Қой тұқымдарының жіктелуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Ф.7.14-02

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Азық-түлік және мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні Мал өсіру және селекция

Жұмыс тақырыбы: Қой малын өсіруде әртекті жұптау әдістері

Мамандығы 5В080200- Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
(мамандықтың аталуы мен шифрі)

Орындаған: Оспан Г.Е АП-18-7тк______________________
(қолы, студенттің аты-жөні, тобы)

Жетекші ___________________________________ ________________________
(қолы, оқытушының аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)

Жұмыс _____________
бағасы
бағасына қорғалды
____ ____________201___ ж.

Комиссия:
_______________________
қолы, аты-жөні

_______________________ қолы, аты-жөні

Норма бақылау
_______________________
қолы, аты-жөні

Шымкент, 2020 ж.

Ф.7.14-03

М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Азық-түлік және мал шаруашылығының өнімдерінің технологиясы кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
____________Шингисов А.У.
_____________ 201___ ж.

№ ____ ТАПСЫРМАСЫ
Мал өсіру және селекция пәні бойынша курстық жұмыс

Студент: Оспан Г.Е______________ топ:АП-18-7ТК______________
(тегі,аты-жөні) Жұмыс тақырыбы___________________________ __________________________
___________________________________ _________________________________

Берілген мәліметтер:________________________ __________________________

№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
Орындалу мерзімі
Көлемі (парақ саны)

Кіріспе

Негізгі бөлім

Технологиялық бөлім

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны
Формат
1

2

Әдебиеттер: 1.___________________________________ ___________________________________________________________ _________________________________________
2.___________________________________ ___________________________________________________________ _________________________________________
3.___________________________________ ___________________________________________________________ _________________________________________
Тапсырма берілген күні__________, жұмыстың қорғау күні___________________
Жұмыстың жетекшісі__________________________ _______________________
(қызметі, аты-жөні, қолы)

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Мал шаруашылығының негізігі мақсаты мен міндеттерін айқындау және оны кең көлемде пайдалана білу ... ... ... ... ... ... ... ..

8
1.2
Қой тұқымдары және тұқымдық топтары жайлы түсінік ... ... ... ...
9
1.3
Қой тұқымдарының жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
2.1
Қойдың биологиялық ерекшеліктері
12
2.2
Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.3
Будандастыру және оның биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
15
2.4
Қой малын өсіруде әртекті жұптау әдістері
17
2.5

22
2.6

24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
28

Кіріспе

Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған cала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі cалаларымен айналыcпайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланыcты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрcетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл cалада шамамен 1,3 млрд-тан аcтам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбаcыларын қоcатын болcа, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлеcіне cәйкеc елдер индуcтриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүниежүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы cалада еңбек етеді.
Мaл шaруaшылығы - xaлық шaруaшылығының мaңызды сaлaсының бiрi. Maл шapyaшылығына қoй, ешкi, cиыр, жылқы, түйе, шошқа, құс, үй қояны, бұғы, eсeк, бaл aрaсы, ит, жібек құртын өсipy жaтaды. Maл шaруaшылығы хaлқымызды aсa қaжeттi тaғaмдaрмeн, жеңіл өнeркәсiптi құнды iшкiзaттaрмeн, көлікпен және тағы басқалармен қамтамасыз етеді, кейбір өнімдерінен дәрі және түрлі препараттар жасалады. Мaлдың қиы жaқсы тыңaйтқыш, кeйбiр өнiмдeрiнiң қaлдықтapы мaл aзығы үшiн қoлдaнылaды.
Қазақстанда 223 млн. гектар жер көлемінің ауыл-шаруашылығына бөлінген 180 млн. гектары таулы, шөлейтті, табиғи мал жайылатын жайылым болғандықтан мал шаруашылығын дамыту ерекше орын алады. Оған баcты себептердің бірі, бұл реcпубликада табиғи жайылымдардың кеңдігі ауылшаруашылық малын өсіруге өте қолайлы болғандықтан мүмкіндікті пайдалана отырып елімізде экологиялық таза азық-түлік қорын өндіру мүмкіндігінің молдығы болып есептеледі.
Ауылшаруашылық малдарының тұқымқуалаушылық және өзгергіштік қасиеттеріне күшті әсер ететін адам баласының ежелден қолданып келе жатқан тәсілдерінің бірден-бірі әртүрлі мал тұқымдарын будандастыру тәсілін кеңінен қолдану арқылы малдың нәсілдік қасиеттерін тиімді бағытта түбегейлі өзгерту.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында "Аграрлық саясат еңбек өнімділігін түбегейлі арттыруға және өңделген өнімнің экспортын ұлғайтуға бағытталуы керек. Шикізатты қайта өңдеуді қамтамасыз етіп, әлемдік нарықтарға жоғары сапалы дайын өніммен шығуымыз қажет. Бұл мәселені шешуге барлық аграрлық кешеннің түбегейлі бет бұруы маңызды. Аграрлық ғылымды дамыту мәселесі басты назарда болуға тиіс. Ол ең алдымен жаңа технологияларды трансферттеумен және оларды отандық жағдайға бейімдеумен айналысуы қажет. Осыған орай аграрлық университеттердің рөлін қайта қарау керек. Ауыл шаруашылығы субъектілерінің кооператив түрінде жұмыс істеуіне жан-жақты қолдау көрсету керек. Мемлекет бизнеспен бірлесіп, отандық өнімді халықаралық нарыққа шығарудың стратегиялық жолын тауып, ілгерілетуге тиіс. Ауыл шаруашылығын қарқынды дамыту өнімнің сапасы мен экологиялық тазалығын сақтай отырып жүргізілуі қажет. Бұл бүкіл әлемге танылатын Қазақстанда жасалған табиғи азық-түлік брендін қалыптастырып, ілгерілетуге мүмкіндік береді.
Жаңа комбинативтік (қисынды құрастырылған) өзгергіштікті туғызып, нәсілдік қасиетті биологиялық тұрғыдан байыта отырып, малдың дене бітімінің мықтылығын арттыру және гетерозис құбылысының пайда болуына қолайлы жағдай туғызады.
Экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарында, генетикамен селекцияның жетістіктеріне сай малды сапалық жағынан жақсартудың биологиялық жаңа әдістерін пайдалану арқылы мал шаруашылығы өнімдерін өндіру қамтамасыз етіліп отыр.
Бұл міндеттерді орындау үшін ең алдымен мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жолға қоюды, жаңа технологияларды енгізуді белсенді қолға алып, берік жем-шөп қорын жасаудың ұтымды әдістерін іздестіру қажет.
Осы жағдайды еске ескере отырып, Қазақстанда ауыл шаруашылығы малдарын сақтау, қорғау және пайдалану мемлекеттік қамқорлыққа алынып осы бағытта жүйелі түрде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Соған байланысты мал өнімдерін арттырудың бірден-бір тиімді тәсілі мал тұқымдарын будандастыру.
Мал тұқымдарын будандастыруда көздеген мақсатқа жететін нәтижеге байланысты будандастыру мынадай бес түрге бөлінеді: сіңіре будандастыру, қан араластыра будандастыру, заводтық будандастыру, өндірістік, кезек будандастыру.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қой малын өсіруде әртекті жұптау әдістерін білу, үйрену.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Мал шаруашылығының негізігі мақсаты мен міндеттерін айқындау және оны кең көлемде пайдалана білу;
- Малдың тұқымдары және тұқымдық топтары жайлы түсінік;
- Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру әдістері;
- Будандастыру және оның биологиялық ерекшеліктері;
-
-
-
-
-

1 Нeгiзгi бөлiм
1.1 Мал шаруашылығының негізігі мақсаты мен міндеттерін айқындау және оны кең көлемде пайдалана білу.
Еліміздің аумағындағы табиғи жағдайларға байланысты қойдың түрлері де өзгешеленеді екен. "Қазақтың мал шаруашылығы жағдайы" кітабындағы деректерге сәйкес Батыс Қазақстанда - адай, ырғыз, еділбай; Орталық Қазақстанда - қарқаралы, бағаналық көк қасқа қойлары; Солтүстік Қазақстанда - Қостанай; Оңтүстікте - шу, Жуалылык терісаққан, Сарысудын - кер қызыл қойлары; Шығыста - Зайсанның ақ койлары; Жетісудың - кетпен құйрықты қоңыр қойлары кездеседі екен.
Қой - аласа бойлы, жұмсақ жүнді үй жануары. Ересек қойды бір рет қырыққаннан 10 келі жүн шығуы мүмкін екен. Қой көшпелі қазақтардың кисе киімі, жесе тамағы оның тұрмыстағы пайдасы түйе мен жылқы жануарынан да арғық десек те болады. Жер ыңғайы мен шөпті де аса көп талғамайды. Қазақ халқы қой малының еті - уыз да, сүті - бал, жүні - жібек, елтірісі - алтын деп есептеген.
Қой (лат. Ovis aries) -- қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайыратын жұптұяқты мал. Қой неолит дәуірінде қолға үйретіле бастаған бәрімізге белгілі жабайы қойлардан (арқар және муфлон) шыққан. Дүние жүзінің 170-тен аса елінде 650-дей қой тұқымдары мен тұқымдық топтары бар. Қойдың дене ұзындығы 60 - 110 сантиметр, шоқтығының биіктігі 55 - 100 сантиметр. 12 - 15 жыл тіршілік етеді. 5 - 7 айлығында жетіледі, 15 - 18 айында ғана күйекке жіберіледі. Саулықтарының буаздық мерзімі 145 - 155 тәулікке созылады. Көпшілігі жалқы, кейде егіз туады.
Бір отардағы қой саны жасына, жынысына, басқа да ерекшіліктеріне байланысты алты жүз бен мыңның арасында болады. Үлкен фермаларда, шаруашылықтарда қойларды саулық, тұсақ, тоқты, ісек, қошқарлар отарына бөледі. Биязы жүнді және асыл тұқымды қозыларды үш жарым төр айларында, қылшық жүнді үш төрт айлығында бөліп, отар құрады. Еркек және ұрғашы тоқтылардан бөлек отар жасалынады. Жас төлдерден құралған отарларды бөлек жақсы жайылымдарға жаяды, жеммен үстеп қорректендіреді. Отарлар бір- бірімен араластырылмайды, үш төрт адамнан құралған малшылар (шопандар) бағып күтеді. Қозылар 1,5 айлығында отармен бірге бағылады, 3 - 4 айлығында енесінен айырып, еркек және ұрғашы қозыны жеке отарға бөледі. Қ-ды жасына қарай қозы, марқа қозы, тоқты, ісек, тағыда басқа деп атайды; төлдеген қойлар - саулық, 1 жыл төлдемеген қойлар - қысыр, бірнеше жыл төлдемегендерін - ту қой деп атайды.
Қой шаруашылығы Қазақcтан мал шаруашылығының жетекші cалаcы болып келген және cолай бола береді. Оның cебебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. га жуық жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері және баcқа да өнімдерді өндіруге болады. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым cан алуан жаңалықтарымен, жаңа технологияларымен, cелекция әдіcтерімен байытылды. ТМД елдеріндегі барлық қой cанының үштен бірінің жуығы Қазақcтанда шоғырланған. Реcпубликамызда алдағы жылдары қой шаруашылығын онан әрі өркендету жөніндегі көптеген ауқымды міндеттер белгіленген. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор. Қой малы адамға қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қатар, биологиялық қаcиеттеріне байланыcты дүние жүзінің барлық континенттерінде өcіріледі. Қазақстан Реcпубликаcының жер көлемінің cекcен пайызы табиғи жайылымдар болғандықтан, қой cанын көбейтуге және өнімін жоғарылатуда қолайлы жағдай болып cаналады. Ірі қара және баcқа малдарға қарағанда қой жайылымды тиімді пайдаланатын мал. Қазақстанның жер байлығын, табиғи-климаттық ерекшеліктеріне байланыcты қой шаруашылығын өркендету реcпубликамыздың ең маңызды cалаларының бірі болып cаналады. Бүгінгі таңда қой шаруашылығының өнімділігін арттыру түрлі әдістермен жүзеге аcырылуда.
Онымен қоса қой шаруашылығынан халықтың мұқтажына керекті ең құнды заттар алады, олар: жүн, тері, ет, cүт, елтірі, май, сүйек тағы баcқалар. Бұлардың ішіндегі халыққа ең керектісі, бағалысы жүн өнімі. Себебі жүннен неше түрлі құнды да бағалы киімдер тігіледі, басқа да адам өміріне керекті әр түрлі заттар бұйымдар жасайды. Қаракөл қозыларының терісі тек біздің елде емес басқа шет мемлекеттердің өзінде үлкен құндылықпен бағаланады. Соңғы кезде қой терісінен жасалатын неше түрлі сәнді тондарға баға жоқ.Қой шаруашылығының халыққа беретін өнімдердің ішінде қой еті де жеке орын алады. Орта Азия республикаларында Қазақстанда қой етінің өнімінің сыбағалы үлесі 29-31 % -ке жетеді. Түркімен республикасында 50 %-ке дейін барады.Қазақстан жалпы қой басынан, жүн және ет өндіру көрсеткішінен бұрынғы Кеңес Одағында екінші орын алады. Бірінші орында-Ресей. Ерте кезде Қазақстанда негізінен қылшық жүнді етті-майлы қой тұқымдары өссе, кейін айталық біздің республикада жаңадан биязы, биязылау жүнді, етті биязылау жүнді қой тұқымдары пайда болды.

1.2 Қой тұқымдары және тұқымдық топтары жайлы түсінік
Мал тұқымы туралы түсінік. Үй хайуанаттарының белгілі бір түрі, яғни әр түлік мал тұқымдарына бөлінеді. Мал тұқымы жабайы түрлерде кездеспейді. Мал тұқымы зоологиялық емес, зоотехникалық ұғым. Мал тұқымы деген ұғым алғаш ХІІ ғасырда малдың жекелеген жақсы тобы шығарылып, оларды басқа мал тобын жақсартуға пайдалануға байланысты қалыптаса бастаған.
Мал тұқымы туралы ғалымдардың берген анықтамасы өте көп. Бірақ олардың әрқайсысы мал тұқымы ұғымының мәнін толық қамти алмайды. Бірі оның бірілігіне, тұрақтылығына мән берсе, екіншісі ұқсастығына, үшіншісі біртектілігіне т.б мән береді. Көптеген анықтамаларды негізге ала отырып, мал тұқымы деп белгілі бір әлеуметтік-экономикалық жағдайда адам еңбегі нәтижесінде қалыптасқан, шығу тегі мен тарихы ортақ, тіршілік ортасында талғамы бір, ұқсас, дене құрылысы мен өніміділік ерекшеліктері бірдей және бұл қасиеттерін ұрпағына тұрақты толық бере алатын, түліктің бір үлкен тобын айтамыз - деп жазады Ә. Б. Байжұманов[3].
Сонымен мал тұқымын адам өзінің белгілі бір қажеттілігін қамтамасыз ету үшін көп жылғы еңбегі арқылы шығарады. Мал тұқымының басты қасиеттері: шыққан тегінің бірлігі, белгілі бір табиғи және технологиялық жағдайда өніп - өсуге бейімділігі, тұқымның өздеріне тән, шаруашылыққа айқын белгілі болған тиімді қасиеттерінің болуы, сол қасиеттерінің беріктігі мен белгілерінің өзгергіштігі және қажетті мөлшерде сандық құрамының болуы. В. Ф. Красота, В. Т. Лобанов, Т. Г. Джапаридзелердің айтуынша мал тұқымының бұл қасиеттері бір-бірімен өте тығыз байланысты, бір-біріне себепші, бірін-бірі толықтырып отырады, жалпы мал тұқымының қалыптасып, талапқа сай дамып отыруының басты шарттары.
Анықталған тұқымға қажетті малдың саны оның құндылығына, бейімділігіне, өсімталдығына байланысты. Қазіргі уақытта тұқымның сандық құрамы әр түлік бойынша, жаңа мал тұқымын бекіткен нұсқауда көрсетілген. Тұқым мал шаруашылықта негізгі өндіріс құралы. Мал өнімін молайту қажеттігіі талабына сай интенсивті мал шаруашылығын ұйымдастырудың алғы шарттарының бірі-жоғары өнімді мал тұқымын өсіру. Сондықтан шаруашылықта селекция жұмысын ұйымдастыру қажетті және тиімді мал тұқымын таңдап алудан басталады, мұның өзі мал шаруашылығын рентабельді жүргізудің алғы шарты болып саналады.
В. Ф. Красотаның ойынша: Мал тұқымдарының құрылымы күрделі. Олардың құрамына шыққан тегі бір болғанымен генотипі әр түрлі малдар кіреді. Бірақ мал тұқымы әр түрлі генотиптердің жай қоспасы емес, онда әр түрлі генотиптер белгілі бір жүйеге келтірілген, өзіндік ерекшеліктері бар әр түрлі құрылымдық бөліктерден тұрады. Мал тұқымдарының құрылымдық бөліктеріне аймақтық тип, тұқым ішіндегі тип, зауыттық тип, аталық із және аналық ұя жатады.
Қ. Н. Бегімбеков, А. Ә. Төреханов, Ә. Б. Байжұмановтардың айтуынша aймақтық тип ауа райында ерекшеліктері бар жер жағдайында жақсы бейімделген, тұқымның үлкен бір бөлігі. Кез-келген тұқымда аймақтық тип болуы шарт емес. Ол тек ареалы кең, әр түрлі аймақтарда өсуге жақсы бейімделген мал тұқымдарының құрамында болады. Мысалға Украинада өсетін қырдың қызыл сиырының республикамызда қазақстандық аймақтық типі бар. Сиырдың симменталь тұқымы бойынша қазіргі уақытта елімізде украиналық, воронеждік, қазақстандық т.б аймақтық тип қалптасты. Олардың әрқайсысының өсіп отырған экологиясына бейімделу нәтижесінде өзіндік ерекшеліктері бар.
Сонымен аймақтық тип тұқымның экологиялық жіктелу нәтижесінде пайда болады. Тұқым ішіндегі әртүрлі аймақтық тип болуы, оны одан әрі жетілдіруге қолайлы жағдай туғызады. Соңғы уақытта мал тұқымын асылдандыру жұмысын кең масштабты көлемде жүргізуге көшуге байланысты тұқымды жақсарту үшін, аймақтық типті ұтымды пайдаланудың мүмкіншілігі артып отыр.
Тұқым ішіндегі тип. Мал тұқымы құрамында жалпы тұқымға ортақ қасиеттерімен қатар өнім бағытында, дене бітім мен пішінінде, тіршілік ортасы әсерлеріне төзімділігіне қарай болатын ерекшеліктері бар тұқым топтары болады. Мысалы Орловтың желісті жылқысының тұқымында үш түрлі ішкі тип бар: сом денелі, салмақты, ұшқырлығы сәл төмен (Лужок айғыр ұрпақтары сипаттас); ірі денелі, бітімі мығым, ұшқырлығы қарқынды (Громадный мен Крепыш, Ловчий мен Улов және т.б айғырлардан тараған ұрпақтар). Алатау сиырының құрамында сүтті-етті және етті-сүтті бағыттарға бейім екі түрлі өнімдік типтер қалыптасқан.
Зауыттық тип - өнімінде өзіндік ерекшеліктері бар және оларды ұрпақтарына тұрақты бере алатын, асыл тұқымды мал өсіретін зауыттың табыны. Зауыттық тип селекционерлердің ұзақ жыл бойы бір мақсатта жүргізілген қатаң сұрыптау, тиянақты жұп таңдау және малды жүйелі азықтандыру нәтижесінде қалыптасады.
Аталық із(зауыттық линия) - деп мол өнімді еркек малдан тараған соған ұқсас жоғары өнімді мал тобын айтамыз. Аталық ізге оның негізін салушыға туыстық қатысы бар және өнімді линия стандартына сәйкес келетін барлық малдарды жатқызады.
Аналық ұя (семейство) - деп мол өнімді ұрғашы малдан тараған, анасына ұқсас өнімді, ұрғашы ұрпақтар тобын айтамыз. Бұл топ та мақсатты жүргізілген селекциялық жұмыстар негізінде қалыптасады. Өздеріне тән өнімділік, биологиялық ерекшеліктерін ұрпақтарына тұрақты бере алады. Құс шаруашылығында бұл ұғымға шағылыстыруға тағайындалған қораз бен тауықтар тобы және олардан алынған ұрпақтарды жатқызады. Малдың бір түрі ішінде кездесетін құрылымдық бөліктердің бірі-тұқымдық топ (породная группа).
Тұқымдық топ - деп адамның белгілі бір шаруашылық және табиғи жағдайда жүргізілген творчестволық еңбегінің нәтижесінде қалыптасқан, құнды өнімдік, немесе биолгиялық ерекшеліктері бар және оны ұрпағына жеткілікті дәрежеде бере алатын мал тобын айтамыз. Тұқымдық топтың мал тұқымынан басты айырмашылығы, оның саны мен генаологиялық құрылымы ұзақ уақыт өзара шағылыстыруға әлі жеткіліксіздігінде. Тұқымды топтың саны қажетті мөлшерге жетіп, өнімдік құнды ерекшеліктері мен нәсілдік қасиеттері сақталса, оны жаңа мал тұқымы ретінде бекітеді.
Жоғарыда айтылған құрылымдық бөліктер мал тұқымын қоғамның қажетіне сай жетілдіріліп отыруға қажетті шарт. Мал тұқымының күрделі құрылымын сақтау үшін, асылдандыру жұмысын үздіксіз жүргізу қажет. Шаруашылыққа пайдалы белгілері бойынша тұқым арасында қажетті өзгергіштік туғызу және де тұқымның біртұтастығын, біршама тарихи тұқрақтылығын сақтау, тек қана жүйелі селекциялық жұмыс нәтижесінде ғана іске асырылады - деп тұжырымдайды А. П. Маркушин.
Алтай қойы - биязы жүнді қой тұқымы. Ресейдің Алтай өлкесіңде жергілікті сібір мериносының саулықтарын басыңда американ рамбульесі, кейінірек аскания, кавказ, австрия мериносының қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы шығарылған. Ол 1928-48 жж Алтай өлкесінің асыл тұқымды шаруашылықтарында жергілікті сібір мериносы саулықтарын америка рамбульесінің қошқарларымен будандастыру арқылы алынған. Қошқарлары мүйізді, саулықтары тоқал келеді. Қошқарларының орташа салмағы 90-100 кг, саулығы 50-60 кг тартады; қошқардан 14-18 кг, саулықтан 6-7 кг жүн қырқылады. Жүні таза, шығымы 45-48%, талшығының жіңішкелігі 64-сапада, ұзындығы 8-10см, әр 100 саулықтан 150-160 қозы алынады. Алтай қойы дене бітімі мықгы, сүйегі берік, қошқары мүйізді, саулығы көпшілігінде тоқал. Терісі тығыз, қыртысты, мойнында толық шеңберлі 1-2 тері қатпары болады. А.қ. жүнділігі жоғары, жүні сапалы. Асыл тұқымды қой зауыттарында әр қойдан, орта есеппен, 3,5-4,0 кг-ға дейін таза жүн өндіріледі. Жүн талшығының ұзындығы - саулықтарда - 7,5-8,5 см, қошқарларда - 8-10 см. А.қ. өсімтал, әр жүз саулықтан 150-160 қозы алынады. Орта есеппен қошқарларының салмағы - 90-110 кг, саулықтарынікі - 50-60 кг тартады. Алтай қойы суыққа төзімді, көнбіс келеді. Кезінде Алтай қойы Қазақстанға жиі әкелініп, Республикамыздың шығыс, солтүстік-шығыс аймақтарында биязы жүнді қой шаруашылығының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді.
Гемпшир қойы -- қысқа жүнді, тез жетілгіш қойдың бір тұқымы. Гемпшир қойы XIX ғасырдың орта шенінде Англияның Гемпшир деген жерінде өсіріліп шығарылған; саулығының тірілей салмағы 65 -- 80 кг, қошқардың салмағы -- 95 -- 100 кг. Гемпшир қойының 100 саулығы 115 -- 120 қозы туады. Гемпшир қойы КСРО-ның Европалық бөлегінің орталық және батыс аудандарында өсіріліп, қылшық жүнді қойлармен будандастырылады.
Еділбай қойы - ет-май өндіру бағытында өсірілетін қылшық жүнді, құйрықты қазақы қой тұқымының бір түрі. 19 ғасырдың аяғында Еділ-Жайық бойынан тараған. Құрғақ және шөлейт аймақтарда өсіруге бейімделген. Түсі бозғылт, қызыл қоңыр, көбінесе қара болады. Дене бітімі мығым, басы үлкен, тұрқы ұзын, жоталы, кеудесі кең, құйрығы үлкен. Қошқарының тірідей салм. 100 - 120 кг (160 кг-ға дейін), саулығы 65 - 75 кг (115 кг-ға дейін), қозысы енесінен айырғанда 40 - 45 кг тартады. Еділбай қойы өсімтал келеді, тез ет алады. Семіз ісектің сойыс салм. 40 - 45 кг, құйрық майы 10 - 12 кг. Ет түсімі 50 - 55%. Жүн түсімі де басқа құйрықты қой тұқымдарынан жоғары, түбіті көбірек, қылшығының ұзындығы 15 см, жіңішке әрі жұмсақ. Қошқарынан 3,5 - 5 кг, саулығынан 2,3 - 2,6 кг, қозысынан 0,6 - 1,0 кг жүн қырқылады. Әр 100 саулықтан 110 - 115 қозы алынады. Еділбай қойы құйрықты қазақы қой тұқымдарын жақсарту үшін пайдаланылады. Көбінесе Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстарында өсіріледі.
Сараджа қойы -- ұяң жүнді, құйрықты қой тұқымы. Жергілікті құйрықты қойды ұзақ сұрыптау нәтижесінде Түрікменстанда шығарылған. Мары қ. маңындағы Сары-Джа а-ның құрметіне аталған. 20 ғ-дың 2-жартысында еттілік қасиетін жақсарту үшін дегерес қойымен будандастырылды. Сараджа қойының дене бітімі мықты, омырауы кең, сүйегі ірі, етті. Жайылымда қысы-жазы бағуға бейімделген. Қошқары 90 -- 100 кг, саулығы 50 -- 75 кг, 5 айлық еркек тоқтысы 35 -- 37 кг, ұрғашы тоқтысы 26 -- 32 кг салмақ тартады. Бордақыланған ісектерінің ет түсімі 60%-ға, құйрық майы 6 -- 7 кг-ға дейін жетеді. Басқа ұяң жүнді қой тұқымдарына қарағанда Сараджа қойының жүнінің сапасы жоғары, түсі ақ, 75%-ы түбіт (ұзындығы 12 -- 19 см, жіңішкелігі 19 мкм), қылшығы аз, майда. Сараджа қойының жүнінен тоқылған кілем жоғары бағаланады. Қошқарынан 3,7 -- 4,5, саулығынан 3,5 -- 3 кг жүн қырқылады, таза жүн түсімі 50 -- 60%. Сараджа қойының қошқарларын қылшық жүнді құйрықты қойлардың жүнінің сапасын жақсарту үшін пайдаланады. Бұл тұқымды будандастыруға пайдалану арқылы Тәжікстанда тәжік қойы, Қазақстанда Ақтөбе мен Қарағанды облыстарында өсірілетін қазақтың ұяң жүнді құйрықты қойы шығарылды.

1.3 Қой тұқымдарының жіктелуі
Қой тұқымдары нақты міндетке байланысты екі түрлі жүйенің біреуіне ғана: зоологиялық немесе өндірістік болып жіктеледі.
Зоологиялық жіктелу бойынша басқа ауылшаруашылық малдары сияқты бас қаңқасының әр түрлі белгілері бойынша емес, құйрық пішіні мен ұзындығы бойынша құрылған. Бұл жіктелу бас қаңқасынан қарағанда көп дәрежеде құйрық пішіні мен көлеміне байланысты қой топтары арасында биологиялық ерекшеліктері кеш енінен көрініс тапты. Құйрық ұзындығы осы жіктелуге сәйкес абсолютті көлеміне байланысты 5 топқа: қысқа құйыршықты, ұзын құйрышықты, құйыршықты, май құйыршықты және африкандық иректелген деп бөлуді ұсынды. Кейінен бұл жіктелу Г. Натузиус, Н.П. Чарвинский, М.Ф. Ивановтардың енгізген өзгерістері мен толықтырулары мен бекітілді.
Нақтырақ айтқанда зоологиялық жіктелу бойынша барлық қой тұқымдары құйыршық пішіні мен ұзындығына байланысты: қысқа майсыз құйыршықты , ұзын масызқұйыршықты, қысқа май құйыршықты, ұзын майқұйыршықты және құйрықты деп бес топқа бөлінеді.
АҚШ-та (Оңтүстік Дакота штаты) бұл жіктеуге жатпайтын құыршықсыз қой тұқымы шығарылған. Сондықтан, осы жіктелуге алтыншы топқа құыршықсыз қойларды қосуды талап етілген. (кесте 2.1).
Қойлардың зоологиялық жіктелуі
Қой топтары
Құйыршық пішіні мен ұзындығы
Аталас топқа жататын тұқымдар және тұқымдық қой топтары
1
2
3
Қысқа майсыз құйыршықты
Құйыршығы қысқа, құйыршықтың ұшы тілерсекке жетпейді. Омыртқа саны 10-12. Сырт көзге май жиналуы байқалмайды.
Роман, солтүстік қысқа құйрықты
Ұзын майсыз құйыршықты
Құйыршығы ұзын, тілерсектен төмен түскен, май жиналуы байқалмайды. Омыртқа саны 22-24.
Барлық биязы жүнді қой тұқымдары, тез жетілетін етті қой тұқымдары
Қысқа май құйыршықты
Құйыршығы қысқа, тілерсекке ұзындығы табиғи жағдайда жетпейді. Құйыршық түбінде май жиналуы кішкене жастықша тәрізді. Омыртқа саны 10-12.
Бурят, Тувин, Абасси
Ұзын май құйыршықты
Құйыршығы ұзын май жинауы жақсы көрінеді. Табиғи жағдайда ұзындығы кейде тілерсекке жетпейді, көбінесе осы қалпын сақтайды немесе одан біраз тқмен болады. Май жиналуы дөңгелек тәрізді немесе қысыңқы клин тәрізді болады. Мысалы қаракөл қой тұқымы, омыртқа саны 22-24.
Қаракөл, Кучугуров
Құйрықты
Құйыршық түбінде жастық тәрізді май жиналған. Ол тілерсекке қарай бағыт алған, салбыраңқы болып келетін құйрық. Құйыршығы өте қысқа және дұрыс жетілмеген, құйрықпен жабылған, құйыршығы көрінбейді. Құйыршық омыртқасының саны 5-6.
Еділбай, гиссар, қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойы, құйрықты ұяң жүнді қой, биязылау кросбредті етті-жүнді дегерес, атырау тұқымы, Сараджа
Құйыршықсыз
Құйыршығы жоқ
АҚШ-та Оңтүстік Дакота штатында өсіріледі
Құйыршықтағы май жиналу көлемі мен ұзындғы пішіні зор ұқсастыққа ие. Сондықтан бұл жіктелу бойынша әр түрлі будандарды ажырату сәтті бола бермейді.
Алайда, зоологиялық жіктелуді ғылыми- маңызы зор, ол арқылы әр түрлі тұқымдар арасындағы айырмашылықты немесе биологиялық ұқсастық дәрежесін талқылауға мүмкіндік туғызады. Ал бұл тұқымды тәжірибиеде аудандастыру мен будандастыру үшін сұрыптауға қажет. Бірақ зоологиялық топтардың көбісі, өнімділік бағыты бойынша, әр түрлі болып келеді де, біразы ғана нақты сипат алады. Мәселен, ұзын майсыз құйыршықты қой тобына; биязы жүнді, етті және елтірілі, әр түрлі қылшық жүнді қой, тұқымдары кіреді. Сондықтан, өндірістік мақсатта, жалғыз зоологиялық жіктелу жеткіліксіз болғандықтан оны өндірістік (шаруашылық) жіктелу толықтырады.
М.Ф.Иванов ұсынған өндірістік жіктелу қой малдарының өнімділік бағытын сипаттайды. Бұл жіктелу өндіріс үшін неғұрлым тиімді, бірақ ол біраз шарттардан тұрады. Өйткені бірдей қой тұқымдары кейде әр түрлі аудандарда әр түрлі мақсаттарда өсіреді. Мысалы, цигай қой тұқымы Балқан елді мекенінде, сүті - етті мал ретінде пайдаланады. Цигай қой тұқымының сүт өнімділігі бұл жерде халықты тамақпен қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Алайда, көптеген тұқымдардың негізгі өнімділік бағыты нақты көрініс табады. Сондықтан өндірістік жіктелу қазіргі уақытта сәтті қолданылуда. Және қой шаруашылығында жаңа тұқым шығару мен қолда, бар тұқымдарды дамыту оған енгізілген өзгерістер мен толықтырулар сәйкес келеді.

2. Технологиялық бөлім
2.1 Қойдың биологиялық ерекшеліктері
Қойдың биологиялық ерекшеліктері - бұл қоршаған орта, жағдайында организмнің жауап беру (реакциясы) ерекшеліктері мен белгілі бір мөлшердегі өнімділігін айқындайтын, морфофизиологиялық, қасиеттердің жиынтығы. Мал өнімділігінің генетикалық потенциалын толық пайдалану үшін, осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, оларды азықтандыру, күтіп- бағу керек.
Қолда өсірілетін қой малдарының басты ерекшеліктері - әр түрлі жағдайға бейімделігіне және икемделгіне потенциалының өте жоғарлығы. Ол көптеген қой тұқымдарының экологиялық жағдайлары әр түрлі жерлерде - шөл, биік таулы, далалы және т. б. аймақтарда өсіп, таралуына мүмкіндік туғызады.
Қой малдары жайылым жағдайында өсіруге жақсы бейімделген. Жануарлар қоректенетін 800 түрлі өсімдіктің 520-дан аса түрінен қой, 460- мүйізді ірі қара, 416- жылқы малдары пайдаланады. Сонымен қатар қой малдары 146 түрлі жусанның 91, жылқы малдары -39, сиыр малдары - 24 түрімен қоректенеді, ал 181 түрлі солянканың -132, жылқы-48, сиыр-39 түрің қорек етеді. Қой өтпелі кезеңдерге бейімделгіні және далалы шөл, шөлейт, таулы, биік таулы аймақтардың жайылымдарының өсімдіктерін қоректене береді.
Бұл тек физиологиялық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар анатомиялық ерекшеліктерімен де сипатталады. Мәселен, қой малдарының басын, бет бөлігі үшкір келіп сүйірленген, тістері қиғаш орналасу өткір, ерні жұқа жылдам қозғалады, сондықтан олар өсімдік тапшы, өсімі жерлерден де азығын тауып жейді.
Қой малдары тек қана жайылымның барлық түрін ғана қолданып қоймайды. Сонымен қатар жайылым сапсына талғампаз емес, оған өсімдіктің барлық түрімен: иісі ашты тікенекті, көп бөлігі арамшөпті өсімдіктермен қоректенетіндігі дәлел болады. Бұл тәжірибелік құндылығы жоғары қасиеттернің бірі, яғни ол ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге жарамсыз немесе басқа ауыл шаруашылығы малдары пайдаланбайтын жерлерді пайдалану тиімділігін жоғарлатады.
Қойлардың ас қорыту мүшесі қатаң азықтарды жақсы қорытуға және қоректік заттарды жақсы сіңдіруге бейімделген. Бұл ерекшілік қой ішегінің денесінен 30 ретке ұзындығымен байланысты, ал, бұл мүйізді ірі қарада- 20-22 ретке, шошқада -12 ретке, жылқыда-15 ретке ғана ұзын. Сонымен қатар қойлар жайылым малдары болғандықтан жайылымға өте қабілетті. Бұл жағдайда мал асқазаны зор маңызға ие. Ол 4 бөлімнен үлкен қарын, тақия қарын, кітапша қарын және ұлтабардан тұрады. Ұлтабар ғана асқазан безінен асқазан сөлін бөледі.Үлкен қарын, кітапша және тақия қарының без ұлпалары болмағандықтан оларды асқазан алды, ал ұлтабарды - нағыз асқазан деп атады.
Асқазан алды қарыны азықтағы қоректік заттардың қорытылуында зор роль атқарады. Әсіресе, қатаң азықтардың үлкен қарында ферменттер мен бактериялардың әсерінен азықтың құрамындағы ұсақ және ірі заттардың ыдырауы өтеді.
Үлкен қарында азықтағы қант пен крахмалды 95%-ға және қорытылатын клетчатка -50% дейін ыдырайды. Ал қалған пайдалылыған клечатканың ыдырамай қалған бөлігі асқорытудың келесі бөлімдеріне өтеді.
Үлкен қарныдағы көмірсулардың микробиольді ыдырау кезінде ұшқым май қышқылдары түзіледі, әсіресе, сірке қышықылы, сонымен қатар күйістілердің жалпы энергияға қажеттілігінің 40%-дай мөлшерін жабатын, пропионды және майлы қышқылдар түзіледі.
Қойлардың ас қорытуындағы азотты заттардың қорытылу ерекшелгі, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.