Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
Қазақстан республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық жоғарғы колледж
Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту ПЦК-сы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды дұрыс әрекет құндылықтарының қасиеттеріне тәрбиелеу
Орындаған: Тілеуқұл Алтынай Қанатқызы
Жетекшісі: Серикова Забира
Тараз қаласы
2020 оқу жылы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Мектеп жасына дейінгі балаларға ертегіні түсіндірудің теориялық негіздері
1.1 Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..4
1.2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелеу құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..6
ІІ тарау. Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін қалыптасытру әдістері.
2.1. Ертегі арқылы балалардың бойында дұрыс мінез-құлықты қалыптастыру ... ... ... ...16
2.2 Мектеп жасындағы балаларға ертегіні пайдалану әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиетттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қосымша беттер
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Мектеп жасына дейінгі балалар әрдайым өздерін қалыптастыру процесі үстінде болатыны анық. Яғни, балалар өздерінің ойларын тұрақты қалыптастырып үйгермегендіктен, ересектердің әрекеттерінен, сөйлеген сөздерінен белгілі мөлшерде үлгі алады. Осы себепті ересектер тұрғысынан балаларға оңтайлы әсер етуге болады. Үлкендер балаларға адами құндылықтарды борйларына қалыптастрыу үшін оларға ең қарапайым жолы сендіре және түсіндіре алулары керек. Кішкентай бала сенген нәрсесіне байланысты әрекет жасайтындықтан, оларды дұрыс адами құндылықтарды көрсете алатын әртүрлі кейіпкерлердің қызықты оқиғаларына сендіруге болады. Ал мұндай жарқын оқиғаларға бірден-бір қанық жанр түрі ол-ертегі. Ертегі-халық ауыз әдебиетінің бір түрі. Кішкентайынан ертегінің сусынына шөлі қанып өскен бала, тек қана әр алуан оқиғалармен таныс болып қана қоймайды. Ол өз кезегінде балаларды жақсы мен жаманның айырмасын анықтауға, жағымсыз кеіпкерлердің әрекетін қайталамауға үгіттейді. Балалар өздері жақсы деп тапқан кейіпкерлерді өздерінің бойындағы қасиеттермен салыстыра отырып, бұрынғыдан да жақсырақ көрінуге, кейіпкер сияқты батыл немесе қайырымды болуға тырысады. Яғни, бұл жағдайдан аңғарарымыз ертегі арқылы тек балалардың фантазиясын дамытып қана қоймай, бірнеше мәселенің басын шешуге әбден болады. Ертегі көмегімен жақсы және жаманның ара-жігін ажыратып, жақсы қасиеттерге баулу, сөздік қорын байыту, ертегі жанрларына байланысты танымдық қасиеттерін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Балалармен бірге ертегілерді оқып-талдау арқылы, адам бойындағы ең асыл қасиеттердің қандай болатынын ұғындыру. Ертегідегі жағымды кейіпкерлердің жақсы өмір сүретіндігі сияқты, өмірде де жақсы мінез-құлыққа ие адамдардың өмірлері ертегідегідей шуақты болатынына балаларды сендіре отырып, жағымды қасиеттерді бойларына сіңіру. Адамдармен жақсы қарым-қатынас жасауға, мейірімді болу сияқты құндылықтарға тәрбиелеу, өмірлік оң көзқарастарды түсіндіру. Баланың қиялын есте сақтауын шығармашылық қабілетін дамыту, ойдан әңгіме, ертегі шығарып айтуға дағдыландыру. Театрлық іс - әрекетті ертегілерді пайдалана отырып ойын дамыту. Баланы қоршаған ортаға, адамдарға, құрбыларына, өзіне деген қарым - қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері: -Жұмыстың теориялық мәнін ашу; -Адамгершілік тәрбиесіне қалыптастыру жолдарын анықтау; -Мінез-құлық тәрбиесін дұрыс қалыптасу жолының маңыздылығын дәлелдеу; -Тақырыптың мағынасын арттыратын материалдар жинақтау; -Эксперименттер арқылы қорытынды шығару.
Зерттеу әдістері: Әдебиеттерді талдау; Қолданылған әдебиеттерді салыстыру; Ой қорытыныдысын жасау; Эксперименттер ұйымдастыру : 1. Анықтау эксперименті 2. Қалыптастыру эксперименті 3. Тексеру эксперименті Сахналау (атрибуттар, қуыршақтар арқылы) Түсіндіру, әңгіме құру Сұрақ-жауап (ТРИЗ технологиясы)
Зерттеу нысаны: № 26 Нұрай бөбекжай-бақшасы
Зерттеу пәні: Психология
Зерттеу болжамы:
Балалардың ертегіге деген қызығушылықтары артып, жалықпай тыңдап, топ балаларымен бірге талдап, саралай білулерін, бір-біріне өздері білетін жақсы ертегілерді айтып беру арқылы өз араларында жаңа ертегі оқып келіп, бір-бірін жаңа нәрсе білуге шабыттандыруды жоспарлаймын. Өздері айтқан ертегі кейіпкерлері сияқты адами құндылықтарға бай болып өсуді армандатып, оның мүмкін екендігін түсіндіру. Және соған сай әрекет жасайтын балалардың дұрыс мінез-құлық құндылықтарын меңгеруін болжаймын.
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға ертегіні түсіндірудің
теориялық негіздері
1.1. Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі-ертегі. Сондай-ақ, ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақта ол баланың ой-қиялын ұштайды. Мінез-құлқын, ерік-жігерін, сөйлеу қабілетін, сөздік қорын қалыптастырады. Ертегіні оқытуда оның жанрлық ерекшелігін ескеріп, тәрбиелік мақсатына айырықша көңіл бөлгеніміз жөн. Б.Момышұлы Ұшқан ұя мемуарлық кітабында Ертегісіз өскен бала-рухани мүгедек адам.Біздің қазіргі балаларымызға ертегіні ата-аналары айтып бермейді.Ал бесікте жатқанда құлағына анасының әлди үні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қалмаса деп қорқамын-деген екен.[7]. Әсіресе, ертегінің мектеп жасына дейінгі балаға тигізер әсері мол. Бала тұлғасының интелектуалды-шығармашылық және креативті әлеуметін дамыту мәселесі ғаламдық білім беру кеңестігінің басты міндеттері болып табылады. Қиял-біздің өміріміздің бір қыры. Көз алдымызға елестетіп көрейікші, адамда қиялдау қабілеті болмаса,ғажайып өнер туындылары, түрлі ғылым жаңалықтары тумаған болар еді. Балалардың даму үшін ең алдымен оның қиялдай білу қабілетін дамыту керек. Ал ертегі баланы төзімділікке, шыдамдылыққа, тапқырлыққа, еңбекқорлыққа шақырып, мақтаншық пен сараңдықты табалайды. Әділеттілікті қолдап, сезімтал ұяң мейірімді жандарды алдау мен арбаудан қорғайды. Ертегі түрлерін әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып балаға жеткізе білу керек. Ертегіні баяндай отырып, мұңаюға, шаттануға үйрету, балаларды қызықтырып ой-қиялын дамыту оны баяндауға жетелеу, сөздік жұмыстар арқылы сөздік қорын байыту, ертегі кейіпкерлерін талдау барысында жағымды мен жағымсыздықты ажыратып, кішіпейілділікке, адамгершілікке, қамқорлыққа тәрбиелейміз. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі,адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанына, туып-өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т. Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта отырып: Ертегі-рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылымыз ажыратып, жүрекпен ғана түсіне алатын, материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілетін көрінісі,-деп анықтама береді. [1] Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік мәні жағынан қарағанда ертегілер көрнекті көркем құбылыс болып табылады. Оның маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелеген құбылыстартар фантастикалық бейнелермен әсерленіп көрсетілгенімен, шын мәнінде олардың мазмұны объективті болмыстың көрінісі болып табылады. Мысалы, Ер Төстік ертегісінің мазмұнында Ер Төстікке жұт кезіндегі жоғалып кеткен ағаларын іздеп табу үшін жер астына түсіп, Шойынқұлақпен жекпе-жекпе шығып, жыландар патшалығына барып, жолда айнымас достары-Көлтауысар, Таусоғар және тағы да басқа жер асты өнерпаздарының көмегімен кездескен қиыншылықтарды жеңіп отырады [6]. Сонымен қатар Темір хан елінде өз мергендігін көрсетеді, айдаһармен алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Бұдан біздің түсінетініміз, ертегіде Төстіктің асқан ерлігімен қатар бауырмалдылығы, достыққа берік болуы, мақсатына жету жолындағы қиыншылықьарға төзімділігі әсірелеп беріледі. Және де қазақ хандығының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағандығын, оларды қадірлей білуге ұл-қыздарын жастайынан үйрететіндігін байқауға болады. Өнер мұратқа жеткізеді демекші, ертегілердің кейіпкерлері шығарма соңында мақсат-мұратына жетеді. Мақсат-мұратқа жетудің өзі тыңдаушының психолгиялық әсерленуіне ықпал етіп, қызығушылышғын тудырады. Ертегі-ауыз әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Ертегілер адам баласының еңбек-кәсібі, тұрмыс-тіршілігіне байланысты туған. Онда халықтың ой-арманы, әдет-ғұрпы, мұң-шері, арман-мұраты баяндалады. Ертегілердің қай-қайсысын алып қарасақ та, халқымыздың тарихы мен тіршілігінің сара жолы көрініс табады. Ата-бабаларымыз кейінгі ұрпаққа ауызша қалдырған осынау мол мұраның қаншалықты зор екенін білдік. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің мәні зор. [2]Қазақ ертегілері сан алуан ( төрт мыңға жуық: -хайуанаттар туралы; -қиял-ғажайып ертегілер; -тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер; -күлдіргі ертегілер-деп бірнеше топқа бөлуге болады. Ертегінің ішінде баланың қиялын шарықтататын ертегі-қиял-ғажайып ертегілері. Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер бұл-халықтың жағдайына, сараң бай мен ақылды кедей, жақсы мен жаманның әл-аухаты туралы айтылады. Батырлық ертегілер ел қорғаған батырлар Ер Төстік, Керқұлақ атты Кендебай сияқты қазақ батырларының болмыс-пішіні мен ерліктерін жырлайды. Күлдіргі ертегілер негізінен Алдар көсе, Қожанасыр, тағы да басқа кейіпкерлердің әзіл-шындық аралас әрекеттеріне негізделеді. Ертегілер де батырлардың түр-тұлғасын Жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бүлкілдеп, алысқанды алып ұратын т.б, сипаттамалар арқылы суерттеу көптеп кездеседі. Мұны ертегілердің қоғамдық-әлеуметтік жағдайға байланысты өзгерістерінен байқауға болады. Өте ертедегі архаикалық ертегілерде көбіне батырлар мерген немесе аңшы бейнесінде кездеседі. Мысалы: Құламерген, Аламен мен Жоламан, т.б. ертегілерде басты кейіпкелер-батыр жігіт елін аң аулаумен асырайды, осы жолда ол жын-перілермен күреседі. Әдетте мұндай ертегілер батырдың дүниеге келуімен басталады. Мысалы: Ер Төстік ертегісінде : Ол өзгеше бала болып өседі. Бір айда бір жастағы баладай, үш айда үш жастағы баладай, бір жылда он бес жастағы жасөспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болады. Садақ тартып үйренеді, тартқан садағын тоғыз қабат темірден өткізеді-дейді. [1]Бұл жерде кейіпкердің тұлғасы елін, жерін қорғайтын ерлік жасайтын батыр кейпінде көрінеді. Шынында кейін Ер Төстік Темірхан елінде өзінің ерлігін көрсетеді. Ал Керқұлақ атты Кендебай ертегісінде Кендебайдың сипаты мен ерлігі былай беріледі. Ай сайын емс, күн сайын өсіпті. Алты күнде күліпті, алпыс күнде жүріпті, алты жылда жігіт болыпты, сондай күшті болыпты, алысқанда алыпұра беріпті, күрескенде жыға беріпті, шыңырау құдыққа құлаған атанды жалғыз тартып шығара беріпті, аң аулап әкесіне жәрдем беріпті, құралайды көзіне атқан мерген болыпты. Жетібасты дәуді жеңеді, азулы арыстанды жеңеді, мыстан кемпірді өлтіреді, алтын құйрықты, күміс шалды сегіз құлынды алып келеді, Қалмақтарға қолға түскен Мергенбай батырды босатып шығарады. Ал классикалық батырлар ертегілерінде батыр тылсым күштермен емес, елді, халықты жаулаған дұшпандармен күреседі. Оның астарында ел, жер үшін күрес, кек алу жатыр. Ертегінің негізгі құрылымдарында туған-туысқанға көмек беру, шынай ғашықтық, батырдың айнымас серігі-тұлпардың бейнеленуі байқалады. Мысалы, Әлібек батыр, Ділдаш батыр, т.б ертегілерінде ерлік көрсету, қаһармандық рух жоғары тұрады. Ал батырлар ерлігінің сипатталуына келер болсақ, мысалы Әлібек батыр Туғанында алты қарыс селебесімен туылады, ай сайын емес күн сайын өседі,-деп айтылады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Селебе сөзіне Ұшы үшкір, үлкен өткір пышақ деп түсінік беріледі. Демек, мұндай сипаттау ертегіге тән қасиет деп ұққанымыз жөн. Себебі, халықтың арман-тілегі бойынша осындай батырлар елді, Отанды қорғайтынын ұғынуға болады.
1.2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелеу құралы
Баланың ой-өрісін, тілін, қиялын дамытуда ертегілердің рөлі зор. Бала естіген немесе оқыған ертегі мазмұнына ой жүгіртеді, өз түсінігінше жеткізуге тырысады. Ертегі құрылымыны, тілінің ерекшелігінсезіне отырып ондағы әр қилы оқиғаларды, кейіпкерлердің мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін өз қиялында өрбітеді. Ауызша бейнелі тілмен суреттеліп айтылған немесе қара сөзбен ертегі оқиғасын өз қиялында көркемдеу үшін ертегі мәніне тереңдей мән беріп, ойша талдайды, кейбір көріністерді, суреттеулерді, оқиғаларды еске түсіреді, кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқына, қарым-қатынасына өз бағасын береді және мәнді немесе басты деп тапқандарын сұрыптайды, өзіндік көзқарасын білдіреді. Қазақ ертегілірнің алғашқы зерттеулері Диваев Әбубәкір есімімен байланысты. Диваев ұстанған ғылыми бағыттың ерекшелігі: ол қазақтың ертегілерін этнографиялық материал ретінде танып, ұлттық әдет-ғұрыптарды, ұлттық мінез, халықтың дүниеге көзқарасын анықтауды ниет етеді [9]. Өзі жинаған ертегілердің көбісін Этнографиялық материалдар деген атаумен жарыққа шығарып жүруі де, ертегілерге қазақтың әдет-ғұрыптарымен мол анықтамалар беруі де-соның нәтижесі еді,-деп жазады Тұрсынов Едіге. Баланы ертегі мазмұнындағы суреттеу, салыстыру, теңеу, ұқсату, әсірелеу сынды халықтың бейнелі тілі қызықтырады. Айтылуындағы реттілік, жүйелілік халықтың ойлау жүйесін білдіреді, яғни халықтың ой саралау мен сөз саптау ерекшелігін түсінеді. Мысалы Арыстан мен түлкі, Түлкі мен тырна Түлкі мен ешкі, Ақымақ қасқыр, Құмырсқа мен бөдене. Әдетте барлық оқиға бір жануардың айналасында өтеді, мысалы түлкі - айлакер, қу [11]. Қазақ ертегілерінде түлкі кейде жеңіліске де ұшырап қалады. Мысалы Түлкі мен тырна ертегісінде тырнаға қонаққа келген түлкі одан аш кетеді. Ақымақ қасқыр ертегісінде өз ақымақтығынан аңшылардың қолына түседі. Қазақ халық ертегілерінде құмырсқа еңбекқор, төзімді, ақылды болып көрсетілген. Ол тыным таппай еңбектенеді. Өзі кішкентай-ақ бола тұра алып күштің иесі. Бұған мысал: Құмырсқаның қанағаты, Бөдене мен құмырсқа және т.б. Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерлік ертегілері қаншама?! Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін, мәдениетін, дәстүрін біледі және ой-өрісі, қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң - жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң - қаларсың ұятқа деген мақалды, Жаман дос жолдасын жолда қалдырар деген мақалдарды Екі дос, Кедей мен бай атты ертегі желісінен оқуға болады [10]. Бай баласы мен жарлы баласы атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететінін және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деген мақалды дәлелдей түседі. Мақта қыз бен мысық ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысық мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген сынаққа жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді. Бес ешкі ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, береке - бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір - біріне көмектесуге, береке бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді. Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшандықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшаң тышқан жыл басы атанады.
Шық бермес Шығайбай ертегісі сараң, қайырымсыз байларды қарапайым кедей Алдардың ақылмен алдап кетуін баяндайды. Зеректік ертегісіндегі үш жолаушының жол бойында кездескен нәрселерге зер салғандарын баяндайды. Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа, Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға деген мақалды осы ертегі желісінен оқуға болады. Яғни, балаларды қағілездікке, зеректікке тәрбиелейді. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамгершілік тақырыбы мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілікті сіңіру ертегі арқылы беріледі. Адамгершіліктің қайнар бұлағы-қазақ ертегілерінде десем артық айтпаған едім. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Қазақ ертегілерінің не үшін керек екендігін әдебиет ғылымының зерттеушісі А. Байтұрсынұлы Ертегінің қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап береді. Ертегінің керек орындары [4]: 1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса ертегі тіл жағынан керек нәрсе. 2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор керегі бар жанр түрі. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді. 3. Бұрынғылардың сана-саңылау, қалпы-салты жағынан дерек берумен керек нәрсе,-деп айтқан болатын. Қазақ халық ертегілері - тәрбиенің айнымас көмекші құралы, олар бізге түсінікті тілде өмір туралы, қиын жағдайлардан шығу жолдарын көрсетеді. Ертегілер өмір бойғы тәртібімізді, қарым-қатынасымызды қалыптастырады, шыдамдыққа, қайсарлыққа, болашаққа міндеттер қойып, соған жетуге үйретеді. Ертегі ойлау қабілетін, қиялдауға да көп септігін тигізеді. Оның алдында аталып өткендей, ерте бері заманнан ертегілер үш үлкен топқа бөлінгенін білеміз. Бірақ олардың арасын нақты айырып тастауға да болмайды. Осы тұста М. Әуезов: Өзге ертегі түрлеріндей, сатиралық ертегілер өзгеше орын алады. Қанаушылық, зорлықшыл, қаскөй күштерге қарсы арналған халықтың ащы мысқылды, аямас ажуасы бұл жөнінде де үлкен қызықты үлгілер тудырады [5]. Тек мұндағы сатираның сықақ нысанасы да, персонажы да астарлы, өзгеше бір сындарлы болып келеді. Ел қиялынан туған ерлерге ұдайы қарсы күресетін, қас күш болып есептелетін-жалғыз көзді дию, жеті басты айдаһар, мыстан кемпір, жезтырнақ. Ең алғаш ертегілерді В.В.Радлов, Ы.Алтынсарин, Потаниндер жинап бастады [3]. Олар ертегілерді халық аузынан жазып сақтап қалуға тырысты. Ертегі жинаушылар халық шығармашылығын өз қалпында жазылуын және басып шығарылуын қолға алды. Кейін келе орыс фольклоріндегі осы тәріздес персонаждар туралы айта келіп, Максим Горкий былай дейді: Бұлардың бәрі де табиғатқа құдіреті жететін ерекше күш иелері және өздері адамға өзгеше қас, ызалы. Осыларды кім тудырған, бұлар қалайша араласқан, бұларды кім қорытады, оның арасын айыру қиын, бірақ мөлшермен болжағанда жасырын білімнің қуатын билеуші осы арамза кейіпкерлер уақиғаларға араласқанда әдейі қорқыту, шошыту үшін араласатын сияқты,-деп өз ойымен бөліседі. Меніңше, мұның басқа да идеялық сырлары бар. Біріншіден, халық өз ерлерін ерекше бір ақылды, айлалы әрі күшті етіп көрсету үшін олардың қарсы күресер жауларын да шектен тыс керемет , сұмдық та сұмпайы, жан сірі етіп суреттейді. Өз батырларын жалмауыздай ажал, тажалдарға қарсы қояды. Оларды оңай да осал жау етпей, жетіден басы бар, жеті күн ойласаң, ойға келмес алуан айла-амалы бар зымиян етіп көрсетеді. Олар бір басы қалғанша, денесі жеті бөлікке бөлінгенше айқасып бағады. Ертегі ерлері соның бәрін де жеңеді. Сөйтіп, халық өзерлерінің жеңілмес күшті екенін дәлелдейдә, соған сендіреді. Ертегілерде ерте заманнан бастапғ соңғы кезге дейін халық өмірінің әр алуан жақтары қамтылады. Халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, дүние танудағы көзқарасы, таптық сана-сезімі, арман-мүддесі суреттеледі де, ертегінің оқиғасы реалистік болмыстан алынады. Егер қиял-ғажайып немесе хайуанаттар жайындағы ертегілерде фантастика басым келіп отырса, тұрмыс-салт ертегілерінде ол азырақ кездеседі. Мұнда дамныі қиялдарынан туғанәігімелерден гөрі өмірде болған, не болуға тиісті оқиғалар басты орын алады. Сондықтан тұрмыс-салт ертегілерінің кейіпкерлері жалғыз көзді дәу, жеті басты жалмауыз, жезтырнақ, т.б. кейіпте емес, нақты адам бейнесінде болады және сол қарапайым адамдар жайлы айтылады. Тұрмыс ертегілерінің оқиғасы ертегінің басты кейіпкері қарапайым адамның адамның өмірін, ісін, тұрмыс-тіршілігін, таптық қоғам жағдайын, әлеуметтік көзқарасын суреттеуге құралдады. Халық ортасынаншыққан кейіпкер болып алынғанеңбек адамы арқылы баяндалады. Неше түрлі қиыншылық, кедергілерді, ауыр халдерді, аңдыған алысқан жау амалдарын жеңеді де, сөйтіп мақсатына жететін де қарапайым адам болады. Халықтың тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілердегі басты тақырып еңбек адамның өмірі, ісі болып келеді. Қарапайым адам халық ертегілері қанаушы тапқа қарсы бейнеде алады, олардфң ісі, ақылы, өнері, адамгершілігі хандар мен байлардан әлдеқайда артық деп суреттеледі. Мұны біз көптеген ертегілерден, соның ішінде әрі көркем, әрі терң идеялы Аяз биден жиі ұшырастырамыз. Оқиғасын реалистік болмыстан, шындық өмірден алып, ауызша шығармалардын қазақ халқының көркем шығармаларынң елеулі бір саласы аңыз-әңгімелер[19]. Аңыз-әңгімелердің алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және тарихта болған адамдардың ісін, өмірін әңгімелеу негізінде құрылған [17]. Мұндай адамдардың халыққа қамқор болып, ел намысын қорғаған, бұл жасаған әр алуан істері ел аузында аңыз-әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Олардың аты, ісі ерте кезде жазу-сызу болмаған кездехатқа түсірген тек халықтың аңыз әңгімелерінде сақталған. Бұл мақалада қазақ халық әдебиетіндегі белгілі мифтік кейіпкері Алдар көсе бейнесі жайында сөз қозғалады. Алдар Көсе - халықтың еңсесін көтеру үшін дүниеге келген кейіпкерлердің бірі. Алдар көсе халықты рухани тұрғыдан аздырмайды, ол туралы әңгімелердің сюжеті де күрделі және философиялық мәні зор екендігі бәрімізге белгілі. Алдар Көсе өзінің ақылы мен тапқырлығы арқылы сараң байларды, жалқауларды, ақымақ қазыларды алдап, олардың сыбағасын береді. Мақалада Алдар көсе туралы қазақ ғылымында жасалған фундаменталды зерттеулерге сүйене отырып, автор өзінің көзқарасын нақты айтып өткен. Сонымен қатар автор өзбек, түрік, түрікмен ғалымдарының Алдар Көсе бейнесіне қатысты көзқарастарына шолу жасаған. Алдар көсе туралы кейбір аңыз-әңгімелерге тоқталып, әдеби көркемдігі мен мазмұны туралы талдау жүргізген. Алдар көсе бейнесінің тарихтағы орны, ұлттық кейіпкердің ұрпаққа рухани нәр берер тұлға ретінде қарастырылатыны атап көрсетілген. Алдар көсе бейнесі қазақ тарихында түркілік дәуірлерден бері қарай созылып жатқан аңыздың кейіпкері ретінде, нақты өмірде болған адам немесе жиынтық бейне етіп қарастырылады. Алдар - ең көне, ертеден келе жатқан образ. Алдар айналасындағы күлкі екі түрлі жағдайдан көрінеді. Ең алдымен, ол күлкілі персонаж кейпінде, атында тұр. Бетіне маса тайып жығылатын жып-жылмағай, жылтыр иекті, жылпосты көзді. Оның аты мен сорлатам, мен жер қаптырам. Кім болсаң да, не болсаң да, алып та жығам, шалып та жығам деп тұрады. Алдар аңыздарындағы күлкілі көрінетін екінші сипат-оның іс-әрекет, жорық жосығы. Алдар әрекетінің бәрі-күлкілі күрес, күлкілітартыс. Алдаймын деп айқайлап тұрған Алдарға халық кедергі-бөгетті де қиыннантауып берді. Небір шытырманға айдап салса да, айласын асыратын белгілі болып тұрады. Алдар көсенің ертеден бері келе жатқан кейіпкер екенін М.Әуезов та айтады:"Алдар көсе жайындағы қазақ айтатын әңгімелеркөпке мәлім, көп қызықтаған, алыс заманнан келе жатқан әңгімелер. Ол жайындағы әңгімелер жалғыз қазақ елінде ғана емес, сыбайлас, туыстас қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен елдерінде де бар [18]. Онда да Алдар бір пішінді күлдіргі алдағыш, мазақшы болып көрінеді..." Зерттеуші ғалымдар, Алдар көсенің тарихта болған кейіпкер еместігін алға тартады. Оның аты өзбек, қырғыз, қарақалпақ, моңғол, татар, дағыстан ертегілерінде мол сақталған. "Алдар билен юблар" (Алдар мен Юблар) дейтін аңыздар ерте замандардан бері бар. Бұлардың барлығында Алдар көсе халық өкілі ретінде белсене араласып жүреді. Алдар көсенің аты көбінесе ертегілерде көрінеді. Оның тарихи-этногенездік белгісінен гөрі анекдоттық, күлдіргі сипаты басым. Көсе хандар дүниесін, феодализмді қатты сынайды. Бұл белгі оны Қорқыт пен Асан бейнелеріне жақындатады. Мұның өзі осы Алдар жайындағы күлдіргі әңгімелердің анық фольклорға жататынын, сол үшін ел аузында сақталып, бүгінге дейін жеткенін көрсетеді. Алдар көсенің өз туысы, өмірбаяны туралы ешбір дерек жоқ. Өйткені, Қазан төңкерісіне дейінгі тапқа бөлінген, рушылдық, феодалдық қоғамды алсақ, соның қай дәуірі, қай кезі болсын, барлығына да Алдар көсе әңгімелері, оқиға тақырыптары қона кетеді. Алдар көсе әңгімелерінің шындығын сол заманның қайсысынан да болса табуға болады. Алайда осы күнге дейін кейбір ғалымдар Алдар көсе туралы деректерді аңыз-әңгімелерден табуға тырысқан. Мәселен, қазақ ауыз әдебиетінде Алдардың ата-анадан туылуы жайлы аңыз-әңгімелер көп кездеседі. "Қазақ ертегілері" жинағының үшінші томында "Алдардың тууы" атты аңыз-ертегіде Алдардың әкесі Алдан деген момын адам болған дейді [20]. "Алдардың әкесі Алдан момын адам болыпты. Оның өмір бойы кәсібі қой бағу екен. Баққан қойы байдікі болған",-деп басталады аңыз. Бай Алданды жалдағанда:"Асты жатып ішесің... Бардан ауысады, балдан жұғысады, жүзді айдап, бірді жетелейсің",-деп алдайды. Алдан малын жылдап бағып ақысын сұрағанда "есің кетсе ешкі жый" деген деп жалғыз ешкі жетектетеді. Алдан ақысын даулап алдына барса, оны хан да алдайды, "шариғат солай" деп қазы да алдайды. Басы ауырып барса, бақсы да алдайды. Базарға барса, саудагер де алдайды. "Көзіңді жұмсаң керемет көресің",деп ұры да алдайды. Сөйтіп Алдан ешкімнен әділдік, теңдік таппай зарығып, торығып жүргенде Алдар туады. Алдарды әлдилеп отырып әкесі: Алдаушы арсыз көбейіп Ардан тойдым, қарағым. Әділеттік таба алмай, Заңнан тойдым, қарағым. Арсыз заман-азаптап, Жаннан тойдым, қарағым. Арашашы болсын деп, Алдар қойдым, қарағым...-деп жауыздықтан көрген қорлығын, ызасын баласының бойына ана сүтімен, бесік жырымен бірге сіңіреді. Қорыта айтсақ, қазақ фольклорында бұл кейіпкерге де Қожанасыр секілді тарихи тұлғалық сипат берілгендігі байқалады. Кейбір ғалымдар осы күнге дейін бізге жеткен аңыз-әңгімелерге жүгіне отырып, Алдар көсенің өмір сүрген дәуірін анықтауға тырысқан. Тіпті қай рудан шыққандығын да айтып көрсеткен. Алайда аңыз-әңгімелер ғылыми дәйек бола алмайды. Сол себепті бұл жөнінде нақты, дәлелді дерек көздерінің болмауына байланысты Алдар көсені тарихи тұлға деп дөп басып айту, әлі ерте. Қазақта Алдарды өлді, ел көмді деп айитпайды. Оның себебін академик М. Әуезов былай түсіндіреді: Алдар аты-күлкі аты, күлкіге өлім жоқ. Ендеше сол күлкі өшпейтіндей, Алдар да өлмес жан бейнесінде әңгімеленуі шарт. Қазақ аңызында Алдардың туысы айтылмаса, өлімнің де айтылмайтын мәні осыдан... Күлкі-өлмес елдің өшпес күні.[5]. Қожанасыр әңгімелері де күлдіргі, мысқыл-юморлы әңгімелерге жатады. Бірақ Қожанасыр әңгімелерінің Алдар көсе аңыздарынан идеялық жағынан да, мазмұн жағынан да үлкен айырым, ерекшелігі бар. Қалық алдар әңгімелерінде өз кейіпкерлеріне басқаларды мазақтатып, ақымақ етіп көрсетсе, Қожанасыр әңгімелерінде көп ретте кейіпкерлердің өзі аңғал, аңқау етіп баяндалады. Яғни, Қожанасырдың өзі аңғал-аңқаулығына, әпенділік әрекетіне күлдіреді. Бірақ, мұнымен Қожанасырдың өзі сыналып, мінелмейді. Оның аңқаулығының арғы жағында ащы ажуа, шеьер қулық, ақылдылықпен астасқан тапқырлық тұрады. Сол арқылы үстем тап өкілдерін келемеждеп, мазмұнын ашып, толықтырады. Өз болашағын, ұрпағын және оның тәрбиесін ойламайтын бірді-бір ұлт жоқ. Тәрбиенің мұрагері, қоғамды байытушы күштің қайнар көзі-халық. Осыны сезініп, бала кезінен қадірін жете бағалай білген қазақ халқы көптеген ертегілер қалдырған. Өз ұрпағының тәрбиесі ерлі-зайыптыларға, ата-әжелерге ортақ іс, жауапты міндет болған. Көбіне-ата-әжелер есте жоқ ерте заманға, ауыздан-ауызға тарап келген ертегілер арқылы бала тәрбиесіне аса өатты мән берген. Әр заманғы, ғасырдан-ғасырға жалғасын тауып келе жатқан ертегілерді мәнерлі айту үрдісінің өзінің балаларға берері көп, адамгершлікке толы үлгі өнегелер. Балаға адамдық қасиеттің нәрі ертгеі арқылы ана сүтімен қоса сіңіріледі. Өйткені оның жаны кінәдән пәк, таза, көңілінде күдік жоқ. Сол рухани таза жандарды мына қатал да қатәгез заманда адами жақсы қасиеттерді бойына сіңіру үшін не ісеу керек деген сауал осы заман ағартушыларының басты мәселесне айналды десек артық айтпаған болар едік. Ал қазіргі бүлдіршіндеріміз ше? Олардың жаны нені қалайды? Әрине нарық заманына салып кейбір ата-аналардың балаға және оның тәрбиесіне көңіл бөлу шет қалып қоюына байланысты, бала қараусыз, тәрбиесіз өсіп, тек өзін ғана емес, өзгені де, қоршаған ортаны да бүлдіріп, қоғамдағы келеңсіз жағдайлардың тууына және оған себепкер екеніне куәгер болып жүрміз. Кешегі жас бүлдіршіндер ер жетіп, бойжетіп, жас нәрестесін "балалар үйіне" тапсыру, жасөспірімдердің арасындағы қылмыстық әрекеттерің көбеюі, теледидар арқылы беріліп жатқан түрлі шетел кинофилмдері мен мультфилімдерді (Боевые робрты Дзинки, Охотники за привиденями т.б.) бала бойында қатыгездік, мейірімсіздік т.б. сияқты жаман қасиеттердің тууына әкеліп соқтыруда.Үйдің іргетасы берік болмаса, оның қабырғалары дұрыс қаланып, оның шаңырағы шайқалмасы екіталай. Әрбір отбасы - бір мемлекет. Сол мемлекетіміз берік, мызғымас болу үшін болашағымыз - балаларының бойына дер кезде рухани қор, мейірім мен махаббатты, сұлу сезім мен ұлы сенімді ұялата білсек, ертеңгі күні олардың да жеріне, еліне деген махаббатты күштірек болады демекпіз. Бала жанын қоректендіретін рухани қор-айналадағы рухани қор-айналадағы барлық табиғат болмысты, жанды жануарлардың бәріміз табыстыратын, терң де таңғажайып сырларға толы ертеглер. Бала бойына тамаша қасиеттер мен адалдықты, имандылықты егетін де осы-ертегі. Халық ертегілерінің бала дүнетанымын қалыптастырудағы маңызы аса зор. Қазақ фольклорындағы ертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі - ертегілер. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тараған мол мұра. Оның осы дәуірге дейін жетуі ертекшілермен тығыз байланысты.Халық арасында үлкен беделге ие болған ертекшілер ертегіні шебер орындаған.Жаңадан ертегілік сюжетті тудырып толықтырып отырған. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман-тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақта ол баланың ой-қиял ұшқырлығын күшейтеді, мінез-құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады. Сондықтанда ертегіні оқытуда оның жанрлық ерекшелігін ескеріп. тәрбиелік мақсатына айрықша көңіл бөлгеніміз жөн. Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс. Балалық шақтан балаларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен өзі-ақ танысады. Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмысы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға бағытталуы керек.
Болмысқа танымдық қатынасты ояту мен тәрбиелеудің бір жолы -өмірді тікелей бақылаудан басқа танымдық әдебеттерде жатыр. Бүгінгі күні оқытуға қойылып отырға талаптардың бірі-өмір шындығын балаларға халық ауызекі шығармашылығы арқылы көрсету, оның негізінде балалардың ой-өрісін, қиялын, эстетикалық және адамгершілік сезімдерін дамыта отырып, олардың халық шығармашылығына сүйіспеншілігіқ еңбек сүйгіштікке деген көзқарастарын арттыру болып табылады. Егер халық ертегілеріне педоагогикалық-психологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ мұның жас өспірімдерге танымдық әсері жоғары Мектеп жасына дейінгі балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тындаушылар, көрушілер ғана [12] . Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы болып келеді. 1) Балалардың психологиясына зерттеу жасағанда,олардың ойлау түсіну қаблеттін суреттеліп,отырған оқиғанның керкем обрыздың нақтылығын дәлдігін өз өмірінің аймаласынан алуды қажет етеді. 2) Әңгімеленіп отырған оқиғаның барысында мерзімі болуы шарт. Баланың ішкі дүниесіне ой-санасына бірден әсер ететін күшті де мағыналы бейнелер алу керек. Балаларды өмірдің жақсы болашағына қанағатандырып,шарықтатып отыру қажет. 3) Балалар әдебетінде оқиғаны және адам характерін суреттеу,әдістерінің динамикасы ерекше болады. 4) Балалар жаратылысының көркем көріністерін, пейзажды шебер суреттеуді ұнатады,оған сүйсіне қарайды.соны айналасынан іздейді. 5) Балалар әдебеті шығармаларының мазмұны идеясы оларды еңбекке, ғылымға әр қилы мамандықтарды игеруіне үлес қосады. Ертегілердің танымдық-тағлымдық рөлі К.Ушинский Д.Макаренко, В.Сухамлинский еңбектерінде ерекше көрініс тапқан. Аса көрнекті педагог В.Сухамлинский өзінің педагогикалық қызметінің өн бойында мектеп оқушыларын тәрбиелеу және дамыту мәселелерімен шұғылданды. Ол ертегілерсіз творчествасыз, қиялсыз толық мәнінде тәрбие жүзге аспайды деп саналады [14]. Жалпы қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып баспаға шығуы XIX ғасырдың II жартысынана басталады деуге болады. Бұл ретте Ш.Уәлиханов, Т.Потанин, В.Радлов, Э.Диваев, И.Березин, А.Алекторов және т.б аталуға болады. Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, С.Қасқабаев және басқалардың қосқан үлесі елеулі болды [15]. Белгілі қазақ жазушысы академик М.Әуезов қазақ фольклористерінің арасында алғашқылардың бірі болып ертегілерге былай деп анықтамасын берді: "Ертегі деп бояғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін онан соң, елдің белгілі санатын білдіретін арнаулы үлгі айтатын жамандықты жерлеп жақсылықты айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген көзқарасы,еңбек істеу әрекеті әсер етеді . Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті құрал болған. Айталық,мерген,мал тапқыш, еңбек сүйгіш өнерлі жандар жайында балаға ертегі, әңгіме, өлең-жыр айтып беру арқылы баланы еңбек ардагерлерін қадірлеуге ал оған қарама-қарсы еңбек сүймейтін арамтамақ жатып ішер жалқау деген жиркенішті сезімге тәрбиелеуге болады. Өз ұрпақтарының тәрбиесі ерлі-зайыптыларға,ата-әжелерге ортақ іс,жауапты міндет болған. Көбіне ата-әжелер есте жоқ ерте замандағы, ауыздан-ауызға тарап келген ертегілер арқылы бала тәрбиесіне көңіл бөлген.
2. Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін қалыптасытру әдістері.
2.1. Ертегі арқылы балалардың бойында дұрыс
мінез-құлықты қалыптастыру
Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына
қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады
Ы.Алтынсарин
Қазақ халық ертегілері - қазақ халық ауыз әдебиеті ішінде атадан балаға мұра ретінде беріліп, ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу, толығу үстінде келе жатқан асыл мұра. Ертегілер халқымыздың тарихын, дүниетанымын, тұрмысы мен салтын, әдет-ғұрпын сенімін білдіреді. Ертегілер қоғам дамыған сайын адамның да ой-санасын өскен, өмірге деген көзқарасы өзгереді. Бала естігенін айтады, көргенін істейді - деп қазақ халқы бекер айтпаған. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы зор. Кішкентай сәбилеріміз ата - анасының,тәрбиешісінің, достарының мінезінен, жүріс - тұрысынан, сөйлеген сөзінен, істеген ісінен үлгі алуға тырысады Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жасалған халық шығармашылығы болғандықтан оның ішінен көркем тіл де,терең ой да,тамаша үздік кейіпкерлер де табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеалық көркем қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып үйрену жолдары әдіс амалдары бар, мысалы ертегілерді алатын болсақ, ол ел аузында ғасырлар бойы сақталып айтылып әңгімеленіп келеді. Ал осы ертегілер арқылы бала айналасындағы өмірді, адамдарды кеңірек танып ұстанымдылыққа еңбек сүйгіштікке ие болады. Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тәрбиелеу. Ұйымдастырылған оқу қызметінде үнтаспа, бейнетаспа суреттер көрнекілікті пайдалану әңгімелесу, түсіндіру. Табиғаттың әсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тәжрибесін байытып, олардың эстетикалық талғамын дамытады. Туған жерге деген ыстық сүйіспеншілігін күшейтеді. Халық ұғымында табиғат деген сөз Жер - ана.туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады. Ертегі бала ойында сақталу үшін түрлі жолдар арқылы жүргізуге болады. 1. Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелеп беру.
2.Пантомима ойыны. Ешқандай сөз айтпай сол кейіпкердің қимылдарын көрсету. З.Суретпен жұмыс. Әр түрлі жәндіктер бейнеленген суреттер немесе бір ертегідегі барлық қимылдарды суреттер арқылы көрсету. Көркем әдебиет сабақтарында ертегілерді сахналауға және ертегіні рөлдерге бөліп ойлау арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың шығармашылық қабілетін арттыру міндеттері нақты көрсетілген. Балабақшада даярлық тобында сахналық қойылымдардың тиімді жолдарын қарастырған. Қазақ ауыз әдебиеті - талай ғасырлардан келе жатқан мұра, сарқылмас бай асыл қазына. Одан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымыздың ұлылығын танимыз.Қазақтың мақал-мәтелдері болсын, жұмбақ-жаңылтпаштары мен ертегілері болсын - бәрі де балаларды Отанын сүюге, ерлікке, елін қорғауға үндейтіні белгілі.Балалар бақшасының тәрбиеленушілерін ауыз әдебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады. Баланың шығармашылық қабілетін дамытуда ертегінің маңызы зор екендігін және сахналық қойымдар арқылы ертегі мазмұнын баланың санасына сіңру, түсіндіру, шығармашылықпен әрекет етуге баулу мәселесіне баса назар аударған. Театрландырылған көріністер арқылы бала өзін жан - жақты ашады, іс - әрекетке деген қызығушылығы арта түседі. Материалдың мазмұнында әдіс - тәсілдері түрлі -түсті суреттермен және балалардың іс -әрекет барысындағы фото суреттерінің берілуді еңбектің құндылығын қуаттай түседі. Тәрбиешілерге арналған әдістемелік нұсқаудың маңыздылығы тәжірибелік сабақтардың жан - жақты талданып ұсынылуында. Ең бастысы ертегіні сахналау -балалардың кейіптендіру дағдыларын қалыптастыруға, танымдық белсенділігі мен іс - әрекетке қызығушылғын арттыруға ықпал ететіндігімен маңызды. Аталған еңбекті балабақша тәжірибесінде тәрбиешілер пайдалану үшін басылымнан жариялауға ұсынуға болады.Кіріспе. Көкейтестілігі: Қазіргі ғаламтану заманында еліміздің әлеуметтік - экологиялық дамуы, индустрияның қарыштап өсуі ,әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруды кезеңіндегі ұлттық мәдени- тарихи, рухани құндылықтарымызды бойыне сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз- деп атап көрсеткен. Қазақстан халқының іргері дамуын қамтамасыз ететін - білім саласы. Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар ашатын, біртура ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл,әрине, балалардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы балалардың шығармашылық әрекеті ғылыми - педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Балалар бойында шығармашылық әрекет тәжірибелерін қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары - ақ И.Я. Лернер жазған болатын. Қазақстанда шығармашылықтың дамуы жөнінде арнайы зерттеу жұмысын жүргізген психолог - ғалымдар Т. Тәжібаев, Ж. Аймауытов, В. К. Шабельников, Н.Палагина, Қ.Р. Рахымбаев, С. Қ. Бердібаева, Б.Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады. Бала мейлі жақсы, мейлі жаман іс болсын ,әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған адамның жан дүниесі жөнді жетілмейді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірі белгілі психолог А. Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс - әрекет үстінде дамып отырады дейтін қағидасына жақын тұжырым деп есептейміз. Ғылыми зерттеулерге сүйенетін болсақ, бала шығармашылығын дамытуда шығармашылық тапсырмалар үлкен рөл атқарады. Шығармашылық тапсырмалар атауы педагогикада белгілі, екі құрамдас бөліктен тұрады: -біріншіден, бала дербес ,өз бетімен ойдан жаңаны құрастырады; -екіншіден, жағдай тудырушы материалдар даярлап, шығармашылыққа икемдейтін ересек адамның қатысуы қарастырылады. Баланың шығармашылығын дамытуда педагогке жауапкершілік жүктеледі, жұмыс нәтижесі оның іскерлігіне байланысты. Шығармашылықты қалыптастыру жолдарын зерттеу тапсырмаларды күрделендірудің үш кезеңін аңықтауға мүмкіндік туғызады. Ә. Әмірова, Г. Метербаева, А. Меңжанова, Ғ. Таубаева және басқа ғылымдар өз еңбектерінде халық ауыз әдебиетінің тәрбиелік мәнін қарастырып, көркем бейнені қабылдау проблемасына немесе этикалық түсініктер мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың әдістерін анықтау жағына көңіл бөлген. Аталған мәселелерді қарастыруда бірталай қарама - қайшылықтар туындады - балалардың ойлау қабілетінің қазақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық жоғарғы колледж
Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту ПЦК-сы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды дұрыс әрекет құндылықтарының қасиеттеріне тәрбиелеу
Орындаған: Тілеуқұл Алтынай Қанатқызы
Жетекшісі: Серикова Забира
Тараз қаласы
2020 оқу жылы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Мектеп жасына дейінгі балаларға ертегіні түсіндірудің теориялық негіздері
1.1 Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..4
1.2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелеу құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..6
ІІ тарау. Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін қалыптасытру әдістері.
2.1. Ертегі арқылы балалардың бойында дұрыс мінез-құлықты қалыптастыру ... ... ... ...16
2.2 Мектеп жасындағы балаларға ертегіні пайдалану әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиетттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қосымша беттер
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Мектеп жасына дейінгі балалар әрдайым өздерін қалыптастыру процесі үстінде болатыны анық. Яғни, балалар өздерінің ойларын тұрақты қалыптастырып үйгермегендіктен, ересектердің әрекеттерінен, сөйлеген сөздерінен белгілі мөлшерде үлгі алады. Осы себепті ересектер тұрғысынан балаларға оңтайлы әсер етуге болады. Үлкендер балаларға адами құндылықтарды борйларына қалыптастрыу үшін оларға ең қарапайым жолы сендіре және түсіндіре алулары керек. Кішкентай бала сенген нәрсесіне байланысты әрекет жасайтындықтан, оларды дұрыс адами құндылықтарды көрсете алатын әртүрлі кейіпкерлердің қызықты оқиғаларына сендіруге болады. Ал мұндай жарқын оқиғаларға бірден-бір қанық жанр түрі ол-ертегі. Ертегі-халық ауыз әдебиетінің бір түрі. Кішкентайынан ертегінің сусынына шөлі қанып өскен бала, тек қана әр алуан оқиғалармен таныс болып қана қоймайды. Ол өз кезегінде балаларды жақсы мен жаманның айырмасын анықтауға, жағымсыз кеіпкерлердің әрекетін қайталамауға үгіттейді. Балалар өздері жақсы деп тапқан кейіпкерлерді өздерінің бойындағы қасиеттермен салыстыра отырып, бұрынғыдан да жақсырақ көрінуге, кейіпкер сияқты батыл немесе қайырымды болуға тырысады. Яғни, бұл жағдайдан аңғарарымыз ертегі арқылы тек балалардың фантазиясын дамытып қана қоймай, бірнеше мәселенің басын шешуге әбден болады. Ертегі көмегімен жақсы және жаманның ара-жігін ажыратып, жақсы қасиеттерге баулу, сөздік қорын байыту, ертегі жанрларына байланысты танымдық қасиеттерін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Балалармен бірге ертегілерді оқып-талдау арқылы, адам бойындағы ең асыл қасиеттердің қандай болатынын ұғындыру. Ертегідегі жағымды кейіпкерлердің жақсы өмір сүретіндігі сияқты, өмірде де жақсы мінез-құлыққа ие адамдардың өмірлері ертегідегідей шуақты болатынына балаларды сендіре отырып, жағымды қасиеттерді бойларына сіңіру. Адамдармен жақсы қарым-қатынас жасауға, мейірімді болу сияқты құндылықтарға тәрбиелеу, өмірлік оң көзқарастарды түсіндіру. Баланың қиялын есте сақтауын шығармашылық қабілетін дамыту, ойдан әңгіме, ертегі шығарып айтуға дағдыландыру. Театрлық іс - әрекетті ертегілерді пайдалана отырып ойын дамыту. Баланы қоршаған ортаға, адамдарға, құрбыларына, өзіне деген қарым - қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері: -Жұмыстың теориялық мәнін ашу; -Адамгершілік тәрбиесіне қалыптастыру жолдарын анықтау; -Мінез-құлық тәрбиесін дұрыс қалыптасу жолының маңыздылығын дәлелдеу; -Тақырыптың мағынасын арттыратын материалдар жинақтау; -Эксперименттер арқылы қорытынды шығару.
Зерттеу әдістері: Әдебиеттерді талдау; Қолданылған әдебиеттерді салыстыру; Ой қорытыныдысын жасау; Эксперименттер ұйымдастыру : 1. Анықтау эксперименті 2. Қалыптастыру эксперименті 3. Тексеру эксперименті Сахналау (атрибуттар, қуыршақтар арқылы) Түсіндіру, әңгіме құру Сұрақ-жауап (ТРИЗ технологиясы)
Зерттеу нысаны: № 26 Нұрай бөбекжай-бақшасы
Зерттеу пәні: Психология
Зерттеу болжамы:
Балалардың ертегіге деген қызығушылықтары артып, жалықпай тыңдап, топ балаларымен бірге талдап, саралай білулерін, бір-біріне өздері білетін жақсы ертегілерді айтып беру арқылы өз араларында жаңа ертегі оқып келіп, бір-бірін жаңа нәрсе білуге шабыттандыруды жоспарлаймын. Өздері айтқан ертегі кейіпкерлері сияқты адами құндылықтарға бай болып өсуді армандатып, оның мүмкін екендігін түсіндіру. Және соған сай әрекет жасайтын балалардың дұрыс мінез-құлық құндылықтарын меңгеруін болжаймын.
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға ертегіні түсіндірудің
теориялық негіздері
1.1. Адамгершілікке тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі-ертегі. Сондай-ақ, ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақта ол баланың ой-қиялын ұштайды. Мінез-құлқын, ерік-жігерін, сөйлеу қабілетін, сөздік қорын қалыптастырады. Ертегіні оқытуда оның жанрлық ерекшелігін ескеріп, тәрбиелік мақсатына айырықша көңіл бөлгеніміз жөн. Б.Момышұлы Ұшқан ұя мемуарлық кітабында Ертегісіз өскен бала-рухани мүгедек адам.Біздің қазіргі балаларымызға ертегіні ата-аналары айтып бермейді.Ал бесікте жатқанда құлағына анасының әлди үні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қалмаса деп қорқамын-деген екен.[7]. Әсіресе, ертегінің мектеп жасына дейінгі балаға тигізер әсері мол. Бала тұлғасының интелектуалды-шығармашылық және креативті әлеуметін дамыту мәселесі ғаламдық білім беру кеңестігінің басты міндеттері болып табылады. Қиял-біздің өміріміздің бір қыры. Көз алдымызға елестетіп көрейікші, адамда қиялдау қабілеті болмаса,ғажайып өнер туындылары, түрлі ғылым жаңалықтары тумаған болар еді. Балалардың даму үшін ең алдымен оның қиялдай білу қабілетін дамыту керек. Ал ертегі баланы төзімділікке, шыдамдылыққа, тапқырлыққа, еңбекқорлыққа шақырып, мақтаншық пен сараңдықты табалайды. Әділеттілікті қолдап, сезімтал ұяң мейірімді жандарды алдау мен арбаудан қорғайды. Ертегі түрлерін әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып балаға жеткізе білу керек. Ертегіні баяндай отырып, мұңаюға, шаттануға үйрету, балаларды қызықтырып ой-қиялын дамыту оны баяндауға жетелеу, сөздік жұмыстар арқылы сөздік қорын байыту, ертегі кейіпкерлерін талдау барысында жағымды мен жағымсыздықты ажыратып, кішіпейілділікке, адамгершілікке, қамқорлыққа тәрбиелейміз. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі,адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанына, туып-өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т. Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта отырып: Ертегі-рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылымыз ажыратып, жүрекпен ғана түсіне алатын, материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілетін көрінісі,-деп анықтама береді. [1] Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік мәні жағынан қарағанда ертегілер көрнекті көркем құбылыс болып табылады. Оның маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелеген құбылыстартар фантастикалық бейнелермен әсерленіп көрсетілгенімен, шын мәнінде олардың мазмұны объективті болмыстың көрінісі болып табылады. Мысалы, Ер Төстік ертегісінің мазмұнында Ер Төстікке жұт кезіндегі жоғалып кеткен ағаларын іздеп табу үшін жер астына түсіп, Шойынқұлақпен жекпе-жекпе шығып, жыландар патшалығына барып, жолда айнымас достары-Көлтауысар, Таусоғар және тағы да басқа жер асты өнерпаздарының көмегімен кездескен қиыншылықтарды жеңіп отырады [6]. Сонымен қатар Темір хан елінде өз мергендігін көрсетеді, айдаһармен алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Бұдан біздің түсінетініміз, ертегіде Төстіктің асқан ерлігімен қатар бауырмалдылығы, достыққа берік болуы, мақсатына жету жолындағы қиыншылықьарға төзімділігі әсірелеп беріледі. Және де қазақ хандығының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағандығын, оларды қадірлей білуге ұл-қыздарын жастайынан үйрететіндігін байқауға болады. Өнер мұратқа жеткізеді демекші, ертегілердің кейіпкерлері шығарма соңында мақсат-мұратына жетеді. Мақсат-мұратқа жетудің өзі тыңдаушының психолгиялық әсерленуіне ықпал етіп, қызығушылышғын тудырады. Ертегі-ауыз әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Ертегілер адам баласының еңбек-кәсібі, тұрмыс-тіршілігіне байланысты туған. Онда халықтың ой-арманы, әдет-ғұрпы, мұң-шері, арман-мұраты баяндалады. Ертегілердің қай-қайсысын алып қарасақ та, халқымыздың тарихы мен тіршілігінің сара жолы көрініс табады. Ата-бабаларымыз кейінгі ұрпаққа ауызша қалдырған осынау мол мұраның қаншалықты зор екенін білдік. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің мәні зор. [2]Қазақ ертегілері сан алуан ( төрт мыңға жуық: -хайуанаттар туралы; -қиял-ғажайып ертегілер; -тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер; -күлдіргі ертегілер-деп бірнеше топқа бөлуге болады. Ертегінің ішінде баланың қиялын шарықтататын ертегі-қиял-ғажайып ертегілері. Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер бұл-халықтың жағдайына, сараң бай мен ақылды кедей, жақсы мен жаманның әл-аухаты туралы айтылады. Батырлық ертегілер ел қорғаған батырлар Ер Төстік, Керқұлақ атты Кендебай сияқты қазақ батырларының болмыс-пішіні мен ерліктерін жырлайды. Күлдіргі ертегілер негізінен Алдар көсе, Қожанасыр, тағы да басқа кейіпкерлердің әзіл-шындық аралас әрекеттеріне негізделеді. Ертегілер де батырлардың түр-тұлғасын Жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бүлкілдеп, алысқанды алып ұратын т.б, сипаттамалар арқылы суерттеу көптеп кездеседі. Мұны ертегілердің қоғамдық-әлеуметтік жағдайға байланысты өзгерістерінен байқауға болады. Өте ертедегі архаикалық ертегілерде көбіне батырлар мерген немесе аңшы бейнесінде кездеседі. Мысалы: Құламерген, Аламен мен Жоламан, т.б. ертегілерде басты кейіпкелер-батыр жігіт елін аң аулаумен асырайды, осы жолда ол жын-перілермен күреседі. Әдетте мұндай ертегілер батырдың дүниеге келуімен басталады. Мысалы: Ер Төстік ертегісінде : Ол өзгеше бала болып өседі. Бір айда бір жастағы баладай, үш айда үш жастағы баладай, бір жылда он бес жастағы жасөспірімдей болып, екі жасында алысқан кісілерін алып ұратын бала болады. Садақ тартып үйренеді, тартқан садағын тоғыз қабат темірден өткізеді-дейді. [1]Бұл жерде кейіпкердің тұлғасы елін, жерін қорғайтын ерлік жасайтын батыр кейпінде көрінеді. Шынында кейін Ер Төстік Темірхан елінде өзінің ерлігін көрсетеді. Ал Керқұлақ атты Кендебай ертегісінде Кендебайдың сипаты мен ерлігі былай беріледі. Ай сайын емс, күн сайын өсіпті. Алты күнде күліпті, алпыс күнде жүріпті, алты жылда жігіт болыпты, сондай күшті болыпты, алысқанда алыпұра беріпті, күрескенде жыға беріпті, шыңырау құдыққа құлаған атанды жалғыз тартып шығара беріпті, аң аулап әкесіне жәрдем беріпті, құралайды көзіне атқан мерген болыпты. Жетібасты дәуді жеңеді, азулы арыстанды жеңеді, мыстан кемпірді өлтіреді, алтын құйрықты, күміс шалды сегіз құлынды алып келеді, Қалмақтарға қолға түскен Мергенбай батырды босатып шығарады. Ал классикалық батырлар ертегілерінде батыр тылсым күштермен емес, елді, халықты жаулаған дұшпандармен күреседі. Оның астарында ел, жер үшін күрес, кек алу жатыр. Ертегінің негізгі құрылымдарында туған-туысқанға көмек беру, шынай ғашықтық, батырдың айнымас серігі-тұлпардың бейнеленуі байқалады. Мысалы, Әлібек батыр, Ділдаш батыр, т.б ертегілерінде ерлік көрсету, қаһармандық рух жоғары тұрады. Ал батырлар ерлігінің сипатталуына келер болсақ, мысалы Әлібек батыр Туғанында алты қарыс селебесімен туылады, ай сайын емес күн сайын өседі,-деп айтылады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Селебе сөзіне Ұшы үшкір, үлкен өткір пышақ деп түсінік беріледі. Демек, мұндай сипаттау ертегіге тән қасиет деп ұққанымыз жөн. Себебі, халықтың арман-тілегі бойынша осындай батырлар елді, Отанды қорғайтынын ұғынуға болады.
1.2 Ертегілер мен аңыздар адамгершілікке тәрбиелеу құралы
Баланың ой-өрісін, тілін, қиялын дамытуда ертегілердің рөлі зор. Бала естіген немесе оқыған ертегі мазмұнына ой жүгіртеді, өз түсінігінше жеткізуге тырысады. Ертегі құрылымыны, тілінің ерекшелігінсезіне отырып ондағы әр қилы оқиғаларды, кейіпкерлердің мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін өз қиялында өрбітеді. Ауызша бейнелі тілмен суреттеліп айтылған немесе қара сөзбен ертегі оқиғасын өз қиялында көркемдеу үшін ертегі мәніне тереңдей мән беріп, ойша талдайды, кейбір көріністерді, суреттеулерді, оқиғаларды еске түсіреді, кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқына, қарым-қатынасына өз бағасын береді және мәнді немесе басты деп тапқандарын сұрыптайды, өзіндік көзқарасын білдіреді. Қазақ ертегілірнің алғашқы зерттеулері Диваев Әбубәкір есімімен байланысты. Диваев ұстанған ғылыми бағыттың ерекшелігі: ол қазақтың ертегілерін этнографиялық материал ретінде танып, ұлттық әдет-ғұрыптарды, ұлттық мінез, халықтың дүниеге көзқарасын анықтауды ниет етеді [9]. Өзі жинаған ертегілердің көбісін Этнографиялық материалдар деген атаумен жарыққа шығарып жүруі де, ертегілерге қазақтың әдет-ғұрыптарымен мол анықтамалар беруі де-соның нәтижесі еді,-деп жазады Тұрсынов Едіге. Баланы ертегі мазмұнындағы суреттеу, салыстыру, теңеу, ұқсату, әсірелеу сынды халықтың бейнелі тілі қызықтырады. Айтылуындағы реттілік, жүйелілік халықтың ойлау жүйесін білдіреді, яғни халықтың ой саралау мен сөз саптау ерекшелігін түсінеді. Мысалы Арыстан мен түлкі, Түлкі мен тырна Түлкі мен ешкі, Ақымақ қасқыр, Құмырсқа мен бөдене. Әдетте барлық оқиға бір жануардың айналасында өтеді, мысалы түлкі - айлакер, қу [11]. Қазақ ертегілерінде түлкі кейде жеңіліске де ұшырап қалады. Мысалы Түлкі мен тырна ертегісінде тырнаға қонаққа келген түлкі одан аш кетеді. Ақымақ қасқыр ертегісінде өз ақымақтығынан аңшылардың қолына түседі. Қазақ халық ертегілерінде құмырсқа еңбекқор, төзімді, ақылды болып көрсетілген. Ол тыным таппай еңбектенеді. Өзі кішкентай-ақ бола тұра алып күштің иесі. Бұған мысал: Құмырсқаның қанағаты, Бөдене мен құмырсқа және т.б. Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерлік ертегілері қаншама?! Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін, мәдениетін, дәстүрін біледі және ой-өрісі, қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң - жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң - қаларсың ұятқа деген мақалды, Жаман дос жолдасын жолда қалдырар деген мақалдарды Екі дос, Кедей мен бай атты ертегі желісінен оқуға болады [10]. Бай баласы мен жарлы баласы атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететінін және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деген мақалды дәлелдей түседі. Мақта қыз бен мысық ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысық мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген сынаққа жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді. Бес ешкі ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, береке - бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір - біріне көмектесуге, береке бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді. Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшандықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшаң тышқан жыл басы атанады.
Шық бермес Шығайбай ертегісі сараң, қайырымсыз байларды қарапайым кедей Алдардың ақылмен алдап кетуін баяндайды. Зеректік ертегісіндегі үш жолаушының жол бойында кездескен нәрселерге зер салғандарын баяндайды. Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа, Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға деген мақалды осы ертегі желісінен оқуға болады. Яғни, балаларды қағілездікке, зеректікке тәрбиелейді. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамгершілік тақырыбы мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілікті сіңіру ертегі арқылы беріледі. Адамгершіліктің қайнар бұлағы-қазақ ертегілерінде десем артық айтпаған едім. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Қазақ ертегілерінің не үшін керек екендігін әдебиет ғылымының зерттеушісі А. Байтұрсынұлы Ертегінің қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап береді. Ертегінің керек орындары [4]: 1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса ертегі тіл жағынан керек нәрсе. 2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор керегі бар жанр түрі. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді. 3. Бұрынғылардың сана-саңылау, қалпы-салты жағынан дерек берумен керек нәрсе,-деп айтқан болатын. Қазақ халық ертегілері - тәрбиенің айнымас көмекші құралы, олар бізге түсінікті тілде өмір туралы, қиын жағдайлардан шығу жолдарын көрсетеді. Ертегілер өмір бойғы тәртібімізді, қарым-қатынасымызды қалыптастырады, шыдамдыққа, қайсарлыққа, болашаққа міндеттер қойып, соған жетуге үйретеді. Ертегі ойлау қабілетін, қиялдауға да көп септігін тигізеді. Оның алдында аталып өткендей, ерте бері заманнан ертегілер үш үлкен топқа бөлінгенін білеміз. Бірақ олардың арасын нақты айырып тастауға да болмайды. Осы тұста М. Әуезов: Өзге ертегі түрлеріндей, сатиралық ертегілер өзгеше орын алады. Қанаушылық, зорлықшыл, қаскөй күштерге қарсы арналған халықтың ащы мысқылды, аямас ажуасы бұл жөнінде де үлкен қызықты үлгілер тудырады [5]. Тек мұндағы сатираның сықақ нысанасы да, персонажы да астарлы, өзгеше бір сындарлы болып келеді. Ел қиялынан туған ерлерге ұдайы қарсы күресетін, қас күш болып есептелетін-жалғыз көзді дию, жеті басты айдаһар, мыстан кемпір, жезтырнақ. Ең алғаш ертегілерді В.В.Радлов, Ы.Алтынсарин, Потаниндер жинап бастады [3]. Олар ертегілерді халық аузынан жазып сақтап қалуға тырысты. Ертегі жинаушылар халық шығармашылығын өз қалпында жазылуын және басып шығарылуын қолға алды. Кейін келе орыс фольклоріндегі осы тәріздес персонаждар туралы айта келіп, Максим Горкий былай дейді: Бұлардың бәрі де табиғатқа құдіреті жететін ерекше күш иелері және өздері адамға өзгеше қас, ызалы. Осыларды кім тудырған, бұлар қалайша араласқан, бұларды кім қорытады, оның арасын айыру қиын, бірақ мөлшермен болжағанда жасырын білімнің қуатын билеуші осы арамза кейіпкерлер уақиғаларға араласқанда әдейі қорқыту, шошыту үшін араласатын сияқты,-деп өз ойымен бөліседі. Меніңше, мұның басқа да идеялық сырлары бар. Біріншіден, халық өз ерлерін ерекше бір ақылды, айлалы әрі күшті етіп көрсету үшін олардың қарсы күресер жауларын да шектен тыс керемет , сұмдық та сұмпайы, жан сірі етіп суреттейді. Өз батырларын жалмауыздай ажал, тажалдарға қарсы қояды. Оларды оңай да осал жау етпей, жетіден басы бар, жеті күн ойласаң, ойға келмес алуан айла-амалы бар зымиян етіп көрсетеді. Олар бір басы қалғанша, денесі жеті бөлікке бөлінгенше айқасып бағады. Ертегі ерлері соның бәрін де жеңеді. Сөйтіп, халық өзерлерінің жеңілмес күшті екенін дәлелдейдә, соған сендіреді. Ертегілерде ерте заманнан бастапғ соңғы кезге дейін халық өмірінің әр алуан жақтары қамтылады. Халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, дүние танудағы көзқарасы, таптық сана-сезімі, арман-мүддесі суреттеледі де, ертегінің оқиғасы реалистік болмыстан алынады. Егер қиял-ғажайып немесе хайуанаттар жайындағы ертегілерде фантастика басым келіп отырса, тұрмыс-салт ертегілерінде ол азырақ кездеседі. Мұнда дамныі қиялдарынан туғанәігімелерден гөрі өмірде болған, не болуға тиісті оқиғалар басты орын алады. Сондықтан тұрмыс-салт ертегілерінің кейіпкерлері жалғыз көзді дәу, жеті басты жалмауыз, жезтырнақ, т.б. кейіпте емес, нақты адам бейнесінде болады және сол қарапайым адамдар жайлы айтылады. Тұрмыс ертегілерінің оқиғасы ертегінің басты кейіпкері қарапайым адамның адамның өмірін, ісін, тұрмыс-тіршілігін, таптық қоғам жағдайын, әлеуметтік көзқарасын суреттеуге құралдады. Халық ортасынаншыққан кейіпкер болып алынғанеңбек адамы арқылы баяндалады. Неше түрлі қиыншылық, кедергілерді, ауыр халдерді, аңдыған алысқан жау амалдарын жеңеді де, сөйтіп мақсатына жететін де қарапайым адам болады. Халықтың тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілердегі басты тақырып еңбек адамның өмірі, ісі болып келеді. Қарапайым адам халық ертегілері қанаушы тапқа қарсы бейнеде алады, олардфң ісі, ақылы, өнері, адамгершілігі хандар мен байлардан әлдеқайда артық деп суреттеледі. Мұны біз көптеген ертегілерден, соның ішінде әрі көркем, әрі терң идеялы Аяз биден жиі ұшырастырамыз. Оқиғасын реалистік болмыстан, шындық өмірден алып, ауызша шығармалардын қазақ халқының көркем шығармаларынң елеулі бір саласы аңыз-әңгімелер[19]. Аңыз-әңгімелердің алғашқы үлгілері халық үшін қызмет еткен және тарихта болған адамдардың ісін, өмірін әңгімелеу негізінде құрылған [17]. Мұндай адамдардың халыққа қамқор болып, ел намысын қорғаған, бұл жасаған әр алуан істері ел аузында аңыз-әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Олардың аты, ісі ерте кезде жазу-сызу болмаған кездехатқа түсірген тек халықтың аңыз әңгімелерінде сақталған. Бұл мақалада қазақ халық әдебиетіндегі белгілі мифтік кейіпкері Алдар көсе бейнесі жайында сөз қозғалады. Алдар Көсе - халықтың еңсесін көтеру үшін дүниеге келген кейіпкерлердің бірі. Алдар көсе халықты рухани тұрғыдан аздырмайды, ол туралы әңгімелердің сюжеті де күрделі және философиялық мәні зор екендігі бәрімізге белгілі. Алдар Көсе өзінің ақылы мен тапқырлығы арқылы сараң байларды, жалқауларды, ақымақ қазыларды алдап, олардың сыбағасын береді. Мақалада Алдар көсе туралы қазақ ғылымында жасалған фундаменталды зерттеулерге сүйене отырып, автор өзінің көзқарасын нақты айтып өткен. Сонымен қатар автор өзбек, түрік, түрікмен ғалымдарының Алдар Көсе бейнесіне қатысты көзқарастарына шолу жасаған. Алдар көсе туралы кейбір аңыз-әңгімелерге тоқталып, әдеби көркемдігі мен мазмұны туралы талдау жүргізген. Алдар көсе бейнесінің тарихтағы орны, ұлттық кейіпкердің ұрпаққа рухани нәр берер тұлға ретінде қарастырылатыны атап көрсетілген. Алдар көсе бейнесі қазақ тарихында түркілік дәуірлерден бері қарай созылып жатқан аңыздың кейіпкері ретінде, нақты өмірде болған адам немесе жиынтық бейне етіп қарастырылады. Алдар - ең көне, ертеден келе жатқан образ. Алдар айналасындағы күлкі екі түрлі жағдайдан көрінеді. Ең алдымен, ол күлкілі персонаж кейпінде, атында тұр. Бетіне маса тайып жығылатын жып-жылмағай, жылтыр иекті, жылпосты көзді. Оның аты мен сорлатам, мен жер қаптырам. Кім болсаң да, не болсаң да, алып та жығам, шалып та жығам деп тұрады. Алдар аңыздарындағы күлкілі көрінетін екінші сипат-оның іс-әрекет, жорық жосығы. Алдар әрекетінің бәрі-күлкілі күрес, күлкілітартыс. Алдаймын деп айқайлап тұрған Алдарға халық кедергі-бөгетті де қиыннантауып берді. Небір шытырманға айдап салса да, айласын асыратын белгілі болып тұрады. Алдар көсенің ертеден бері келе жатқан кейіпкер екенін М.Әуезов та айтады:"Алдар көсе жайындағы қазақ айтатын әңгімелеркөпке мәлім, көп қызықтаған, алыс заманнан келе жатқан әңгімелер. Ол жайындағы әңгімелер жалғыз қазақ елінде ғана емес, сыбайлас, туыстас қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен елдерінде де бар [18]. Онда да Алдар бір пішінді күлдіргі алдағыш, мазақшы болып көрінеді..." Зерттеуші ғалымдар, Алдар көсенің тарихта болған кейіпкер еместігін алға тартады. Оның аты өзбек, қырғыз, қарақалпақ, моңғол, татар, дағыстан ертегілерінде мол сақталған. "Алдар билен юблар" (Алдар мен Юблар) дейтін аңыздар ерте замандардан бері бар. Бұлардың барлығында Алдар көсе халық өкілі ретінде белсене араласып жүреді. Алдар көсенің аты көбінесе ертегілерде көрінеді. Оның тарихи-этногенездік белгісінен гөрі анекдоттық, күлдіргі сипаты басым. Көсе хандар дүниесін, феодализмді қатты сынайды. Бұл белгі оны Қорқыт пен Асан бейнелеріне жақындатады. Мұның өзі осы Алдар жайындағы күлдіргі әңгімелердің анық фольклорға жататынын, сол үшін ел аузында сақталып, бүгінге дейін жеткенін көрсетеді. Алдар көсенің өз туысы, өмірбаяны туралы ешбір дерек жоқ. Өйткені, Қазан төңкерісіне дейінгі тапқа бөлінген, рушылдық, феодалдық қоғамды алсақ, соның қай дәуірі, қай кезі болсын, барлығына да Алдар көсе әңгімелері, оқиға тақырыптары қона кетеді. Алдар көсе әңгімелерінің шындығын сол заманның қайсысынан да болса табуға болады. Алайда осы күнге дейін кейбір ғалымдар Алдар көсе туралы деректерді аңыз-әңгімелерден табуға тырысқан. Мәселен, қазақ ауыз әдебиетінде Алдардың ата-анадан туылуы жайлы аңыз-әңгімелер көп кездеседі. "Қазақ ертегілері" жинағының үшінші томында "Алдардың тууы" атты аңыз-ертегіде Алдардың әкесі Алдан деген момын адам болған дейді [20]. "Алдардың әкесі Алдан момын адам болыпты. Оның өмір бойы кәсібі қой бағу екен. Баққан қойы байдікі болған",-деп басталады аңыз. Бай Алданды жалдағанда:"Асты жатып ішесің... Бардан ауысады, балдан жұғысады, жүзді айдап, бірді жетелейсің",-деп алдайды. Алдан малын жылдап бағып ақысын сұрағанда "есің кетсе ешкі жый" деген деп жалғыз ешкі жетектетеді. Алдан ақысын даулап алдына барса, оны хан да алдайды, "шариғат солай" деп қазы да алдайды. Басы ауырып барса, бақсы да алдайды. Базарға барса, саудагер де алдайды. "Көзіңді жұмсаң керемет көресің",деп ұры да алдайды. Сөйтіп Алдан ешкімнен әділдік, теңдік таппай зарығып, торығып жүргенде Алдар туады. Алдарды әлдилеп отырып әкесі: Алдаушы арсыз көбейіп Ардан тойдым, қарағым. Әділеттік таба алмай, Заңнан тойдым, қарағым. Арсыз заман-азаптап, Жаннан тойдым, қарағым. Арашашы болсын деп, Алдар қойдым, қарағым...-деп жауыздықтан көрген қорлығын, ызасын баласының бойына ана сүтімен, бесік жырымен бірге сіңіреді. Қорыта айтсақ, қазақ фольклорында бұл кейіпкерге де Қожанасыр секілді тарихи тұлғалық сипат берілгендігі байқалады. Кейбір ғалымдар осы күнге дейін бізге жеткен аңыз-әңгімелерге жүгіне отырып, Алдар көсенің өмір сүрген дәуірін анықтауға тырысқан. Тіпті қай рудан шыққандығын да айтып көрсеткен. Алайда аңыз-әңгімелер ғылыми дәйек бола алмайды. Сол себепті бұл жөнінде нақты, дәлелді дерек көздерінің болмауына байланысты Алдар көсені тарихи тұлға деп дөп басып айту, әлі ерте. Қазақта Алдарды өлді, ел көмді деп айитпайды. Оның себебін академик М. Әуезов былай түсіндіреді: Алдар аты-күлкі аты, күлкіге өлім жоқ. Ендеше сол күлкі өшпейтіндей, Алдар да өлмес жан бейнесінде әңгімеленуі шарт. Қазақ аңызында Алдардың туысы айтылмаса, өлімнің де айтылмайтын мәні осыдан... Күлкі-өлмес елдің өшпес күні.[5]. Қожанасыр әңгімелері де күлдіргі, мысқыл-юморлы әңгімелерге жатады. Бірақ Қожанасыр әңгімелерінің Алдар көсе аңыздарынан идеялық жағынан да, мазмұн жағынан да үлкен айырым, ерекшелігі бар. Қалық алдар әңгімелерінде өз кейіпкерлеріне басқаларды мазақтатып, ақымақ етіп көрсетсе, Қожанасыр әңгімелерінде көп ретте кейіпкерлердің өзі аңғал, аңқау етіп баяндалады. Яғни, Қожанасырдың өзі аңғал-аңқаулығына, әпенділік әрекетіне күлдіреді. Бірақ, мұнымен Қожанасырдың өзі сыналып, мінелмейді. Оның аңқаулығының арғы жағында ащы ажуа, шеьер қулық, ақылдылықпен астасқан тапқырлық тұрады. Сол арқылы үстем тап өкілдерін келемеждеп, мазмұнын ашып, толықтырады. Өз болашағын, ұрпағын және оның тәрбиесін ойламайтын бірді-бір ұлт жоқ. Тәрбиенің мұрагері, қоғамды байытушы күштің қайнар көзі-халық. Осыны сезініп, бала кезінен қадірін жете бағалай білген қазақ халқы көптеген ертегілер қалдырған. Өз ұрпағының тәрбиесі ерлі-зайыптыларға, ата-әжелерге ортақ іс, жауапты міндет болған. Көбіне-ата-әжелер есте жоқ ерте заманға, ауыздан-ауызға тарап келген ертегілер арқылы бала тәрбиесіне аса өатты мән берген. Әр заманғы, ғасырдан-ғасырға жалғасын тауып келе жатқан ертегілерді мәнерлі айту үрдісінің өзінің балаларға берері көп, адамгершлікке толы үлгі өнегелер. Балаға адамдық қасиеттің нәрі ертгеі арқылы ана сүтімен қоса сіңіріледі. Өйткені оның жаны кінәдән пәк, таза, көңілінде күдік жоқ. Сол рухани таза жандарды мына қатал да қатәгез заманда адами жақсы қасиеттерді бойына сіңіру үшін не ісеу керек деген сауал осы заман ағартушыларының басты мәселесне айналды десек артық айтпаған болар едік. Ал қазіргі бүлдіршіндеріміз ше? Олардың жаны нені қалайды? Әрине нарық заманына салып кейбір ата-аналардың балаға және оның тәрбиесіне көңіл бөлу шет қалып қоюына байланысты, бала қараусыз, тәрбиесіз өсіп, тек өзін ғана емес, өзгені де, қоршаған ортаны да бүлдіріп, қоғамдағы келеңсіз жағдайлардың тууына және оған себепкер екеніне куәгер болып жүрміз. Кешегі жас бүлдіршіндер ер жетіп, бойжетіп, жас нәрестесін "балалар үйіне" тапсыру, жасөспірімдердің арасындағы қылмыстық әрекеттерің көбеюі, теледидар арқылы беріліп жатқан түрлі шетел кинофилмдері мен мультфилімдерді (Боевые робрты Дзинки, Охотники за привиденями т.б.) бала бойында қатыгездік, мейірімсіздік т.б. сияқты жаман қасиеттердің тууына әкеліп соқтыруда.Үйдің іргетасы берік болмаса, оның қабырғалары дұрыс қаланып, оның шаңырағы шайқалмасы екіталай. Әрбір отбасы - бір мемлекет. Сол мемлекетіміз берік, мызғымас болу үшін болашағымыз - балаларының бойына дер кезде рухани қор, мейірім мен махаббатты, сұлу сезім мен ұлы сенімді ұялата білсек, ертеңгі күні олардың да жеріне, еліне деген махаббатты күштірек болады демекпіз. Бала жанын қоректендіретін рухани қор-айналадағы рухани қор-айналадағы барлық табиғат болмысты, жанды жануарлардың бәріміз табыстыратын, терң де таңғажайып сырларға толы ертеглер. Бала бойына тамаша қасиеттер мен адалдықты, имандылықты егетін де осы-ертегі. Халық ертегілерінің бала дүнетанымын қалыптастырудағы маңызы аса зор. Қазақ фольклорындағы ертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі - ертегілер. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тараған мол мұра. Оның осы дәуірге дейін жетуі ертекшілермен тығыз байланысты.Халық арасында үлкен беделге ие болған ертекшілер ертегіні шебер орындаған.Жаңадан ертегілік сюжетті тудырып толықтырып отырған. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман-тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақта ол баланың ой-қиял ұшқырлығын күшейтеді, мінез-құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады. Сондықтанда ертегіні оқытуда оның жанрлық ерекшелігін ескеріп. тәрбиелік мақсатына айрықша көңіл бөлгеніміз жөн. Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы ұзақ және күрделі үрдіс. Балалық шақтан балаларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу қажет. Әрине, бала қоршаған ортамен өзі-ақ танысады. Дегенмен отбасы, балабақша және мектептің жұмысы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға бағытталуы керек.
Болмысқа танымдық қатынасты ояту мен тәрбиелеудің бір жолы -өмірді тікелей бақылаудан басқа танымдық әдебеттерде жатыр. Бүгінгі күні оқытуға қойылып отырға талаптардың бірі-өмір шындығын балаларға халық ауызекі шығармашылығы арқылы көрсету, оның негізінде балалардың ой-өрісін, қиялын, эстетикалық және адамгершілік сезімдерін дамыта отырып, олардың халық шығармашылығына сүйіспеншілігіқ еңбек сүйгіштікке деген көзқарастарын арттыру болып табылады. Егер халық ертегілеріне педоагогикалық-психологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ мұның жас өспірімдерге танымдық әсері жоғары Мектеп жасына дейінгі балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тындаушылар, көрушілер ғана [12] . Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы болып келеді. 1) Балалардың психологиясына зерттеу жасағанда,олардың ойлау түсіну қаблеттін суреттеліп,отырған оқиғанның керкем обрыздың нақтылығын дәлдігін өз өмірінің аймаласынан алуды қажет етеді. 2) Әңгімеленіп отырған оқиғаның барысында мерзімі болуы шарт. Баланың ішкі дүниесіне ой-санасына бірден әсер ететін күшті де мағыналы бейнелер алу керек. Балаларды өмірдің жақсы болашағына қанағатандырып,шарықтатып отыру қажет. 3) Балалар әдебетінде оқиғаны және адам характерін суреттеу,әдістерінің динамикасы ерекше болады. 4) Балалар жаратылысының көркем көріністерін, пейзажды шебер суреттеуді ұнатады,оған сүйсіне қарайды.соны айналасынан іздейді. 5) Балалар әдебеті шығармаларының мазмұны идеясы оларды еңбекке, ғылымға әр қилы мамандықтарды игеруіне үлес қосады. Ертегілердің танымдық-тағлымдық рөлі К.Ушинский Д.Макаренко, В.Сухамлинский еңбектерінде ерекше көрініс тапқан. Аса көрнекті педагог В.Сухамлинский өзінің педагогикалық қызметінің өн бойында мектеп оқушыларын тәрбиелеу және дамыту мәселелерімен шұғылданды. Ол ертегілерсіз творчествасыз, қиялсыз толық мәнінде тәрбие жүзге аспайды деп саналады [14]. Жалпы қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып баспаға шығуы XIX ғасырдың II жартысынана басталады деуге болады. Бұл ретте Ш.Уәлиханов, Т.Потанин, В.Радлов, Э.Диваев, И.Березин, А.Алекторов және т.б аталуға болады. Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Садырбаев, С.Қасқабаев және басқалардың қосқан үлесі елеулі болды [15]. Белгілі қазақ жазушысы академик М.Әуезов қазақ фольклористерінің арасында алғашқылардың бірі болып ертегілерге былай деп анықтамасын берді: "Ертегі деп бояғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол көзқарастың белгілі ізін көрсететін онан соң, елдің белгілі санатын білдіретін арнаулы үлгі айтатын жамандықты жерлеп жақсылықты айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген көзқарасы,еңбек істеу әрекеті әсер етеді . Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті құрал болған. Айталық,мерген,мал тапқыш, еңбек сүйгіш өнерлі жандар жайында балаға ертегі, әңгіме, өлең-жыр айтып беру арқылы баланы еңбек ардагерлерін қадірлеуге ал оған қарама-қарсы еңбек сүймейтін арамтамақ жатып ішер жалқау деген жиркенішті сезімге тәрбиелеуге болады. Өз ұрпақтарының тәрбиесі ерлі-зайыптыларға,ата-әжелерге ортақ іс,жауапты міндет болған. Көбіне ата-әжелер есте жоқ ерте замандағы, ауыздан-ауызға тарап келген ертегілер арқылы бала тәрбиесіне көңіл бөлген.
2. Мектеп жасындағы балаға ертегі арқылы адамгершілік тәрбиесін қалыптасытру әдістері.
2.1. Ертегі арқылы балалардың бойында дұрыс
мінез-құлықты қалыптастыру
Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі
аралықта әр адам өзінің рухани дамуына
қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады
Ы.Алтынсарин
Қазақ халық ертегілері - қазақ халық ауыз әдебиеті ішінде атадан балаға мұра ретінде беріліп, ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу, толығу үстінде келе жатқан асыл мұра. Ертегілер халқымыздың тарихын, дүниетанымын, тұрмысы мен салтын, әдет-ғұрпын сенімін білдіреді. Ертегілер қоғам дамыған сайын адамның да ой-санасын өскен, өмірге деген көзқарасы өзгереді. Бала естігенін айтады, көргенін істейді - деп қазақ халқы бекер айтпаған. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы зор. Кішкентай сәбилеріміз ата - анасының,тәрбиешісінің, достарының мінезінен, жүріс - тұрысынан, сөйлеген сөзінен, істеген ісінен үлгі алуға тырысады Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жасалған халық шығармашылығы болғандықтан оның ішінен көркем тіл де,терең ой да,тамаша үздік кейіпкерлер де табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеалық көркем қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып үйрену жолдары әдіс амалдары бар, мысалы ертегілерді алатын болсақ, ол ел аузында ғасырлар бойы сақталып айтылып әңгімеленіп келеді. Ал осы ертегілер арқылы бала айналасындағы өмірді, адамдарды кеңірек танып ұстанымдылыққа еңбек сүйгіштікке ие болады. Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тәрбиелеу. Ұйымдастырылған оқу қызметінде үнтаспа, бейнетаспа суреттер көрнекілікті пайдалану әңгімелесу, түсіндіру. Табиғаттың әсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тәжрибесін байытып, олардың эстетикалық талғамын дамытады. Туған жерге деген ыстық сүйіспеншілігін күшейтеді. Халық ұғымында табиғат деген сөз Жер - ана.туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады. Ертегі бала ойында сақталу үшін түрлі жолдар арқылы жүргізуге болады. 1. Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелеп беру.
2.Пантомима ойыны. Ешқандай сөз айтпай сол кейіпкердің қимылдарын көрсету. З.Суретпен жұмыс. Әр түрлі жәндіктер бейнеленген суреттер немесе бір ертегідегі барлық қимылдарды суреттер арқылы көрсету. Көркем әдебиет сабақтарында ертегілерді сахналауға және ертегіні рөлдерге бөліп ойлау арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың шығармашылық қабілетін арттыру міндеттері нақты көрсетілген. Балабақшада даярлық тобында сахналық қойылымдардың тиімді жолдарын қарастырған. Қазақ ауыз әдебиеті - талай ғасырлардан келе жатқан мұра, сарқылмас бай асыл қазына. Одан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымыздың ұлылығын танимыз.Қазақтың мақал-мәтелдері болсын, жұмбақ-жаңылтпаштары мен ертегілері болсын - бәрі де балаларды Отанын сүюге, ерлікке, елін қорғауға үндейтіні белгілі.Балалар бақшасының тәрбиеленушілерін ауыз әдебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады. Баланың шығармашылық қабілетін дамытуда ертегінің маңызы зор екендігін және сахналық қойымдар арқылы ертегі мазмұнын баланың санасына сіңру, түсіндіру, шығармашылықпен әрекет етуге баулу мәселесіне баса назар аударған. Театрландырылған көріністер арқылы бала өзін жан - жақты ашады, іс - әрекетке деген қызығушылығы арта түседі. Материалдың мазмұнында әдіс - тәсілдері түрлі -түсті суреттермен және балалардың іс -әрекет барысындағы фото суреттерінің берілуді еңбектің құндылығын қуаттай түседі. Тәрбиешілерге арналған әдістемелік нұсқаудың маңыздылығы тәжірибелік сабақтардың жан - жақты талданып ұсынылуында. Ең бастысы ертегіні сахналау -балалардың кейіптендіру дағдыларын қалыптастыруға, танымдық белсенділігі мен іс - әрекетке қызығушылғын арттыруға ықпал ететіндігімен маңызды. Аталған еңбекті балабақша тәжірибесінде тәрбиешілер пайдалану үшін басылымнан жариялауға ұсынуға болады.Кіріспе. Көкейтестілігі: Қазіргі ғаламтану заманында еліміздің әлеуметтік - экологиялық дамуы, индустрияның қарыштап өсуі ,әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруды кезеңіндегі ұлттық мәдени- тарихи, рухани құндылықтарымызды бойыне сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз- деп атап көрсеткен. Қазақстан халқының іргері дамуын қамтамасыз ететін - білім саласы. Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар ашатын, біртура ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл,әрине, балалардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы балалардың шығармашылық әрекеті ғылыми - педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Балалар бойында шығармашылық әрекет тәжірибелерін қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары - ақ И.Я. Лернер жазған болатын. Қазақстанда шығармашылықтың дамуы жөнінде арнайы зерттеу жұмысын жүргізген психолог - ғалымдар Т. Тәжібаев, Ж. Аймауытов, В. К. Шабельников, Н.Палагина, Қ.Р. Рахымбаев, С. Қ. Бердібаева, Б.Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады. Бала мейлі жақсы, мейлі жаман іс болсын ,әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған адамның жан дүниесі жөнді жетілмейді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірі белгілі психолог А. Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс - әрекет үстінде дамып отырады дейтін қағидасына жақын тұжырым деп есептейміз. Ғылыми зерттеулерге сүйенетін болсақ, бала шығармашылығын дамытуда шығармашылық тапсырмалар үлкен рөл атқарады. Шығармашылық тапсырмалар атауы педагогикада белгілі, екі құрамдас бөліктен тұрады: -біріншіден, бала дербес ,өз бетімен ойдан жаңаны құрастырады; -екіншіден, жағдай тудырушы материалдар даярлап, шығармашылыққа икемдейтін ересек адамның қатысуы қарастырылады. Баланың шығармашылығын дамытуда педагогке жауапкершілік жүктеледі, жұмыс нәтижесі оның іскерлігіне байланысты. Шығармашылықты қалыптастыру жолдарын зерттеу тапсырмаларды күрделендірудің үш кезеңін аңықтауға мүмкіндік туғызады. Ә. Әмірова, Г. Метербаева, А. Меңжанова, Ғ. Таубаева және басқа ғылымдар өз еңбектерінде халық ауыз әдебиетінің тәрбиелік мәнін қарастырып, көркем бейнені қабылдау проблемасына немесе этикалық түсініктер мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың әдістерін анықтау жағына көңіл бөлген. Аталған мәселелерді қарастыруда бірталай қарама - қайшылықтар туындады - балалардың ойлау қабілетінің қазақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz