Ата - ана мен бала арасындағы қарым қатынас стилдерінің ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Жұлдызхан Аружан Жұлдызханқызы
АТА-АНА МЕН БАЛАНЫҢ АРАСЫНДЫҒЫ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В010300-Педагогика және психология
Нұр-Сұлтан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_____________2021 ж.
Кафедра меңгерушісі: _________
Мамандығы 5В010300-Педагогика және психология
Орындаған: Жұлдызхан.А.Ж
Ғылыми жетекшісі Омарбекова А.И. П.Ғ.Қ., ДОЦЕНТ
Нұр-Сұлтан 2021
Мазмұны
Кіріспе
3
Отбасылардағы ата-анамен бала арасындағы мәселелердің теориялық негізі
5
1.1
Отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктеріне теориялық шолу
5
1.2
Отбасылық қарым -қатынастың жеткіншек тұлғасының дамуына психологиялық әсер
14
1.3
Ата-ана мен бала арасындағы қарым қатынас стилдерінің ерекшеліктері
21
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
25
2.1
Отбасымен балалар арсындағы қарым-қатынас мәселелерін табу
25
2.2
Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы
29
2.3
Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық
талдауы
Қорытынды
33
Әдебиеттер тізімі
35
Қосымша
37
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда отбасы мәселесі қашанда баланы жанап өтеді, әсіресе ажырасу толық емес отбасы баласы атану өте ауыр тиеді. Бұл жағдайда басты қолдау ол қарым-қатынас.
Бірақ отбасылық ортада баланы әлеуметтендіру үшін. Бұл ортада, бірақ бала алдымен оның өмірі, біз білетін құндылықтар және оларға қалай бару керектігі туралы білуге үйренеді және ондағы құндылықтармен қарым-қатынас орнату үшін қолданылады. Балалар әр түрлі жағдайларда отбасында қалыптасқан мінез-құлық нормаларын реттеу критерийлерін үйренеді.
Отбасы психологиясын зерттеушілер А. Г. Харчев, А.С. Антонов, ата-аналармен іс-әрекетті түсіндіру арқылы әмбебап және тиімді мысалда және отбасының психологиялық қабатын қолдау жағдайында балалар әділеттілік пен адалдық идеяларын үйренеді, олардың қызметі үшін сөгіс алады, олар жазаланады, өмір сүру ортасы үшін, балық аулау, жақсылықты жамандықта көрсету себептері, Біздің түбі.
Қарым-қатынас адам өмірінде маңызды рөл атқарады. Негізгі адамдардың бірі өте маңызды, бірақ әр адамды құру үшін 'бірақ қарым-қатынас, тұлғааралық-орнатуға бағыттау нәтижесінде ол транзакцияға ұмтылу үшін орнатылады. Қарым-қатынас процесінде, гельдік Тіл арасында жасалған ләззат арқылы әлемде қайғы-қасіретте, қуанышта, бірқатар рухани әлемдердің екі немесе одан да көп психологиялық жүйелері мен ойлары, сана транзакцияны өңдейтін адамдар арасындағы эмоциялардың кең спектрінің сенімді қарым-қатынасы арқылы ортақ сезімді сезіну., түсінуге ұмтылу немесе қарама-қайшылық.
Теориялық байланыс-бұл отбасындағы толық және толық емес ұғымның түсіндірмесі, Ұлыбританиядағы іс-қимыл техникасы, Отбасылық қатынастардағы проблемаларды талдау көптеген зерттеулерде орын алады. Г. м. Свердлов және В. Л. Реценцев (1958) отбасындағы маңызды іс-әрекет ретінде бала туудың, тәрбиенің, экономикалық қызметтің және көмекке деген ұмтылыстың осы түрін ажыратады. Тит отбасындағы ата-аналардың жұмысқа әсерін қарастырады, сонымен қатар ерлі-зайыптылардың жеке басына қатысты мәселелерді талдайды.
Асмолов А.Г анықтамасы бойынша отбасылық қатынастарда құрылған отбасындағы анықтамалардың ішінде Харчев - " отбасы-бұл ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастар жүйесі, олардың мүшелері жалпы өмірмен және моральдық жауапкершілікке, қоғамның қажеттіліктеріне байланысты әлеуметтік тәуелділікке деген ұмтылыспен сипатталатын неке мен туыстық қатынастармен байланысты."Отбасының физикалық өмір мен әлеуметтік ағзаның өмірі арасындағы байланыс жүйесі ретінде берген түсіндірмесі А. Г. Харчевтің отбасы ұғымын жалпылау болып табылады.
Практикалық терминдер. Бірақ қазір отбасылық проблемалардың арасында жиі түсініспеушілік бар, бірақ ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынаста, бір-бірін кешіктіру процесінде психологиялық қызмет көрсету мәселесі туындайды. Сонымен, отбасында туындайтын мәселелерді шешуге көмектесетін әдістерге толық шолу қажет. Бұл мәселені шешудің жолдарын іздеу үшін зерттеу тақырыбын "отбасындағы тұлғааралық қатынастардың психологиялық ерекшеліктері"ретінде анықтау ұсынылады.
Зерттеу мақсаты: ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктері туралы ғылыми-теориялық әдебиеттерді бақылау.
2. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктерін игерудің жолдарын жалпылау.
3. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың сипаттамаларын байқап көру.
4. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың сипаттамалары, психологиялық ұсыныстар бойынша басқарушылық зерттеулерді қорытындылау.
Зерттеу пәні: отбасылық қатынастар, эмоционалды мінез-құлық, эмоционалды қабылдау.
Зерттеудің негізгі болжамы: баланың жеке басының эмоционалды әл-ауқатының ерекшеліктері отбасылық қатынастардың түрлерімен өзара байланысты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: ата-аналардың қарым-қатынасы мен эмоционалдық әл-ауқатын зерттеудің теориялық маңызы тұлғаның әлеуметтік теориясының дамуындағы жаңа аспектілерді анықтаумен байланысты және баланың эмоционалдық әл-ауқатын зерттеуге ықпал етеді. Ол қолда бар теориялық материалдарды отбасылық қатынастардың балалардың эмоционалды әл-ауқатына әсері және отбасындағы тәрбие процесін жетілдіру жолдары туралы жалпылауға тырысты.
Зерттеу нысаны: 15-17 жас аралығындағы балалар 10 адамнан, олардың ата-аналары (аналар мен әкелер) 10 адамнан.
Зерттеу базасы: Нұр-Сұлтан қаласы, №65 мектеп-гимназиясы
Зерттеу кезеңдері: ақпан, 2021 ж. - сәуір, 2021 ж.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ОТБАСЫЛАРДАҒЫ АТА-АНАМЕН БАЛА АРАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктеріне теориялық шолу
Отбасылық қарым- қатынастың маңызы. Өмір есігін ашысымен кез-келген адам қандай да бір қоғамға келіп түседі. Ол сол қоғамда өсіп, өркендеп, қалыптасып әрі сонда өледі. Адамның дамуына көптеген факторлер оның ішінде биологиялық және әлеуметтік факторлер әсер етеді. Тұлғаның қалыптасуындағы ең маңызды фактор ол - отбасы. Отбасыда қанша адам бар екеніне, отбасыдағы адамдардың қарым-қатынасына байланысты т.с.с. отбасылар әртүрлі болады. Отбасыда адам өзінің әлемге өзіндік көзқарасын қалыптастырады. Отбасыдағы қарым-қатынас адамның болашақ өмірін қалай жасайтынын, қай жолмен жүретінін айқындайды.
Әрбір баланың өмірінде ата ананың орны ерекше. Олар балаға жүріс тұрыстың жаңа үлгісін береді. Солардың көмегімен ол өзін қоршаған әлемді таниды. Ол барлық іс әрекетінде соларға еліктейді. Бұл тенденция баланык ата анасымен арасындағы жағымды эмоционалды байланыстардың арқасында күшейе түседі. Бала әкесі мен анасына ұқсауға тырысып бағады. Балаға үйреткісі келетін барлық адами қасиеттерді өз әрекеттерімен тырысатын болады. Бұндай тәрбие процессін саналы деп айтуға болады. Себебі басқа адамдармен қарым қатынас кезінде өзін өзі қадағалау отбасыға үлкен мән беру баланы қолайды жағдайларды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Осындай отбасыда бала жан жақты болады.
Отбасы ересектерге бала тәрбиелеу арқылы ғана ықпал етпейді. Отбасыда әртүрлі ұрпақ өкілдерінің ара қатынасы үлкен роль атқарады. Отбасы кішкентай әлеуметтік топ болғандықтан, өзінің мүшелеріне ықпалын тигізеді. Олардың әрқайсысы жеке ерекшеліктерімен өздерінің жүріс тұрыстарымен отбасы өміріне әсер етеді. Бұл кішкентай топтың жекелеген мүшелері, оның басқа мүшелерінің рухани құндылықтарының қалыптастыруына және бүкіл өмірлік қағидаларымен мақсаттарының қалыптасуына ықпал ете алады.
Отбасы тұлғаның дамуында үлкен маңызы зор. Оған туысқан, жақын адамдардан тұратын кішкентай топтың өміріне араласа алмайтын бала яғни отбасысы жоқ бала көп нәрсені жоғалтады, әсіресе бұл отбасыдан тыс балалар үйінде немесе сол сияқты жерлерде тәрбиеленіп жатқан кішкентай балаларда қатты байқалады. Бұл балаларда тұлғалық даму отбасыда тәрбиеленіп жатқан балаларға қарағанда өзгеше болады. Бұл балалардың ақыл-есімен әлеуметтік дамуы кешігіп жатады, ал эмоциялық дамуы тежеліп қалады. Ересек адаммен де дәл осындай жағдай болады. Жекелеген қатынастардың аз болуы жалғыздықтың болмысы болып келеді. Ал бұл көптеген теріс құбылыстардың көзіне айналып тұлғаның күйреуіне әкеліп соғады .
Көптеген адамдардың жүріс тұрыстарына басқа адамдардың қатынасы әсер ететіні бегілі. Көптеген адамдар басқа адамдардың көзінше өздерін жеке қалған кездегіден өзгеше ұстайды. Егер адам достық қатынасты сезетін болса, ол адамда осындай әрекеттерге деген стимул пайда болады. Ал ол өз алдына қоршаған адамдардың қолауын тауып оған жақсы жағынан көрінуге көмектеседі. Егер адам қастық қатынасты сезетін болса, ол адамда қасарысушылық пайда болады. Ол бар күшін салып қасарысатын болады. Жақсы тәрбие көрген адам бұндай қастықты саналы күрес арқылы жеңеді.
Достық қарым-қатынас орнаған кішкентай топтарда, коллективтің тұлғағаға үлкен ықпалын тигізеді. Бұл әсіресе рухани құндылықтардың қалыптасуында, жүріс-тұрыс үлгілерінің, адамдар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуынан көрінеді. Отбасы кіші топ ретінде өзінің ерекшелігінің арқасында өзінің мүгешелерінің эмоциональді қажеттіліктеріне жағдай жасайды. Ол адамның қоғамға қажет екенін сезінуне, сол арқылы басқа адамадарға көмек көрсеткісі келетін сезімдердің оянуына көмектеседі.
Ата-ананың ролі жан-жақты. Ата-ана баланың өмірлік позициясын таңдауына ықпалы зор болғандықтан, үлкен жауапкершілікке ие. Баланың дүниеге келуі және оның дамуына қажетті заттармен қамтамасыз ету отбасылық өмірдің қандай да бір ұйымдасқандығын талап етеді. Баланы асыраудан басқа, ата-ана баланың тұлға болып қалыптасуында да ролі жоғары. Баланың гармониялық дамуы тек ата-ананың әрқайсысы белсенді әрекетімен және қатысуына ғана байланысты емес. Олардың тәрбиелеу кезінде бір-бірімен бір келімге келулеріне байланысты.
Ата-ана бір ымыраға келмей баланы әрқайсысы өз жақтарына тартқылайтын болса, бала ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмай есі шығады. Онымен қоймай ата-ана арасындағы ымыра бұзылып, ұрсысып жатса, оның үстіне бұның бәрі соның кесірінен болып жатқан күнде естіп жүретін болса, ондай бала өз өзіне деген сенімділікті жоғалтып алады. Бұндай жағдайда ол өзін қауіпсізмін сезінбейді. Бұдан келіп балалық үрей туады. Бала қорқақ болып, тіпті жүйке ауруна шалдығуы мүмкін. Бала үшін отбасы мүшелерінің ара-қатынасы өте маңызды. Әсіресе ересектердің оған деген қарым-қатынасы қандай екенін сезіну ерекше маңызды.
Ата-ананың балаға деген эмоциональді қарым-қатынасының сипатын ата-аналық позиция деп атауға болады. Бұл фактордың басымдықтан бастап толық бей-жайлыққа дейін бірнеше вариациялары бар. Оларды балаға үнемі телу де, балаға мүлдем қармай қою да балаға зиян. Бала саған өз тарапынан жылылық көрсеткісі келген ата-анаға баламен қатынасты дұрыстап алу өте маңызды. Баланы тым еркелетіп те, тым өзіңнен алыстатып та қажеті жоқ. Баламен арадағы қарым-қатынас еркін болу керек. Бала шынымен нені қалайды соны түсінуге тырысу қажет. Және сол қажеттіліктерді беруге ұмтылу керек. Балаға тек бұйрық беріп, немесе тек оның айтқандарын істей бермеу қажет. Белгілі бір деңгейде оған еркіндік яки тәуелсіздік беріп, дұрыс емес жақтарын көрсетіп отыру қажет. Баламен ортадағы қатынастың бұзылғанын шамадаг тыс агрессивті болудан немесе баланың мінез-құлқын толық түзеуге күш салудан байқауға болады.
Өте ерте жастан бастап баланың даму прцессінің дұрыс болуы бірінші орында ата-ананың мейіріміне байланысты. Кішгкентай бала ата-анасынан ойлауды, сөйлеуді, түсінуді, өзінің реакцияларын қадағалауды үйренеді. Ата-анасының тұлғалық үлгілерінің арқасында ол басқа отбасымүшелерімен қалай араласк керек екенін үйренеді. Қалай жақсы көру керек, кімнен аулақ болу керек, кіммен санасу керек, кімге өзінің симпатиясын я болмаса антипатиясын көрсету керек, қай кезде өз реакцияларын ұстап қалулары керек деген сияқты қатынастарды бала бірінші орында ата-анасынан үйренеді.
Отбасы баланы қоғамда болашақ жеке өмір сүруге дайындайды. Ол рухани құндылықтарды, моральді нормаларды, жүріс-тұрыс үлгілерін, салт-дәстүр, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның мәдениетін дәл осы отбасыдан үйренеді. Ата-ананың келісіліп жасалған тәрбие тәсілдері баланы аламгершілік қасиеттерге сай өзінің сезімі мен әрекеттерін басқара алуға үйретеді. Балада құндылықтар әлемі қалыптасады. Бұнлай жан-жақты дамудың барысында ата-ана өздерін үлгі ретінде көрсету арқылы балаға үлкен көмек көрсетеді. Алайда кейбір ата-ана өздерінің балаларының жүріс-тұрысын қиындатып, тежеп, тіпті бұзылуына себеп болып жатады.
Тұлғалық үлгі ата-ана болған отбасыда тәрбиеленген бала келесі әлеуметтік рольдерге дайындық алады: әйелдер немесе еркектер, әйелі неме күйеуі, ана немесе әке. Онымен қоймай әлеуметтік қысым өте күшті. Балаларды әдетте оның жынысына қарай мақтайды, ал ұрсіанда қарсы жынысқа зиян тигізгенде даттап, ұрсады. Дұрыс жыныстық тәрбие, өзінің жынысына тән сезімнің қалыптасуы тұлғаның ары қарай дамуының бірдін бір негізі болады. Дұрыс мақтау, қолпаштаулар көрсету арқылы адамды тұлға ретінде тез қалыптасуына себеп болуға болады. Егер балаға жазалау керек болатын болса онда оның намысына тиіп кетпейтіндей әділ жазалау қажет. Бала ата-анасы жазадап жатқан кезде не үшін жазалап жатқанын өзі түсінуі қажет. Егер баланы тым қатты жазалап қойса балада қорқыныш немесе ашу сияқты сезімдер пайда болуы мүмкін. Балаға қол жұмсалатын болса онда балада кез келген ұнамсыз нәрсені күшпен жеңуге болады екен деген теріс пікір қалыптасуы мүмкін.
Баланың жүріс-тұрысы көбіне үйдегі көрген тәрбиесіне байланысты болады. Осылайша, ересектер тарапынан көретілегн теріс яки дұрыс қатынас балада өзін өзі бағалауы қалыптасады. Өзін өзі бағалауы төмен балалар өздеріне көңілі толмай жүреді. Бұл ата-ана көп ұрсып баласының алдына тым жоғары мақсаттар қоятын отбасыларда болатын жағдай. Онымен қоймай ата-анасының бір-бірімен тіл табыспай жүргендерін көрген бала, оған өзін кінәлайды.
Нәтижесінде өзін өзі бағалауы төмендеп кетеді. Бұндай бала өзін ата-анасының қалауына мүлдем сәйкес келмейтін сияқты сезінеді. Бірақ тым тәкәппарлық деген де проблема бар. Әдетте тәкаппар балалар не бүлдірсе де бәрән аузына тосып, мүлдем жазаламайтын отбасылардан шығады. Өзін дұрыс бағалай алмайтын бала кейін өзіне де маңайындағыларға да қиындық тудырып жатады. Сондықтан да ата-ана өз балаларының бойында қалыпты бағалаудың қалыптасуына тырысу керек. Бұд жерде жазадау мен мақтауда сақтық танытқан жөн болады. Баланың көзінше таң өалып тым мақтауға болмайды, және тым қатал жазаны да қолдануға да болмайды.
Өзін өзі бағалаумен қатар ата-ана талаптану деңгейін де береді. Талаптың жоғары деңгейіне ие, өзін өзі бағалауы тым жоғары балалар тек жеңісті ғана көздейді. Ал егер жеңіліп қалса ол оларға үлкен психикалық соққы болады. Ал талабы төмен оған өоса өзін өзі бағалауы да төмен балалар болашақта да осы шақта да ешнәрсене ұмтылмайды. Олар алдарына жоғары мақсаттар қоймайды. әрдайым өздерінің мүмкіндіктеріне күмәнданып жүреді. Жеңілісті оңай қабылдайды, бірақ сөйте тұра өмірде көп жетістіктерге қол жеткізеді.
Әрбір отбасыда тәрбиенің қандай да бір түрі қалыптасады. Көбінеки отбасыларда әлі толық жетілмеген тәрбие жүйесі қалыптасқан. Тәрбиенің мақсатын түсіну , тәрбиенің түрлерін түсіну, баланы тәрбиелегенде не нәрсе болады не нәрсе болмайтынын білу керек. Ол үшін отбасыдағы тәрбиені төрт тактиға бөлуге болады . Сонымен бірге отбасылық қарым-қатынасқа жауап беретін төрт типке бөлеміз: диктат яғни артықшылық, қамқорлық, араласпау, серіктесіп бірігіп істеу.
Балалардың беделі мен ынтасын үнемі түсіре беруі отбасыда диктатты бар екенінің белгісі. Әрине ата-ана тәрбиелеу мақсатында өзінің баласына әртүрлә талаптар қоюы керек. Алайда ол талаптардың ішіндегі асыра сілтеушілікке бала екіжүзділікпен, өтірік айтумен, дөрекілік көрсетумен, тіпті кейде ащық түрде жек көретіні көрсетумен қайтаруы әбден мүмкін. Бірақ қарсыласу әлсіз сипатта болса онда ол баланың бойындағы өз өзіне деген сенім, ынталылықтың жойылуы, дербестік сияқты барлық жақсы қасиеттердің де жойылып кету қаупі төнеді. Бұл жағдай тұлғаның сәтсіз қалыптасуының кепілдігі болады .
Отбасыдағы қамқорлық дегеніміз ата-ананың баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмыс істеп, баланы қандай да бір болмасын қиындықтардан қорғап бала үшін жанын беруге даяр қарым-қатынас жүйесін айтады. Тұлғаның белсенді түрде қалыптасуы туралы мәселе екінші орынға кетеді. Ата-ана балаларының үйдің сыртындағы шындыққа дайындық процесін гектен тыс қамқорлығымен жауып тастайды. Бұндай шектен тыс қамқорлық, тығыз эмоциональді қатынаста шектен тыс баланы қадағалау гиперқамқорлық деп аталады. Ол баланың енжар, тұйық, өздігінен еш нәрсе істей алмайтын болып өсуне жағдай жасайды. Бұған қарама-қарсы гипо қамқорлық деген ұғым бар. Ол дегеніміз атаөананың бала тәрбиесіне қалай болса солай қарап, өз бетімен жіберуі. Бала ойна келгенді істеп жүре беруге мүмкіндік алады. Нәтижесінде өскен кездерінде ондай балалар ешкімді силауды білмейтін, өздері силауға татымайтын өзімшіл, міншіл онымен өоймай, өзінің тілегін орындауды талап еткіш болып шығады.
Балалардың ата-анасыз, ата-ана балаларсыз дербес өмір сүуге болады деген отбасыда тұлғааралық қатынас жүйесі аралспау тактикасынан пайда болуы мүмкін. Бұл жерже екі әлем болуы мүмкін деп қарастырылады. Яғни бала және ересек әлемі. Екеуі бір бірінің шекарасынан аспау керек. Ара қатынастың бұл типінің негізінде ата-ананың тәрбиеші ретінде енжар болуы жатыр. Бірлесіп, ақылдасып істеу деп отбасыда тұлға аралық қарым-қатынаста ортақ мақсат пен міндеттер қойып оны ұйымдастыруды айтады. Дәл осындай жағдайда ғана баланың өзімшілдігін жеңуге болады. Ара қатынастың ең жоғары типімен тәрбиелеп жатқан отбасы өте жоғары деңгейде дамыған топ болады.
И.Г. Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып, мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт -- деген қағиданы ұсынды. Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж. Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қараса, әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе, мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің негізгі ортасы - отбасы. Қазақ отбасындағы ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы, эмоционалды сезімдері - олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық арқылы орындалған. Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптастыру қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда. Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп саналған. Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзент үшін өмір сүретін. Ал, қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсеңдеп кеткен сияқты. Себебі сәби өмірге мүлде дәрменсіз күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің келісіп, жөргекке оралуынан бастап дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы ата-ананың өмірінде таусылып бітпейтін қарбаласы басталады. Соңғы жылдары адамның жан-дүниесімен сырласып, оның мінез-құлқын, тәртібін зерттеуде психолог-педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар салып отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негізін, әсіресе мектепке дейінгі кезеңде М.И. Лисина, Қ.Т. Шериазданова сынды ғалымдар салды. Олар психологиядан мектеп жасына дейінгі баланың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И. Лисина зерттеулеріндегі негізгі әдістердің бірі - отбасында тәрбиеленуші және түрлі типтегі балалар мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды салыстыра отырып зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге қажетті барлық қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық, дәрігерлік бақылау, білім т.б.) қамтамасыз етілгенімен, дара бағыттағы үлкендердің эмоционалды - жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың жан-жақты дамуын баяулатады.
Қарым-қатынас - баланың психикалық дамуының негізгі факторы, әрі шарты. Кеңестік психология мен педагогика қарым-қатынасқа бірнеше анықтама береді. Біреулер, қарым-қатынасты ақпарат алмасу деп түсінсе, келесі біреулер, қарым-қатынасты - адамзат дамуының құрамдас бір бөлігі деп қарастырады. Қарым-қатынас - қаншалықты әлеуметтік құбылыс болса да, соншалықты - жеке даралық құбылыс. Сондықтан да, қарым-қатынастың ең маңызды құралы - тілде, оның жеке даралық көрінісі мен механизмі болып табылатын - сөйлеуде, әлеуметтік пен жеке даралықтың бір тұтастығына көрінеді.... Қарым-қатынас тек тіл арқылы әрекеттесу ғана емес, ол аса маңызды тәрбие құралы да болып табылады. Адамды қалыптастыратын қоршаған орта, қоғам екендігі белгілі шындық. Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін В.С. Мухина мен Л.А. Венгер де ғылыми тұрғыдан зерттеді. Олар отбасында дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер (киім кию, жуыну, тамақтану т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан көрсетілген эмоционалды қарым-қатынасты әлі де болса ас қажет етеді. Деп тұжырымдайды. В.С. Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-қатынастар барысында балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады. Бұл жерде бала үшін ең бастысы - ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды қатынас.
Ата-ана сенімі мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға деген тілекті қалыптастырады. Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоционалды қолдауды қажет етеді. Л.А. Венгер өз пайымдауын айтады. Баланың жан-жақты дамуына отбасының әсерін көрсете келіп, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың дұрыс ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымда өз орнын дұрыс сезінбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала тәртібінде біраз қиындықтар тудырады деп қорытындыласа, ресейлік ғалым Б.Лихачев отбасы баланың жеке басына екі жақты: біріншіден, отбасының материалды жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы; екіншіден әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекет арқылы әсер етеді. Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеологиялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге асырылады деп көрсетеді. Баланы дұрыс толыққанды азамат етіп тәрбиелеу үшін ынтымақтастық қарым-қатынастың керек екені белгілі. Осы қарым-қатынас түрін дамыту жолдарына баса көңіл бөлген жөн. Біздің бұл көзқарасымыз халықтық тәрбиенің басты қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысын қарастырған С.Қалиевтің тұжырымдамасымен қабысып жатыр. Халық педагогикасында тәрбие ісі баланың жас ерекшелігін ескере жүргізуді талап ете отырып: Ұлыңа бес жасқа дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшындай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досындай бағала -- делінген. Осылайша баланы еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың өзі ғылыми педагогиканың ынтымақтастық заңдылықтарымен байланысады.
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін Л.А. Венгер баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын барысында жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі болып табылады. Себебі ойын әрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала өзгенің көңіл күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды. Ал, А.В. Запорожец, Я.З. Неверовичтер тек отбасы жағдайында, жағымды қатынастар негізінде ғана мектеп жасына дейінгі бала тәртібінде айналасындағы үлкендер, құрбыларына деген көнгіштік, аяушылық, өзгелердің әрекетіне баға беру сияқты эмоционалды тәжірибе қалыптасады деп көрсетеді. Кейде өмірде болашақ ата-ана бала тумай жатып, оның қандай болатыны, қалай өсетіні, немен шұғылданатыны туралы жоспар құрып қояды. Біраз уақыт өткен соң ата-анасы оның өзгеше екенін түсінеді. Ғалымдардың ойынша отбасындағы жағымды қарым-қатынас балада жауапкершілік, ынтымақтастық, бірлік сияқты сапаларға негіз болса, керісінше жағдайдағы қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың көңіл-күйіне, еңбекке қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді. Айналада болып жатқан құбылыстар балаларды сөзсіз қызықтырады. Қазіргі заман психологиясы балалық шақты - баланың өзіндік сана сезімі, өзінің және өзге этностарға деген рефлексивті қатынастарының жедел жүретін кезі екенін көрсетеді. Осы айтылған өзіндік сана - сезім балада ең алдымен отбасы деген әлеуметтік - этникалық ортада қалыптаса бастайды. Отбасындағы әлеуметтік нормаларды меңгеру барысында балада өзін-өзі қабылдауы және мен деген түсінігі пайда бола бастайды. Өздерінің бұрынғы армандарына ой жүгіртіп саралай келе, олар өз баласының ойдан жасаған бейнесі мен өмірдегі болмысының арасындағы сәйкессіздіктен қанағаттанбаушылық сезінетінін түсінеді.
Шынайы көрініс қиялмен алмастырылады. Шынайы бала мен айналасындағы адамдар туралы түсінік көзқарастың, мақсаттың әсерінен бұрмаланады. Осы кезде бала өзін қалай сезінеді? Нені уайымдайды? Кез-келген бала өзінің жақсы бейнесіне қолдау көрсеткенің қалайды. Бұл қолдау жақсы көретін ересектер тарапынан, көбінесе ата-анасы жағынан болуы керек. Бірақ жақсы көретін бұл ересек адамның өз баласынан көңілі қалғандықтан, қажет қолдауды көрсетуге қабілетсіз болады, көбінесе тек өзінің наразылығын ғана көрсетеді. Дәл осы жағдай қарым-қатынастың ушығуына әкеп соғады. Өкінішке орай ақыл ойының әлі толық жетілмеуіне байланысты бала өзінің қолдау мен махаббатқа зәру екенін сөзбен айтып жеткізе алмайды, сондықтан ол ересектермен клиникалық психологияда белгілер деп аталатын түрлі аурушаңдықтың көріністері бар түсініксіз тілмен сөйлеседі.
Көптеген ата-ана балаларының өтпелі кезеңін қорқынышпен күтеді. Кейбір балаларда бұл кез мүлдем білінбей өтіп кетеді, ал біреулерде кәдімгідей қиындықтар туады. Жақында ғана тіл алып тып-тыныш жүрген бала аяқ астынан ашуланшақ, маңайындағылармен қақтығысқа түсе беретін болып кетеді. Бұл ата-ана мен мұғалімдерде ойланбай теріс әрекет жасап қоюына түрткі болады. Олар балаға дегенімізді істетеміз деп қатты қателеседі. Егер күшпен көндірмек болсаңыз жағдай мүлдем ушығып кетеді. Бала бұндай жағдайда ересектерден қашып кеткісі келеді. Өтпелі кезеңде бала ата-анадан оның таусылмас қамқорлығынан құтылғысы келеді. Ата-ананың махаббаты мен қамқорлығына мұқтаж болса да дербес болғылары келеді. Бұл қиын кезең өткеннен кеін қарым-қатынас ары қарай қалай дамитыны дұрыс тәрбиеге байланысты. Ата-ана баласының ересекпін деген сезімін қабылдауы керек .
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты. Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады. Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Отбасылық қарым- қатынастың маңызы. Өмір есігін ашысымен кез-келген адам қандай да бір қоғамға келіп түседі. Ол сол қоғамда өсіп, өркендеп, қалыптасып әрі сонда өледі. Адамның дамуына көптеген факторлер оның ішінде биологиялық және әлеуметтік факторлер әсер етеді. Тұлғаның қалыптасуындағы ең маңызды фактор ол - отбасы. Отбасыда қанша адам бар екеніне, отбасыдағы адамдардың қарым-қатынасына байланысты т.с.с. отбасылар әртүрлі болады. Отбасыда адам өзінің әлемге өзіндік көзқарасын қалыптастырады. Отбасыдағы қарым-қатынас адамның болашақ өмірін қалай жасайтынын, қай жолмен жүретінін айқындайды.
Әрбір баланың өмірінде ата ананың орны ерекше. Олар балаға жүріс тұрыстың жаңа үлгісін береді. Солардың көмегімен ол өзін қоршаған әлемді таниды. Ол барлық іс әрекетінде соларға еліктейді. Бұл тенденция баланык ата анасымен арасындағы жағымды эмоционалды байланыстардың арқасында күшейе түседі. Бала әкесі мен анасына ұқсауға тырысып бағады. Балаға үйреткісі келетін барлық адами қасиеттерді өз әрекеттерімен тырысатын болады. Бұндай тәрбие процессін саналы деп айтуға болады. Себебі басқа адамдармен қарым қатынас кезінде өзін өзі қадағалау отбасыға үлкен мән беру баланы қолайды жағдайларды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Осындай отбасыда бала жан жақты болады.
Отбасы ересектерге бала тәрбиелеу арқылы ғана ықпал етпейді. Отбасыда әртүрлі ұрпақ өкілдерінің ара қатынасы үлкен роль атқарады. Отбасы кішкентай әлеуметтік топ болғандықтан, өзінің мүшелеріне ықпалын тигізеді. Олардың әрқайсысы жеке ерекшеліктерімен өздерінің жүріс тұрыстарымен отбасы өміріне әсер етеді. Бұл кішкентай топтың жекелеген мүшелері, оның басқа мүшелерінің рухани құндылықтарының қалыптастыруына және бүкіл өмірлік қағидаларымен мақсаттарының қалыптасуына ықпал ете алады.
Отбасы тұлғаның дамуында үлкен маңызы зор. Оған туысқан, жақын адамдардан тұратын кішкентай топтың өміріне араласа алмайтын бала яғни отбасысы жоқ бала көп нәрсені жоғалтады, әсіресе бұл отбасыдан тыс балалар үйінде немесе сол сияқты жерлерде тәрбиеленіп жатқан кішкентай балаларда қатты байқалады. Бұл балаларда тұлғалық даму отбасыда тәрбиеленіп жатқан балаларға қарағанда өзгеше болады. Бұл балалардың ақыл-есімен әлеуметтік дамуы кешігіп жатады, ал эмоциялық дамуы тежеліп қалады. Ересек адаммен де дәл осындай жағдай болады. Жекелеген қатынастардың аз болуы жалғыздықтың болмысы болып келеді. Ал бұл көптеген теріс құбылыстардың көзіне айналып тұлғаның күйреуіне әкеліп соғады .
Көптеген адамдардың жүріс тұрыстарына басқа адамдардың қатынасы әсер ететіні бегілі. Көптеген адамдар басқа адамдардың көзінше өздерін жеке қалған кездегіден өзгеше ұстайды. Егер адам достық қатынасты сезетін болса, ол адамда осындай әрекеттерге деген стимул пайда болады. Ал ол өз алдына қоршаған адамдардың қолауын тауып оған жақсы жағынан көрінуге көмектеседі. Егер адам қастық қатынасты сезетін болса, ол адамда қасарысушылық пайда болады. Ол бар күшін салып қасарысатын болады. Жақсы тәрбие көрген адам бұндай қастықты саналы күрес арқылы жеңеді.
Достық қарым-қатынас орнаған кішкентай топтарда, коллективтің тұлғағаға үлкен ықпалын тигізеді. Бұл әсіресе рухани құндылықтардың қалыптасуында, жүріс-тұрыс үлгілерінің, адамдар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуынан көрінеді. Отбасы кіші топ ретінде өзінің ерекшелігінің арқасында өзінің мүгешелерінің эмоциональді қажеттіліктеріне жағдай жасайды. Ол адамның қоғамға қажет екенін сезінуне, сол арқылы басқа адамадарға көмек көрсеткісі келетін сезімдердің оянуына көмектеседі.
Ата-ананың ролі жан-жақты. Ата-ана баланың өмірлік позициясын таңдауына ықпалы зор болғандықтан, үлкен жауапкершілікке ие. Баланың дүниеге келуі және оның дамуына қажетті заттармен қамтамасыз ету отбасылық өмірдің қандай да бір ұйымдасқандығын талап етеді. Баланы асыраудан басқа, ата-ана баланың тұлға болып қалыптасуында да ролі жоғары. Баланың гармониялық дамуы тек ата-ананың әрқайсысы белсенді әрекетімен және қатысуына ғана байланысты емес. Олардың тәрбиелеу кезінде бір-бірімен бір келімге келулеріне байланысты.
1.2 Отбасылық қарым -қатынастың жеткіншек тұлғасының дамуына психологиялық әсер
Ата-ана бір ымыраға келмей баланы әрқайсысы өз жақтарына тартқылайтын болса, бала ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмай есі шығады. Онымен қоймай ата-ана арасындағы ымыра бұзылып, ұрсысып жатса, оның үстіне бұның бәрі соның кесірінен болып жатқан күнде естіп жүретін болса, ондай бала өз өзіне деген сенімділікті жоғалтып алады. Бұндай жағдайда ол өзін қауіпсізмін сезінбейді. Бұдан келіп балалық үрей туады. Бала қорқақ болып, тіпті жүйке ауруна шалдығуы мүмкін. Бала үшін отбасы мүшелерінің ара-қатынасы өте маңызды. Әсіресе ересектердің оған деген қарым-қатынасы қандай екенін сезіну ерекше маңызды.
Ата-ананың балаға деген эмоциональді қарым-қатынасының сипатын ата-аналық позиция деп атауға болады. Бұл фактордың басымдықтан бастап толық бей-жайлыққа дейін бірнеше вариациялары бар. Оларды балаға үнемі телу де, балаға мүлдем қармай қою да балаға зиян. Бала саған өз тарапынан жылылық көрсеткісі келген ата-анаға баламен қатынасты дұрыстап алу өте маңызды. Баланы тым еркелетіп те, тым өзіңнен алыстатып та қажеті жоқ. Баламен арадағы қарым-қатынас еркін болу керек. Бала шынымен нені қалайды соны түсінуге тырысу қажет. Және сол қажеттіліктерді беруге ұмтылу керек. Балаға тек бұйрық беріп, немесе тек оның айтқандарын істей бермеу қажет. Белгілі бір деңгейде оған еркіндік яки тәуелсіздік беріп, дұрыс емес жақтарын көрсетіп отыру қажет. Баламен ортадағы қатынастың бұзылғанын шамадаг тыс агрессивті болудан немесе баланың мінез-құлқын толық түзеуге күш салудан байқауға болады.
Өте ерте жастан бастап баланың даму прцессінің дұрыс болуы бірінші орында ата-ананың мейіріміне байланысты. Кішгкентай бала ата-анасынан ойлауды, сөйлеуді, түсінуді, өзінің реакцияларын қадағалауды үйренеді. Ата-анасының тұлғалық үлгілерінің арқасында ол басқа отбасымүшелерімен қалай араласк керек екенін үйренеді. Қалай жақсы көру керек, кімнен аулақ болу керек, кіммен санасу керек, кімге өзінің симпатиясын я болмаса антипатиясын көрсету керек, қай кезде өз реакцияларын ұстап қалулары керек деген сияқты қатынастарды бала бірінші орында ата-анасынан үйренеді.
Отбасы баланы қоғамда болашақ жеке өмір сүруге дайындайды. Ол рухани құндылықтарды, моральді нормаларды, жүріс-тұрыс үлгілерін, салт-дәстүр, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның мәдениетін дәл осы отбасыдан үйренеді. Ата-ананың келісіліп жасалған тәрбие тәсілдері баланы аламгершілік қасиеттерге сай өзінің сезімі мен әрекеттерін басқара алуға үйретеді. Балада құндылықтар әлемі қалыптасады. Бұнлай жан-жақты дамудың барысында ата-ана өздерін үлгі ретінде көрсету арқылы балаға үлкен көмек көрсетеді. Алайда кейбір ата-ана өздерінің балаларының жүріс-тұрысын қиындатып, тежеп, тіпті бұзылуына себеп болып жатады [3]. Тұлғалық үлгі ата-ана болған отбасыда тәрбиеленген бала келесі әлеуметтік рольдерге дайындық алады: әйелдер немесе еркектер, әйелі неме күйеуі, ана немесе әке. Онымен қоймай әлеуметтік қысым өте күшті. Балаларды әдетте оның жынысына қарай мақтайды, ал ұрсіанда қарсы жынысқа зиян тигізгенде даттап, ұрсады. Дұрыс жыныстық тәрбие, өзінің жынысына тән сезімнің қалыптасуы тұлғаның ары қарай дамуының бірдін бір негізі болады. Дұрыс мақтау, қолпаштаулар көрсету арқылы адамды тұлға ретінде тез қалыптасуына себеп болуға болады. Егер балаға жазалау керек болатын болса онда оның намысына тиіп кетпейтіндей әділ жазалау қажет. Бала ата-анасы жазадап жатқан кезде не үшін жазалап жатқанын өзі түсінуі қажет. Егер баланы тым қатты жазалап қойса балада қорқыныш немесе ашу сияқты сезімдер пайда болуы мүмкін. Балаға қол жұмсалатын болса онда балада кез келген ұнамсыз нәрсені күшпен жеңуге болады екен деген теріс пікір қалыптасуы мүмкін.
Баланың жүріс-тұрысы көбіне үйдегі көрген тәрбиесіне байланысты болады. Осылайша, ересектер тарапынан көретілегн теріс яки дұрыс қатынас балада өзін өзі бағалауы қалыптасады. Өзін өзі бағалауы төмен балалар өздеріне көңілі толмай жүреді. Бұл ата-ана көп ұрсып баласының алдына тым жоғары мақсаттар қоятын отбасыларда болатын жағдай. Онымен қоймай ата-анасының бір-бірімен тіл табыспай жүргендерін көрген бала, оған өзін кінәлайды.
Нәтижесінде өзін өзі бағалауы төмендеп кетеді. Бұндай бала өзін ата-анасының қалауына мүлдем сәйкес келмейтін сияқты сезінеді. Бірақ тым тәкәппарлық деген де проблема бар. Әдетте тәкаппар балалар не бүлдірсе де бәрән аузына тосып, мүлдем жазаламайтын отбасылардан шығады. Өзін дұрыс бағалай алмайтын бала кейін өзіне де маңайындағыларға да қиындық тудырып жатады. Сондықтан да ата-ана өз балаларының бойында қалыпты бағалаудың қалыптасуына тырысу керек. Бұд жерде жазадау мен мақтауда сақтық танытқан жөн болады. Баланың көзінше таң өалып тым мақтауға болмайды, және тым қатал жазаны да қолдануға да болмайды.
Өзін өзі бағалаумен қатар ата-ана талаптану деңгейін де береді. Талаптың жоғары деңгейіне ие, өзін өзі бағалауы тым жоғары балалар тек жеңісті ғана көздейді. Ал егер жеңіліп қалса ол оларға үлкен психикалық соққы болады. Ал талабы төмен оған өоса өзін өзі бағалауы да төмен балалар болашақта да осы шақта да ешнәрсене ұмтылмайды. Олар алдарына жоғары мақсаттар қоймайды. әрдайым өздерінің мүмкіндіктеріне күмәнданып жүреді. Жеңілісті оңай қабылдайды, бірақ сөйте тұра өмірде көп жетістіктерге қол жеткізеді.
Әрбір отбасыда тәрбиенің қандай да бір түрі қалыптасады. Көбінеки отбасыларда әлі толық жетілмеген тәрбие жүйесі қалыптасқан. Тәрбиенің мақсатын түсіну, тәрбиенің түрлерін түсіну, баланы тәрбиелегенде не нәрсе болады не нәрсе болмайтынын білу керек. Ол үшін отбасыдағы тәрбиені төрт тактиға бөлуге болады. Сонымен бірге отбасылық қарым-қатынасқа жауап беретін төрт типке бөлеміз: диктат яғни артықшылық, қамқорлық, араласпау, серіктесіп бірігіп істеу.
Балалардың беделі мен ынтасын үнемі түсіре беруі отбасыда диктатты бар екенінің белгісі. Әрине ата-ана тәрбиелеу мақсатында өзінің баласына әртүрлә талаптар қоюы керек. Алайда ол талаптардың ішіндегі асыра сілтеушілікке бала екіжүзділікпен, өтірік айтумен, дөрекілік көрсетумен, тіпті кейде ащық түрде жек көретіні көрсетумен қайтаруы әбден мүмкін. Бірақ қарсыласу әлсіз сипатта болса онда ол баланың бойындағы өз өзіне деген сенім, ынталылықтың жойылуы, дербестік сияқты барлық жақсы қасиеттердің де жойылып кету қаупі төнеді. Бұл жағдай тұлғаның сәтсіз қалыптасуының кепілдігі болады.
Отбасыдағы қамқорлық дегеніміз ата-ананың баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмыс істеп, баланы қандай да бір болмасын қиындықтардан қорғап бала үшін жанын беруге даяр қарым-қатынас жүйесін айтады. Тұлғаның белсенді түрде қалыптасуы туралы мәселе екінші орынға кетеді. Ата-ана балаларының үйдің сыртындағы шындыққа дайындық процесін гектен тыс қамқорлығымен жауып тастайды. Бұндай шектен тыс қамқорлық, тығыз эмоциональді қатынаста шектен тыс баланы қадағалау гиперқамқорлық деп аталады. Ол баланың енжар, тұйық, өздігінен еш нәрсе істей алмайтын болып өсуне жағдай жасайды. Бұған қарама-қарсы гипо қамқорлық деген ұғым бар. Ол дегеніміз атаөананың бала тәрбиесіне қалай болса солай қарап, өз бетімен жіберуі. Бала ойна келгенді істеп жүре беруге мүмкіндік алады. Нәтижесінде өскен кездерінде ондай балалар ешкімді силауды білмейтін, өздері силауға татымайтын өзімшіл, міншіл онымен өоймай, өзінің тілегін орындауды талап еткіш болып шығады.
Балалардың ата-анасыз, ата-ана балаларсыз дербес өмір сүуге болады деген отбасыда тұлғааралық қатынас жүйесі аралспау тактикасынан пайда болуы мүмкін. Бұл жерже екі әлем болуы мүмкін деп қарастырылады. Яғни бала және ересек әлемі. Екеуі бір бірінің шекарасынан аспау керек. Ара қатынастың бұл типінің негізінде ата-ананың тәрбиеші ретінде енжар болуы жатыр. Бірлесіп, ақылдасып істеу деп отбасыда тұлға аралық қарым-қатынаста ортақ мақсат пен міндеттер қойып оны ұйымдастыруды айтады. Дәл осындай жағдайда ғана баланың өзімшілдігін жеңуге болады. Ара қатынастың ең жоғары типімен тәрбиелеп жатқан отбасы өте жоғары деңгейде дамыған топ болады.
Көптеген ата-ана балаларының өтпелі кезеңін қорқынышпен күтеді. Кейбір балаларда бұл кез мүлдем білінбей өтіп кетеді, ал біреулерде кәдімгідей қиындықтар туады. Жақында ғана тіл алып тып-тыныш жүрген бала аяқ астынан ашуланшақ, маңайындағылармен қақтығысқа түсе беретін болып кетеді. Бұл ата-ана мен мұғалімдерде ойланбай теріс әрекет жасап қоюына түрткі болады. Олар балаға дегенімізді істетеміз деп қатты қателеседі. Егер күшпен көндірмек болсаңыз жағдай мүлдем ушығып кетеді. Бала бұндай жағдайда ересектерден қашып кеткісі келеді. Өтпелі кезеңде бала ата-анадан оның таусылмас қамқорлығынан құтылғысы келеді. Ата-ананың махаббаты мен қамқорлығына мұқтаж болса да дербес болғылары келеді. Бұл қиын кезең өткеннен кеін қарым-қатынас ары қарай қалай дамитыны дұрыс тәрбиеге байланысты. Ата-ана баласының ересекпін деген сезімін қабылдауы керек.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты. Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Отбасы - қоғамның маңызды буыны. Көп ұлт өкілдері мекен еткен мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы жағынан келгенде кез - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
Жұлдызхан Аружан Жұлдызханқызы
АТА-АНА МЕН БАЛАНЫҢ АРАСЫНДЫҒЫ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В010300-Педагогика және психология
Нұр-Сұлтан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
_____________2021 ж.
Кафедра меңгерушісі: _________
Мамандығы 5В010300-Педагогика және психология
Орындаған: Жұлдызхан.А.Ж
Ғылыми жетекшісі Омарбекова А.И. П.Ғ.Қ., ДОЦЕНТ
Нұр-Сұлтан 2021
Мазмұны
Кіріспе
3
Отбасылардағы ата-анамен бала арасындағы мәселелердің теориялық негізі
5
1.1
Отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктеріне теориялық шолу
5
1.2
Отбасылық қарым -қатынастың жеткіншек тұлғасының дамуына психологиялық әсер
14
1.3
Ата-ана мен бала арасындағы қарым қатынас стилдерінің ерекшеліктері
21
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
25
2.1
Отбасымен балалар арсындағы қарым-қатынас мәселелерін табу
25
2.2
Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы
29
2.3
Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық
талдауы
Қорытынды
33
Әдебиеттер тізімі
35
Қосымша
37
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда отбасы мәселесі қашанда баланы жанап өтеді, әсіресе ажырасу толық емес отбасы баласы атану өте ауыр тиеді. Бұл жағдайда басты қолдау ол қарым-қатынас.
Бірақ отбасылық ортада баланы әлеуметтендіру үшін. Бұл ортада, бірақ бала алдымен оның өмірі, біз білетін құндылықтар және оларға қалай бару керектігі туралы білуге үйренеді және ондағы құндылықтармен қарым-қатынас орнату үшін қолданылады. Балалар әр түрлі жағдайларда отбасында қалыптасқан мінез-құлық нормаларын реттеу критерийлерін үйренеді.
Отбасы психологиясын зерттеушілер А. Г. Харчев, А.С. Антонов, ата-аналармен іс-әрекетті түсіндіру арқылы әмбебап және тиімді мысалда және отбасының психологиялық қабатын қолдау жағдайында балалар әділеттілік пен адалдық идеяларын үйренеді, олардың қызметі үшін сөгіс алады, олар жазаланады, өмір сүру ортасы үшін, балық аулау, жақсылықты жамандықта көрсету себептері, Біздің түбі.
Қарым-қатынас адам өмірінде маңызды рөл атқарады. Негізгі адамдардың бірі өте маңызды, бірақ әр адамды құру үшін 'бірақ қарым-қатынас, тұлғааралық-орнатуға бағыттау нәтижесінде ол транзакцияға ұмтылу үшін орнатылады. Қарым-қатынас процесінде, гельдік Тіл арасында жасалған ләззат арқылы әлемде қайғы-қасіретте, қуанышта, бірқатар рухани әлемдердің екі немесе одан да көп психологиялық жүйелері мен ойлары, сана транзакцияны өңдейтін адамдар арасындағы эмоциялардың кең спектрінің сенімді қарым-қатынасы арқылы ортақ сезімді сезіну., түсінуге ұмтылу немесе қарама-қайшылық.
Теориялық байланыс-бұл отбасындағы толық және толық емес ұғымның түсіндірмесі, Ұлыбританиядағы іс-қимыл техникасы, Отбасылық қатынастардағы проблемаларды талдау көптеген зерттеулерде орын алады. Г. м. Свердлов және В. Л. Реценцев (1958) отбасындағы маңызды іс-әрекет ретінде бала туудың, тәрбиенің, экономикалық қызметтің және көмекке деген ұмтылыстың осы түрін ажыратады. Тит отбасындағы ата-аналардың жұмысқа әсерін қарастырады, сонымен қатар ерлі-зайыптылардың жеке басына қатысты мәселелерді талдайды.
Асмолов А.Г анықтамасы бойынша отбасылық қатынастарда құрылған отбасындағы анықтамалардың ішінде Харчев - " отбасы-бұл ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастар жүйесі, олардың мүшелері жалпы өмірмен және моральдық жауапкершілікке, қоғамның қажеттіліктеріне байланысты әлеуметтік тәуелділікке деген ұмтылыспен сипатталатын неке мен туыстық қатынастармен байланысты."Отбасының физикалық өмір мен әлеуметтік ағзаның өмірі арасындағы байланыс жүйесі ретінде берген түсіндірмесі А. Г. Харчевтің отбасы ұғымын жалпылау болып табылады.
Практикалық терминдер. Бірақ қазір отбасылық проблемалардың арасында жиі түсініспеушілік бар, бірақ ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынаста, бір-бірін кешіктіру процесінде психологиялық қызмет көрсету мәселесі туындайды. Сонымен, отбасында туындайтын мәселелерді шешуге көмектесетін әдістерге толық шолу қажет. Бұл мәселені шешудің жолдарын іздеу үшін зерттеу тақырыбын "отбасындағы тұлғааралық қатынастардың психологиялық ерекшеліктері"ретінде анықтау ұсынылады.
Зерттеу мақсаты: ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктері туралы ғылыми-теориялық әдебиеттерді бақылау.
2. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктерін игерудің жолдарын жалпылау.
3. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың сипаттамаларын байқап көру.
4. отбасындағы тұлғааралық қатынастардың сипаттамалары, психологиялық ұсыныстар бойынша басқарушылық зерттеулерді қорытындылау.
Зерттеу пәні: отбасылық қатынастар, эмоционалды мінез-құлық, эмоционалды қабылдау.
Зерттеудің негізгі болжамы: баланың жеке басының эмоционалды әл-ауқатының ерекшеліктері отбасылық қатынастардың түрлерімен өзара байланысты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: ата-аналардың қарым-қатынасы мен эмоционалдық әл-ауқатын зерттеудің теориялық маңызы тұлғаның әлеуметтік теориясының дамуындағы жаңа аспектілерді анықтаумен байланысты және баланың эмоционалдық әл-ауқатын зерттеуге ықпал етеді. Ол қолда бар теориялық материалдарды отбасылық қатынастардың балалардың эмоционалды әл-ауқатына әсері және отбасындағы тәрбие процесін жетілдіру жолдары туралы жалпылауға тырысты.
Зерттеу нысаны: 15-17 жас аралығындағы балалар 10 адамнан, олардың ата-аналары (аналар мен әкелер) 10 адамнан.
Зерттеу базасы: Нұр-Сұлтан қаласы, №65 мектеп-гимназиясы
Зерттеу кезеңдері: ақпан, 2021 ж. - сәуір, 2021 ж.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ОТБАСЫЛАРДАҒЫ АТА-АНАМЕН БАЛА АРАСЫНДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктеріне теориялық шолу
Отбасылық қарым- қатынастың маңызы. Өмір есігін ашысымен кез-келген адам қандай да бір қоғамға келіп түседі. Ол сол қоғамда өсіп, өркендеп, қалыптасып әрі сонда өледі. Адамның дамуына көптеген факторлер оның ішінде биологиялық және әлеуметтік факторлер әсер етеді. Тұлғаның қалыптасуындағы ең маңызды фактор ол - отбасы. Отбасыда қанша адам бар екеніне, отбасыдағы адамдардың қарым-қатынасына байланысты т.с.с. отбасылар әртүрлі болады. Отбасыда адам өзінің әлемге өзіндік көзқарасын қалыптастырады. Отбасыдағы қарым-қатынас адамның болашақ өмірін қалай жасайтынын, қай жолмен жүретінін айқындайды.
Әрбір баланың өмірінде ата ананың орны ерекше. Олар балаға жүріс тұрыстың жаңа үлгісін береді. Солардың көмегімен ол өзін қоршаған әлемді таниды. Ол барлық іс әрекетінде соларға еліктейді. Бұл тенденция баланык ата анасымен арасындағы жағымды эмоционалды байланыстардың арқасында күшейе түседі. Бала әкесі мен анасына ұқсауға тырысып бағады. Балаға үйреткісі келетін барлық адами қасиеттерді өз әрекеттерімен тырысатын болады. Бұндай тәрбие процессін саналы деп айтуға болады. Себебі басқа адамдармен қарым қатынас кезінде өзін өзі қадағалау отбасыға үлкен мән беру баланы қолайды жағдайларды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Осындай отбасыда бала жан жақты болады.
Отбасы ересектерге бала тәрбиелеу арқылы ғана ықпал етпейді. Отбасыда әртүрлі ұрпақ өкілдерінің ара қатынасы үлкен роль атқарады. Отбасы кішкентай әлеуметтік топ болғандықтан, өзінің мүшелеріне ықпалын тигізеді. Олардың әрқайсысы жеке ерекшеліктерімен өздерінің жүріс тұрыстарымен отбасы өміріне әсер етеді. Бұл кішкентай топтың жекелеген мүшелері, оның басқа мүшелерінің рухани құндылықтарының қалыптастыруына және бүкіл өмірлік қағидаларымен мақсаттарының қалыптасуына ықпал ете алады.
Отбасы тұлғаның дамуында үлкен маңызы зор. Оған туысқан, жақын адамдардан тұратын кішкентай топтың өміріне араласа алмайтын бала яғни отбасысы жоқ бала көп нәрсені жоғалтады, әсіресе бұл отбасыдан тыс балалар үйінде немесе сол сияқты жерлерде тәрбиеленіп жатқан кішкентай балаларда қатты байқалады. Бұл балаларда тұлғалық даму отбасыда тәрбиеленіп жатқан балаларға қарағанда өзгеше болады. Бұл балалардың ақыл-есімен әлеуметтік дамуы кешігіп жатады, ал эмоциялық дамуы тежеліп қалады. Ересек адаммен де дәл осындай жағдай болады. Жекелеген қатынастардың аз болуы жалғыздықтың болмысы болып келеді. Ал бұл көптеген теріс құбылыстардың көзіне айналып тұлғаның күйреуіне әкеліп соғады .
Көптеген адамдардың жүріс тұрыстарына басқа адамдардың қатынасы әсер ететіні бегілі. Көптеген адамдар басқа адамдардың көзінше өздерін жеке қалған кездегіден өзгеше ұстайды. Егер адам достық қатынасты сезетін болса, ол адамда осындай әрекеттерге деген стимул пайда болады. Ал ол өз алдына қоршаған адамдардың қолауын тауып оған жақсы жағынан көрінуге көмектеседі. Егер адам қастық қатынасты сезетін болса, ол адамда қасарысушылық пайда болады. Ол бар күшін салып қасарысатын болады. Жақсы тәрбие көрген адам бұндай қастықты саналы күрес арқылы жеңеді.
Достық қарым-қатынас орнаған кішкентай топтарда, коллективтің тұлғағаға үлкен ықпалын тигізеді. Бұл әсіресе рухани құндылықтардың қалыптасуында, жүріс-тұрыс үлгілерінің, адамдар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуынан көрінеді. Отбасы кіші топ ретінде өзінің ерекшелігінің арқасында өзінің мүгешелерінің эмоциональді қажеттіліктеріне жағдай жасайды. Ол адамның қоғамға қажет екенін сезінуне, сол арқылы басқа адамадарға көмек көрсеткісі келетін сезімдердің оянуына көмектеседі.
Ата-ананың ролі жан-жақты. Ата-ана баланың өмірлік позициясын таңдауына ықпалы зор болғандықтан, үлкен жауапкершілікке ие. Баланың дүниеге келуі және оның дамуына қажетті заттармен қамтамасыз ету отбасылық өмірдің қандай да бір ұйымдасқандығын талап етеді. Баланы асыраудан басқа, ата-ана баланың тұлға болып қалыптасуында да ролі жоғары. Баланың гармониялық дамуы тек ата-ананың әрқайсысы белсенді әрекетімен және қатысуына ғана байланысты емес. Олардың тәрбиелеу кезінде бір-бірімен бір келімге келулеріне байланысты.
Ата-ана бір ымыраға келмей баланы әрқайсысы өз жақтарына тартқылайтын болса, бала ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмай есі шығады. Онымен қоймай ата-ана арасындағы ымыра бұзылып, ұрсысып жатса, оның үстіне бұның бәрі соның кесірінен болып жатқан күнде естіп жүретін болса, ондай бала өз өзіне деген сенімділікті жоғалтып алады. Бұндай жағдайда ол өзін қауіпсізмін сезінбейді. Бұдан келіп балалық үрей туады. Бала қорқақ болып, тіпті жүйке ауруна шалдығуы мүмкін. Бала үшін отбасы мүшелерінің ара-қатынасы өте маңызды. Әсіресе ересектердің оған деген қарым-қатынасы қандай екенін сезіну ерекше маңызды.
Ата-ананың балаға деген эмоциональді қарым-қатынасының сипатын ата-аналық позиция деп атауға болады. Бұл фактордың басымдықтан бастап толық бей-жайлыққа дейін бірнеше вариациялары бар. Оларды балаға үнемі телу де, балаға мүлдем қармай қою да балаға зиян. Бала саған өз тарапынан жылылық көрсеткісі келген ата-анаға баламен қатынасты дұрыстап алу өте маңызды. Баланы тым еркелетіп те, тым өзіңнен алыстатып та қажеті жоқ. Баламен арадағы қарым-қатынас еркін болу керек. Бала шынымен нені қалайды соны түсінуге тырысу қажет. Және сол қажеттіліктерді беруге ұмтылу керек. Балаға тек бұйрық беріп, немесе тек оның айтқандарын істей бермеу қажет. Белгілі бір деңгейде оған еркіндік яки тәуелсіздік беріп, дұрыс емес жақтарын көрсетіп отыру қажет. Баламен ортадағы қатынастың бұзылғанын шамадаг тыс агрессивті болудан немесе баланың мінез-құлқын толық түзеуге күш салудан байқауға болады.
Өте ерте жастан бастап баланың даму прцессінің дұрыс болуы бірінші орында ата-ананың мейіріміне байланысты. Кішгкентай бала ата-анасынан ойлауды, сөйлеуді, түсінуді, өзінің реакцияларын қадағалауды үйренеді. Ата-анасының тұлғалық үлгілерінің арқасында ол басқа отбасымүшелерімен қалай араласк керек екенін үйренеді. Қалай жақсы көру керек, кімнен аулақ болу керек, кіммен санасу керек, кімге өзінің симпатиясын я болмаса антипатиясын көрсету керек, қай кезде өз реакцияларын ұстап қалулары керек деген сияқты қатынастарды бала бірінші орында ата-анасынан үйренеді.
Отбасы баланы қоғамда болашақ жеке өмір сүруге дайындайды. Ол рухани құндылықтарды, моральді нормаларды, жүріс-тұрыс үлгілерін, салт-дәстүр, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның мәдениетін дәл осы отбасыдан үйренеді. Ата-ананың келісіліп жасалған тәрбие тәсілдері баланы аламгершілік қасиеттерге сай өзінің сезімі мен әрекеттерін басқара алуға үйретеді. Балада құндылықтар әлемі қалыптасады. Бұнлай жан-жақты дамудың барысында ата-ана өздерін үлгі ретінде көрсету арқылы балаға үлкен көмек көрсетеді. Алайда кейбір ата-ана өздерінің балаларының жүріс-тұрысын қиындатып, тежеп, тіпті бұзылуына себеп болып жатады.
Тұлғалық үлгі ата-ана болған отбасыда тәрбиеленген бала келесі әлеуметтік рольдерге дайындық алады: әйелдер немесе еркектер, әйелі неме күйеуі, ана немесе әке. Онымен қоймай әлеуметтік қысым өте күшті. Балаларды әдетте оның жынысына қарай мақтайды, ал ұрсіанда қарсы жынысқа зиян тигізгенде даттап, ұрсады. Дұрыс жыныстық тәрбие, өзінің жынысына тән сезімнің қалыптасуы тұлғаның ары қарай дамуының бірдін бір негізі болады. Дұрыс мақтау, қолпаштаулар көрсету арқылы адамды тұлға ретінде тез қалыптасуына себеп болуға болады. Егер балаға жазалау керек болатын болса онда оның намысына тиіп кетпейтіндей әділ жазалау қажет. Бала ата-анасы жазадап жатқан кезде не үшін жазалап жатқанын өзі түсінуі қажет. Егер баланы тым қатты жазалап қойса балада қорқыныш немесе ашу сияқты сезімдер пайда болуы мүмкін. Балаға қол жұмсалатын болса онда балада кез келген ұнамсыз нәрсені күшпен жеңуге болады екен деген теріс пікір қалыптасуы мүмкін.
Баланың жүріс-тұрысы көбіне үйдегі көрген тәрбиесіне байланысты болады. Осылайша, ересектер тарапынан көретілегн теріс яки дұрыс қатынас балада өзін өзі бағалауы қалыптасады. Өзін өзі бағалауы төмен балалар өздеріне көңілі толмай жүреді. Бұл ата-ана көп ұрсып баласының алдына тым жоғары мақсаттар қоятын отбасыларда болатын жағдай. Онымен қоймай ата-анасының бір-бірімен тіл табыспай жүргендерін көрген бала, оған өзін кінәлайды.
Нәтижесінде өзін өзі бағалауы төмендеп кетеді. Бұндай бала өзін ата-анасының қалауына мүлдем сәйкес келмейтін сияқты сезінеді. Бірақ тым тәкәппарлық деген де проблема бар. Әдетте тәкаппар балалар не бүлдірсе де бәрән аузына тосып, мүлдем жазаламайтын отбасылардан шығады. Өзін дұрыс бағалай алмайтын бала кейін өзіне де маңайындағыларға да қиындық тудырып жатады. Сондықтан да ата-ана өз балаларының бойында қалыпты бағалаудың қалыптасуына тырысу керек. Бұд жерде жазадау мен мақтауда сақтық танытқан жөн болады. Баланың көзінше таң өалып тым мақтауға болмайды, және тым қатал жазаны да қолдануға да болмайды.
Өзін өзі бағалаумен қатар ата-ана талаптану деңгейін де береді. Талаптың жоғары деңгейіне ие, өзін өзі бағалауы тым жоғары балалар тек жеңісті ғана көздейді. Ал егер жеңіліп қалса ол оларға үлкен психикалық соққы болады. Ал талабы төмен оған өоса өзін өзі бағалауы да төмен балалар болашақта да осы шақта да ешнәрсене ұмтылмайды. Олар алдарына жоғары мақсаттар қоймайды. әрдайым өздерінің мүмкіндіктеріне күмәнданып жүреді. Жеңілісті оңай қабылдайды, бірақ сөйте тұра өмірде көп жетістіктерге қол жеткізеді.
Әрбір отбасыда тәрбиенің қандай да бір түрі қалыптасады. Көбінеки отбасыларда әлі толық жетілмеген тәрбие жүйесі қалыптасқан. Тәрбиенің мақсатын түсіну , тәрбиенің түрлерін түсіну, баланы тәрбиелегенде не нәрсе болады не нәрсе болмайтынын білу керек. Ол үшін отбасыдағы тәрбиені төрт тактиға бөлуге болады . Сонымен бірге отбасылық қарым-қатынасқа жауап беретін төрт типке бөлеміз: диктат яғни артықшылық, қамқорлық, араласпау, серіктесіп бірігіп істеу.
Балалардың беделі мен ынтасын үнемі түсіре беруі отбасыда диктатты бар екенінің белгісі. Әрине ата-ана тәрбиелеу мақсатында өзінің баласына әртүрлә талаптар қоюы керек. Алайда ол талаптардың ішіндегі асыра сілтеушілікке бала екіжүзділікпен, өтірік айтумен, дөрекілік көрсетумен, тіпті кейде ащық түрде жек көретіні көрсетумен қайтаруы әбден мүмкін. Бірақ қарсыласу әлсіз сипатта болса онда ол баланың бойындағы өз өзіне деген сенім, ынталылықтың жойылуы, дербестік сияқты барлық жақсы қасиеттердің де жойылып кету қаупі төнеді. Бұл жағдай тұлғаның сәтсіз қалыптасуының кепілдігі болады .
Отбасыдағы қамқорлық дегеніміз ата-ананың баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмыс істеп, баланы қандай да бір болмасын қиындықтардан қорғап бала үшін жанын беруге даяр қарым-қатынас жүйесін айтады. Тұлғаның белсенді түрде қалыптасуы туралы мәселе екінші орынға кетеді. Ата-ана балаларының үйдің сыртындағы шындыққа дайындық процесін гектен тыс қамқорлығымен жауып тастайды. Бұндай шектен тыс қамқорлық, тығыз эмоциональді қатынаста шектен тыс баланы қадағалау гиперқамқорлық деп аталады. Ол баланың енжар, тұйық, өздігінен еш нәрсе істей алмайтын болып өсуне жағдай жасайды. Бұған қарама-қарсы гипо қамқорлық деген ұғым бар. Ол дегеніміз атаөананың бала тәрбиесіне қалай болса солай қарап, өз бетімен жіберуі. Бала ойна келгенді істеп жүре беруге мүмкіндік алады. Нәтижесінде өскен кездерінде ондай балалар ешкімді силауды білмейтін, өздері силауға татымайтын өзімшіл, міншіл онымен өоймай, өзінің тілегін орындауды талап еткіш болып шығады.
Балалардың ата-анасыз, ата-ана балаларсыз дербес өмір сүуге болады деген отбасыда тұлғааралық қатынас жүйесі аралспау тактикасынан пайда болуы мүмкін. Бұл жерже екі әлем болуы мүмкін деп қарастырылады. Яғни бала және ересек әлемі. Екеуі бір бірінің шекарасынан аспау керек. Ара қатынастың бұл типінің негізінде ата-ананың тәрбиеші ретінде енжар болуы жатыр. Бірлесіп, ақылдасып істеу деп отбасыда тұлға аралық қарым-қатынаста ортақ мақсат пен міндеттер қойып оны ұйымдастыруды айтады. Дәл осындай жағдайда ғана баланың өзімшілдігін жеңуге болады. Ара қатынастың ең жоғары типімен тәрбиелеп жатқан отбасы өте жоғары деңгейде дамыған топ болады.
И.Г. Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып, мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт -- деген қағиданы ұсынды. Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж. Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қараса, әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе, мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің негізгі ортасы - отбасы. Қазақ отбасындағы ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы, эмоционалды сезімдері - олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық арқылы орындалған. Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптастыру қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда. Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп саналған. Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзент үшін өмір сүретін. Ал, қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсеңдеп кеткен сияқты. Себебі сәби өмірге мүлде дәрменсіз күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің келісіп, жөргекке оралуынан бастап дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы ата-ананың өмірінде таусылып бітпейтін қарбаласы басталады. Соңғы жылдары адамның жан-дүниесімен сырласып, оның мінез-құлқын, тәртібін зерттеуде психолог-педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар салып отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негізін, әсіресе мектепке дейінгі кезеңде М.И. Лисина, Қ.Т. Шериазданова сынды ғалымдар салды. Олар психологиядан мектеп жасына дейінгі баланың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И. Лисина зерттеулеріндегі негізгі әдістердің бірі - отбасында тәрбиеленуші және түрлі типтегі балалар мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды салыстыра отырып зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге қажетті барлық қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық, дәрігерлік бақылау, білім т.б.) қамтамасыз етілгенімен, дара бағыттағы үлкендердің эмоционалды - жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың жан-жақты дамуын баяулатады.
Қарым-қатынас - баланың психикалық дамуының негізгі факторы, әрі шарты. Кеңестік психология мен педагогика қарым-қатынасқа бірнеше анықтама береді. Біреулер, қарым-қатынасты ақпарат алмасу деп түсінсе, келесі біреулер, қарым-қатынасты - адамзат дамуының құрамдас бір бөлігі деп қарастырады. Қарым-қатынас - қаншалықты әлеуметтік құбылыс болса да, соншалықты - жеке даралық құбылыс. Сондықтан да, қарым-қатынастың ең маңызды құралы - тілде, оның жеке даралық көрінісі мен механизмі болып табылатын - сөйлеуде, әлеуметтік пен жеке даралықтың бір тұтастығына көрінеді.... Қарым-қатынас тек тіл арқылы әрекеттесу ғана емес, ол аса маңызды тәрбие құралы да болып табылады. Адамды қалыптастыратын қоршаған орта, қоғам екендігі белгілі шындық. Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесін В.С. Мухина мен Л.А. Венгер де ғылыми тұрғыдан зерттеді. Олар отбасында дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер (киім кию, жуыну, тамақтану т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан көрсетілген эмоционалды қарым-қатынасты әлі де болса ас қажет етеді. Деп тұжырымдайды. В.С. Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-қатынастар барысында балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады. Бұл жерде бала үшін ең бастысы - ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды қатынас.
Ата-ана сенімі мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға деген тілекті қалыптастырады. Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоционалды қолдауды қажет етеді. Л.А. Венгер өз пайымдауын айтады. Баланың жан-жақты дамуына отбасының әсерін көрсете келіп, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың дұрыс ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымда өз орнын дұрыс сезінбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала тәртібінде біраз қиындықтар тудырады деп қорытындыласа, ресейлік ғалым Б.Лихачев отбасы баланың жеке басына екі жақты: біріншіден, отбасының материалды жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы; екіншіден әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекет арқылы әсер етеді. Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеологиялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге асырылады деп көрсетеді. Баланы дұрыс толыққанды азамат етіп тәрбиелеу үшін ынтымақтастық қарым-қатынастың керек екені белгілі. Осы қарым-қатынас түрін дамыту жолдарына баса көңіл бөлген жөн. Біздің бұл көзқарасымыз халықтық тәрбиенің басты қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысын қарастырған С.Қалиевтің тұжырымдамасымен қабысып жатыр. Халық педагогикасында тәрбие ісі баланың жас ерекшелігін ескере жүргізуді талап ете отырып: Ұлыңа бес жасқа дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшындай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досындай бағала -- делінген. Осылайша баланы еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың өзі ғылыми педагогиканың ынтымақтастық заңдылықтарымен байланысады.
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін Л.А. Венгер баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын барысында жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі болып табылады. Себебі ойын әрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала өзгенің көңіл күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды. Ал, А.В. Запорожец, Я.З. Неверовичтер тек отбасы жағдайында, жағымды қатынастар негізінде ғана мектеп жасына дейінгі бала тәртібінде айналасындағы үлкендер, құрбыларына деген көнгіштік, аяушылық, өзгелердің әрекетіне баға беру сияқты эмоционалды тәжірибе қалыптасады деп көрсетеді. Кейде өмірде болашақ ата-ана бала тумай жатып, оның қандай болатыны, қалай өсетіні, немен шұғылданатыны туралы жоспар құрып қояды. Біраз уақыт өткен соң ата-анасы оның өзгеше екенін түсінеді. Ғалымдардың ойынша отбасындағы жағымды қарым-қатынас балада жауапкершілік, ынтымақтастық, бірлік сияқты сапаларға негіз болса, керісінше жағдайдағы қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың көңіл-күйіне, еңбекке қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді. Айналада болып жатқан құбылыстар балаларды сөзсіз қызықтырады. Қазіргі заман психологиясы балалық шақты - баланың өзіндік сана сезімі, өзінің және өзге этностарға деген рефлексивті қатынастарының жедел жүретін кезі екенін көрсетеді. Осы айтылған өзіндік сана - сезім балада ең алдымен отбасы деген әлеуметтік - этникалық ортада қалыптаса бастайды. Отбасындағы әлеуметтік нормаларды меңгеру барысында балада өзін-өзі қабылдауы және мен деген түсінігі пайда бола бастайды. Өздерінің бұрынғы армандарына ой жүгіртіп саралай келе, олар өз баласының ойдан жасаған бейнесі мен өмірдегі болмысының арасындағы сәйкессіздіктен қанағаттанбаушылық сезінетінін түсінеді.
Шынайы көрініс қиялмен алмастырылады. Шынайы бала мен айналасындағы адамдар туралы түсінік көзқарастың, мақсаттың әсерінен бұрмаланады. Осы кезде бала өзін қалай сезінеді? Нені уайымдайды? Кез-келген бала өзінің жақсы бейнесіне қолдау көрсеткенің қалайды. Бұл қолдау жақсы көретін ересектер тарапынан, көбінесе ата-анасы жағынан болуы керек. Бірақ жақсы көретін бұл ересек адамның өз баласынан көңілі қалғандықтан, қажет қолдауды көрсетуге қабілетсіз болады, көбінесе тек өзінің наразылығын ғана көрсетеді. Дәл осы жағдай қарым-қатынастың ушығуына әкеп соғады. Өкінішке орай ақыл ойының әлі толық жетілмеуіне байланысты бала өзінің қолдау мен махаббатқа зәру екенін сөзбен айтып жеткізе алмайды, сондықтан ол ересектермен клиникалық психологияда белгілер деп аталатын түрлі аурушаңдықтың көріністері бар түсініксіз тілмен сөйлеседі.
Көптеген ата-ана балаларының өтпелі кезеңін қорқынышпен күтеді. Кейбір балаларда бұл кез мүлдем білінбей өтіп кетеді, ал біреулерде кәдімгідей қиындықтар туады. Жақында ғана тіл алып тып-тыныш жүрген бала аяқ астынан ашуланшақ, маңайындағылармен қақтығысқа түсе беретін болып кетеді. Бұл ата-ана мен мұғалімдерде ойланбай теріс әрекет жасап қоюына түрткі болады. Олар балаға дегенімізді істетеміз деп қатты қателеседі. Егер күшпен көндірмек болсаңыз жағдай мүлдем ушығып кетеді. Бала бұндай жағдайда ересектерден қашып кеткісі келеді. Өтпелі кезеңде бала ата-анадан оның таусылмас қамқорлығынан құтылғысы келеді. Ата-ананың махаббаты мен қамқорлығына мұқтаж болса да дербес болғылары келеді. Бұл қиын кезең өткеннен кеін қарым-қатынас ары қарай қалай дамитыны дұрыс тәрбиеге байланысты. Ата-ана баласының ересекпін деген сезімін қабылдауы керек .
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты. Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады. Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Отбасылық қарым- қатынастың маңызы. Өмір есігін ашысымен кез-келген адам қандай да бір қоғамға келіп түседі. Ол сол қоғамда өсіп, өркендеп, қалыптасып әрі сонда өледі. Адамның дамуына көптеген факторлер оның ішінде биологиялық және әлеуметтік факторлер әсер етеді. Тұлғаның қалыптасуындағы ең маңызды фактор ол - отбасы. Отбасыда қанша адам бар екеніне, отбасыдағы адамдардың қарым-қатынасына байланысты т.с.с. отбасылар әртүрлі болады. Отбасыда адам өзінің әлемге өзіндік көзқарасын қалыптастырады. Отбасыдағы қарым-қатынас адамның болашақ өмірін қалай жасайтынын, қай жолмен жүретінін айқындайды.
Әрбір баланың өмірінде ата ананың орны ерекше. Олар балаға жүріс тұрыстың жаңа үлгісін береді. Солардың көмегімен ол өзін қоршаған әлемді таниды. Ол барлық іс әрекетінде соларға еліктейді. Бұл тенденция баланык ата анасымен арасындағы жағымды эмоционалды байланыстардың арқасында күшейе түседі. Бала әкесі мен анасына ұқсауға тырысып бағады. Балаға үйреткісі келетін барлық адами қасиеттерді өз әрекеттерімен тырысатын болады. Бұндай тәрбие процессін саналы деп айтуға болады. Себебі басқа адамдармен қарым қатынас кезінде өзін өзі қадағалау отбасыға үлкен мән беру баланы қолайды жағдайларды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Осындай отбасыда бала жан жақты болады.
Отбасы ересектерге бала тәрбиелеу арқылы ғана ықпал етпейді. Отбасыда әртүрлі ұрпақ өкілдерінің ара қатынасы үлкен роль атқарады. Отбасы кішкентай әлеуметтік топ болғандықтан, өзінің мүшелеріне ықпалын тигізеді. Олардың әрқайсысы жеке ерекшеліктерімен өздерінің жүріс тұрыстарымен отбасы өміріне әсер етеді. Бұл кішкентай топтың жекелеген мүшелері, оның басқа мүшелерінің рухани құндылықтарының қалыптастыруына және бүкіл өмірлік қағидаларымен мақсаттарының қалыптасуына ықпал ете алады.
Отбасы тұлғаның дамуында үлкен маңызы зор. Оған туысқан, жақын адамдардан тұратын кішкентай топтың өміріне араласа алмайтын бала яғни отбасысы жоқ бала көп нәрсені жоғалтады, әсіресе бұл отбасыдан тыс балалар үйінде немесе сол сияқты жерлерде тәрбиеленіп жатқан кішкентай балаларда қатты байқалады. Бұл балаларда тұлғалық даму отбасыда тәрбиеленіп жатқан балаларға қарағанда өзгеше болады. Бұл балалардың ақыл-есімен әлеуметтік дамуы кешігіп жатады, ал эмоциялық дамуы тежеліп қалады. Ересек адаммен де дәл осындай жағдай болады. Жекелеген қатынастардың аз болуы жалғыздықтың болмысы болып келеді. Ал бұл көптеген теріс құбылыстардың көзіне айналып тұлғаның күйреуіне әкеліп соғады .
Көптеген адамдардың жүріс тұрыстарына басқа адамдардың қатынасы әсер ететіні бегілі. Көптеген адамдар басқа адамдардың көзінше өздерін жеке қалған кездегіден өзгеше ұстайды. Егер адам достық қатынасты сезетін болса, ол адамда осындай әрекеттерге деген стимул пайда болады. Ал ол өз алдына қоршаған адамдардың қолауын тауып оған жақсы жағынан көрінуге көмектеседі. Егер адам қастық қатынасты сезетін болса, ол адамда қасарысушылық пайда болады. Ол бар күшін салып қасарысатын болады. Жақсы тәрбие көрген адам бұндай қастықты саналы күрес арқылы жеңеді.
Достық қарым-қатынас орнаған кішкентай топтарда, коллективтің тұлғағаға үлкен ықпалын тигізеді. Бұл әсіресе рухани құндылықтардың қалыптасуында, жүріс-тұрыс үлгілерінің, адамдар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуынан көрінеді. Отбасы кіші топ ретінде өзінің ерекшелігінің арқасында өзінің мүгешелерінің эмоциональді қажеттіліктеріне жағдай жасайды. Ол адамның қоғамға қажет екенін сезінуне, сол арқылы басқа адамадарға көмек көрсеткісі келетін сезімдердің оянуына көмектеседі.
Ата-ананың ролі жан-жақты. Ата-ана баланың өмірлік позициясын таңдауына ықпалы зор болғандықтан, үлкен жауапкершілікке ие. Баланың дүниеге келуі және оның дамуына қажетті заттармен қамтамасыз ету отбасылық өмірдің қандай да бір ұйымдасқандығын талап етеді. Баланы асыраудан басқа, ата-ана баланың тұлға болып қалыптасуында да ролі жоғары. Баланың гармониялық дамуы тек ата-ананың әрқайсысы белсенді әрекетімен және қатысуына ғана байланысты емес. Олардың тәрбиелеу кезінде бір-бірімен бір келімге келулеріне байланысты.
1.2 Отбасылық қарым -қатынастың жеткіншек тұлғасының дамуына психологиялық әсер
Ата-ана бір ымыраға келмей баланы әрқайсысы өз жақтарына тартқылайтын болса, бала ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмай есі шығады. Онымен қоймай ата-ана арасындағы ымыра бұзылып, ұрсысып жатса, оның үстіне бұның бәрі соның кесірінен болып жатқан күнде естіп жүретін болса, ондай бала өз өзіне деген сенімділікті жоғалтып алады. Бұндай жағдайда ол өзін қауіпсізмін сезінбейді. Бұдан келіп балалық үрей туады. Бала қорқақ болып, тіпті жүйке ауруна шалдығуы мүмкін. Бала үшін отбасы мүшелерінің ара-қатынасы өте маңызды. Әсіресе ересектердің оған деген қарым-қатынасы қандай екенін сезіну ерекше маңызды.
Ата-ананың балаға деген эмоциональді қарым-қатынасының сипатын ата-аналық позиция деп атауға болады. Бұл фактордың басымдықтан бастап толық бей-жайлыққа дейін бірнеше вариациялары бар. Оларды балаға үнемі телу де, балаға мүлдем қармай қою да балаға зиян. Бала саған өз тарапынан жылылық көрсеткісі келген ата-анаға баламен қатынасты дұрыстап алу өте маңызды. Баланы тым еркелетіп те, тым өзіңнен алыстатып та қажеті жоқ. Баламен арадағы қарым-қатынас еркін болу керек. Бала шынымен нені қалайды соны түсінуге тырысу қажет. Және сол қажеттіліктерді беруге ұмтылу керек. Балаға тек бұйрық беріп, немесе тек оның айтқандарын істей бермеу қажет. Белгілі бір деңгейде оған еркіндік яки тәуелсіздік беріп, дұрыс емес жақтарын көрсетіп отыру қажет. Баламен ортадағы қатынастың бұзылғанын шамадаг тыс агрессивті болудан немесе баланың мінез-құлқын толық түзеуге күш салудан байқауға болады.
Өте ерте жастан бастап баланың даму прцессінің дұрыс болуы бірінші орында ата-ананың мейіріміне байланысты. Кішгкентай бала ата-анасынан ойлауды, сөйлеуді, түсінуді, өзінің реакцияларын қадағалауды үйренеді. Ата-анасының тұлғалық үлгілерінің арқасында ол басқа отбасымүшелерімен қалай араласк керек екенін үйренеді. Қалай жақсы көру керек, кімнен аулақ болу керек, кіммен санасу керек, кімге өзінің симпатиясын я болмаса антипатиясын көрсету керек, қай кезде өз реакцияларын ұстап қалулары керек деген сияқты қатынастарды бала бірінші орында ата-анасынан үйренеді.
Отбасы баланы қоғамда болашақ жеке өмір сүруге дайындайды. Ол рухани құндылықтарды, моральді нормаларды, жүріс-тұрыс үлгілерін, салт-дәстүр, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның мәдениетін дәл осы отбасыдан үйренеді. Ата-ананың келісіліп жасалған тәрбие тәсілдері баланы аламгершілік қасиеттерге сай өзінің сезімі мен әрекеттерін басқара алуға үйретеді. Балада құндылықтар әлемі қалыптасады. Бұнлай жан-жақты дамудың барысында ата-ана өздерін үлгі ретінде көрсету арқылы балаға үлкен көмек көрсетеді. Алайда кейбір ата-ана өздерінің балаларының жүріс-тұрысын қиындатып, тежеп, тіпті бұзылуына себеп болып жатады [3]. Тұлғалық үлгі ата-ана болған отбасыда тәрбиеленген бала келесі әлеуметтік рольдерге дайындық алады: әйелдер немесе еркектер, әйелі неме күйеуі, ана немесе әке. Онымен қоймай әлеуметтік қысым өте күшті. Балаларды әдетте оның жынысына қарай мақтайды, ал ұрсіанда қарсы жынысқа зиян тигізгенде даттап, ұрсады. Дұрыс жыныстық тәрбие, өзінің жынысына тән сезімнің қалыптасуы тұлғаның ары қарай дамуының бірдін бір негізі болады. Дұрыс мақтау, қолпаштаулар көрсету арқылы адамды тұлға ретінде тез қалыптасуына себеп болуға болады. Егер балаға жазалау керек болатын болса онда оның намысына тиіп кетпейтіндей әділ жазалау қажет. Бала ата-анасы жазадап жатқан кезде не үшін жазалап жатқанын өзі түсінуі қажет. Егер баланы тым қатты жазалап қойса балада қорқыныш немесе ашу сияқты сезімдер пайда болуы мүмкін. Балаға қол жұмсалатын болса онда балада кез келген ұнамсыз нәрсені күшпен жеңуге болады екен деген теріс пікір қалыптасуы мүмкін.
Баланың жүріс-тұрысы көбіне үйдегі көрген тәрбиесіне байланысты болады. Осылайша, ересектер тарапынан көретілегн теріс яки дұрыс қатынас балада өзін өзі бағалауы қалыптасады. Өзін өзі бағалауы төмен балалар өздеріне көңілі толмай жүреді. Бұл ата-ана көп ұрсып баласының алдына тым жоғары мақсаттар қоятын отбасыларда болатын жағдай. Онымен қоймай ата-анасының бір-бірімен тіл табыспай жүргендерін көрген бала, оған өзін кінәлайды.
Нәтижесінде өзін өзі бағалауы төмендеп кетеді. Бұндай бала өзін ата-анасының қалауына мүлдем сәйкес келмейтін сияқты сезінеді. Бірақ тым тәкәппарлық деген де проблема бар. Әдетте тәкаппар балалар не бүлдірсе де бәрән аузына тосып, мүлдем жазаламайтын отбасылардан шығады. Өзін дұрыс бағалай алмайтын бала кейін өзіне де маңайындағыларға да қиындық тудырып жатады. Сондықтан да ата-ана өз балаларының бойында қалыпты бағалаудың қалыптасуына тырысу керек. Бұд жерде жазадау мен мақтауда сақтық танытқан жөн болады. Баланың көзінше таң өалып тым мақтауға болмайды, және тым қатал жазаны да қолдануға да болмайды.
Өзін өзі бағалаумен қатар ата-ана талаптану деңгейін де береді. Талаптың жоғары деңгейіне ие, өзін өзі бағалауы тым жоғары балалар тек жеңісті ғана көздейді. Ал егер жеңіліп қалса ол оларға үлкен психикалық соққы болады. Ал талабы төмен оған өоса өзін өзі бағалауы да төмен балалар болашақта да осы шақта да ешнәрсене ұмтылмайды. Олар алдарына жоғары мақсаттар қоймайды. әрдайым өздерінің мүмкіндіктеріне күмәнданып жүреді. Жеңілісті оңай қабылдайды, бірақ сөйте тұра өмірде көп жетістіктерге қол жеткізеді.
Әрбір отбасыда тәрбиенің қандай да бір түрі қалыптасады. Көбінеки отбасыларда әлі толық жетілмеген тәрбие жүйесі қалыптасқан. Тәрбиенің мақсатын түсіну, тәрбиенің түрлерін түсіну, баланы тәрбиелегенде не нәрсе болады не нәрсе болмайтынын білу керек. Ол үшін отбасыдағы тәрбиені төрт тактиға бөлуге болады. Сонымен бірге отбасылық қарым-қатынасқа жауап беретін төрт типке бөлеміз: диктат яғни артықшылық, қамқорлық, араласпау, серіктесіп бірігіп істеу.
Балалардың беделі мен ынтасын үнемі түсіре беруі отбасыда диктатты бар екенінің белгісі. Әрине ата-ана тәрбиелеу мақсатында өзінің баласына әртүрлә талаптар қоюы керек. Алайда ол талаптардың ішіндегі асыра сілтеушілікке бала екіжүзділікпен, өтірік айтумен, дөрекілік көрсетумен, тіпті кейде ащық түрде жек көретіні көрсетумен қайтаруы әбден мүмкін. Бірақ қарсыласу әлсіз сипатта болса онда ол баланың бойындағы өз өзіне деген сенім, ынталылықтың жойылуы, дербестік сияқты барлық жақсы қасиеттердің де жойылып кету қаупі төнеді. Бұл жағдай тұлғаның сәтсіз қалыптасуының кепілдігі болады.
Отбасыдағы қамқорлық дегеніміз ата-ананың баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмыс істеп, баланы қандай да бір болмасын қиындықтардан қорғап бала үшін жанын беруге даяр қарым-қатынас жүйесін айтады. Тұлғаның белсенді түрде қалыптасуы туралы мәселе екінші орынға кетеді. Ата-ана балаларының үйдің сыртындағы шындыққа дайындық процесін гектен тыс қамқорлығымен жауып тастайды. Бұндай шектен тыс қамқорлық, тығыз эмоциональді қатынаста шектен тыс баланы қадағалау гиперқамқорлық деп аталады. Ол баланың енжар, тұйық, өздігінен еш нәрсе істей алмайтын болып өсуне жағдай жасайды. Бұған қарама-қарсы гипо қамқорлық деген ұғым бар. Ол дегеніміз атаөананың бала тәрбиесіне қалай болса солай қарап, өз бетімен жіберуі. Бала ойна келгенді істеп жүре беруге мүмкіндік алады. Нәтижесінде өскен кездерінде ондай балалар ешкімді силауды білмейтін, өздері силауға татымайтын өзімшіл, міншіл онымен өоймай, өзінің тілегін орындауды талап еткіш болып шығады.
Балалардың ата-анасыз, ата-ана балаларсыз дербес өмір сүуге болады деген отбасыда тұлғааралық қатынас жүйесі аралспау тактикасынан пайда болуы мүмкін. Бұл жерже екі әлем болуы мүмкін деп қарастырылады. Яғни бала және ересек әлемі. Екеуі бір бірінің шекарасынан аспау керек. Ара қатынастың бұл типінің негізінде ата-ананың тәрбиеші ретінде енжар болуы жатыр. Бірлесіп, ақылдасып істеу деп отбасыда тұлға аралық қарым-қатынаста ортақ мақсат пен міндеттер қойып оны ұйымдастыруды айтады. Дәл осындай жағдайда ғана баланың өзімшілдігін жеңуге болады. Ара қатынастың ең жоғары типімен тәрбиелеп жатқан отбасы өте жоғары деңгейде дамыған топ болады.
Көптеген ата-ана балаларының өтпелі кезеңін қорқынышпен күтеді. Кейбір балаларда бұл кез мүлдем білінбей өтіп кетеді, ал біреулерде кәдімгідей қиындықтар туады. Жақында ғана тіл алып тып-тыныш жүрген бала аяқ астынан ашуланшақ, маңайындағылармен қақтығысқа түсе беретін болып кетеді. Бұл ата-ана мен мұғалімдерде ойланбай теріс әрекет жасап қоюына түрткі болады. Олар балаға дегенімізді істетеміз деп қатты қателеседі. Егер күшпен көндірмек болсаңыз жағдай мүлдем ушығып кетеді. Бала бұндай жағдайда ересектерден қашып кеткісі келеді. Өтпелі кезеңде бала ата-анадан оның таусылмас қамқорлығынан құтылғысы келеді. Ата-ананың махаббаты мен қамқорлығына мұқтаж болса да дербес болғылары келеді. Бұл қиын кезең өткеннен кеін қарым-қатынас ары қарай қалай дамитыны дұрыс тәрбиеге байланысты. Ата-ана баласының ересекпін деген сезімін қабылдауы керек.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты. Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Отбасы - қоғамның маңызды буыны. Көп ұлт өкілдері мекен еткен мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы жағынан келгенде кез - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz