Дәстүрлі қазақ қоғамында дамыған киіз жасау өнері - киіз басу
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Мәдениет және өнер факультеті
Хореография және мәдени-тынығу жұмысы кафедрасы
Ұлттық қол өнері
Дипломдық жұмыс
Орындаған: күндізгі бөлімнің
4 курс студенті: Жақан Д.Е
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, магистр
Абуова Р.С.
Қорғауға жіберілді:
____маусым 2021 ж.
Кафедра меңгерушісі _____________Айтқалиева Қ.Д.
Орал - 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I.Халықтың көркем қолөнері
I.1. Ұлттық қолөнер - тәрбие көзі ... ... ... ... ... ... ...
I.2. Қолөнер туралы түсінік оның түрлерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Ою-өрнек- өрелі өнер ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. Ұлттық қолөнердің бала тәрбиесіндегі маңызы
II. 1. Ұлттық қолөнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби шеберлігін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. 2. Тоқыма өнерін қолдана отырып, қыздардың шығармашылық қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... ...
II. 3.Қолөнерді дамыту арқылы ұлттық рухымызды көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.Шығармашылық жұмыс
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Өзектілігі: Қазақ қолөнері - қолданбалы безендіру өнерінің дәстүрлі ұлттық саласы. Тарихын тереңнен тартқан қолөнеріміз дәстүр сабақтастығын ешуақыттыда үзбеген. Рухани мәні мен мәдени құндылығын жоймай келеді. Атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан қазақ қолөнерінің кез-келген саласы - қазақтың рухани, тарихи баға жетпес байлығы, мол мұрасы.
Қазақстанның дәстүрлі халықтық және қазіргі сәндік-қолданбалы өнерлерінің арасында тікелей әрі табиғи байланыс барлығын айрықша атап өту ләзім. Атап айтар болсақ, қазіргі замандық көптеген авторлар халық өнерінен шабыт, білім, технологиялық тәсілдер мен арқау ,желілер алады. Сәулет өнерінің ескерткіштері мен сақ алтындары, тастағы таңбалар , киіз, кілем-сырмақтар,текеметтер, зергерлік бұйымдар мен әсем әшекейлі басқұрлар- міне мұның барлығы кәсіби суретшілердің шығармашылығында талданып, қайтадан ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа формаларын жүзеге асырудағы эстетикалық әрі философиялық аспапқа айналады.
Қазақстаннаң сәндік өнерінің,арнайы білім алған суретшілер шығармасы ретінде, XX ғасырдың 50-жылдарының аяғына таман, өзіндік бағыты қалыптаса бастады. Нақ осы мезгілден былай қарай Қазақстан көрмелерінде мүсін, графика,кескіндемемен қатар кәсіби қолданбалы өнер суретшілерінің шығармаларыда үнемі орын алатын болды. Бұдан бұрынғы кездері сәндік өнерге арналған әртүрлі музейлер мен көрмелердің залдарына негізінен халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар қойылатын. Мұның өзі қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің сақталуы мен дамуына аса зор пайдасын тигізді.
Алғаш рет суретші-қолданбашылардың жұмыстары Бірінші Республикалық халық және сәндік өнер көрмесіне 1957 жылы қойылды. Ол кезде халық шеберлері мен сәндік өнер суретшілері шығармашылықтарының арасындағы өзгешелік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген болатын. Қазақстанда мұндай ерекшелікті таразылау 60-жылдарда, сәндік-қолданбалы өнердің әр саласынан білім алған авторлар легі белсенді еңбек етіп, көрмелерге кеңінен қатынаса бастағанда ғана мүмкіндік болды.
Халық шығармашылығындағы көркемөнер стилі мен технологиясы ғасырлар бойы екшелеген. Эстетикалық және функциональдық қағида ережесі тұрмыс жағдайларына мейлінше сәйкестендірілген. Әрине бұдан бас тартып, алшақтасақ, қалыптасқан бүкіл өмір салты бұзылған болар еді. Кәсіби авторлардың өнерінде, еркін шығармашылық ізденіс принциптері негізінде батыл да тәуелсіз көркем идеяларды жүзеге асыруға қажет шынайы шексіз мүмкіншіліктер жинақталған.
40жылдан аса уақыт ішінде Қазақстанның сәндік өнерінде: гоблен, кесте,ши, батик, зергерлік өнер,керамика, фарфор, шыны, киізді көркемдеу , ағаш,металл, тері, әртүрлі материалдың сәндік плактикасы және т.б. жан-жақты даму мүмкіндігіне ие болды. Сонымен қатар төмендегідей етіп жеткізуге болатын бірнеше негізгі тенденциялар қалыптасты:
Халық өнерінің тікелей аналогтарын жасау.
Бұл бағытта екі басты мәселе- белгілі бір қағидаға бағыну мен халық шығармашылығында технологиялық тәсілдерді зерттеу қолға алынды.
Бүгінгі Қазақстанның мәдениеті үшін дәстүрді сақтау аса маңызды, олай дейтініміз, осы өнердің көптеген түрлерінде, мысалы теріні, сүйекті, ағашты өңдейтін,дәстүрлі қару-жарақ жасайтын халық шеберлері азайған үстіне азайып барады. Бұл сала бойынша бірталай іс тындырғандар: Дәркенбай Шоқпаров, Мейірхан Әбдірахманов, Аманкүл Иханова, Жәңгір Үмбетов, Қырым Алтынбеков, Ғариф Жалмұханов, Рахымбек Бердімбетов. Алматы маңында тау етегінде біраз жылдардан бері өмір сүріп келе жатқан, тұтас бір елді мекенді Шеберлер ауылын, халық өнерін сақтау ісіндегі ғана емес, тұтастай алғанда бүгінгі Қазақстан мәдениетіндегі, бірегей құбылыс десек артық айтқандық болмас.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде қолөнер бағытында үйірмелер жүргізіліп келеді. Онда оқушыларды қазақ халқының төл өнерінің тарихымен таныстырып,олардың өзіндік өнеге үлгісін, бейнелеу ісін орындаудың технологиясын, бұйымдарды көркем өңдеу тәсілдері арқылы орындау мәселелері қарастырылады. Осы мұраларды қоғамдық өмірде тиімді пайдалана білу үшін оны тереңірек оқып үйреніп,толық дәрежеде игеру қажет.
Қазіргі кезде біздің елімізде жаппай ұлттық өнерді оқушыларға үйретуге көп көңіл бөлініп отыр. Осыған орай елбасымыздың халыққа жолдаған жолдауында еліміз дамыған 50 мемлекеттің қатарына енуі, экономика, мәдениет, білім, өнер салаларының дамуы басты мақсатқа қойылып отыр. Ата-бабамыздан сыр шертіп келе жатқан қолөнер туындыларын, олардың тарихтарын жас ұрпақтың бойына сіңдіру, қазақ халқының өнерімен шет елдерді таныстыру менің де басты міндетім деп білемін. Өнердің бір турі кестелеу өнерін оқушыларға үйретіп,тігу жолдарын,әдістерін қарастырдым. Ерте заманнан келе жатқан кесте тігу өнерін осы күнде мектеп қабырғасында сыныптан тыс үйірме жұмыстарында үйретудің жүйелі жоспарын құру арқылы жасап шығару, сонымен бірге осындай жұмыстар арқылы балаларға эстетикалық тәрбие бере отырып,оқушының ой-өрісін дамыту және патриоттық сезімін ояту болып табылады.
Мәңгілік ел ата- бабамыздың сан мың жылдан бері асыл арманы. Біз армандарда ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік елдің іргетасын қаладық. Қазіргі заман қыз бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Қыздар өз бойларынан имандылық, ибалық, іскерлік қасиеттерін көрсете білсе, нұр үстіне нұр болар еді.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ халқының мол қолөнер үлгілерімен таныстыра отырып, халық өнерін қастерлеуге, үлгі тұтуға үйрету. Қыздарға әсемдікті тани білуге баули отырып, эстетикалық ой өрісін дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу."Қыз баланы тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз" қағидасымен қазақ қоғамында ғсырлар бойы қалыптасқан отбасылық дәстүрлер мен құндылықтарға негізделген отбасы мәртебесін нығайту. Қыз тәрбиесін халықтық қолөнері арқылы ұлттық мәдениетке баулу, ұлттық тәрбие беру;
Жұмыстың міндеттері: - әдебиеттерді зерделеу; - қыздарға қолөнер арқылы ұлттық тәрбие беруді қалыптастырылу,
-еңбектік іскерлік пен қабілет әрекеттерінің көрінісін айқындау; - қолөнер арқылы бос уақытты тиімді ұйымдастыру
ұлттық ою-өрнектерді пайдалану мен үйрету шарттарын сипаттау.
Ғылыми мәні мен жаңашылдығы:
1. Қыздар бос уақыттының мәдениетті өтуі деңгейі
2. Қыздардың қолөнерге деген қызығушылығын әдіс-тәсілдерін анықтау;
3. Жастар арасында мәдени- демалыстарды эстетикалық тәсілмен ұйымдастыру;
4. Қыздар тәрбиесінің мәдениетінің ұйымдастыру деңгейі
Зерттеу әдістері.Талдау, сауалнамалар сұрақтары, сценарилер құрастыру әдісі.
Жұмыс құрылымы : кіріспеден, екі тараудан,шығармашылық жұмыстан қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу,тоқу, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанатта құра білді.Бұдан біз халық шығармашылығының қандай түрі болсада, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтарда кіреді. Киіз үйдің сүйегі,ағаш керует, сандық жасап, кілем, сырмақ, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, алтыбақан,асадал, бесік және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды.Қолөнерінде көңілге қонымды мәнерлермен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлармен ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстарлың қабырғаларымен мұнараларындағы сәнді өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары. Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, бейіт, қорған, және т.с.с. салуда қолданылған балшықты қыл,жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла- тәсілдер. Батырлық пен саяхатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар,сойыл мен басмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғырымен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтарда қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, кісен, қада, ер-тұрмандардыда халық даналары ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік, және оюшылық өнерді дамытты. Халық өнерпаздары құмнан тастан, саздан, мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз, сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтың қолөнеріндегі мүліктерінің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші тобы- қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданды. Сондықтан қолөнер еркектерге тән іс, әйелдерге тән іс деп екіге бөлінеді. Мысалы, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты ер азаматтар атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, киім тігу сияқты нәзік жұмыстарды әйелдер атқарды. Тері илеу,киіз басу,ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеді. Бірақ еркектер киім пішу, тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашпау, білезік, сырға, жасап оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ халқының Қарыс қызы-балықта, қалың қазына - халықта деген мақалды да осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек етті. Беретін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге ие болды, кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен шлак сияқты және басқада сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра береді. Енді илеген балшыққа май салу,жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу керексіз болып қалды.
Халақтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек үстіндегі шығармашылық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардын алуан түрлері жасалып отырды.Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендіру және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан, тоттанбайтын металдан,эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды. Техникамен жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. Тігу ісі мен кестелеу өнері де машинамен орындалды. Тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды.
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ, жүн қолқап, бөкебай, шарф сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір де қажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары керексіз деп ешкім де айта қоймады. Осыған байланысты осы еңбекте қазақтың халықтың қолөнері саласының біраз түрлене тоқталып өтуді жөн көрдік. Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары. Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
Жүн және одан ұқсатылатын заттар .Қой, түйе жүндері, ешкінің түбітімен қылы, олардың түрлері мен атаулары.Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүндері, олардан жасалатын заттар.Бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары;
Киіз басу. Мұнда жүн сабау, киіз басу, текемет,сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;
Кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
Зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары, зергерлік ісінің өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-тұрман, теңге, моншақ, шолпы жасаудағы зергерлер ісінің және т.б. жайлардан деректер келтіріледі.
Қазақтың дәстүрлі және қәзіргі сәндік-қолданбалыөнерлерінің арасынды тікелей әрі табиғи байланыс бар екені айғақ. Сәулет өнерінің ескерткіштері мен сақтардың алтындары, тастағы таңбалар, киіз, кілем, сырмақ, текеметтер, зергерлік басқұрлар қазіргі таңда кәсіби суретшілердің көркем шығармашылығында талданып,қайтадан ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа пішіндерін жүзеге асыра отырып, эстетикалық талғамын философиялық танымда айқындайды.
Халықтың көремөнер шығармашылығын жобалауда қоршаған табиғи ортадан алған әсерді бүгінгі өнерде көрсете білу,көркемділіктің тарихи құрлымының заңдылықтарымен танысу негізгі мақсат болып табылады. Халықтық көркемөнер шығармашылығы атты оқу-әдістемелік құралдың міндеті қазақ қолөнерінің тарихи даму сатыларына сараптама жүргізе отырып, өнер шығармасының көркемдік мүмкіндіктерінен мағлұматтар беріп, осы көрем бейнені жасаушы шеберлердің бұйым жасаудағы ұмыт болып бара жатқан көне мұралардың жасалу жолдарын қазіргі заманғы жаңа технологиялардың тәсілдерінде қайтадан өңдеп, жаңғырту, дамыту болып табылады. Сондай-ақ, осы көркем бейне жөніндегі түсінікті белгілі бір шолақтау тезистік ойдың иллюстрациясына айналдырмай, оның өміршендігін арттыру, эстетикалық толғанысын байыту оқытушының міндеті. Халықтық көркемөнер шығармашылығы типтік оқу бағдарламасында қарастырылатын негізгі принциптерді заман талаптарына сәйкестендіру оның көкейтестілігін анықтайды. Оқушылардың білімін жетілдіріп, ақыл-ой санасын дамытуда игі әсер етумен бірге, өнердегі басты мақсаттардың бірі көңіл күй мен сезім тереңдігін дамытудағы, яғни эмоционалды тәжірибені артырудағы қосатын үлесіне, рухани мәдениетімізді меңгеруге, адамгершілік және көркемдік тәрбиенің тиімді жолын ашуға табиғи жағдай тудыру. Бұл оқу-әдістемелік құрал көркем сәндік-қолданбалы өнеріне тән ерекшеліктер мен дәстүрлі өнердің өзіндік табиғатына тән принципті айырмашылықтарды анықтауға бағытталған. Сонымен бірге, бұл қазақ мәдениетін әлемдік мәдениетпен бірлікте қарастыруға ұмтылыс. Біз ұсынып отырған оқыту процесінің жаңашылдығы көркем шығарманың табиғатын, технологиялық мүмкіндіктерін және бейнелік тілін тұтас бірлікте қарастыруды көздейді. Жеке адамның шығармашылық қабілетін, суреткерлік қиялын,эмоционалды түйсіне білу қасиетін арттыруда проблемалы жағдайлар тудыру; өз бетіншеойлайбілу; көркемшыармаға, құбылыстар мен бағыттарға салыстырмалы талдаулар жасай білуге үйрету педагогикалық процестің біртұтастылығы мен жұйелілігін құрайды. Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінде жарты ғасырға жетпес уақытта зергерлік өнер, гобелен,кесте, қыш, ағаш, киіз өңдеу және т.б. архитектоникалық-пластикалық өнер түрлерінде көркемдік деңгейі үлкен биіктерден көрініс тапты. Халық өнерінің тікелей нұсқаларын жаңғыртудың екі бағытта- белгілі бір қағиданы ұстану және халық шығармашылығындағы технологиялық тәсілдерді зерттеу арқылы іске асқандығы белгілі. Еліміздің мәдениеті үшін дәстүрді сақтаудың маңызы зор. Қәзіргі таңда этнодизайн бағытында халық шығармашылығындағы бұйымның сындарлығы, көркем дизайынның принциптері болып табылатын шығарманың көркемдік тілі мен стиліне технологиялық процестің әсері көрініс тапқан. Этнодизайн қазіргі уақытта өткен мен бүгінгі жалғастырушы бағыт болып, өзіндік өзекті мәселе болып саналады. Бүгінгі күнде Қазақстан сәндік-қолөнері бұрынғы ұмыт болған ата-бабалардан келе жатқан киелі өнердің қырларын жаңғыртып, тұрмысқа қажетті бұйымдардан бастап, қару-жараққа дейін бұйымдарды және оны орындау технологиялары сырын қалпына келтірді. Қазақ халқының қолөнер бүгінгі күннің талабына орай, халықтың арасынан шыққан ісмер-шеберлердің шығармашылық ізденістерінің нәтижесінде одан әрі дамып, жаңа түр, сипатқа ие. Бұл еңбек болашақ ұрпағымызға халықтық мәдени-рухани мұраларды өнер арқылы таныстырып, олардың өнерге деген эстетикалық талғамын, құштарлығын арттырады. Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал қазақтың қолөнеріне тарихи сипаттама бере отырып, шығу себептері мен өрбу заңдылықтарына, қолөнер түрлеріне, табиғи шикізат материалдарынан жасалған бұйымдардың жасалу жолдарын сараптай отырып толық мағлұмат береді. Әр алуан иллюстрациялық суретті материалдар және кәсіби-терминдердің түсіндірме сөздігімен толықтырылған. Ол халқымыздың көркем шығармашылығында ұмыт болып бара жатқан қолөнер бұйымдарының түрлерімен шикізат материалдарының жасалу жолдарын қойтадан өңдеп, жаңғыртуға кеңінен танып, зерттеуге мүмкіндік береді. Халықтық көркемөнер шығармашылығы атты оқу-әдістемелік құрал арнаулы орта білім беру оқу орындары мамандарының типтік оқу бағдарламасына және Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті стандарға сәйкес әзірленген. Бұл оқу-әдістемелік көмекші құрал қазақ қолөнерінің түрлерін теорялық тұрғыдан өте жақсы меңгере алу үшін әр тарау тақырыптарының соңынан сұрақтар және тәжірибелік тапсырмалар ретінде беріліп отыр, ол оқытушылардың оқушылармен оқу барысында білімін тексеріп, өзіндік бақылау жасауына, қорытынды шығаруына көмек болып табылады. Бұл оқу-әдістемелік көмекші құрал орта кәсіптік білім беру оқу орындарының, коледж, лицей оқытушыларына және халқымыздың дәстүрлі ұлттық қолөнеріне көңіл аударып жүрген жастарға арналады.
Халық қолөнерінің шығу жолы, өзіне тән даму тарихы сонау көне замандардан батау алады. Қазақ халқы өзінің күнкөріс тіршілігіне қажетті үй-жай салу, киім-кишек тігу және азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды сәнді көркемдеп, безендіріп сән-салтанатты ғұмыр кеше білген. Қазақ халқының көркемөнер шығармашылығының әр түрі олардың негізгі күнкөріс кәсібімен тығыз байланыста дамыды. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, мүйіз балқыту, метелды өңдеп, өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен шұғылданды.Тастан, балшықтан,сүйек пен мүйізден,металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеуді еркектер атқарса, кесте тігу, өрмек тоқу, ши орау, киіз бастыру, сырмақ сыру, шілтер шалу сияқты нәзік жұмыстарды әйелдер атқарған. XIX ғасыр мен XX ғасырдын бас кезінде халқымыздың қолөнер ісінің едәуір түрлері өріс ала бастады. Бозбалаларға арналған ертұрмандар мен белдіктер, қалыңдықтың баскиімі - сәукеле, қыз-келіншектерге арналған сәндік әшекей бұйымдарды түрлі түсті өрнектермен көркемдеу өнері де өріс алады. Қолөнер бұйымдарының ішінде ерекше көркем сәнділікпен байланысты өнердің түрі- зергерлік өнер. Ондай бұйымдарды жасаумен шұғылданатын адамды ұста, дархан, шебер деп атаған. Ерте заманнан Қазақстан территориясында алтын, күміс, мыс, қалайы, қорғасын т.б. металдар өндірілген, темірден өндіріс құралдары, қару-жарақтармен бірге, ата-бабаларымыз зергерлік бұйымдарда жасаған. Зергерлік бұйымдардың көпшілігі ертеден дұғалық қасиетке иеболған және олардың екі түрлі мағынасы бар. Біріншіден, зергерлік бұйымдардың жеке бөлшектері мен құрылымы жөніндегі түсінікпен байланысты болды. Оған Есік обасынан табылған алтын адамның киімі мен қару-жарақтарының композициялық шешімі мысал бола алады. Оның космостық мағынасы жөнінде көптеген ғылыми зерттеулер жазылды. Зергерлік бұйымдардағы дұғалық қасиеттерінің екінші мағынасы, ол адамды пәле-жала, қауіп-қатерден сақтап, адам іс-әрекетінің сәттілігіне игі әсерін тигізедідепсенген. Осы наным-сенімдер зергерлік бұйымдардың пішіндік кескінін, түзілімінің анық және жинақы болуын, көркем бейне шешімінің бір тұтастығын анықтайды. Қазақ халқының мәдени дәрежесі өскен сайын тұтфну бұйымдары мен жабдықтарының сапасына қатты талап қойылып, олардың әрі ұнамды, әрі көркемдік жағынан сәні болуына ерекше назар аударған. Жиһаздардың ою-өрнектері талғамға сай жаңа мәнер, жаңа түрде жақсы әшекейленіп безендірілді және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін жасау ісіне деген талаптар күшейе түсті. Қазақ халқы сәнді бұйымдар жасауда, оларға бояу түстерін қолданудың әдіс-тәсілін, жолдарын өзіндік түрлі мән-мағына берген. Мысалы, ақ түс- әділеттілік, шындық, тазалықтың, қара түс-жердің, берекенің, жасыл түс- көктемнің, жастықтың, қызыл түс- күннің, оттың.
Қазақ халық қолөнерінің өзіндік даму тарихы бар. Мұның өзі қазақ жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдениетімен байланыстылығын айғақтайды. Кеңес үкіметіне дейінгі қолданбалы өнердің дамуына қазақ халқының әлуметтік- экономикалық жағдайы, көшпелі өмірі, біртіндеп отаршылдыққа көшу процесі, шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші елдермен сауда қатынасы, тағы басқа жағдайлар ықпал етті. Қазақ өмірін этнографиялық тұрғыда зерттеудің жаңа кезеңі Кеңес үкіметінен кейін басталды. Бұл мәселебойынша С.И.Руденко Ойыл, Сағыз өзендерінің бойын және Қазақстанның солтүстік- батыс өңірін мекендейтін қазақтардың тұрмыс-тіршілігі туралы еңбектер жазған. Қазақ ою-өрнектері жөнінде жазылған С.М.Дудин мен Шнейдердің еңбектерінің де маңызы зор. Қазақ халқының ежелден келе жатқан қолөнер галлериясының бірі- киіз үй болып табылады. Киіз үй көшпелі ғұмыр кешкен басқада ұлттарда кездеседі. Сан ғасырлар бойы жинақтаған, әр халықтың қалыптасқан мәдениеті мен өнері сол елдің өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Кесте тігу - қазақ халқында өте ертеден келе жатқан сәндік қолтаңбалы өнерінің бірі. Ертеден адамдар бұйымдарын әшекейлеуде кестемен зерлеп, маржандап, түктеп тігу тәсілдерін қолданған. Қолмен бұйымды кестелеу дегеніміз - мата, тері, киізге әртүрлі өрнектермен бедер түсіріп, сәнді өрнектеу. Мысалы, молдаван, беларус, украиндер алжапқышқа, сүлгілерге кестемен өрнек түсіріп әшекейлесе, қалмақтарда жейдеге өрнектеп кесте салған. Қазақ халқы орамалға, көйлектерге, дорбаларға, шапанға, комзолға кесте түсірген, ал өзбек, татар тақиялары кестемен көркемделген. Әртүрлі жіптерді бұйымдарды әшекейлеуге, безендіруге көп қолданған, әсіресе тұс киіздерді әр түрлі оюмен сәнді әшекейлеп, кестелеген.Өрмек тоқу, ши орау, кестелеу, тігу өнері орыс халқының өнерімен де ұштасып жатыр. Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарының ішінде көрпе жасауда дәстүр сабақтастығына енген. Көрпе- үйге көрік беретін төсеніш. Іскер адамдар көрпенің жиектеріне үшбұрышты тұмарлар жасап, бір түсті қымбат маталар жұмсап, жылы болу үшін көрпенің арасына жүн, мақта салып тіккен. Қазақ қолөнерінің ішінде ши тоқу да жақсы дамыды. Ши ақ ши, шым ши деп екі түрге бөлінеді және олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Ши - денсаулыққа зиянсыз, иісі жоқ, құрғақ. Шиден әртүрлі заттар жасап, сәнденген. Мысалы, кәрзеңке, орындық, желдеткіш, нан салғыш. Бұл заттарға ешуақытта шаң қонбайды, құрғақ болып тұрады, дымқылданбайды. Қазіргі уақытта шиден әртүрлі сөмке, қалпақ тоқиды. Ертеде шиді құрт кептіруге, жүн басуға қолданған. Шым шиді әртүрлі жіптермен сәндеген. Әр аймақта бұл қолөнер әртүрлі әдіс-тәсілмен орындалып, өзіндік ерекшеліктермен дараланады. Қазақ халқы кілемді бағалы бұйымдардың бірене санаған. Кілем тоқуда ең керекті зат жүн, әртүрлі бояулар болып табылады. Қазіргі уақытта кілемді стоноктарда тоқиды. Шығыс елдерінің кілемдері қызыл қара түстермен ерекшеленсе, ал оңтүстікте, батыста терме, бедер бояуларын қолданып, қосымша өрнектер жүргізген. Халқымыздың көркемөнер шығармашылығы еліміздің рухани-тарихи әлемін, ұлттық бейнесін, өмір тіршілігін бейнелейді. Дана халқымыздың сәндік-қолданбалы өнерінің әрбір даму сатылары өзіндік ерекшеліктерімен айқындалған. Қазіргі таңда этнодизайн бағытында халық шығармашылығындағы бұйымның көркемдік тілі мен стиліне технологиялық үдерістің әсері көрініс тапқан. Этнодизайн қазіргі уақытта өткен мен бүгінгіні жалғастырушы бағыт ретінде қызмет атқарып отырғандықтан өзекті болып саналады. Бұл салада Әлібай мен Сәуле Бапановтар, Ырым Қанафин, Раушан Базарбаева, Сәуле Бөлтіріковалар өнімді еңбек етіп келеді. Қазақстан өнерінің кескіндеме немесе мүсін саласы аясынан тыс өзіндік тыныс, серпіліс іздеген бұл бағыттағы гобелен, киіз, батик, тері мен ағашта, металда орындалған шығармалар бейнелеу өнерінің бір саласы. Бүгінгі күнде Қазақстан сәндік қолөнері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі өнерді жаңа қырынан жаңғыртып, тұрмысқа қажетті бұйымдардан бастап қару-жараққа дейінгі бұйымдарды орындау технологияларын жаңғыртты. Архитектоникалық өнер салалары мен бейнелеу өнері, сәндік-дизайн өзінің қайнар көзін дәстүрлі өнерден алады. Қазақтың дәстүрлі рухани мәдениеті сонау тарих төрінен бері қарай ұзақ келе жатқан, әсемделіп жасалған керуен тәрізді сипат береді.
Қолөнер туралы түсінік оның түрлерінің даму тарихы
Қолөнер - дәстүрлі тұтыну және сәндік бұйымдарын жасайтын ұсақ өндіріс. Қолөнершілер негізінен табиғи шикізаттарды пайдалана отырып, қарапайым құралдармен көркем композицияның шешімімен тұрмысқа қажетті заттар, музыкалық аспаптар, құрал-саймандар жасайды. Қолөнер туындысы әр заманның материалдық мәдениетінің үлгісі және халық талғамының, әлеуметтік қоғамдық жағдайының, салт-дәстүрінің бейнесі.
Қолөнер - ерте заманнан келе жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен және тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп атаған. Қолөнер шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған. Қолөнер дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр елдің, әр халықтың тарихи дамуына, тұрмысына, тарихи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына байланысты өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді.Көне заманнан келе жатқан қазақ қолөнері өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалған Сәндік қолөнерінің бір түрі - кесте тігу. Мата, тері, киіз, т.б. матералдар бетіне әр түрлі боялған жіптермен, жібек зерлермен сурет, өрнек салып тігу арқылы жасалады. Ежелден халық арасында тараған. Кесте инемен, бізбен және кесте машинасымен тігіледі. Кейде кестеге моншақ, інжу, маржан, асыл тастар тағылады. Қазақ қолөнерінде негізгі ең қымбат тұратын шикізат түрі - жүн. Оның табиғаттық қасиетіне зер салып, тиімділігі мен күнделікті тұрмыста қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әдемілік жағына да көңіл бөлінді. Дәстүрлі қазақ қоғамында дамыған киіз жасау өнері - киіз басу. Бұл көне заманнан бері әйгілі. Бұрын киізді қара немесе ақ түсті етіп басқан, соңғы кезде оюлап басу кеңінен тарап кетті. Жүннің пайдалы да, сонымен қатар зиянды жақтары да бар. Жүннен жасалған бұйым, әрине, жылы, төзімді келеді. Ал гигиена тұрғысынан қарағанда - шаң, ауа өткізгіштігі төмен. Бірақ қазақтың киіз басу өнері жойылған жоқ.
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып есептелсе, қазірдің өзінде де маңызы жойылған жоқ. Кілем - арнаулы қарапайым өрнек арқылы ерекше түр салынып, әрбір шаршы метріне шамамен 230-400-ге дейін, ал өнбойына бір миллионға жуық жіп тіндерін кетіріп өте тығыз тоқылатын аса бағалы бұйым. Жазбаша ескерткіштерге қарағанда, бұрыңғы замандарда киіз үйдің ішінен ұстап, еденіне төсеумен бірге, кілемді киіз үйдің туырлық пен үзігі орнына да жапқан.
Кілемнің үй тұрмысында ұзақ тұтынылуы, оның өте беріктігі мен төзімділігіне байланысты болса керек. Сонау көне заманнан бергі келе жатқан халықтың дәстүрлі үй мүлкінің бірі - кілемнің құндылығы жағын сөз етсек, ол өзінің қолданылу жағынан көптеген материалдардан, тіпті металдан да асып түседі десек, артық айтпаған болар едік. Өйткені, кілем тұтынуға төзімді, оңайлықпен тозбайтын, жыртылмайтын, шаң-тозаңнан тез тазартылатын, ылғалдық пен құрғақшылықты елең қылмайтын, күйде түсуден де қорықпайтын аса бағалы мүлік. Оны алтын, күмістен қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың бір белгісі деп білген.
Кілемнің осындай қасиеттеріне байланысты қай кезде, қай заманда болмасын, кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой жүнінен тоқыған. Әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің сапасы мен түрі, түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға пайдаланылатын қой жүнінің сапалылығын жоғарыда аталған аймақтың шөбі мен суына, табиғаты мен климатына, бұл жерді жайлаған түркі халықтарының ішіндегі, әсіресе, қазақ халқының табиғи таланты мен тіршілігіне байланысты екендігі анықталып отыр. Өйткені, кілем тоқылуға жұмсалатын қой жүнінің ең сапалысы, жіңішке жібектей мамық жүннің алынатын оралығы - Қазақстанның оңтүстік облыстарынан бастап шығыс жағын тегіс қамтиды. Сондықтан да бұл аймақта кілемнің сапалы түрлері көп. Көктемде қырқылып алынатын қойдың жібектей жіңішке, мамық жүні бұл маңайда ерте заманнан мақтамен қатар маңызды орын алған. Осыған орай бұл жерде қой жүнін өңдеуді де көне дәуірден білген. Мақтаны тек кілемнің негізін салу үшін пайдаланған. Әрине, бұдан кілем тек қана қой жүнінен басқадан тоқылмайды деген ұғым емес. Мәселен, Робинсонның еңбегінде туысқан өзбек халқының кілемді арқар жүнінен де тоқығаны сөз болды. Кейбір түркімен кілемдерінде мақтаны түр, өрнек салуға пайдаланумен бірге кейде жібектен де кілем тоқыған. Біз бұл еңбекте Орта Азия және Қазақстан жеріндегі кілем тоқу өнері жайлы қысқаша тоқталып отырмыз. Өйткені бұл туралы бұрын-соңды жарияланған еңбектер баршылық.
Ал кілемнің қазақ арасына тараған түрлеріне келетін болсақ, олар мыналар: масаты кілем, қалы кілем, жібек кілем, бұхар кілем, терме кілем, түрікмен кілем, сарыаяқ кілем, парсы кілем, шешенгүл кілем, пәтінісгүл кілем, алтыауыл кілем, мәскеугүл кілем, т.б. түрлері көп-ақ.
Кілем үлгілері әр түрлі әлеуметтік шындықты бейнелейді. Қолөнер шеберлері өз еңбектерінде ұлттық ою-өрнектермен қатар қазіргі заман тынысын бейнелейтін жаңа түр тапты. Қазіргі кілемдер өрнегінен космос, алып құрылыс, өскен ауыл өмірін көруге болады. Демек, қазақ арасына бұрыннан көп тараған жоғарыдағы кілем атаулары тектен-тек қойыла салмаған, аталған түрлердің өзіндік ою-өрнектері, тоқылу технологиясы мен тәсілдері барлығы сөзсіз. Олардың бояу, тоқу, түр салу әдістерінен-ақ әрқайсысының бір-бірінен өзгешелігін, тіпті қай облыстың кілем тоқу үлгісі екенін де байқау қиын емес.
Алматыдағы кілем фабрикасы республикамыздағы сюжетті ою-өрнекті кеңінен пайдалана отырып, кейде тіпті сирек кездесетін кілем түрлерін де шығарып бірден бір үлкен мекемеге айналуда. Азғана уақыт ішінде қазақтың өрмек тоқу өнері толығынан игерілді. Жұмыс өнімділігі айтарлықтай нәтижеге жетті. Фабрика жиырмаға жуық кілемді еліміздің музейлеріне жіберді.
Дүние жүзіндегі ең үлкен кілем ең алғаш 1959 жылы Ашхабадта тоқылды. Оның көлемі 192 шаршы метр еді. 1965 жылы Түркімен шеберлері мұны екі есе ұлғайтты. Бұл кілемнің көлемі 252 шаршы метр, салмағы бір тоннадан асады. Армян шебері Акоп Кемешян көлемі 46 шаршы метр кілем тоқыды. 1966 жылы Витевск кілем комбинаты көлемі 144 шаршы метр кілемнің салмағы 300 кг түкті кілем тоқыды. Қазақстан кілемшілерінің ішінде 1926 жылы Париж көрмесінде бәйге алған қарт ана Барлыбаева Рымжан, 1950 жылғы республикалық көрменің жүлдегері болған. Әрине, арнайы жасалған кілем тоқитын заманымыздың соңғы жаңалықтарымен толықтырылып жасалған станоктар ауылдық жерлерде кездесе бермейді. Енді сол ауылдық жерде атазаманнан бері пайдаланылып, бірақ, соңғы кезде азайып жатқан қарапайым станоктың кейбір атауларына тоқталып, ондай атауларға түсіндірмесін беруді мақұл көрдік.
Төсек, кейде оны желі деп те атайды. Демек, төсектің немесе желінің ұзындығы бес метр, ені екі жарым метр шамасында болады.
Кергі ағаш - кілем тоқылатын, желінің басынан және аяғынан кілем тоқылатын орында жүгірілген жіпті керіп тұратын ағаш. Оның тек қана ағаш болуы шарт емес, үй иесінің тапқан материалына қарай оның кейде құбыр тәріздес затқа немесе қазыққа мықтап керілген жуан арқан болуы да мүмкін. Керілген төсек-желінің жалпы саны орта есеппен еркегі - 600 (үстіңгі) жіп, ұрғашысы - 600 (астыңғы) жіптей болу керек. Үй иесінің тоқылатын кілем мөлшеріне қарай желі мөлшерінің бұдан аз да, көп те болуы мүмкін.
Белағаш - кілем тоқу үшін керілген жіп желісін күзу арқылы байланыстырып тұратын көлденең ағашты белағаш деп атайды.
Адарғы - керілген жіп желісінің шатысын немесе күзусізін бетіне шығарып, былайша айтқанда еркек жіп пен ұрғашы жіпті ерсілі-қарсылы, жоғарылы-төменді алмастырып тұратын белағашпен қатар жатқан ағаш.
Аяқ - белағашты көтеріп тұратын, аша басты тіреу ағаш. Керілген желі - төсек жіптің белағашының екі басына тіреліп қойылады.
Еркек жіп - кілем тоқу үшін керілген желі жіптердің күзуде тұрған үстіңгі жіптері.
Ұрғашы жіп - керілген желі, төсек жіптің төменгі күзусіз жіптері.
Күзу - керілген желі, төсек жіптің орта шенінен көлденең түскен белағашпен еркек жіпті жалғстырып тұратын жіп.
Тарту жіп - белағаштың үстінен екі басына бекітілген күзуді тартатын жіп.
Шатыс - керілген жіп желілерінің, яғни еркек жіп пен ұрғашы жіптердің күзу арқылы адарғының көмегімен айқасу. Былайша айтқанда шатыс ардағыны шеңбердің өзіне қарай тартқанда ұрғашы жіп жоғары шығып, оны кейін итергенде еркек жіп жоғары шығып, алма кезек айқасып отырады. Мұндай құбылысты шеберлер шатысу деп атайды.
Шалу - керілген желіге салынатын түрлі еркек жіптен алып ұрғашы жіпке шалып орағанды шалу немесе түр шалу деп те атайды.
Арқау - еркек жіп пен ұрғашы жіптің арасынан әрлі-берлі өткізілетін бас жағындағы кергіге шатысты ұстап тұратын жіп.
Жіп шалу - кілем тоқу үшін керілген жіп желісінің үзілуін жіптің қашуы деп атайды.
Жіп жалғау - керілген желі жіптерінің үзігін немесе қашқанын тауып байлау. Егер ол байланбаса кілемге салынып жатқан түр қисық түсуі мүмкін.
Сирексіту - керілген жіп желілерінің арасынан арқау өткізілген соң ұйысқан жіп аралығын тоқпақпен (мұны кейде тарақ дейді) түйгіштеп сол желі жіптерінің арасын ажырату.
Тоқпақ - керілген желідегі еркек жіп пен ұрғашы жіптің арасынан арқау жіп өткізілгеннен соң, жіп арасын түйгіштейтін шеге тісті ағаштан жасалған құрал. Мұны тарақ деп те айтады. Өйткені бір жағынан тараққа ұқсайтындығы бар.
Қайшы - керілген желідегі жіпке шалынғаннан соң тегістеу үшін пайдаланылатын құрал. Осы қайшы арқылы түгі қырқылып тегістеледі.
Ши тоқу өнері бұрын көшпелі және жартылай отырықшылдықта тіршілік еткен Орта Азия халықтарына (қазақтар, қырғыздар, түрікмендер, жартылай отырықшы өзбектер, қарақалпақтар) көне заманнан белгілі. Күнделікті тұрмыс пен шаруашылық қажетіне тоқылған ши қазірге дейін кең түрде пайдаланылып келеді. Оны киіз үйдің құрамы бір бөлігі ретінде кереге сыртына тұтуға, сондай-ақ қазақтар мен қырғыздарда оларды үйдің ішіндегі аяқ-табақ, ошақ басын қоршап қою үшін де қолданады. Тоқылған шиді киіз үйдің есігінде ұстау үшін де пайдаланады. Сондай-ақ киіз үйге төселген киіздің ылғал тартып бүлінбеуі, тез тозып қалмауы үшін төсеніші ретінде киіз астына төсейді.
Тоқылған шиді қазақтар сияқты қырғыздар да, жартылай көшпелі басқа да шығыс халықтары да пайдаланып келді. Мәселен, оны құрт жайып, тары сүзу үшін шыпта жасау сияқты күнделікті тұрмыс қажетіне де ерте заманнан-ақ пайдаланған.
Тығыз тоқылған шиді күннің суық кезінде киіз үйдің керегесіне тұтқанда үйдің жылы болуына әсері тисе, күннің жылы кезінде туырлығын жоғары түріп қойып, үй ішін салқындатуға жақсы.
Ши өңдеу, тоқу өнерімен қазақтар, қырғыздар, сондай-ақ Орта Азиядағы басқа да халықтарда көбіне әйелдер айналысқан. Жай ғана ақ шиден өзіне керекті күнделікті тұрмыста пайдаланылатын затты әрбір әйел өздері тоқып алады.
Ерте кезде тұрғын үйдің негізгі түрі тек киіз үй болған уақытта ши дайындауға топталып, әйелдермен бірге ер кісілер де баратын болған. Ерлер жағы ши өсімдігін түбімен қопарып оны түйеге, езгіге немесе атқа арту сияқты ауыр жұмыстарды атқарған. Шиді күзге қарай дайындаған.
Ши тоқу үшін ашасы бар екі ағашты белгілі қашықтықта тіке қадап, екі ашаға көлденең ағаш қойып, арнайы жасалған қарапайым станок пайдаланылады. Оны үйдің ішіне, жабық қораға немесе бастырманың астына орнатады. Киіз үйдің ішінде станоктың екі жағындағы ашалы ағашы керегеге байланып (екеуінің арасы қандай нәрсеге арналып тоқылатын шидің еніне байланысты) төменгі жағы жай ғана жерге бекітіледі. Ашаның үстінен көлденең қойылған сырықтың биіктігі түрегеліп тұрып істеуге ыңғайлы болуы тиіс. Өйткені, қой жүнінен көбінесе қоңыр жүннен иіріп, тас немесе басқадай салмақты зат байлаған және бір біріне қарама-қарсы орналасқан екі жіптің екеуін екі қолмен ұстап тұрып, кезекпе-кезек қарсы бағытта сырықтың үстінен асырып отырады. Ондай жіптің арасы 10-15 см болады да, саны жиырма-отыз шамасындай болуы мүмкін. Сөйтіп, көлденең сырықтың үстіне қойылған бір ши бастан-аяқ байланып болған соң екіншісі қойылады, осы тәртіп ши тоқылып біткенше қайталанып отырады. Алғаш тоқи бастағанда төрт шиден ғана қабаттап бекіту шарт емес, оны үш шиден де крест салып байластыруға болады. Мұны ши тоқушылар шыбын қанат деп атайды. Тоқылған шидің алғашқы бастамасы мен соңғы аяқталу кезеңінде шамамен алғанда 20-40 см болуы керек. Бұл шидің екі шеті қалың болып, тез тозып қалмауына себебі тиеді. Ши тоқушылар тоқылған шидің бұл бөлігін қарақұс деп атайды. Шиді байлау үшін қарақұсқа бекітілген бауды шибау деп атайды.
Қазақ халқының саласында ши өңдеу, оған жүн орап, өрнектеп безендіру, түр салып тоқу ісі де ғасырлар бойы атадан балаға мирас қалып жатқан ұлттық өнері болып табылады. Ши бұйымының жалпы сырт көрінісіне қарай: ақ ши, ораулы ши, шым ши деп үш топқа бөлінеді. Мұндай ши түрлері қазақ арасында әрқайсысы өз орнымен әр түрлі мақсатқа пайдаланылады. Мысалы, қабығынан тазартылған ақ шиді көбінесе, ірімшік, т.б. жаю үшін, сондай-ақ сүзгіш шыпта жасау, үйдің төбесін біртегіс сылауға ыңғайлы болу үшін қолданылатын болса, ұзына бойы түсті жүнмен немесе жібекпен оралған шым ши киіз үйдің сәнді жиһазының бірі болып есептеледі. Ал өн бойы тұтас оралмай әр жерінен аралатып оралатын шиді орама ши немесе ораулы ши деп атайды.
Демек, киіз үйдің керегесін орай тұтуға көбінесе жоғарыдағы айтылған шидің соңғы екі түрі: шым ши мен орама ши пайдаланылады. Шым шиді кейде жез ши деп те атайды (бұл ерте уақыттағы жез оралған кезден қалған атау болса керек).
Шым ши тоқу - қазақтың қолөнер саласындағы ұлттық өнерінің ерекше бір түрі. Өрнектеп шым ши тоқуда болсын, халықтың қолөнерінің қайсыбір саласында болмасын, қазақ әйелдерінің шеберлік, көркемдік талғамы өзінің табиғи шынайылығымен көз тартады.
Шым ши тоқуда, негізінен, оюдың композициялық құрылысының маңызы ерекше. Бұл саладағы қазақ шеберлерінің қолданып жүрген қазіргі барлық ою түрлерін композициялық жағынан: толық жекелеген және тұтас ою, бір беткей ұзындық ою (компоненттері бойлай да, көлденең де тепе-теңдіктегі ұзындық ою) болып бөлінеді. Шым ши тоқу өнерінде кездесетін қазақ оюларының ішіндегі жоғарыдағы аталған жекелеген және тұтас ою формасын Шаршы ою деп те ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Мәдениет және өнер факультеті
Хореография және мәдени-тынығу жұмысы кафедрасы
Ұлттық қол өнері
Дипломдық жұмыс
Орындаған: күндізгі бөлімнің
4 курс студенті: Жақан Д.Е
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, магистр
Абуова Р.С.
Қорғауға жіберілді:
____маусым 2021 ж.
Кафедра меңгерушісі _____________Айтқалиева Қ.Д.
Орал - 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I.Халықтың көркем қолөнері
I.1. Ұлттық қолөнер - тәрбие көзі ... ... ... ... ... ... ...
I.2. Қолөнер туралы түсінік оның түрлерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Ою-өрнек- өрелі өнер ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. Ұлттық қолөнердің бала тәрбиесіндегі маңызы
II. 1. Ұлттық қолөнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби шеберлігін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. 2. Тоқыма өнерін қолдана отырып, қыздардың шығармашылық қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... ...
II. 3.Қолөнерді дамыту арқылы ұлттық рухымызды көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.Шығармашылық жұмыс
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Өзектілігі: Қазақ қолөнері - қолданбалы безендіру өнерінің дәстүрлі ұлттық саласы. Тарихын тереңнен тартқан қолөнеріміз дәстүр сабақтастығын ешуақыттыда үзбеген. Рухани мәні мен мәдени құндылығын жоймай келеді. Атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан қазақ қолөнерінің кез-келген саласы - қазақтың рухани, тарихи баға жетпес байлығы, мол мұрасы.
Қазақстанның дәстүрлі халықтық және қазіргі сәндік-қолданбалы өнерлерінің арасында тікелей әрі табиғи байланыс барлығын айрықша атап өту ләзім. Атап айтар болсақ, қазіргі замандық көптеген авторлар халық өнерінен шабыт, білім, технологиялық тәсілдер мен арқау ,желілер алады. Сәулет өнерінің ескерткіштері мен сақ алтындары, тастағы таңбалар , киіз, кілем-сырмақтар,текеметтер, зергерлік бұйымдар мен әсем әшекейлі басқұрлар- міне мұның барлығы кәсіби суретшілердің шығармашылығында талданып, қайтадан ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа формаларын жүзеге асырудағы эстетикалық әрі философиялық аспапқа айналады.
Қазақстаннаң сәндік өнерінің,арнайы білім алған суретшілер шығармасы ретінде, XX ғасырдың 50-жылдарының аяғына таман, өзіндік бағыты қалыптаса бастады. Нақ осы мезгілден былай қарай Қазақстан көрмелерінде мүсін, графика,кескіндемемен қатар кәсіби қолданбалы өнер суретшілерінің шығармаларыда үнемі орын алатын болды. Бұдан бұрынғы кездері сәндік өнерге арналған әртүрлі музейлер мен көрмелердің залдарына негізінен халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар қойылатын. Мұның өзі қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің сақталуы мен дамуына аса зор пайдасын тигізді.
Алғаш рет суретші-қолданбашылардың жұмыстары Бірінші Республикалық халық және сәндік өнер көрмесіне 1957 жылы қойылды. Ол кезде халық шеберлері мен сәндік өнер суретшілері шығармашылықтарының арасындағы өзгешелік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген болатын. Қазақстанда мұндай ерекшелікті таразылау 60-жылдарда, сәндік-қолданбалы өнердің әр саласынан білім алған авторлар легі белсенді еңбек етіп, көрмелерге кеңінен қатынаса бастағанда ғана мүмкіндік болды.
Халық шығармашылығындағы көркемөнер стилі мен технологиясы ғасырлар бойы екшелеген. Эстетикалық және функциональдық қағида ережесі тұрмыс жағдайларына мейлінше сәйкестендірілген. Әрине бұдан бас тартып, алшақтасақ, қалыптасқан бүкіл өмір салты бұзылған болар еді. Кәсіби авторлардың өнерінде, еркін шығармашылық ізденіс принциптері негізінде батыл да тәуелсіз көркем идеяларды жүзеге асыруға қажет шынайы шексіз мүмкіншіліктер жинақталған.
40жылдан аса уақыт ішінде Қазақстанның сәндік өнерінде: гоблен, кесте,ши, батик, зергерлік өнер,керамика, фарфор, шыны, киізді көркемдеу , ағаш,металл, тері, әртүрлі материалдың сәндік плактикасы және т.б. жан-жақты даму мүмкіндігіне ие болды. Сонымен қатар төмендегідей етіп жеткізуге болатын бірнеше негізгі тенденциялар қалыптасты:
Халық өнерінің тікелей аналогтарын жасау.
Бұл бағытта екі басты мәселе- белгілі бір қағидаға бағыну мен халық шығармашылығында технологиялық тәсілдерді зерттеу қолға алынды.
Бүгінгі Қазақстанның мәдениеті үшін дәстүрді сақтау аса маңызды, олай дейтініміз, осы өнердің көптеген түрлерінде, мысалы теріні, сүйекті, ағашты өңдейтін,дәстүрлі қару-жарақ жасайтын халық шеберлері азайған үстіне азайып барады. Бұл сала бойынша бірталай іс тындырғандар: Дәркенбай Шоқпаров, Мейірхан Әбдірахманов, Аманкүл Иханова, Жәңгір Үмбетов, Қырым Алтынбеков, Ғариф Жалмұханов, Рахымбек Бердімбетов. Алматы маңында тау етегінде біраз жылдардан бері өмір сүріп келе жатқан, тұтас бір елді мекенді Шеберлер ауылын, халық өнерін сақтау ісіндегі ғана емес, тұтастай алғанда бүгінгі Қазақстан мәдениетіндегі, бірегей құбылыс десек артық айтқандық болмас.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде қолөнер бағытында үйірмелер жүргізіліп келеді. Онда оқушыларды қазақ халқының төл өнерінің тарихымен таныстырып,олардың өзіндік өнеге үлгісін, бейнелеу ісін орындаудың технологиясын, бұйымдарды көркем өңдеу тәсілдері арқылы орындау мәселелері қарастырылады. Осы мұраларды қоғамдық өмірде тиімді пайдалана білу үшін оны тереңірек оқып үйреніп,толық дәрежеде игеру қажет.
Қазіргі кезде біздің елімізде жаппай ұлттық өнерді оқушыларға үйретуге көп көңіл бөлініп отыр. Осыған орай елбасымыздың халыққа жолдаған жолдауында еліміз дамыған 50 мемлекеттің қатарына енуі, экономика, мәдениет, білім, өнер салаларының дамуы басты мақсатқа қойылып отыр. Ата-бабамыздан сыр шертіп келе жатқан қолөнер туындыларын, олардың тарихтарын жас ұрпақтың бойына сіңдіру, қазақ халқының өнерімен шет елдерді таныстыру менің де басты міндетім деп білемін. Өнердің бір турі кестелеу өнерін оқушыларға үйретіп,тігу жолдарын,әдістерін қарастырдым. Ерте заманнан келе жатқан кесте тігу өнерін осы күнде мектеп қабырғасында сыныптан тыс үйірме жұмыстарында үйретудің жүйелі жоспарын құру арқылы жасап шығару, сонымен бірге осындай жұмыстар арқылы балаларға эстетикалық тәрбие бере отырып,оқушының ой-өрісін дамыту және патриоттық сезімін ояту болып табылады.
Мәңгілік ел ата- бабамыздың сан мың жылдан бері асыл арманы. Біз армандарда ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік елдің іргетасын қаладық. Қазіргі заман қыз бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Қыздар өз бойларынан имандылық, ибалық, іскерлік қасиеттерін көрсете білсе, нұр үстіне нұр болар еді.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ халқының мол қолөнер үлгілерімен таныстыра отырып, халық өнерін қастерлеуге, үлгі тұтуға үйрету. Қыздарға әсемдікті тани білуге баули отырып, эстетикалық ой өрісін дамыту, адамгершілікке тәрбиелеу."Қыз баланы тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз" қағидасымен қазақ қоғамында ғсырлар бойы қалыптасқан отбасылық дәстүрлер мен құндылықтарға негізделген отбасы мәртебесін нығайту. Қыз тәрбиесін халықтық қолөнері арқылы ұлттық мәдениетке баулу, ұлттық тәрбие беру;
Жұмыстың міндеттері: - әдебиеттерді зерделеу; - қыздарға қолөнер арқылы ұлттық тәрбие беруді қалыптастырылу,
-еңбектік іскерлік пен қабілет әрекеттерінің көрінісін айқындау; - қолөнер арқылы бос уақытты тиімді ұйымдастыру
ұлттық ою-өрнектерді пайдалану мен үйрету шарттарын сипаттау.
Ғылыми мәні мен жаңашылдығы:
1. Қыздар бос уақыттының мәдениетті өтуі деңгейі
2. Қыздардың қолөнерге деген қызығушылығын әдіс-тәсілдерін анықтау;
3. Жастар арасында мәдени- демалыстарды эстетикалық тәсілмен ұйымдастыру;
4. Қыздар тәрбиесінің мәдениетінің ұйымдастыру деңгейі
Зерттеу әдістері.Талдау, сауалнамалар сұрақтары, сценарилер құрастыру әдісі.
Жұмыс құрылымы : кіріспеден, екі тараудан,шығармашылық жұмыстан қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу,тоқу, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән-салтанатта құра білді.Бұдан біз халық шығармашылығының қандай түрі болсада, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтарда кіреді. Киіз үйдің сүйегі,ағаш керует, сандық жасап, кілем, сырмақ, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, алтыбақан,асадал, бесік және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды.Қолөнерінде көңілге қонымды мәнерлермен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлармен ескерткіштердегі, діни әр түрлі құрылыстарлың қабырғаларымен мұнараларындағы сәнді өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары. Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, бейіт, қорған, және т.с.с. салуда қолданылған балшықты қыл,жүн, шөп-шалам араластырып илеу тәсілдері де өте ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған айла- тәсілдер. Батырлық пен саяхатшылыққа қажетті садақ пен жебе, айбалта мен шоқпар,сойыл мен басмойын, аңшыларға қажетті құстың тұғырымен томағасы, балдағы мен аяқ бауы сияқты көптеген жабдықтарда қазақ халқының тұрмыс салтына, кәсібіне байланысты туғандығы сөзсіз.
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, кісен, қада, ер-тұрмандардыда халық даналары ойлап тапты. Зергерлік, кестешілік, және оюшылық өнерді дамытты. Халық өнерпаздары құмнан тастан, саздан, мал мен аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз, сыбызғы, шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады.
Халықтың қолөнеріндегі мүліктерінің бір тобы үй іші жабдықтары болса, екінші тобы- қайыс өру, қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорық жабдықтары еді. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппенде шұғылданды. Сондықтан қолөнер еркектерге тән іс, әйелдерге тән іс деп екіге бөлінеді. Мысалы, тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты ер азаматтар атқарады. Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, киім тігу сияқты нәзік жұмыстарды әйелдер атқарды. Тері илеу,киіз басу,ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын еркектер мен әйелдер бірлесіп істеді. Бірақ еркектер киім пішу, тері ыстау жұмыстарынан да шет қалған емес.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашпау, білезік, сырға, жасап оларды түрлі түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ халқының Қарыс қызы-балықта, қалың қазына - халықта деген мақалды да осы өнер молшылығынан туған еді.
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек етуді керек етті. Беретін келе, адамзат қоғамы дамыған сайын қолөнердің біразы жаңа әдіс тауып, жаңа түрге ие болды, кейбіреулері тұрмыс қажетіне жарамсыз болғандықтан тіпті қолданылмады. Күйген кірпіш пен темір бетон, цемент пен шлак сияқты және басқада сапалы материалдар бұрынғы материалдарды ығыстыра береді. Енді илеген балшыққа май салу,жылқы қылын, түйенің жабағысын қосу керексіз болып қалды.
Халақтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына қатты талап қойып, олардың әрі ұнамды, әрі сәнді болуын қалады. Еңбек үстіндегі шығармашылық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардын алуан түрлері жасалып отырды.Сонымен қатар жиһаздардың ою-өрнектері де талғамға қарай жаңа мәнер, жақсы әшекейлермен безендіру және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті. Фарфордан, тоттанбайтын металдан,эмаль жалатқан темірден, пласмассадан, жасанды талшықтардан жасалған жарасымды жаңа жиһаздар көбейді. Халық әлі де болса тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктердің түрлері мен сапасы жаңарды. Техникамен жабдықталған фабрикалар мен кәсіпшілік артельдерінде кілем тоқылып, шифоньер, кітап сөрелері жасалды. Тігу ісі мен кестелеу өнері де машинамен орындалды. Тастан қашап, сүйектен оюлап, құмнан құйып жасайтын бұйымдар енді заводтарда көптеп шығарылды.
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі жерде онымен шұғылданудың керегі жоқ деген ұғым әсте тумайды. Қайта халық қолөнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беру керек. Мысалы, жеңіл күпі, қаптал шекпен, саптама етік, түлкі тымақ, жүн қолқап, бөкебай, шарф сияқты ұлттық киімдер малшылар қауымы үшін қазір де қажет. Киіз үйдің сүйегі, үзік-туырлық, қымыз саба, тері қауға мен ер-тоқым тұрмандары керексіз деп ешкім де айта қоймады. Осыған байланысты осы еңбекте қазақтың халықтың қолөнері саласының біраз түрлене тоқталып өтуді жөн көрдік. Олар: ою-өрнектердің түрлері, олардың атаулары мен қолданылатын орындары. Өрнектердің түрленіп даму тарихы мен кейбір өрнек элементтерінің үлгісі;
Жүн және одан ұқсатылатын заттар .Қой, түйе жүндері, ешкінің түбітімен қылы, олардың түрлері мен атаулары.Жылқы қылы мен қоянның, құстың жүндері, олардан жасалатын заттар.Бізбен, сыммен шұлық, қолқап, шәлі тоқу жолдары;
Киіз басу. Мұнда жүн сабау, киіз басу, текемет,сырмақ сияқты заттарды өрнектеу әдістері мен жұмыс процесі айтылады, кейбір істердің үлгі-суреттері келтіріледі;
Кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу әдістері, керекті құрал-жабдықтары, өрнек түрлері мен қазақ қол тігісі;
Зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары, зергерлік ісінің өзгешелігі, оған керек жабдықтар мен істеу әдістері. Ат-тұрман, теңге, моншақ, шолпы жасаудағы зергерлер ісінің және т.б. жайлардан деректер келтіріледі.
Қазақтың дәстүрлі және қәзіргі сәндік-қолданбалыөнерлерінің арасынды тікелей әрі табиғи байланыс бар екені айғақ. Сәулет өнерінің ескерткіштері мен сақтардың алтындары, тастағы таңбалар, киіз, кілем, сырмақ, текеметтер, зергерлік басқұрлар қазіргі таңда кәсіби суретшілердің көркем шығармашылығында талданып,қайтадан ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа пішіндерін жүзеге асыра отырып, эстетикалық талғамын философиялық танымда айқындайды.
Халықтың көремөнер шығармашылығын жобалауда қоршаған табиғи ортадан алған әсерді бүгінгі өнерде көрсете білу,көркемділіктің тарихи құрлымының заңдылықтарымен танысу негізгі мақсат болып табылады. Халықтық көркемөнер шығармашылығы атты оқу-әдістемелік құралдың міндеті қазақ қолөнерінің тарихи даму сатыларына сараптама жүргізе отырып, өнер шығармасының көркемдік мүмкіндіктерінен мағлұматтар беріп, осы көрем бейнені жасаушы шеберлердің бұйым жасаудағы ұмыт болып бара жатқан көне мұралардың жасалу жолдарын қазіргі заманғы жаңа технологиялардың тәсілдерінде қайтадан өңдеп, жаңғырту, дамыту болып табылады. Сондай-ақ, осы көркем бейне жөніндегі түсінікті белгілі бір шолақтау тезистік ойдың иллюстрациясына айналдырмай, оның өміршендігін арттыру, эстетикалық толғанысын байыту оқытушының міндеті. Халықтық көркемөнер шығармашылығы типтік оқу бағдарламасында қарастырылатын негізгі принциптерді заман талаптарына сәйкестендіру оның көкейтестілігін анықтайды. Оқушылардың білімін жетілдіріп, ақыл-ой санасын дамытуда игі әсер етумен бірге, өнердегі басты мақсаттардың бірі көңіл күй мен сезім тереңдігін дамытудағы, яғни эмоционалды тәжірибені артырудағы қосатын үлесіне, рухани мәдениетімізді меңгеруге, адамгершілік және көркемдік тәрбиенің тиімді жолын ашуға табиғи жағдай тудыру. Бұл оқу-әдістемелік құрал көркем сәндік-қолданбалы өнеріне тән ерекшеліктер мен дәстүрлі өнердің өзіндік табиғатына тән принципті айырмашылықтарды анықтауға бағытталған. Сонымен бірге, бұл қазақ мәдениетін әлемдік мәдениетпен бірлікте қарастыруға ұмтылыс. Біз ұсынып отырған оқыту процесінің жаңашылдығы көркем шығарманың табиғатын, технологиялық мүмкіндіктерін және бейнелік тілін тұтас бірлікте қарастыруды көздейді. Жеке адамның шығармашылық қабілетін, суреткерлік қиялын,эмоционалды түйсіне білу қасиетін арттыруда проблемалы жағдайлар тудыру; өз бетіншеойлайбілу; көркемшыармаға, құбылыстар мен бағыттарға салыстырмалы талдаулар жасай білуге үйрету педагогикалық процестің біртұтастылығы мен жұйелілігін құрайды. Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінде жарты ғасырға жетпес уақытта зергерлік өнер, гобелен,кесте, қыш, ағаш, киіз өңдеу және т.б. архитектоникалық-пластикалық өнер түрлерінде көркемдік деңгейі үлкен биіктерден көрініс тапты. Халық өнерінің тікелей нұсқаларын жаңғыртудың екі бағытта- белгілі бір қағиданы ұстану және халық шығармашылығындағы технологиялық тәсілдерді зерттеу арқылы іске асқандығы белгілі. Еліміздің мәдениеті үшін дәстүрді сақтаудың маңызы зор. Қәзіргі таңда этнодизайн бағытында халық шығармашылығындағы бұйымның сындарлығы, көркем дизайынның принциптері болып табылатын шығарманың көркемдік тілі мен стиліне технологиялық процестің әсері көрініс тапқан. Этнодизайн қазіргі уақытта өткен мен бүгінгі жалғастырушы бағыт болып, өзіндік өзекті мәселе болып саналады. Бүгінгі күнде Қазақстан сәндік-қолөнері бұрынғы ұмыт болған ата-бабалардан келе жатқан киелі өнердің қырларын жаңғыртып, тұрмысқа қажетті бұйымдардан бастап, қару-жараққа дейін бұйымдарды және оны орындау технологиялары сырын қалпына келтірді. Қазақ халқының қолөнер бүгінгі күннің талабына орай, халықтың арасынан шыққан ісмер-шеберлердің шығармашылық ізденістерінің нәтижесінде одан әрі дамып, жаңа түр, сипатқа ие. Бұл еңбек болашақ ұрпағымызға халықтық мәдени-рухани мұраларды өнер арқылы таныстырып, олардың өнерге деген эстетикалық талғамын, құштарлығын арттырады. Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал қазақтың қолөнеріне тарихи сипаттама бере отырып, шығу себептері мен өрбу заңдылықтарына, қолөнер түрлеріне, табиғи шикізат материалдарынан жасалған бұйымдардың жасалу жолдарын сараптай отырып толық мағлұмат береді. Әр алуан иллюстрациялық суретті материалдар және кәсіби-терминдердің түсіндірме сөздігімен толықтырылған. Ол халқымыздың көркем шығармашылығында ұмыт болып бара жатқан қолөнер бұйымдарының түрлерімен шикізат материалдарының жасалу жолдарын қойтадан өңдеп, жаңғыртуға кеңінен танып, зерттеуге мүмкіндік береді. Халықтық көркемөнер шығармашылығы атты оқу-әдістемелік құрал арнаулы орта білім беру оқу орындары мамандарының типтік оқу бағдарламасына және Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті стандарға сәйкес әзірленген. Бұл оқу-әдістемелік көмекші құрал қазақ қолөнерінің түрлерін теорялық тұрғыдан өте жақсы меңгере алу үшін әр тарау тақырыптарының соңынан сұрақтар және тәжірибелік тапсырмалар ретінде беріліп отыр, ол оқытушылардың оқушылармен оқу барысында білімін тексеріп, өзіндік бақылау жасауына, қорытынды шығаруына көмек болып табылады. Бұл оқу-әдістемелік көмекші құрал орта кәсіптік білім беру оқу орындарының, коледж, лицей оқытушыларына және халқымыздың дәстүрлі ұлттық қолөнеріне көңіл аударып жүрген жастарға арналады.
Халық қолөнерінің шығу жолы, өзіне тән даму тарихы сонау көне замандардан батау алады. Қазақ халқы өзінің күнкөріс тіршілігіне қажетті үй-жай салу, киім-кишек тігу және азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды сәнді көркемдеп, безендіріп сән-салтанатты ғұмыр кеше білген. Қазақ халқының көркемөнер шығармашылығының әр түрі олардың негізгі күнкөріс кәсібімен тығыз байланыста дамыды. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, мүйіз балқыту, метелды өңдеп, өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен шұғылданды.Тастан, балшықтан,сүйек пен мүйізден,металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеуді еркектер атқарса, кесте тігу, өрмек тоқу, ши орау, киіз бастыру, сырмақ сыру, шілтер шалу сияқты нәзік жұмыстарды әйелдер атқарған. XIX ғасыр мен XX ғасырдын бас кезінде халқымыздың қолөнер ісінің едәуір түрлері өріс ала бастады. Бозбалаларға арналған ертұрмандар мен белдіктер, қалыңдықтың баскиімі - сәукеле, қыз-келіншектерге арналған сәндік әшекей бұйымдарды түрлі түсті өрнектермен көркемдеу өнері де өріс алады. Қолөнер бұйымдарының ішінде ерекше көркем сәнділікпен байланысты өнердің түрі- зергерлік өнер. Ондай бұйымдарды жасаумен шұғылданатын адамды ұста, дархан, шебер деп атаған. Ерте заманнан Қазақстан территориясында алтын, күміс, мыс, қалайы, қорғасын т.б. металдар өндірілген, темірден өндіріс құралдары, қару-жарақтармен бірге, ата-бабаларымыз зергерлік бұйымдарда жасаған. Зергерлік бұйымдардың көпшілігі ертеден дұғалық қасиетке иеболған және олардың екі түрлі мағынасы бар. Біріншіден, зергерлік бұйымдардың жеке бөлшектері мен құрылымы жөніндегі түсінікпен байланысты болды. Оған Есік обасынан табылған алтын адамның киімі мен қару-жарақтарының композициялық шешімі мысал бола алады. Оның космостық мағынасы жөнінде көптеген ғылыми зерттеулер жазылды. Зергерлік бұйымдардағы дұғалық қасиеттерінің екінші мағынасы, ол адамды пәле-жала, қауіп-қатерден сақтап, адам іс-әрекетінің сәттілігіне игі әсерін тигізедідепсенген. Осы наным-сенімдер зергерлік бұйымдардың пішіндік кескінін, түзілімінің анық және жинақы болуын, көркем бейне шешімінің бір тұтастығын анықтайды. Қазақ халқының мәдени дәрежесі өскен сайын тұтфну бұйымдары мен жабдықтарының сапасына қатты талап қойылып, олардың әрі ұнамды, әрі көркемдік жағынан сәні болуына ерекше назар аударған. Жиһаздардың ою-өрнектері талғамға сай жаңа мәнер, жаңа түрде жақсы әшекейленіп безендірілді және жиһаз-мүліктердің жаңа түрлерін жасау ісіне деген талаптар күшейе түсті. Қазақ халқы сәнді бұйымдар жасауда, оларға бояу түстерін қолданудың әдіс-тәсілін, жолдарын өзіндік түрлі мән-мағына берген. Мысалы, ақ түс- әділеттілік, шындық, тазалықтың, қара түс-жердің, берекенің, жасыл түс- көктемнің, жастықтың, қызыл түс- күннің, оттың.
Қазақ халық қолөнерінің өзіндік даму тарихы бар. Мұның өзі қазақ жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдениетімен байланыстылығын айғақтайды. Кеңес үкіметіне дейінгі қолданбалы өнердің дамуына қазақ халқының әлуметтік- экономикалық жағдайы, көшпелі өмірі, біртіндеп отаршылдыққа көшу процесі, шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші елдермен сауда қатынасы, тағы басқа жағдайлар ықпал етті. Қазақ өмірін этнографиялық тұрғыда зерттеудің жаңа кезеңі Кеңес үкіметінен кейін басталды. Бұл мәселебойынша С.И.Руденко Ойыл, Сағыз өзендерінің бойын және Қазақстанның солтүстік- батыс өңірін мекендейтін қазақтардың тұрмыс-тіршілігі туралы еңбектер жазған. Қазақ ою-өрнектері жөнінде жазылған С.М.Дудин мен Шнейдердің еңбектерінің де маңызы зор. Қазақ халқының ежелден келе жатқан қолөнер галлериясының бірі- киіз үй болып табылады. Киіз үй көшпелі ғұмыр кешкен басқада ұлттарда кездеседі. Сан ғасырлар бойы жинақтаған, әр халықтың қалыптасқан мәдениеті мен өнері сол елдің өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Кесте тігу - қазақ халқында өте ертеден келе жатқан сәндік қолтаңбалы өнерінің бірі. Ертеден адамдар бұйымдарын әшекейлеуде кестемен зерлеп, маржандап, түктеп тігу тәсілдерін қолданған. Қолмен бұйымды кестелеу дегеніміз - мата, тері, киізге әртүрлі өрнектермен бедер түсіріп, сәнді өрнектеу. Мысалы, молдаван, беларус, украиндер алжапқышқа, сүлгілерге кестемен өрнек түсіріп әшекейлесе, қалмақтарда жейдеге өрнектеп кесте салған. Қазақ халқы орамалға, көйлектерге, дорбаларға, шапанға, комзолға кесте түсірген, ал өзбек, татар тақиялары кестемен көркемделген. Әртүрлі жіптерді бұйымдарды әшекейлеуге, безендіруге көп қолданған, әсіресе тұс киіздерді әр түрлі оюмен сәнді әшекейлеп, кестелеген.Өрмек тоқу, ши орау, кестелеу, тігу өнері орыс халқының өнерімен де ұштасып жатыр. Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарының ішінде көрпе жасауда дәстүр сабақтастығына енген. Көрпе- үйге көрік беретін төсеніш. Іскер адамдар көрпенің жиектеріне үшбұрышты тұмарлар жасап, бір түсті қымбат маталар жұмсап, жылы болу үшін көрпенің арасына жүн, мақта салып тіккен. Қазақ қолөнерінің ішінде ши тоқу да жақсы дамыды. Ши ақ ши, шым ши деп екі түрге бөлінеді және олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Ши - денсаулыққа зиянсыз, иісі жоқ, құрғақ. Шиден әртүрлі заттар жасап, сәнденген. Мысалы, кәрзеңке, орындық, желдеткіш, нан салғыш. Бұл заттарға ешуақытта шаң қонбайды, құрғақ болып тұрады, дымқылданбайды. Қазіргі уақытта шиден әртүрлі сөмке, қалпақ тоқиды. Ертеде шиді құрт кептіруге, жүн басуға қолданған. Шым шиді әртүрлі жіптермен сәндеген. Әр аймақта бұл қолөнер әртүрлі әдіс-тәсілмен орындалып, өзіндік ерекшеліктермен дараланады. Қазақ халқы кілемді бағалы бұйымдардың бірене санаған. Кілем тоқуда ең керекті зат жүн, әртүрлі бояулар болып табылады. Қазіргі уақытта кілемді стоноктарда тоқиды. Шығыс елдерінің кілемдері қызыл қара түстермен ерекшеленсе, ал оңтүстікте, батыста терме, бедер бояуларын қолданып, қосымша өрнектер жүргізген. Халқымыздың көркемөнер шығармашылығы еліміздің рухани-тарихи әлемін, ұлттық бейнесін, өмір тіршілігін бейнелейді. Дана халқымыздың сәндік-қолданбалы өнерінің әрбір даму сатылары өзіндік ерекшеліктерімен айқындалған. Қазіргі таңда этнодизайн бағытында халық шығармашылығындағы бұйымның көркемдік тілі мен стиліне технологиялық үдерістің әсері көрініс тапқан. Этнодизайн қазіргі уақытта өткен мен бүгінгіні жалғастырушы бағыт ретінде қызмет атқарып отырғандықтан өзекті болып саналады. Бұл салада Әлібай мен Сәуле Бапановтар, Ырым Қанафин, Раушан Базарбаева, Сәуле Бөлтіріковалар өнімді еңбек етіп келеді. Қазақстан өнерінің кескіндеме немесе мүсін саласы аясынан тыс өзіндік тыныс, серпіліс іздеген бұл бағыттағы гобелен, киіз, батик, тері мен ағашта, металда орындалған шығармалар бейнелеу өнерінің бір саласы. Бүгінгі күнде Қазақстан сәндік қолөнері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі өнерді жаңа қырынан жаңғыртып, тұрмысқа қажетті бұйымдардан бастап қару-жараққа дейінгі бұйымдарды орындау технологияларын жаңғыртты. Архитектоникалық өнер салалары мен бейнелеу өнері, сәндік-дизайн өзінің қайнар көзін дәстүрлі өнерден алады. Қазақтың дәстүрлі рухани мәдениеті сонау тарих төрінен бері қарай ұзақ келе жатқан, әсемделіп жасалған керуен тәрізді сипат береді.
Қолөнер туралы түсінік оның түрлерінің даму тарихы
Қолөнер - дәстүрлі тұтыну және сәндік бұйымдарын жасайтын ұсақ өндіріс. Қолөнершілер негізінен табиғи шикізаттарды пайдалана отырып, қарапайым құралдармен көркем композицияның шешімімен тұрмысқа қажетті заттар, музыкалық аспаптар, құрал-саймандар жасайды. Қолөнер туындысы әр заманның материалдық мәдениетінің үлгісі және халық талғамының, әлеуметтік қоғамдық жағдайының, салт-дәстүрінің бейнесі.
Қолөнер - ерте заманнан келе жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен және тұрмысымен бірге дамып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер деп атаған. Қолөнер шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған. Қолөнер дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр елдің, әр халықтың тарихи дамуына, тұрмысына, тарихи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына байланысты өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді.Көне заманнан келе жатқан қазақ қолөнері өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалған Сәндік қолөнерінің бір түрі - кесте тігу. Мата, тері, киіз, т.б. матералдар бетіне әр түрлі боялған жіптермен, жібек зерлермен сурет, өрнек салып тігу арқылы жасалады. Ежелден халық арасында тараған. Кесте инемен, бізбен және кесте машинасымен тігіледі. Кейде кестеге моншақ, інжу, маржан, асыл тастар тағылады. Қазақ қолөнерінде негізгі ең қымбат тұратын шикізат түрі - жүн. Оның табиғаттық қасиетіне зер салып, тиімділігі мен күнделікті тұрмыста қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әдемілік жағына да көңіл бөлінді. Дәстүрлі қазақ қоғамында дамыған киіз жасау өнері - киіз басу. Бұл көне заманнан бері әйгілі. Бұрын киізді қара немесе ақ түсті етіп басқан, соңғы кезде оюлап басу кеңінен тарап кетті. Жүннің пайдалы да, сонымен қатар зиянды жақтары да бар. Жүннен жасалған бұйым, әрине, жылы, төзімді келеді. Ал гигиена тұрғысынан қарағанда - шаң, ауа өткізгіштігі төмен. Бірақ қазақтың киіз басу өнері жойылған жоқ.
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып есептелсе, қазірдің өзінде де маңызы жойылған жоқ. Кілем - арнаулы қарапайым өрнек арқылы ерекше түр салынып, әрбір шаршы метріне шамамен 230-400-ге дейін, ал өнбойына бір миллионға жуық жіп тіндерін кетіріп өте тығыз тоқылатын аса бағалы бұйым. Жазбаша ескерткіштерге қарағанда, бұрыңғы замандарда киіз үйдің ішінен ұстап, еденіне төсеумен бірге, кілемді киіз үйдің туырлық пен үзігі орнына да жапқан.
Кілемнің үй тұрмысында ұзақ тұтынылуы, оның өте беріктігі мен төзімділігіне байланысты болса керек. Сонау көне заманнан бергі келе жатқан халықтың дәстүрлі үй мүлкінің бірі - кілемнің құндылығы жағын сөз етсек, ол өзінің қолданылу жағынан көптеген материалдардан, тіпті металдан да асып түседі десек, артық айтпаған болар едік. Өйткені, кілем тұтынуға төзімді, оңайлықпен тозбайтын, жыртылмайтын, шаң-тозаңнан тез тазартылатын, ылғалдық пен құрғақшылықты елең қылмайтын, күйде түсуден де қорықпайтын аса бағалы мүлік. Оны алтын, күмістен қымбат бұйымдар сияқты баршылықтың, байлықтың бір белгісі деп білген.
Кілемнің осындай қасиеттеріне байланысты қай кезде, қай заманда болмасын, кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой жүнінен тоқыған. Әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің сапасы мен түрі, түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға пайдаланылатын қой жүнінің сапалылығын жоғарыда аталған аймақтың шөбі мен суына, табиғаты мен климатына, бұл жерді жайлаған түркі халықтарының ішіндегі, әсіресе, қазақ халқының табиғи таланты мен тіршілігіне байланысты екендігі анықталып отыр. Өйткені, кілем тоқылуға жұмсалатын қой жүнінің ең сапалысы, жіңішке жібектей мамық жүннің алынатын оралығы - Қазақстанның оңтүстік облыстарынан бастап шығыс жағын тегіс қамтиды. Сондықтан да бұл аймақта кілемнің сапалы түрлері көп. Көктемде қырқылып алынатын қойдың жібектей жіңішке, мамық жүні бұл маңайда ерте заманнан мақтамен қатар маңызды орын алған. Осыған орай бұл жерде қой жүнін өңдеуді де көне дәуірден білген. Мақтаны тек кілемнің негізін салу үшін пайдаланған. Әрине, бұдан кілем тек қана қой жүнінен басқадан тоқылмайды деген ұғым емес. Мәселен, Робинсонның еңбегінде туысқан өзбек халқының кілемді арқар жүнінен де тоқығаны сөз болды. Кейбір түркімен кілемдерінде мақтаны түр, өрнек салуға пайдаланумен бірге кейде жібектен де кілем тоқыған. Біз бұл еңбекте Орта Азия және Қазақстан жеріндегі кілем тоқу өнері жайлы қысқаша тоқталып отырмыз. Өйткені бұл туралы бұрын-соңды жарияланған еңбектер баршылық.
Ал кілемнің қазақ арасына тараған түрлеріне келетін болсақ, олар мыналар: масаты кілем, қалы кілем, жібек кілем, бұхар кілем, терме кілем, түрікмен кілем, сарыаяқ кілем, парсы кілем, шешенгүл кілем, пәтінісгүл кілем, алтыауыл кілем, мәскеугүл кілем, т.б. түрлері көп-ақ.
Кілем үлгілері әр түрлі әлеуметтік шындықты бейнелейді. Қолөнер шеберлері өз еңбектерінде ұлттық ою-өрнектермен қатар қазіргі заман тынысын бейнелейтін жаңа түр тапты. Қазіргі кілемдер өрнегінен космос, алып құрылыс, өскен ауыл өмірін көруге болады. Демек, қазақ арасына бұрыннан көп тараған жоғарыдағы кілем атаулары тектен-тек қойыла салмаған, аталған түрлердің өзіндік ою-өрнектері, тоқылу технологиясы мен тәсілдері барлығы сөзсіз. Олардың бояу, тоқу, түр салу әдістерінен-ақ әрқайсысының бір-бірінен өзгешелігін, тіпті қай облыстың кілем тоқу үлгісі екенін де байқау қиын емес.
Алматыдағы кілем фабрикасы республикамыздағы сюжетті ою-өрнекті кеңінен пайдалана отырып, кейде тіпті сирек кездесетін кілем түрлерін де шығарып бірден бір үлкен мекемеге айналуда. Азғана уақыт ішінде қазақтың өрмек тоқу өнері толығынан игерілді. Жұмыс өнімділігі айтарлықтай нәтижеге жетті. Фабрика жиырмаға жуық кілемді еліміздің музейлеріне жіберді.
Дүние жүзіндегі ең үлкен кілем ең алғаш 1959 жылы Ашхабадта тоқылды. Оның көлемі 192 шаршы метр еді. 1965 жылы Түркімен шеберлері мұны екі есе ұлғайтты. Бұл кілемнің көлемі 252 шаршы метр, салмағы бір тоннадан асады. Армян шебері Акоп Кемешян көлемі 46 шаршы метр кілем тоқыды. 1966 жылы Витевск кілем комбинаты көлемі 144 шаршы метр кілемнің салмағы 300 кг түкті кілем тоқыды. Қазақстан кілемшілерінің ішінде 1926 жылы Париж көрмесінде бәйге алған қарт ана Барлыбаева Рымжан, 1950 жылғы республикалық көрменің жүлдегері болған. Әрине, арнайы жасалған кілем тоқитын заманымыздың соңғы жаңалықтарымен толықтырылып жасалған станоктар ауылдық жерлерде кездесе бермейді. Енді сол ауылдық жерде атазаманнан бері пайдаланылып, бірақ, соңғы кезде азайып жатқан қарапайым станоктың кейбір атауларына тоқталып, ондай атауларға түсіндірмесін беруді мақұл көрдік.
Төсек, кейде оны желі деп те атайды. Демек, төсектің немесе желінің ұзындығы бес метр, ені екі жарым метр шамасында болады.
Кергі ағаш - кілем тоқылатын, желінің басынан және аяғынан кілем тоқылатын орында жүгірілген жіпті керіп тұратын ағаш. Оның тек қана ағаш болуы шарт емес, үй иесінің тапқан материалына қарай оның кейде құбыр тәріздес затқа немесе қазыққа мықтап керілген жуан арқан болуы да мүмкін. Керілген төсек-желінің жалпы саны орта есеппен еркегі - 600 (үстіңгі) жіп, ұрғашысы - 600 (астыңғы) жіптей болу керек. Үй иесінің тоқылатын кілем мөлшеріне қарай желі мөлшерінің бұдан аз да, көп те болуы мүмкін.
Белағаш - кілем тоқу үшін керілген жіп желісін күзу арқылы байланыстырып тұратын көлденең ағашты белағаш деп атайды.
Адарғы - керілген жіп желісінің шатысын немесе күзусізін бетіне шығарып, былайша айтқанда еркек жіп пен ұрғашы жіпті ерсілі-қарсылы, жоғарылы-төменді алмастырып тұратын белағашпен қатар жатқан ағаш.
Аяқ - белағашты көтеріп тұратын, аша басты тіреу ағаш. Керілген желі - төсек жіптің белағашының екі басына тіреліп қойылады.
Еркек жіп - кілем тоқу үшін керілген желі жіптердің күзуде тұрған үстіңгі жіптері.
Ұрғашы жіп - керілген желі, төсек жіптің төменгі күзусіз жіптері.
Күзу - керілген желі, төсек жіптің орта шенінен көлденең түскен белағашпен еркек жіпті жалғстырып тұратын жіп.
Тарту жіп - белағаштың үстінен екі басына бекітілген күзуді тартатын жіп.
Шатыс - керілген жіп желілерінің, яғни еркек жіп пен ұрғашы жіптердің күзу арқылы адарғының көмегімен айқасу. Былайша айтқанда шатыс ардағыны шеңбердің өзіне қарай тартқанда ұрғашы жіп жоғары шығып, оны кейін итергенде еркек жіп жоғары шығып, алма кезек айқасып отырады. Мұндай құбылысты шеберлер шатысу деп атайды.
Шалу - керілген желіге салынатын түрлі еркек жіптен алып ұрғашы жіпке шалып орағанды шалу немесе түр шалу деп те атайды.
Арқау - еркек жіп пен ұрғашы жіптің арасынан әрлі-берлі өткізілетін бас жағындағы кергіге шатысты ұстап тұратын жіп.
Жіп шалу - кілем тоқу үшін керілген жіп желісінің үзілуін жіптің қашуы деп атайды.
Жіп жалғау - керілген желі жіптерінің үзігін немесе қашқанын тауып байлау. Егер ол байланбаса кілемге салынып жатқан түр қисық түсуі мүмкін.
Сирексіту - керілген жіп желілерінің арасынан арқау өткізілген соң ұйысқан жіп аралығын тоқпақпен (мұны кейде тарақ дейді) түйгіштеп сол желі жіптерінің арасын ажырату.
Тоқпақ - керілген желідегі еркек жіп пен ұрғашы жіптің арасынан арқау жіп өткізілгеннен соң, жіп арасын түйгіштейтін шеге тісті ағаштан жасалған құрал. Мұны тарақ деп те айтады. Өйткені бір жағынан тараққа ұқсайтындығы бар.
Қайшы - керілген желідегі жіпке шалынғаннан соң тегістеу үшін пайдаланылатын құрал. Осы қайшы арқылы түгі қырқылып тегістеледі.
Ши тоқу өнері бұрын көшпелі және жартылай отырықшылдықта тіршілік еткен Орта Азия халықтарына (қазақтар, қырғыздар, түрікмендер, жартылай отырықшы өзбектер, қарақалпақтар) көне заманнан белгілі. Күнделікті тұрмыс пен шаруашылық қажетіне тоқылған ши қазірге дейін кең түрде пайдаланылып келеді. Оны киіз үйдің құрамы бір бөлігі ретінде кереге сыртына тұтуға, сондай-ақ қазақтар мен қырғыздарда оларды үйдің ішіндегі аяқ-табақ, ошақ басын қоршап қою үшін де қолданады. Тоқылған шиді киіз үйдің есігінде ұстау үшін де пайдаланады. Сондай-ақ киіз үйге төселген киіздің ылғал тартып бүлінбеуі, тез тозып қалмауы үшін төсеніші ретінде киіз астына төсейді.
Тоқылған шиді қазақтар сияқты қырғыздар да, жартылай көшпелі басқа да шығыс халықтары да пайдаланып келді. Мәселен, оны құрт жайып, тары сүзу үшін шыпта жасау сияқты күнделікті тұрмыс қажетіне де ерте заманнан-ақ пайдаланған.
Тығыз тоқылған шиді күннің суық кезінде киіз үйдің керегесіне тұтқанда үйдің жылы болуына әсері тисе, күннің жылы кезінде туырлығын жоғары түріп қойып, үй ішін салқындатуға жақсы.
Ши өңдеу, тоқу өнерімен қазақтар, қырғыздар, сондай-ақ Орта Азиядағы басқа да халықтарда көбіне әйелдер айналысқан. Жай ғана ақ шиден өзіне керекті күнделікті тұрмыста пайдаланылатын затты әрбір әйел өздері тоқып алады.
Ерте кезде тұрғын үйдің негізгі түрі тек киіз үй болған уақытта ши дайындауға топталып, әйелдермен бірге ер кісілер де баратын болған. Ерлер жағы ши өсімдігін түбімен қопарып оны түйеге, езгіге немесе атқа арту сияқты ауыр жұмыстарды атқарған. Шиді күзге қарай дайындаған.
Ши тоқу үшін ашасы бар екі ағашты белгілі қашықтықта тіке қадап, екі ашаға көлденең ағаш қойып, арнайы жасалған қарапайым станок пайдаланылады. Оны үйдің ішіне, жабық қораға немесе бастырманың астына орнатады. Киіз үйдің ішінде станоктың екі жағындағы ашалы ағашы керегеге байланып (екеуінің арасы қандай нәрсеге арналып тоқылатын шидің еніне байланысты) төменгі жағы жай ғана жерге бекітіледі. Ашаның үстінен көлденең қойылған сырықтың биіктігі түрегеліп тұрып істеуге ыңғайлы болуы тиіс. Өйткені, қой жүнінен көбінесе қоңыр жүннен иіріп, тас немесе басқадай салмақты зат байлаған және бір біріне қарама-қарсы орналасқан екі жіптің екеуін екі қолмен ұстап тұрып, кезекпе-кезек қарсы бағытта сырықтың үстінен асырып отырады. Ондай жіптің арасы 10-15 см болады да, саны жиырма-отыз шамасындай болуы мүмкін. Сөйтіп, көлденең сырықтың үстіне қойылған бір ши бастан-аяқ байланып болған соң екіншісі қойылады, осы тәртіп ши тоқылып біткенше қайталанып отырады. Алғаш тоқи бастағанда төрт шиден ғана қабаттап бекіту шарт емес, оны үш шиден де крест салып байластыруға болады. Мұны ши тоқушылар шыбын қанат деп атайды. Тоқылған шидің алғашқы бастамасы мен соңғы аяқталу кезеңінде шамамен алғанда 20-40 см болуы керек. Бұл шидің екі шеті қалың болып, тез тозып қалмауына себебі тиеді. Ши тоқушылар тоқылған шидің бұл бөлігін қарақұс деп атайды. Шиді байлау үшін қарақұсқа бекітілген бауды шибау деп атайды.
Қазақ халқының саласында ши өңдеу, оған жүн орап, өрнектеп безендіру, түр салып тоқу ісі де ғасырлар бойы атадан балаға мирас қалып жатқан ұлттық өнері болып табылады. Ши бұйымының жалпы сырт көрінісіне қарай: ақ ши, ораулы ши, шым ши деп үш топқа бөлінеді. Мұндай ши түрлері қазақ арасында әрқайсысы өз орнымен әр түрлі мақсатқа пайдаланылады. Мысалы, қабығынан тазартылған ақ шиді көбінесе, ірімшік, т.б. жаю үшін, сондай-ақ сүзгіш шыпта жасау, үйдің төбесін біртегіс сылауға ыңғайлы болу үшін қолданылатын болса, ұзына бойы түсті жүнмен немесе жібекпен оралған шым ши киіз үйдің сәнді жиһазының бірі болып есептеледі. Ал өн бойы тұтас оралмай әр жерінен аралатып оралатын шиді орама ши немесе ораулы ши деп атайды.
Демек, киіз үйдің керегесін орай тұтуға көбінесе жоғарыдағы айтылған шидің соңғы екі түрі: шым ши мен орама ши пайдаланылады. Шым шиді кейде жез ши деп те атайды (бұл ерте уақыттағы жез оралған кезден қалған атау болса керек).
Шым ши тоқу - қазақтың қолөнер саласындағы ұлттық өнерінің ерекше бір түрі. Өрнектеп шым ши тоқуда болсын, халықтың қолөнерінің қайсыбір саласында болмасын, қазақ әйелдерінің шеберлік, көркемдік талғамы өзінің табиғи шынайылығымен көз тартады.
Шым ши тоқуда, негізінен, оюдың композициялық құрылысының маңызы ерекше. Бұл саладағы қазақ шеберлерінің қолданып жүрген қазіргі барлық ою түрлерін композициялық жағынан: толық жекелеген және тұтас ою, бір беткей ұзындық ою (компоненттері бойлай да, көлденең де тепе-теңдіктегі ұзындық ою) болып бөлінеді. Шым ши тоқу өнерінде кездесетін қазақ оюларының ішіндегі жоғарыдағы аталған жекелеген және тұтас ою формасын Шаршы ою деп те ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz