыншы-жетпісінші жылдардағы шығармашылық бірлестіктер (Шұғыла, Құрдастар, Ровесники т.б.), бас редакциялардың құрылуы өз жемісін берді. Осы кезеңде басшылықта болған белгілі қайраткерлер К.Шалабаев, К.Үсебаев, Х.Хасенов, К.Смайыловтар Қазақстандағы телевизияның жан-жақты дамуына зор үлес қосты. Көгілдір экранда көп сериялы телеспектакльдер (Қымызхана), деректі телефильмдер (50 серия), авторлық бағдарлама (Сұхбат), ұлттық бояуы қанық жастарға, балаларға арналған хабарлар (Алтыбақан, Айгөлек), ауылшаруашылығын (Ақ бидай), өндіріс тақырыбын қозғайтын (Операция Ритм) т.б. туындылар жарық көрді. Қазақ телевизиясы әзірлеген шығармалар Бүкілодақтық көрермендерге де жетіп жатты. Бұл, әсіресе, жетпісінші жылдардың соңы мен сексенінші жылдары кең өріс алды. Ал Алатау арнасын Қытайдағы қандастарымыз қызыға көрсе, Қазақтелефильмнің деректі туындылары көп елдерді шарлап кетті. Сол жылдары Қазақ телевизиясының фестивальдары барлық Одақтас республикалар мен Ресей қалаларында өтті. Бұл шығармашылық
18
топтардың тәжірибе алмасуына, есейіп, толысуына жол ашты. Қазақ телевизиясында әр кезеңде әлденеше жүздеген адамдар еңбек етті. Олардың әрқайсысының мамандығына сай өзіндік орны бар. Бірақ телеөнердің бет бейнесін айқындаған, оның шығармашылық жағынан дамуына үлес қосқан алғашқылардың орны бөлек. Олар С.Шәріпов, Ш.Агишева, С.Масғұтов, Е.Сацук, Ә.Дүйімбаев, Ф.Бегенбаева, Т.Қаймолдинов т.б. Одан кейін қатарға жаңа толқын жастар келіп қосылды. Олардың еңбектерінде тын ізденіс, соны серпін байқалды.
Қазақстан журналистерінің бірінші конгресінде сөйлеген сөзінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев: "демократия тағдыры, Қазақстанның бүкіл прогрессивті даму перспективалары бұқаралық ақпарат құралдарының қалай дамитынына тікелей байланысты", - деп атап өтті. Қысқа мерзім ішінде Қазақстан теледидары большевиктік доктрина диктатурасынан, мемлекеттік цензурадан бастап нарық пен бәсекелестікке дейін ауқымды өзгерістер жолын жасады. Осылайша, қазақстандық аудитория жалпы әлемдік медиа станцияға қосылды, бұл қазақстандық телевизиялық арналарды - тақырыптық (спорт, қаржы, киноканалдар, мульфильмдер және т.б.), аудиториялық белгісі (балалар, әйелдер үшін және т. б.), құрылтайшылары (шығармашылық одақтар арнасы, әкімдік арнасы және т. б.), аумақтық белгісі (ұлттық, өңірлік, мемлекетаралық) және қаржыландыру көзі (мемлекеттік, көрермендердің абоненттік төлемі есебінен, жалға алу және т. б.) бойынша саралауға және профильдеуге мүмкіндік береді. Телевизия дамуының оң үрдістері - өркениеттің барлық салалары бойынша жаңа білімі бар ақпарат ағынын алу - қазақстандық телекөрерменге алынған ақпаратқа қатысты өз пікірін және өзінің мінез-құлық траекториясын еркін және тәуелсіз қалыптастыруға мүмкіндік берді. Қазақстанның ақпараттық кеңістігінің ашықтық саясаты іс жүзінде барлық ақпараттық ағындардың Қазақстанның ақпараттық алаңына ағылуына мүмкіндік берді, бұл қоғамда ғана емес, әрбір қазақстандық көрерменнің жаңа демократиялық идеяларының қалыптасуына ықпал етті.
Алайда, жаһанданумен және алынған ақпаратқа жеке көзқараспен қатар, ашықтық бұқаралық мәдениеттің жойылуына, ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің тегістелуіне ықпал етеді. Қазіргі кезеңде телевизия меншігінің бірнеше түрі қалыптасты, алайда, мемлекеттік арналар болып саналмайтын арналар, мысалы, "Хабар", "Қазақстан", НТК, КТК телеарналары, бұл жеке капиталдың бір бөлігі бар жабық акционерлік қоғамның нысаны. Осылайша, бұл аралас бақылау нысаны, яғни меншік иелерінің саяси және экономикалық мүдделерін қорғау мүмкіндігі бар. Соңғы 5 жылдағы (2014-2018 жылдар) телеарналар
19
рейтингтерінің динамикасын қарастырайық Қазақстанда 2020 жылдың ақпанына 2011 жылдың ақпанымен салыстырғанда телевизиялық арналардың айтарлықтай кеңеюі болды және тақырыптық "ауысулар" байқалады (1-кесте). Яғни, "Qazsport", "Atameken Business", "тағамдар сиқыры", "Balapan" және т. б. Тақырыптық арналар пайда болды. Тиісінше, арналардың өсуімен телебағдарламалар саны артты.
1-кесте-ҚР телевизиялық арналары
Ақпан 2011 жыл
Ақпан 2020 жыл
1 канал Евразия
1 канал Евразия
КТК
КТК
Хабар
Хабар
31 канал
31 канал
НТК
НТК
ЕЛ Арна
Мир
Астана
7 канал
Рахат
Астана ТВ
НІТ ТV
Алматы ТВ
Мир
Qazaqstan
ТАН
СТВ
Алматы
ОҢ-TV
НТВ
Qazsport
РЕН ТВ
Balapan
Муз Тв
Gakku
Cinemania
Hit TV
Той Думан
Muzzone
Мир24
Atameken Business
Setanta Qazaqstan
Tamasha TV
Магия Кухни
20
Ұлттық Медиа қауымдастығының сайтынан алынған 299 телебағдарламаның, оның ішінде талдамалық, телесериалдар, мульфильмдер, көркем фильмдер, ойын - сауық бағдарламаларының 68 аптадағы (01.01.18 ж. бастап 21.04.19 ж. дейін) рейтингісінің талдауы [57] мынаны көрсетті: - қаралып отырған кезеңдегі басым бағдарламалар телесериалдар болып табылады-бағдарламалардың жалпы санының 55,85% ;
- 25,42% - көркем фильмдер алады;
- 8,03% мультипликациялық фильмдер;
- 5,69% ойын-сауық бағдарламалары;
- 2,68% жаңалықтар бағдарламалары;
- 2,34% спорттық бағдарламалар.
Осылайша, 10 танымал бағдарлама рейтингінде қазақстандық көрермен үшін 55,85% - дық телесериалдар қызықты деп айтуға болады. Талдау көрсеткендей, қаралатын бағдарламалардың бір реттік пайдаланылуы, жаңалықтар бағдарламалары жүйелілігімен ерекшеленеді. Бұл талдау қазақстандық бағдарламалардың танымалдылығының пайыздық арақатынасын анықтауға мүмкіндік берді - 4,3%, яғни 299 үздік бағдарламаның 13-і.
Оның ішінде:
- жаңалықтар бағдарламалары-КТК жаңалықтары, Еуразия бірінші арнасындағы Басты жаңалықтар, аналитика, Informburo, Басты жайалыалдар на Atameken;
- ойын-сауық бағдарламалары-Қайырлы кеш, Қазақстан! Қалауым, Әзіл әлемі, концерттер;
- телехикаялар.
Жаңалықтар ақпаратын беру тәсілі аудиторияның оны қабылдау деңгейін бақылауға мүмкіндік береді. Қолданбалы әлеуметтануда теоретиктер әсер етудің екі түрін ажыратады, олар бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарында белсенді қолданылады: бұл фрагментация және ақпаратты дереу беру әдісі. Фрагментация әдісін (ұсақтау әдісі) қолдану үшін барлық ақпаратты бірнеше бөлікке бөлу керек. Теледидар бағдарламалары күрделене түскен сайын,
21
әр бөліктің ұзақтығы азаяды, бұл нақты оқиға мен экранда көретініміз арасындағы қайшылықты тудырады. Шағын фрагменттермен берілген ақпарат көрерменге оны толық пайдалануға мүмкіндік бермейді.
1.2 Әлемдік тележурналистиканың контент құрудағы негізі үрдістері
2019-2020 жылдары онлайн-бейнесервистер нарығында үлкен жарылыс болды. Telecom Daily мәліметтеріне сүйене отырып, 2020 жылдың бірінші жартыжылдығында ресейлік онлайн-бейне қызметтерінің жалпы кірісі 18,6 миллиард рубльді құрады, бұл бір жыл бұрынғыға қарағанда 56% - ға көп. J ' son & Partners бағалауы бойынша ақылы ТВ операторларына тиесілі ОТТ-сервистердің аудиториясы 2019 жылдың қорытындысы бойынша 1,9 млн адамды құрады. 2020 жылы аудиовизуалды сервистердің тізілімі қабылданды, олардың қосымшалары әкелінетін электроникаға міндетті түрде белгіленуі тиіс. Жалпы, OTT платформалары мен бейне қызметтері нарығы үлкен қарқынмен өсуде. Телеарналар да, операторлар да осы торттан бас тартқысы келмейді.
Антон Коньшин, "Ред Медиа" даму және дистрибуция департаментінің директоры: "Ред Медиа "тарату пакетінің телеарналары ("Газпром медиа "құрамындағы Қит МБ құрамына кіреді) барлық дерлік заңды OTT платформаларында бар. Сапалы мазмұн әрдайым сұранысқа ие және бұл жағдайда біз OTT қызметтерімен ынтымақтастықты арналарды абонентке жеткізудің қосымша әдісі ретінде қарастырамыз. OTT нарығы өте тез өсуде. Көрермендер ыңғайлылық пен уақытты үнемдеу үшін төлеуге дайын, ал болашақта бұл үрдіс күшейе түседі".
"Ростелеком" жақ баспасөз қызметі: "егер телеарналар ақылы теледидардағы өз базасын ұлғайтқысы келсе, оларға өсіп келе жатқан сегменттермен және операторлармен ынтымақтастық туралы келісу маңызды". Біз OTT платформаларында телеарналардың барлық ұсыныстарын түсінуге және құрылымдауға тырыстық.
Телеарналар мен онлайн-платформаны құрастырудың соңғы жарқын мысалы ВГТРК-тен "қараймыз" қызметі болды. Ол онлайн-кинотеатрдан, жаңалықтар порталынан және подкаст кітапханасынан тұрады. Платформаның мазмұны үш негізгі бөлімге бөлінген: ВГТРК барлық телеарналары мен радиостанцияларының ақпараттық, ойын-сауық және ағындық қызметі.
22
Бір қызығы, холдинг шығарған кейбір түпнұсқа фильмдер, телешоулар мен ток-шоулар платформада эфирден гөрі ертерек пайда болады.
Бірақ телеарналар бұрын өз мазмұны бар сайттар құру туралы қамқорлық жасаған. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген. 2018 жылы "Газпром Медиа "Premier (бастапқыда"TNT Premier") қызметін іске қосты. Платформа бірден өзін "үй қамауы" және "Дикаприоға қоңырау шалыңыз"сериалдарының премьералары деп жариялады. Қызметтің негізгі идеясы-тек платформа үшін жасалған немесе телепремьераға дейін алғашқы көрсету құқығымен жасалған мазмұнды тарату. Бірақ платформада ТНТ, ТВ-3, ТНТ4, 2х2, "Супер" телеарналарының ең қызықты жобалары да бар (ол жақында "сенбі"болады). Спорттық контент те бар - "Матч ТВ" және "Матч ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz