АҚШ ПЕН БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУ ТАРИХЫ
Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Диссертациялық жұмыс
Тақырыбы: АҚШ және Батыс елдеріндегі ислам дінінің насихатталуы мен проблемалары
АҚШ және Батыс елдеріндегі ислам дінінің насихатталуы мен проблемалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І АҚШ ПЕН БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Орта ғасырдағы ислам дінінің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Крест жорығынан кейінгі араб және Еуропа жауластығы ... ... 9
1.3 Дүние жүзілік соғыстан кейінгі ислам діні ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.4 АҚШ мемлекетіндегі ислам дінінің таралу тарихы ... ... ... ... .18
ІІ ТАРАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Батыс Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тағы ислам дінінің қандай ағымдар мен бағыттар таралды және олардың себептері ... ... ... ... ... ... .. .25
2.2 АҚШ және Батыс Еуропадағы адам құқығы мен діни бостандық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Мұсылмандардың құқықтық және ар-ождан проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.4 Қазіргі Батыс Еуропадағы христиан мен ислам арасындағы қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.4 II Ватикан соборы және христиан конфессияларының ислам дініне қатысты дінаралық диалог мәселелері бойынша ұстанымы ... ... ... ... ... ..50
III тарау. Ислам, мультикультурализм және оны практикалық іске асыру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.1 Мультикультурализм саясатының дамуы мен дағдарысы ... ... ..56
3.2. Мультикультурализм саяси бағдарлама ретінде ... ... ... ... ... ... 57
3.3. Мультикультурализм аккредитациялау әдісі ретінде ... ... ... ... .58
3.4. Батыс Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тағы исламофобия және оның көріну формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Бұл жұмыстың өзектілігі біздің заманымыздың маңызды ерекшелігіктерінің бірі жаһандану үдерісінің ерекше бөлігі болып табылатын-миграция мәселесінің ауқымды түрде өсуімен байланысты. Яғни Еуропалық Одақ (ЕО) елдерінің экономикалық табысты және тұрақты дамуы
тарихи исламмен байланысты елдерден келетін иммигранттардың үлкен толқынын анықтауда және ЕО мемлекеттерінің демократиялық заңдары мен
ар-ождан бостандығын жариялау иммигранттардың діни сенімдерінің еркін түрде дамуына мүмкіндік береді. Толеранттылыққа негізделген және әр дін өкілдерінің бір мемлекетте емін-еркін және бейбіт өмір сүруі- еуропалық өркениеттің маңызды жетістіктерінің бірі болып табылады, алайда соңғы жылдары бұл жағдай еуропалық қоғамда бірқатар белгілі бір проблемалардың пайда болуы, қарапайым еуропалық азаматардың алаңдаушылығын тудырды. Бұл алаңдаушылық дінге ортақ іс ретінде қарайтын және ислам дінін өмірдің барлық салаларын реттейтін жүйе ретінде қабылдайтын мұсылмандар жамағатының Батыс Еуропа елдеріндегі санының өсуі.
Қазіргі уақытта ислам діні Батыс Еуропадағы ұстанушылар саны бойынша екінші ауқымды дін болып табылады. "Пью рисеч" (Pew
Research Center) зерттеу орталығының деректері бойынша 1990 жылы ЕО елдерінде 12 млн-ға жуық мұсылман болса,
2019 жылы олардың саны 30 млн-ға жеткен болатын. Яғни ислам дінін ұстанушы мұсылмандар еуропалық қоғамдағы барлық публикалық кеңістікте көрініс табуда, сондай-ақ ислам діні еуропадағы саяси күшке де ие болуда. Солайша, Еуропалық астаналардың тарихында алғаш рет болған оқиғаның бірі 2016 жылы Лондон мэрі болып алғаш рет мұсылман Садық Хан тағайындалды.(2) Кейбір мұсылмандар айтарлықтай интеграция үдерісіне қарсы және Еуропа аумағында өздеріне тән діни және мәдени дәстүрлерді дамытуға тырысуда. Еуропаның ірі қалаларының маңы мемлекеттік заңдардың орнына шариғат заңдары қолданылатын ерекше "ішкі қалаларға" немесе "ерікті гетталарға" айналады. Сонымен бірге, мұсылмандардың діни талаптарды орындау мүмкіндіктерін демократиялық жолмен кеңейтуге ұмтылатын мұсылмандық Саяси партиялар көбейіп келеді. Мысалы, бірқатар мұсылман саяси партиялары исламдық білім беру мекемелерінің, халал азық-түлік дүкендерінің санын көбейтуді, тіпті алкоголь дүкендерін қысқартуды жақтайды. Сонымен қатар, Батыс Еуропа елдері үшін маңызды және үрейлі мәселелердің бірі мұсылмандар ортасындағы экстремизмнің өсуі болып табылады.
Осындай проблемалардың пайда болуына байланысты Батыс Еуропадағы
қоғамдық-саяси кеңістікте "байырғы" еуропалықтармен иммигрант мұсылман халқының өзара әрекеттесуі және бірге өмір сүруі мәселелері белсенді талқылануда.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері ЕО елдері мен АҚШ мемлекетіндегі мұсылмандар санының белсенді өсу кезеңіне сәйкес келеді, атап айтқанда 1950 жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейін.
Зерттеу нысаны- Батыс Еуропа мен АҚШ қоғамының саяси дискурсындағы ислам діні және оның орны.
Зерттеу тақырыбы - Еуропа елдерімен АҚШ мемлекетіндегі исламдық әртүрлі ағымдар мен батыс өркениеттің мұсылмандарға қатысты саясаты,
мультикультурализм тұжырымдамасы және оны жүзеге асыру, еуропалық қоғамның исламды қабылдау, ЕО елдеріндегі христиан діні мен ислам дінінің өзара қарым-қатынасы және исламофобия мәселелері.
Зерттеудің мақсаты - Еуропалық және Америкалық кеңістіктегі ислам дінінің даму және күшейту мәселесі бойынша негізгі ұстанымдарды талдау.
Бұл ғылыми жұмыста бірқатар зерттеу міндеттері анықтады:
1. Батыс Еуропа мен америкадағы Исламның қазіргі жағдайын қарастыра отырып,
оның Батыс өркениетігі негізгі ағымдарын анықтау және олардың қазіргі заманға қатынасын сипаттау.
2. Еуропада мультикультурализм саясатының қалыптасу тарихын, оның практикалық іске асырылуын бақылау мен болашағын дамыту.
3. Жетекші еуропалық саясаткерлердің исламға қатысты риторикасының сипатын талдау.
4. Батыс Еуропа елдеріндегі ислам мен христиан конфессияларының қарым-қатынастық сипатын анықтау
5. Оңшылдардың саяси және әлеуметтік бағдарламаларын талдау
Еуропадағы исламға қарсы ұрандар шығаратын партиялар.
6. Исламофобия сияқты құбылысты қарастырып, оның ауқымы, мақсаттары мен нәтижелері анықтау.
Зерттеу әдістемесі
Жұмыста қолданылатын әдістерді таңдау қарастырылып отырған материалдың ерекшелігіне, сондай-ақ зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты болғандықтан. Бұл ғылыми жұмыста негізгі әдіс-дереккөздердің мәтіндік талдау(текстологический анализ источников). Сондай-ақ салыстырмалы әдісті қолдану зерттелетін көздерде қамтылған мағыналарды толығырақ анықтауға мүмкіндік береді. ЕО елдеріндегі исламның даму динамикасын зерттеу және бұл мәселені еуропалық қоғамдық-саяси дискурста көрсету үшін проблемалықхронологиялық әдіс қолданылды(проблемнохронологический метод). Жүйелік әдісті тарту, өз кезегінде, зерттелетін мәселенің әртүрлі аспектілеріне жан-жақты баға беруге мүмкіндік берді.
Зерттеудің дереккөздік базасын құжаттар мен материалдардың бірнеше тобы құрады.
Бірінші топқа британдық ханзада Чарльз [1], Ұлыбританияның Премьер-Министрі Дэвид Кэмерон[2], Ұлыбританияның Еңбек партиясының бұрынғы жетекшісі Тони Блэр[3] , Германия канцлері Англера Меркель[4] және т. б. сияқты еуропалық саясаткерлердің ресми сөздері немесе басылымдары кіреді.
Екінші топқа Еуропалық және мұсылман қоғам қайраткерлерінің еңбектері мен сөйлеген сөздері кіреді, мысалы, идеологтар Евроислам Тарик Рамазан[5],[6] , Бассам Тиби[7],[8]; Демократиялық мұсылмандар қозғалысының жетекшісі Насер Хадер [9] , Британдық публицист, Британдық қоғам директорының орынбасары Генри Джексон, Дуглас Мюррей [10] , итальяндық жазушы және журналист Ориана Фаллачи[11] және т. б.
Үшінші топқа діни ұйымдардың ресми құжаттары [12] , [13] , христиандық пен Исламның диалогы барысында бірлесіп әзірленген декларациялар, [14] , мұсылман бірлестіктері шығарған хартиялар, сондай-ақ тікелей қасиетті мәтіндер кіреді [15] .
Төртінші топқа Еуропадағы исламның ұстанымымен байланысты әртүрлі прецеденттерді қамтитын еуропалық жаңалықтар ресурстарының мақалалары кіреді [16], исламға қатысты Еуропалық саясатты оң немесе басқа тұрғыдан бағалайтын пікірлері кірді [17].
Диссертациялық жұмыстың ғылыми даму дәрежесі
Отандық және батыс ғалымдарының көптеген зерттеулері ислам мен Батыс мәселесінің әртүрлі аспектілеріне арналған.
Осы тақырыпқа арналған батыстық зерттеулердің ішінде араб тектес американдық автор Эдвард Саидтің "Шығыстану" еңбегі ерекше орын алады, онда ол батыс зерттеушілерінің Шығыс пен шығыс мәдениетін зерттеу мәселесіне деген көзқарасын сынға алуда. Э. Саид батыс зерттеушілері отаршылдық үстемдікке негізделген деп санайды және шығыс мәдениетін бұрынғыдай көріп және түсіне алмауда деген пікір айтуда. Сондай-ақ олар өздері жасаған модельді ғана зерттеуде. Бұл ұстаным мәдениеттердің дұрыс зерттелуіне де, сәтті өзара әрекеттесуіне де кедергі келтіреді. [18]
Сондай-ақ, американдық және британдық шығыстанушы Бернард Льюистің "Ислам және Батыс"еңбегі ислам мен батыс өркениеттері қатынастарын зерттеу саласында үлкен маңызға ие болып отыр. Льюис әлемді қабылдаудың Шығыс және Батыс тәсілдерінің арасындағы айырмашылықты баса айтады. Егер Батыс адамы үшін "Шығыс пен Батыс" болса, шығыс үшін (ең алдымен Таяу Шығыс туралы) ислам әлемі мен ислам емес әлем болып табылады деген пікір қалдырған.[19]
Мультикультурализм тұжырымдамасын зерттеушілердің ішінде канадалық философ Ч.Тейлордің зерттеу жұмыстары маңызды орын алуда, сонымен бірге ол мультикультурализм теоретигі болып табылады. [20], [21] Сонымен қатар Бристоль университетінің әлеуметтану және саясаттану профессоры Тарик Модудтың, Бристоль университетінің этникалық және азаматтығын зерттеу орталығының директоры, "Мультикультурализм: түсінбеушілікке қарсы күрес" (Multiculturalism: confusions-пен struggling) [22] еңбегін атап өткен жөн, онда автор мультикультурализм саясатының дағдарысының себептерін қарастырады және оны қайта қарастыруға шақырады. Мультикультурализм мәселесін Үнді тектес Британдық саясаттанушы Биху Парех[23] өз еңбектерінде де қарастырған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Қазіргі Батыс Еуропа мен АҚШ мемлекеттерінде ислам мәселесі өте өзекті болғанына қарамастан, біздің отандық дінтану саласында қазіргі еуропалық қоғамдық-саяси кеңістіктегі Ислам проблемасына жан-жақты талдау жасайтын жұмыстардың аз болуы. Бұл жұмыста алғаш рет еуропалықтардың исламды қабылдауының әртүрлі аспектілерін жан-жақты зерттеуге әрекет жасалды.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер
ХХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басында Батыс Еуропа елдері мен Америка Құрама штатарына мұсылмандардың жаппай көшіп келуі олардың саны мен аймақтағы үлесінің күрт өсуіне әкелді. Алайда мұсылмандардың батыс Еуропа қоғамы мен Америка қоғамына интеграциясын әлі де толық қанды орнады деп атауға болмайды.
Соңғы онжылдықтың ішінде ислам дініне қатысты еуропалық саясаттың негізгі бағыты мультикультурализм саясаты болды, бірақ бұндай саясат тек оң нәтижелерді ғана алып келген жоқ. Ерікті сегрегация мен алауыздық, параллель мәдениеттің дамуы және "ішкі гетто қалаларының" қалыптасуы, сондай-ақ Ислам және еуропалық, зайырлы мәдениеттердің өзіндік қарама - қайшылығының туындауымен қоса, Еуропалық қоғамдағы исламға қарсы пікірлердің өсуі бар.
Соңғы жылдары бірқатар еуропалық саясаткерлер мультимәдениеттілік тұжырымдамасының дәрменсіздігі туралы мәлімдемелер жасап, белсенді интеграция бағытын жариялағанына қарамастан, бұл жоспарды іс жүзінде жүзеге асыру өте проблемалы екені анық, ал қазіргі уақытта мультимәдениеттілікке балама жоқ деп айтуға болады.
Мультимәдениетті насихаттау белсенділігі және Батыс Еуропадағы исламға қарсы риторикасы бар оңшыл партиялардың танымалдылығының артуы өзара байланысты және өзара әсер ететін процестер деп айтуға болады.
І АҚШ ПЕН БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУ ТАРИХЫ
Орта ғасырдағы ислам дінінің таралуы тарихы
VII ғасырда араб түбегінде пайда болған Ислам діні уақыт өте келе әлемнің барлық аймақтарына тарала бастады. Алғашқы мұсылмандардың Еуропа аумағына келуі VIII ғасырда қазіргі оң түстік Испания аумағын бағындырумен бағытталған жорықтармен басталды. Нақтырақ айтатын болсақ мұсылмандардың Еуропаны бағындыруы 711 жылы 7000 мың адамнан тұратын Тарика ибн Зияда басқарған әскердің Гибралтар бұғазын Юлиан патшаның кемелері арқылы (негізгі бөлігі бербер тайпасы) жүзіп өтіп Испания аумағына келумен баасталды. Мұсылмандардың Еуропа аумағының оң түстігіне қоныстануы Еуразия тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі болып табылады. Қазіргі уақытқа дейін әлемнің ғалымдары Ислам әлемінің Еуропаның тарихи дамуына тигізген әсері туаралы, ислам өркениеті мен христиан өркенетінің арасындағы байланыс жайлы әртүрлі пікір таласта. Бірнеше ғасыр бойы Испания аумағын билеген арабтарды, орта ғасырдың Еуропа билеушілері мен ғалымдары қауіп ретінде қарастырған. Жалпы орта ғасырдың батыс ғалымдары өз еңбектерінде Христиандық Еуропа мен Таяу Шығыстағы Ислам әлемдерінің арасындағы байланысты, екі өркениеттің арасындағы шексіз жалғаса беретін жауластық, конфликт және күрес ретінде көрсеткен болатын. Расында орта ғасыр тарихы діни негізде болған көптеген әскери қақтығыстар мен конфликтерге толы. Бірақ болған шайқастар мен конфликтерден бөлек Испаниядағы мұсылмандардың тарихын екінші жағынан ашып қарасақ, біз соғыс пен қақтығыстардан да маңызы жоғары аспектерді табамыз. Мысалға мұсылмандар билеген Испания Андалусия аумағы Християн әлемі мен Ислам әлемінің тоғысқан және екі өркениеттің біріккен, толеранттылықтың жоғары көрінісі болған мәдени орталығына айналды. Осы Андалусияда қалыптасқан мәдени орталық уақыт өте келе түгел Еуропа аумағында ғылым, білім, мәдениеттің ілгері дамуына оң әсерін тигізген болатын. Мұсылмандар билеген Кардова секілді ірі қалалардың мектептері мен кітапханаларында ғалымдар өткен дәуірлердің білімдерін қарастыра отырып, сол білімді одан ары ілгері дамытып отырған. Астрономия, математика, география және медецина секілді ғылым салаларында көптеген жаңадан ғылыми жаңалықтар ашыла бастады. Сондай-ақ Ислам әлеміндегі ғылыми жаңалықтарда Еуропа аумағына, христиан әлеміне Андалусия корольдігі арқылы тарала бастаған және көптеген араб трактаттары Еуропа мекмлекеттерінің тілдеріне аударылып ұзақ ғасырлар бойы ғылымды дамытудың негізгі көзіне айналған болатын. Ислам діні мәдениет аралық және экономикалық өркендейдің арқасында қысқа уақыт ішінде Еуропаның барлық өлкесіндегі өміріне де өз әсерін тигізді.
Ислам мәдениетінің Батыс Еуропа елдеріне әсер етудің екінші бір жолы Сицилия аралы арқылы күшейді. Мұсылмандардың ғылыми жетістіктеріне таңқалған христиан өркениетінің адамдары мұсылмандардан білім алғысы келді. Солайша мұсылмандардан ілім алуды қалаған христиандарға медреселерде сабақ алғызып, білімдерін шыңдауына жәрдем ететін еді. Сондықтан, Ислам діні жайылған мемлекеттерде ғылым үйрену мақсатымен келген христиан өкілдері Ислам мәдениетінің дәстүрлері мен ғылымдарын жалғастырушылар қатарына қосылды. Шығыстағы беделді әл-Фараби, Ибн Сина, Ғазали секілді ислам философтарының шығармаларын латын тіліне аудару еңбегімен қатар христиан өкілдері шығыс әлемдегі өзге ғылымдармен де шұғылдану керектігін байқаған болатын.Сол кезеңдерде араб тілі ресми тіл ретінде қолданылып, тіпті араб тілінің дамығаны соншалықты дипломдардың бір бөлігі арабша толтырылатын. Қысқаша айтар болсақ, орта ғасыр кезеңінде Ислам өркениетінің мәдениеті, дәстүрі еуропа мемлекеттеріндегі басқару жүйесінде тағыда басқа қоғам салаларында беделді орын алған болатын.
Батыс өркениетке жататын мемлекеттер, өздеріне тән емес шығыс өркениеттегі мемлекеттерді зерртеу мақсатында ориентализм ғылымын көңіл аудара бастады. " Ориентализм " термині кейінірек "Шығыстану" деп өзгертілген, яғни шығыс өркениетіне жататын мемлекеттердің тілдері мен мәдениеттерін зерттеуге байланысты пайда болған ғылымның саласы. Бастапқыда ежелгі және қазіргі заманғы Таяу Шығысқа назар аударылса да, "Шығыс" термині еуропалықтар өздерінің империялық және отарлық экспансиясында кездестірген барлық азиялық өркениеттер үшін ерекше қолданылды. Бұл термин латынның oriens сөзінен шыққан, күннің немесе шығыстың бағытына қатысты. Еуропада ортағасырлық кезеңде Ислам мен мұсылман мәдениеттерін зерттеу негізінде пайда болған ғылымның бір саласы. Себебі Ислам діні пайда болған соң, араб мәдениеті араб түбегінен асып, әлемнің басқа аумақтарына тарала бастады. Слайша 17 ғасырға қарай университеттерде араб және басқа шығыс тілдері оқытыла бастады. Мысалы, Томас Адамс араб тілі кафедрасын Кембридж университетінде 1632 жылы құрған болатын. Шығыстанушы ғалымдар діни, тарихи және әдеби мәтіндерді араб, парсы, санскрит және қытай тілдерінен аударған, бірақ бұл аудармалардың көпшілігі сыни басылымдар болып саналмайды. Қазіргі ориентализм академиялық мағынада XVIII ғасырдың соңында негізге алына бастады. 1797 жылы Египетке басып кірген Наполеонның экспедициялық корпусына Ежелгі Египет мәтіндері мен ескерткіштерін, сондай-ақ қазіргі ислам сәулетін жазған ғалымдар кірді. Британдықтардың Үндістанда болуы, әсіресе филолог Уильям Джеймстің шығармаларында, ресми түрде "Шығыстану"деп аталатын зерттеу саласына әкелді."Шығысты зерттеуге арналған алғашқы академиялық қоғам 1821 жылы Францияда құрылған Азиялық қоғам болды. Бұл ұйым Ұлыбритания мен Ирландияның корольдік азиялық қоғамы (1823) және американдық Шығыс қоғамы (1842) болды. 1873 жылы Парижде бірінші халықаралық шығыстанушылар конгресі өтті. Бірнеше ерекше жағдайларды қоспағанда, шығыстанушы ғалымдардың көпшілігі 20 ғасырдың ортасына дейін ислам туралы жағымсыз көзқарастарды ұстанды. 1973 жылға қарай шығыстанушылардың халықаралық конгресі "шығыстанушы" терминінен бас тартып, арнайы пәндер "Шығыс"деген түсініксіз географиялық ұғымнан гөрі маңызды екенін мойындады."
1.2 Крест жорығынан кейінгі араб және Еуропа жауластығы.
Ислам өркениетінің Еуропа аумағына келуінің ең маңызды жолдарының бірі тарихтағы крестовый поход деп аталатын христиандық крестшілер жорықтары арқылы да өрбіген. Бұл жорықтарда шіркеу басшыларының тарапынан Ислам дінінің сол кезеңдегі билігі мен күшін жойып, әлсіретіп, христиандықты исламнан жоғары ұстау мақсатында ұйымдастырылған болатын. Себебі 8 ғасырда Еуропа ауғына тарала бастаған Ислам дінін, орта ғасырдағы Еуропа патшалары мен христиандық діни басшылар өте үлкен қауіп ретінде қарастыра бастады. Олардың жорықтары мұсылман түріктер мен арабтардың қарсылығымен тоқтады. Бірнеше рет қайталанған крестшілердің жорықтары еуропалықтардың Ислам өлкелерімен қарым-қатынас жасауларына себеп болды. Ендігі тарихта крест жорығы атымен танымал болған тарихи оқиғаға кеңірек тоқталсақ.
XI ғасырда Христиан дінінің көрнекті орталығы болып есептелетін Византия аумағын селжұқтар жаулай бастады. Осындай тарихи оқиғаларды көріп отырған Еуропа патшалары мен Католиктік шіркеу әкейлері үрейленіп, әлемдік сахнадағы христиан дінінің беделінің төмен түсіп кету мүмкіндігі туралы уайымдай бастады. Жалпы XI ғасырдың 60-жылдарынан бастап Рим папалары Византия аумағын мұсылмандардан азат ету үшін жорықтарды ұйымдастыруды көздеген. Алайда Ислам әлеміне қарсы күресті 1095 жылы Францияның оң түстігінде орналасқан Клермон қаласында екінші Урбан Рим папасы бастады. Екінші Урбан шіркеу жиынында болған мыңдаған дінбасылар мен халықтың алдында сөз сөйлеп, христиан әлемін мұсылмандарға қарсы күресуге үгіттеп, түрік селжұқтармен соғысып жатқан Византия халқына көмектесуге және қасиетті Иса табыты жатқан Иерусалим қаласын мұсылмандардан азат етуге шақырды. Папа осы қасиетті жорыққа қатысқан барлық адамның күнәсі кешірілетіне, шайқаста қаза тапқан жауынгердің бірден жұмаққа кіретініне ант беріп, барша халыққа крест жорығының басталғанын жариялады. Сондай-ақ католиктік шіркеудің басшысы қасиетті жердің құнарлығы мен байлығы жайлы да халықтың және басқа да діни басшылардың есіне салған болатын. Екінші Урбанның әсерліде қуатты сөздерінен жиынға қатысқан халық ерекше әсер алып, барлығы бір сәтте тізерлеп отырып, қасиетті Құдай табыты жатқан жерді азат етуге және осы мақсаттарына жету үшін өз өмірлерін аямайтыны туралы ант қабылдап, Құдай осыны қалайды деп ұрандата бастады. Сол жерде қарапайым христиан өкілдері маталардан крест формасын қиып алып, оны киімдеріне тіге бастаған болатын. Бұл оқиға Ислам әлеміне қарсы басталған крест жорықтарының алғашқы көрінісі еді.
Шіркеу басшылары крест жорығының қатарына кірген жауынгерлерге көптеген жеңілдіктер жасаған. Мысалға олардың қандай мөлшерде болмасын кезкелген қарыздарын төлеуден босатты және жауынгерлердің отбасы мүшелерімен қоса дүние-мүліктерінде қорғауға кепілдік беріп, барлығын шіркеу өз қамқорлығына алған. Сондай-ақ кедейлердің Шығыс мемлекеттердің шұрайлы аумағында тез байып көтерілуіне болатынын үгіттеген Екінші Урбанның сөзі қарапайым кедей халық өкілдеріне әлеуметтік жағдайын көтеруге біршама үлкен сенім арттырды. Осындай христиан басшыларының үгіттеуінің нәтижесінде 1096 жылдың көктемінде Франция мен Германия мемлекеттерінен мыңдаған кедей шаруалары тарихта қанды оқиғалармен есте қалған брінші Крест жорығына аттанған болатын. Алайда 1096 жыдың қазан айында Кіші Азия аумағына басып кірген кресшілердің діни ерлік жасап, қысқа уақытта байлық пен даңққа жетуді көздеген кедей шаруалар мен рыцарларды селжұқ түрік әскерлері толықтай қырып жіберген болатын.
Алғашқы жорықтарынан сәтсіздікке ұшыраған крестшілерге Еуропа патшалары мен Христиан әкейлері одан әрі әскери және ақшалай көмек көрсетіп крсет жорығын барынша тоқтатпауға тырысты. Ұзақ уақытқа созылған қанды әскери шайқастардан кейін кресшілер ең алғашқы Антиохияны кейіннен келе армян халқының Эдесса атты бай қаласын өздеріне бағындырып, көптеген кресшілер негізгі мақсаттары қасиетті қала Иерусалимге аттанбай, сол қалаларда қалып өз князьдіктерін құра бастады.
Үш жыл өте кресшілер өздерінің негізгі мақсаты Иерусалим қаласына жетіп, 1099 жылдың шілде айында кескілескен шабуылдарынан кейін қасиетті қаланы бағындырған болатын. Кресшілер жеңілген қала тұрғындарына үлкен қатыгездік танытты. Олар жас ерекшеліктеріне қарамай, кішкентай бала, шал-кемпір, әйел-ер демей, қала тұрғындарын шетінен жауыздықпен өлтіре бастады. Тіпті баллардың бастарын тасқа соғып, қала халқының жеке мүліктерін өздері иемденіп алды. Крсешілер өздері жауап алған аймақтарында, әсіресе Жерорта теңізінің шығыс жағалауында өздерінің жеке мемлекеттерін құрып орныға бастады, олардың арасындағы ең ықпалдысы Иерусалим корольдігі болып танылды. Еуропадан келген кресшілер өздері басқарған аймақтардағы халыққа бұрын-соңды болмаған ауыр салықтарды орнатып, өте үлкен зорлық-зомбылық көрсетіп, құлдық езгіге түсірді. Бірінші крест жорығының нәтижесі осылай аяқталды.
Кейінгі крест жорықтарында Палестина мен Сирия халықтары басқыншы крестшілерге ыза мен кегі арта түсіп, оларға қарсы күрестерін бастады. Солай өздеріне жау елде жүрген крестшілер үнемі қауіп-қатерде өмір сүрді. Таяу шығыста өз беделін одан ары арттырып арабтарды толықтай билеу үшін христиандар Франциядағы Клерво монастырындағы аббаты Бернар христиандарды қолына қару алып қайтадан Палестинаға аттануға шақырды. Бернардың шақыруын француз королі бесінші Людовик пен неміс императоры үшінші Конрад қолдады. Осындай оқиғалардан кейін 1147 жылы екінші крест жорығы ұйымдастырылды. Жаңа күшпен және мақсатпен жорыққа шыққан крсетшілердің бір бөлігі Кіші Азиядағы селжұқ түріктерден жеңіліс тапқан. Кейіннен 1187 жылы Египет сұлтаны Салах-ад-Дин крестшілерді Сирия мен Палестина аймақтарынан қуып шығып, қасиетті Иерусалим қаласы қайтадан мұсылмандардың қолына өтті. Айырылып қалған жерлерін өздеріне қайтадан қайтару үшін Англия, Германия және Франция корольдері 1189-1192 жылдары үшінші крест жорығын ұйымдастырды. Бұл жорықтар христиандар үшін сәтсіз және нәтижесіз аяқталды. Христиандар тек теңіз жағалауларындағы енсіз аймақтарды ғана өз меншіктерінде иемденіп қалды.
1204 жылы қасиетті қала Иерусалимді қайтадан өздеріне қайтару үшінші Иннокентий папа төртінші крест жорығын ұйымдастырды.Крестшілер Иерусалим қаласына Венеция кемелерін жалдап, теңіз арқылы бармақшы болды. Алайда Венеция кемелерін жалдағаннан кейін ақысын төлеуге ақшалары жетпеген соң, Венеция әміршісі крест жорығына шыққан кедей шаруалар мен рытцорларды өзіне бәсекелес Шығыс Рим империясының астанасы Константиеополь қаласына басып кіруге көндірді. Кенеттен ауысқан оқиғадан соң, крсетшілер Константинополь қаласын басып алып, Шығыс Рим империясының астанасын таран-таржыға салды. Еуропаның ең ірі және бай қаласын бағындырған крестшілер Византияда өздерінің 1261 жылға дейін өмір сүрген Латын империясы атты жаңа мемлекетін құрып, негізгі мақсаттары болған Палестинаға барудан бас тартты. Осындай іс-әрекеттерінен кейін төртінші крест жорықшыларының Құдайдың мүддесін азат етуші күрескерлер емес, өздерінің жеке басын және баюды ойлаған тонаушы басқыншылар екенін анық көрсетті.
Крестік жорықтарды жалғастыру мақсатында христиандық дінбасылардың уағызымен Еуропаның кейбір аймақтарында балалардан құралған топтар құрыла бастады. Баллардан құралған топтарды өзін Құдай елшісі деп жариялаған бала басқарды. Дін басшылардың уағызы бойынша құдай мүддесін және қасиетті қаланы күнәға батпаған балалар ғана азат ете алады деп насихаттаған болатын. Бесіктен енді ғана шыққан балалардан құралған әскери топтардың көп бөлігі жолда аштық пен аурудан қаза тапқан, ал аман қалған балаларды көпестер қасиетті жерге жеткіземіз деп алдап, египетке апарып құлдыққа сатып жіберген.
Мұсылмандардың басқаруында болған қасиетті жерді азат етеміз деген крестшілер, өздерінің алғаш басып алған жерлерінен уақыт өте келе біртіндеп айырыла бастады. Христиандық папалар мен Еуропа корольдері 1217-1221 жылдар аралығында бесінші, 1228-1229 жылдары алтыншы, 1248-1254 жылдары жетінші крест жорықтарын ұйымдастырған болатын. Бірақ барған сайын крест жорықтарына қатысуға тілек білдірушілердің саны азая берді. Кедей шаруаларда, феодалдарда Таяу Шығысқа бұрынғыдай үлкен құштарлық пен ұмтыла қоймады. Мұсылмандармен соғысудың оңай емес екеніне көзі жеткен христиандар өздерінің армандары мен мақсаттарынан бас тарта бастады. 1270 жылғы сегізінші крест жорығынан кейін Батыс Еуропа басқыншылары мұсылман елдеріндегі өздерінің барлық иеліктерінен айырылып қалды.
Осылайша бірнеше рет қайталанған крестшілер жорықтарының әсерінен еуропалықтардың Ислам өлкесіндегі мұсылмандармен қарым-қатынас жасауларына себеп болды. Бұл жорықтардан аман-есен Отандарына оралған христиандардың ислам әлемінде көрген ерекшеліктерге таңқалған болатын. Мысалға: мұсылман түріктердің имандылығына, басшыларына деген құрмет көрсетуіне, мұсылмандардың тазалықтарына, жомарттық пен әділдіктеріне ауыз толтыра мақтап жеткізе алмайтын еді. Крестік жорықтар болған кезеңдерде Еуропадағы мемлекеттер жинақы ұйымдастырылып, жүйелі түрде жұмыс жасайтын елдер қатарында болған жоқ. Осы жорық барысында еуропалық христиандар мұсылмандардан мемлекетті қалай басқарып, мемлекеттегі жүйелі және жоспарлы түрде жұмысты қалай жүргізуді үйренді. Мысалға бұрынғы Құдыс елінде (қазіргі Палестина елі) жарты ғасырдан астам уақыт тұрған еуропалықтар, көп уақыт аралығы өтпей-ақ мұсылмандарға еліктей бастады. Мысалға мұсылмандардың шығармаларын латын тіліне аудара бастады және олардың көбі Ислам мемлекеттерінің тұрмысы мен мә - дениетін баяндайтын шығармалар еді. Константинополь жә - не Адлер деген еңбектерде Ислам билігі туралы баяндайды. Сондай-ақ Ибн Синаның Шифа жә - не Китабун-Нәфс атты шығармалары мен еңбектері Иеханның аударуымен Еуропаға жетті.
Жалпы ғылым саласында ислам әлемінің Батысқа әсер етуі кезеңі ХІІ ғ. басталғандығын айтуға болады. Мысалға айтатын болсақ, Ибн Сина, Фараби, Ғазалиден басқа дә - рігер Разидің әртүрлі ауруларға қарсы қолданған дә - рілері медицина тарихында белгілі болса. Осман империясының Еуропа аумағындағы үстемдігі ұзақ уақытқа дейін жалғасты және бұл үстемдіктің айқын дә - лелі ретінде - түрік тіліндегі славяндық терминдер мен балқандықтардың тіліне енген түрікше сөздер болып табылады.
Ислам мәдениетінің Еуропа елдеріндегі таралу тарихы сан-салалы және алуан түрлі болып келеді. Ислам діні өзінің таралған уақытынан бері қарай мыңдаған игі іс-шараларымен айқындалуда. Бұны көптеген әдебиеттерге көңіл аударумен де аңғаруымызға болар еді. Мысалға араб мұсылман ғалымдарының ғылымдағы жетістіктері мен орны туралы кезінде Еуропа ғалымдары да мойындап, олар туралы көп айтқан. The Making of Hummanitу атты кітабының авторы Роберт Брифаулт мынаны келтіреді: Еуропаның жетістікке жеткен әрбір саласында, міндетті түрде Ислам мә - дениеті маңызды роль атқарған. Әрі, тигізген пайдасы мен әсері паш етерлік. Сондай қысқа ғана уақыт ішінде осыншалықты ғылым-білімге қол жеткізген әрі қол жеткізумен ғана шектелмей, өзгені де ғылыммен сусындатқан мұсылман арабтар, дін келмес бұрын, іштерінде санаулы-ақ адамның оқу-жазу білетіндігін ескерсек мә - селенің мән-жайы түсінікті болар еді. Сондай-ақ, өркениет пен мә - дениет қатынастарының өзара бірігуі мен дамуы, Ислам дінінен кейін ғана мүмкін болды. Ислам мәдениеті мен өркениеті арқылы Шығыс пен Батыстың барша өркениеттері көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Мысалға: барлық әлемді таң қалдырған ислам өркениеті өзінен бұрынғы Мысыр, Грек, Үнді секілді өркениеттердің Ислам дінінің өзегімен ұштасатын тұстарын алып дамытқаны белгілі. Осы орайда айта кететін бір мә - селе ерте дәуірдегі ислам зерттеушілері Парсы,Грек, Үнді , Ибрани жә - не Түркі тілдеріндегі көптеген мұраларды хатқа түсіру, аудару арқылы әлемдік өркениеттің сақталып қалуына өте үлкен үлес қосқаны айдан-анық. Міне осылайша әлемдік өркениеттің дамуына ауыз толтырып айтарлықтай үлес қосқан Ислам дінінің әлемдегі қазіргі орнына көз салып қарайтындай болсақ, өкінішке орай осы қоғамда өзіне тиесілі орнын ала алмай отырғаны белгілі. Әрине ғылым тек Ислам әлемінен ғана тарады деген жаңсақ пікірден аулақпыз. Өйткені білім-ғылым біреудің меншігінде тұрған зат емес. Оны кез-келген қоғамда таба аламыз, сараптай аламыз. Сондықтан да, ғылым кейде батыста кейде шығысқа ауысып отырған. Тек Ислам әлемі ғана демей, шығыс пен батыс деп бекер атап отырғанымыз жоқ. Неге десеңіз шығысқа Ислам әлемімен бірге Қытай, Үндістан секілді ғылымға өзіндік үлкен үлестерін қосқан алып елдер мен мә - дениеттер де кіреді. Оны да ұмытпағанымыз жөн деп ойлаймын.
1.3 дүние жүзілік соғыстан кейінгі ислам діні
Бұл тарауда Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа аумағына қоныс аударған және қазіргі уақытта Еуропалық Одақ мемлекеттеріндегі мұсылмандарының негізгі бөлігін құрайтын және оларға қатысты мәселелер арнайы қарастырылған. Расында да, Еуропа мемлекеттері соғыстан кейінгі қайта құру жұмыстарын бастағанда, жұмыс күшінің жетіспеушілігін өтеу үшін өздерінің бұрынғы бодан мемлекеттеріне (колонияларына) жүгінген болатын.
XX-шы ғасырдың басына дейін Еуропа мемлекеттерінде Ислам қауымы көптеп кездеспеген. Бірақ тарихта болған ұлан апат Бірінші мен Екінші дүниежүзлік соғыстың әсерінен және отарлау жүйесінің құлдырауынан Еуропа мемлекеттеріне өзінің экономикасын қайтадан қалпына келтіру үшін арзан еңбек күші қажет болды. Соның әсерінен бұрыңғы Африка мен Азиядағы бодан мемлекеттердегі Ислам дінін ұстанушылар көптеп Батыс Еуропа мемлекеттеріне көше бастады. Осылайша Еуропа мемлекеттері Екінші дүниежүзілік соғыстың әсерінен пайда болған арзан жұмыс күштерін соғысқа қатыспаған және өздері кезінде отарлаған мемлекеттерден мигранттарды алып келуге тырысты. Осындай саяси шешімдердің арқасында Франция мемлекетінде алжирліктер мен мароккалықтардың саны айтарлықтай өсті; Ұлыбритания мемлекеті болса Пәкістан мен Үндістаннан келген мигранттармен толықты; ал Германия мемлекеті болса өзімен Бірінші дүниежүзілік соғыстың кезінде одақтастық қарым-қатынаста болған және Екінші дүниежүзлік соғыстың аяқталуына дейін бейтараптық қарым-қатынасты ұстанған Түркия мемлекетінен келген иммигрантарға пана болды. [24] Дегенмен Германия мемлекеті Туркиядан келген азаматтарды уақытша келген жұмыс күші ретінде ғана қабылдап, неміс ұлты ғана Германия мемлекетінің азамты ғана бола алады деп, неміс ұлтынан бөлек ұлттар бөтен, басқа деген ұғымға ие болғандықтан түрік азаматтарына азаматтық беруден бас тартты.
Аттақты саясаттанушы Николас Пелхэмнің пікірі бойынша, Еуропа аумағында өмір сүретін мұсылмандар қазіргі уақытқа дейін үш ұрпақтан аса уақыт өмір сүрген. Екі тарап бір-біріне сақтықпен қарасада, олар өз-ара бір-біріне жақындап келеді. [25]
Осылайша Еуропа мемлекеттеріне мұсылмандардың қоныс аударуы Екінші дүниежүзлік соғыстың әсерінен басталды. Ұлан апат соғыстың әсерінен экономикасы құлдыраған Еуропа мемлекеттеріне арзан жұмыс күші керек болды. Солайша Францияда 1920 жылдан бастап Алжирден келген мұсылмандар жұмыс жасай бастады. Ал кейінгі толқын 1962 жылыАлжир өзінің тәуелсіздігін Франция мемлекетінен алғаннан кейін орын алды. Қазіргі уақытта Францияда Еуропадағы ең көп мұсылман диаспорасы тұрады. Ішкі істер министрлігінің бағалауы бойынша оның саны 5-тен 6 миллион адамға дейін немесе ел халқының 9-10% - ға жуығын құрайды.
Францияға мұсылмандардың көшіп келуінің бірінші толқыны 1945 жылдың қараша айында аяқталды. Сол жылы көшіп келушілердің Француз азаматтығын алуын жеңілдететін кодекс және иммиграция туралы Ордонанс атты заң қабылданған. Кейіннен келе 1945-1974 жылдар аралығында Африка мен Азиядан шығушылардың үлесі өсіп көшіп келушілердің екінші толқыны басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мұсылмандардың ағыны үш негізгі факторлардың нәтижесінде күшейе түсті: а) соғыстан кейінгі жылдары экономиканы қалпына келтіру үшін арзан жұмыс күшін тарту; б) Алжирде соғыс аяқталғаннан кейін және Алжир өз тәуелсіздігін алған соң бұрыңғы қосалқы әскерлердің әскери қызметшілерін (80 мың адам) репрециядан аман қалу мақсатында Францияға қоныс аударуы. в) Алжир азаматтарына көшіп қонудың еркіндігін беру. Алғашқы толқын кезінде Франция үкіметі мемлекетте әлеуметтік теңдік орнату үшін мешіттердің, діни мұсылман үйлерінің құрылысын, иммигранттар үшін арзан тұрғын үй салуды қолдады.
Француз мұсылмандарын үш санатқа бөліп қарастыруға болады:
"харки" (harkas) - Алжирде көмекші әскерлер мен полицияда қызмет еткен азаматтар, бірақ ел тәуелсіздік алғаннан кейін олар қуғынға ұшырап өз Отанын тастап кетуге мәжбүр болғандар;
"беры" (beurs) - Францияға жұмысқа келген француз мұсылмандарының едәуір бөлігі тиесілі жастар жаргонындағы арабтар;
Алжирде өмір сүріп ислам дінін қабылдаған француздар (олардың барлығы 50 мың адам). Осы санаттағы мұсылмандар арасында өте танымал есімдерде бар: мысалға философ Роже Гароди, "Құран және қазіргі заманғы ғылым" кітабының авторы академик Морис Бюкай.
Германия мемлекетіне 1950 жылдан бастап Турциядан шақырылған жұмысшы азаматтардың легі ағылды. Еуропалық түріктердің көпшілігі Туркия мемлекетіне тән ислам дініндегі діни көзқарастарға сай кішігірім ауылдар мен Қара теңіз жағалауына көшіп келді. Олардың көпшілігінде экономикалық және әлеуметтік жағдайлары төмен болған. Ал Ұлыбританиядағы мұсылмандардың көпшілігі Оңтүстік Азия мемлекеттерінен болды. Британдық пәкістандықтардың 70 пайызы Кәшмирдегі ауылда аймақтардан келгендер.
Әрине, 1950 жылдардағы Еуропа аумағына еңбек етуге келген мигранттарының барлығын бірдей мұсылман деуге болмайды, бірақ Еуропаны қоршап тұрған белдеулер Солтүстік Африка мен Таяу Шығыстағы мұсылман елдерінен тұратынын ескеретін болсақ; онда олардың көпшілігін Еуропа елдері отарлап алғандықтан шетелдік жұмыс күшінің көп бөлігі мұсылман болуы ғажап құбылыс емес. Бұл мигранттар 1950, 1960 жылдары Еуропа мемлекеттеріндегі жоғары жалақы мен әлеуметтік артықшылықтар үшін өз елдерінен жұмыс іздеуге кетіп қалды. Осы бірінші буын мигранттарының басым көпшілігі жастар болатын. Олар Еуропа аумағында тұрақты қоныстанғысы келмеді, алайда әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында жоғарғы жалақыдан тұратын ақша табуға үміттенді.
Тұтастай алғанда, Еуропа аумағына мұсылман иммигрантарының келуі еуропалық мемлекеттердің экономикалық өркендеуіне көптеген ықпал тигізді. Себебі олар арзан ақшаға еуропалық азаматтар істегісі келмейтін ауыр және лас жұмыстарды атқарған болатын. Мысалға автомобильмен теміржолдардың салынуы, көмір шахталарындағы ауыр және қиын жұмыстар жасады, көшелер мен кеңселерді тазалады. 1970 жылға дейін Батыс Еуропа мемлекеттерінде көшіп-қонуға, яғни миграцияға, мұсылмандарға қатысты проблемалар кездеспеді. Себебі мигранттар қоғамдық орындарда көбінесе көрінбейтін және олардың дініне қатысты нақтылы талаптары болған жоқ. Өйткені жоғарыда айтылғандай олар біржолата қоныстанғысы келмеді және Еуропа қоғамының дамуына үлес қосқандықдығы үшін кемістушіліктен зардап шеккен жоқ. Әрине таптық нәсілшілдік болғанның өзінде, исламафобия секілді қазіргі уақыттағы өзекті проблемалар да көрініс тапқан жоқ.
Еуропадағы мұсылмандар алты санатқа бөлінеді:
Еуропада көптеген ғасырлар бойы өмір сүрген байырғы мұсылмандар, әсіресе Босния, Албания және Косово, ислам негізін қалаушы тарихи вектор болып табылатын жерлер; сонымен қатар Румыния мен Болгарияда, олар азшылық болып табылатын және біз татарлар деп білетін ежелгі мұсылман халқы тұратын Польша мен Қырымды да осы санатқа кіргіземіз.
Екінші санатқа мұсылман елдерінен келген студенттері мен мұсылман басшыларын жатқызамыз. Мысалға тек Францияның өзінде шамамен Солтүстік Африкадан келген 70 000 студент бар; ал Лондон қаласы болса өз кезегінде араб және мұсылман басшыларының әлемдік астанасы болып табылады.
Үшінші санатқа Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұрынғы бодан мемлекеттерден шектеусіз кірген мұсылмандар. Ұлыбританиядағы Достастық азаматтары, Франциядағы алжирліктер немесе Голландиядағы суринамдар мен индонезиялықтардың келуін мысалға келтірсек болады.
Батыс Еуропаға 1950-1960 жылдары еңбек күші ретінде ретінде келген мигрантмұсылмандарды төртінші санатқа жатқызамыз.
Еуропаға кезінде мигрант ретінде келген мұсылмандардан туылған, яғни олардың ұрпағы болып саналатын еуропалық мұсылмандарды бесінші санатқа жатқызамыз
Сонымен, соңғы жылдары ЕО мемлекеттерінде саны күр өсе бастаған баспана іздеушілер мен босқындарды соңғы алтыншы санатқа жатқызамыз. Мысалға 2015 жылдың қаңтарынан тамызына дейін Еуропаға көрші мұсылман елдерінен 235 000 босқын келген болатын.
АҚШ мемлекетіндегі ислам дінінің таралу тарихы https:en.wikipedia.orgwikiIslam _in_the_United_States
Ислам діні-Америка Құрама Штаттарындағы христиан мен иудаизмнен кейінгі үшінші ірі дін болып саналады.[26] 2017 жылғы зерттеулер көрсеткендей, Америка Құрама Штаттарында 3,45 миллион мұсылман тұруда, ал бұл АҚШ халқының жалпы санының 1,1 пайызын құрайды. Pew Research Center зерттеу орталығының соңғы нәтижелері бойынша мұсылман қауымдастығын және олардың пайыздық мөлшерін екі кіші топқа бөлді: соған орай АҚШ-та сунниттік ислам бағытын ұстанатын мұсылмандардың пайыздық көрсеткіші 89% болса, қалған 11% пайызы шиизм бағытын ұстанушылар. [27] Жалпы Pew Research Center зертеу орталығының зертеу нәтижесі бойынша АҚШ мемлекетінде жылына 25000 американдық ислам дінін қабылдайды.[28] Алайда 2001 жылдың 11 қыркүйегінен болған оқиғадан кейін американдықтардың ислам дініне қатысты конверсиясының жылдамдығы 4 есе өсті.
Американдық мұсылмандар әр түрлі ортадан шыққан және 2009 жылғы Gallup сауалнамасына сәйкес Америка Құрама Штаттарындағы ең нәсілдік құрлымы әр түрлі діни топтардың бірі болып табылады.[29] АҚШ-тағы әлеуметтік саясат институтының 2017 жылғы зерттеуіне сәйкес, "американдық мұсылмандардың нәсілдік құрлымының көрсеткіші- 26% пайыз ақ нәсілді, 18% пайыз азиялықтар, 18% пайыз арабтар, 9% пайыз қара нәсілді, 7% пайыз аралас нәсіл болып келсе, 5% пайызын латын нәсілдері құрaуда".[30]
Сонымен қатар, мұсылмандардың 50% пайызы АҚШ-тың байырғы тұрғындары болып келсе, қалған 50% пайызы шетелдіктер, соның ішінде 86% пайызы АҚШ-ның азаматтары болып келуде. Көптеген жергілікті американдық мұсылмандар-африкалық американдықтар, олар бүкіл мұсылман халқының төрттен бір бөлігін құрайды. Олардың көпшілігі соңғы жетпіс жыл ішінде исламды қабылдады. Ірі қалаларда ислам дінін жаңа адамдардың қабылдауы ислам дінінің жылдар бойы өсуіне ықпал етті.
Африкадан отарлық Америкаға әкелінген құлдардың 10-20% пайызы мұсылман ретінде келгенімен, олардың діни бірегейліктері плантацияларда аяусыз басылды. Солайша XIX ғасырдың аяғына дейін Солтүстік Америкадағы ресми түрде құжатталған мұсылмандардың көпшілігі саудагерлер, саяхатшылар және матростар болғаны тарихтан белгілі. [31]
1880-1914 жылдар аралығында бірнеше мың мұсылман бұрынғы Осман империясы мен британдық Үндістан территориясынан Америка Құрама Штаттарына қоныс аударды.[32] АҚШ-тың мұсылман халқы XX ғасырдың екінші жартысында бұрынғы иммиграциялық квоталарды алып тасталуымен, 1965 жылғы иммиграция және азаматтық туралы Заңның қабылдануымен күрт өсті. Американдық мұсылмандардың шамамен 72% - ы иммигранттар немесе "екінші ұрпақ"болып келуде.[33]
2005 жылы Америка Құрама Штаттарының заңды тұрақты тұрғындары мұсылман көпшілігі бар елдерден-шамамен 96000 -- алдыңғы екі онжылдықтағы кез-келген жылға қарағанда көбірек болды. 2009 жылы 115000-нан астам мұсылман Америка Құрама Штаттарының заңды тұрғындары болып есептелді. Ендігі Америка аумағына ислам діні қалай келгені байланысты тарихи ерекшеліктерін айқындап, бірнеше тарихи фактілерге кеңінен тоқталсақ. Америка Құрама Штаттарына ислам дінінің қашан және кім арқылы келгені тарихшылар арасында қазіргі уақытқа дейін үлкен дау-дамай туғызуда. Көптеген тарихшылардың пікірі бойынша алғашқы мұсылмандар Африкадағы Сенегамбиялық мекеннен он төртінші ғасырдың басында құлдыққа сатылу арқылы келе бастаған. Сонымен қоса осы пікірге тарихшылар Карибтік теңізге дейін аттанып жеткен Испаниядан қуылған маврларды да негізге алады.
Тіпті Колумбтың Америкаға аттанар алдында, он екінші ғасырда португалдық мұсылманның Жаға Әлемге саяхаты туралы баяндалған және өзі жазып қалдырған кітапті Калумбтың өз саяхатында өзімен бірге алып пайдаланғаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Диссертациялық жұмыс
Тақырыбы: АҚШ және Батыс елдеріндегі ислам дінінің насихатталуы мен проблемалары
АҚШ және Батыс елдеріндегі ислам дінінің насихатталуы мен проблемалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І АҚШ ПЕН БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Орта ғасырдағы ислам дінінің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Крест жорығынан кейінгі араб және Еуропа жауластығы ... ... 9
1.3 Дүние жүзілік соғыстан кейінгі ислам діні ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.4 АҚШ мемлекетіндегі ислам дінінің таралу тарихы ... ... ... ... .18
ІІ ТАРАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Батыс Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тағы ислам дінінің қандай ағымдар мен бағыттар таралды және олардың себептері ... ... ... ... ... ... .. .25
2.2 АҚШ және Батыс Еуропадағы адам құқығы мен діни бостандық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Мұсылмандардың құқықтық және ар-ождан проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.4 Қазіргі Батыс Еуропадағы христиан мен ислам арасындағы қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.4 II Ватикан соборы және христиан конфессияларының ислам дініне қатысты дінаралық диалог мәселелері бойынша ұстанымы ... ... ... ... ... ..50
III тарау. Ислам, мультикультурализм және оны практикалық іске асыру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.1 Мультикультурализм саясатының дамуы мен дағдарысы ... ... ..56
3.2. Мультикультурализм саяси бағдарлама ретінде ... ... ... ... ... ... 57
3.3. Мультикультурализм аккредитациялау әдісі ретінде ... ... ... ... .58
3.4. Батыс Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-тағы исламофобия және оның көріну формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Бұл жұмыстың өзектілігі біздің заманымыздың маңызды ерекшелігіктерінің бірі жаһандану үдерісінің ерекше бөлігі болып табылатын-миграция мәселесінің ауқымды түрде өсуімен байланысты. Яғни Еуропалық Одақ (ЕО) елдерінің экономикалық табысты және тұрақты дамуы
тарихи исламмен байланысты елдерден келетін иммигранттардың үлкен толқынын анықтауда және ЕО мемлекеттерінің демократиялық заңдары мен
ар-ождан бостандығын жариялау иммигранттардың діни сенімдерінің еркін түрде дамуына мүмкіндік береді. Толеранттылыққа негізделген және әр дін өкілдерінің бір мемлекетте емін-еркін және бейбіт өмір сүруі- еуропалық өркениеттің маңызды жетістіктерінің бірі болып табылады, алайда соңғы жылдары бұл жағдай еуропалық қоғамда бірқатар белгілі бір проблемалардың пайда болуы, қарапайым еуропалық азаматардың алаңдаушылығын тудырды. Бұл алаңдаушылық дінге ортақ іс ретінде қарайтын және ислам дінін өмірдің барлық салаларын реттейтін жүйе ретінде қабылдайтын мұсылмандар жамағатының Батыс Еуропа елдеріндегі санының өсуі.
Қазіргі уақытта ислам діні Батыс Еуропадағы ұстанушылар саны бойынша екінші ауқымды дін болып табылады. "Пью рисеч" (Pew
Research Center) зерттеу орталығының деректері бойынша 1990 жылы ЕО елдерінде 12 млн-ға жуық мұсылман болса,
2019 жылы олардың саны 30 млн-ға жеткен болатын. Яғни ислам дінін ұстанушы мұсылмандар еуропалық қоғамдағы барлық публикалық кеңістікте көрініс табуда, сондай-ақ ислам діні еуропадағы саяси күшке де ие болуда. Солайша, Еуропалық астаналардың тарихында алғаш рет болған оқиғаның бірі 2016 жылы Лондон мэрі болып алғаш рет мұсылман Садық Хан тағайындалды.(2) Кейбір мұсылмандар айтарлықтай интеграция үдерісіне қарсы және Еуропа аумағында өздеріне тән діни және мәдени дәстүрлерді дамытуға тырысуда. Еуропаның ірі қалаларының маңы мемлекеттік заңдардың орнына шариғат заңдары қолданылатын ерекше "ішкі қалаларға" немесе "ерікті гетталарға" айналады. Сонымен бірге, мұсылмандардың діни талаптарды орындау мүмкіндіктерін демократиялық жолмен кеңейтуге ұмтылатын мұсылмандық Саяси партиялар көбейіп келеді. Мысалы, бірқатар мұсылман саяси партиялары исламдық білім беру мекемелерінің, халал азық-түлік дүкендерінің санын көбейтуді, тіпті алкоголь дүкендерін қысқартуды жақтайды. Сонымен қатар, Батыс Еуропа елдері үшін маңызды және үрейлі мәселелердің бірі мұсылмандар ортасындағы экстремизмнің өсуі болып табылады.
Осындай проблемалардың пайда болуына байланысты Батыс Еуропадағы
қоғамдық-саяси кеңістікте "байырғы" еуропалықтармен иммигрант мұсылман халқының өзара әрекеттесуі және бірге өмір сүруі мәселелері белсенді талқылануда.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері ЕО елдері мен АҚШ мемлекетіндегі мұсылмандар санының белсенді өсу кезеңіне сәйкес келеді, атап айтқанда 1950 жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейін.
Зерттеу нысаны- Батыс Еуропа мен АҚШ қоғамының саяси дискурсындағы ислам діні және оның орны.
Зерттеу тақырыбы - Еуропа елдерімен АҚШ мемлекетіндегі исламдық әртүрлі ағымдар мен батыс өркениеттің мұсылмандарға қатысты саясаты,
мультикультурализм тұжырымдамасы және оны жүзеге асыру, еуропалық қоғамның исламды қабылдау, ЕО елдеріндегі христиан діні мен ислам дінінің өзара қарым-қатынасы және исламофобия мәселелері.
Зерттеудің мақсаты - Еуропалық және Америкалық кеңістіктегі ислам дінінің даму және күшейту мәселесі бойынша негізгі ұстанымдарды талдау.
Бұл ғылыми жұмыста бірқатар зерттеу міндеттері анықтады:
1. Батыс Еуропа мен америкадағы Исламның қазіргі жағдайын қарастыра отырып,
оның Батыс өркениетігі негізгі ағымдарын анықтау және олардың қазіргі заманға қатынасын сипаттау.
2. Еуропада мультикультурализм саясатының қалыптасу тарихын, оның практикалық іске асырылуын бақылау мен болашағын дамыту.
3. Жетекші еуропалық саясаткерлердің исламға қатысты риторикасының сипатын талдау.
4. Батыс Еуропа елдеріндегі ислам мен христиан конфессияларының қарым-қатынастық сипатын анықтау
5. Оңшылдардың саяси және әлеуметтік бағдарламаларын талдау
Еуропадағы исламға қарсы ұрандар шығаратын партиялар.
6. Исламофобия сияқты құбылысты қарастырып, оның ауқымы, мақсаттары мен нәтижелері анықтау.
Зерттеу әдістемесі
Жұмыста қолданылатын әдістерді таңдау қарастырылып отырған материалдың ерекшелігіне, сондай-ақ зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты болғандықтан. Бұл ғылыми жұмыста негізгі әдіс-дереккөздердің мәтіндік талдау(текстологический анализ источников). Сондай-ақ салыстырмалы әдісті қолдану зерттелетін көздерде қамтылған мағыналарды толығырақ анықтауға мүмкіндік береді. ЕО елдеріндегі исламның даму динамикасын зерттеу және бұл мәселені еуропалық қоғамдық-саяси дискурста көрсету үшін проблемалықхронологиялық әдіс қолданылды(проблемнохронологический метод). Жүйелік әдісті тарту, өз кезегінде, зерттелетін мәселенің әртүрлі аспектілеріне жан-жақты баға беруге мүмкіндік берді.
Зерттеудің дереккөздік базасын құжаттар мен материалдардың бірнеше тобы құрады.
Бірінші топқа британдық ханзада Чарльз [1], Ұлыбританияның Премьер-Министрі Дэвид Кэмерон[2], Ұлыбританияның Еңбек партиясының бұрынғы жетекшісі Тони Блэр[3] , Германия канцлері Англера Меркель[4] және т. б. сияқты еуропалық саясаткерлердің ресми сөздері немесе басылымдары кіреді.
Екінші топқа Еуропалық және мұсылман қоғам қайраткерлерінің еңбектері мен сөйлеген сөздері кіреді, мысалы, идеологтар Евроислам Тарик Рамазан[5],[6] , Бассам Тиби[7],[8]; Демократиялық мұсылмандар қозғалысының жетекшісі Насер Хадер [9] , Британдық публицист, Британдық қоғам директорының орынбасары Генри Джексон, Дуглас Мюррей [10] , итальяндық жазушы және журналист Ориана Фаллачи[11] және т. б.
Үшінші топқа діни ұйымдардың ресми құжаттары [12] , [13] , христиандық пен Исламның диалогы барысында бірлесіп әзірленген декларациялар, [14] , мұсылман бірлестіктері шығарған хартиялар, сондай-ақ тікелей қасиетті мәтіндер кіреді [15] .
Төртінші топқа Еуропадағы исламның ұстанымымен байланысты әртүрлі прецеденттерді қамтитын еуропалық жаңалықтар ресурстарының мақалалары кіреді [16], исламға қатысты Еуропалық саясатты оң немесе басқа тұрғыдан бағалайтын пікірлері кірді [17].
Диссертациялық жұмыстың ғылыми даму дәрежесі
Отандық және батыс ғалымдарының көптеген зерттеулері ислам мен Батыс мәселесінің әртүрлі аспектілеріне арналған.
Осы тақырыпқа арналған батыстық зерттеулердің ішінде араб тектес американдық автор Эдвард Саидтің "Шығыстану" еңбегі ерекше орын алады, онда ол батыс зерттеушілерінің Шығыс пен шығыс мәдениетін зерттеу мәселесіне деген көзқарасын сынға алуда. Э. Саид батыс зерттеушілері отаршылдық үстемдікке негізделген деп санайды және шығыс мәдениетін бұрынғыдай көріп және түсіне алмауда деген пікір айтуда. Сондай-ақ олар өздері жасаған модельді ғана зерттеуде. Бұл ұстаным мәдениеттердің дұрыс зерттелуіне де, сәтті өзара әрекеттесуіне де кедергі келтіреді. [18]
Сондай-ақ, американдық және британдық шығыстанушы Бернард Льюистің "Ислам және Батыс"еңбегі ислам мен батыс өркениеттері қатынастарын зерттеу саласында үлкен маңызға ие болып отыр. Льюис әлемді қабылдаудың Шығыс және Батыс тәсілдерінің арасындағы айырмашылықты баса айтады. Егер Батыс адамы үшін "Шығыс пен Батыс" болса, шығыс үшін (ең алдымен Таяу Шығыс туралы) ислам әлемі мен ислам емес әлем болып табылады деген пікір қалдырған.[19]
Мультикультурализм тұжырымдамасын зерттеушілердің ішінде канадалық философ Ч.Тейлордің зерттеу жұмыстары маңызды орын алуда, сонымен бірге ол мультикультурализм теоретигі болып табылады. [20], [21] Сонымен қатар Бристоль университетінің әлеуметтану және саясаттану профессоры Тарик Модудтың, Бристоль университетінің этникалық және азаматтығын зерттеу орталығының директоры, "Мультикультурализм: түсінбеушілікке қарсы күрес" (Multiculturalism: confusions-пен struggling) [22] еңбегін атап өткен жөн, онда автор мультикультурализм саясатының дағдарысының себептерін қарастырады және оны қайта қарастыруға шақырады. Мультикультурализм мәселесін Үнді тектес Британдық саясаттанушы Биху Парех[23] өз еңбектерінде де қарастырған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Қазіргі Батыс Еуропа мен АҚШ мемлекеттерінде ислам мәселесі өте өзекті болғанына қарамастан, біздің отандық дінтану саласында қазіргі еуропалық қоғамдық-саяси кеңістіктегі Ислам проблемасына жан-жақты талдау жасайтын жұмыстардың аз болуы. Бұл жұмыста алғаш рет еуропалықтардың исламды қабылдауының әртүрлі аспектілерін жан-жақты зерттеуге әрекет жасалды.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер
ХХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басында Батыс Еуропа елдері мен Америка Құрама штатарына мұсылмандардың жаппай көшіп келуі олардың саны мен аймақтағы үлесінің күрт өсуіне әкелді. Алайда мұсылмандардың батыс Еуропа қоғамы мен Америка қоғамына интеграциясын әлі де толық қанды орнады деп атауға болмайды.
Соңғы онжылдықтың ішінде ислам дініне қатысты еуропалық саясаттың негізгі бағыты мультикультурализм саясаты болды, бірақ бұндай саясат тек оң нәтижелерді ғана алып келген жоқ. Ерікті сегрегация мен алауыздық, параллель мәдениеттің дамуы және "ішкі гетто қалаларының" қалыптасуы, сондай-ақ Ислам және еуропалық, зайырлы мәдениеттердің өзіндік қарама - қайшылығының туындауымен қоса, Еуропалық қоғамдағы исламға қарсы пікірлердің өсуі бар.
Соңғы жылдары бірқатар еуропалық саясаткерлер мультимәдениеттілік тұжырымдамасының дәрменсіздігі туралы мәлімдемелер жасап, белсенді интеграция бағытын жариялағанына қарамастан, бұл жоспарды іс жүзінде жүзеге асыру өте проблемалы екені анық, ал қазіргі уақытта мультимәдениеттілікке балама жоқ деп айтуға болады.
Мультимәдениетті насихаттау белсенділігі және Батыс Еуропадағы исламға қарсы риторикасы бар оңшыл партиялардың танымалдылығының артуы өзара байланысты және өзара әсер ететін процестер деп айтуға болады.
І АҚШ ПЕН БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ТАРАЛУ ТАРИХЫ
Орта ғасырдағы ислам дінінің таралуы тарихы
VII ғасырда араб түбегінде пайда болған Ислам діні уақыт өте келе әлемнің барлық аймақтарына тарала бастады. Алғашқы мұсылмандардың Еуропа аумағына келуі VIII ғасырда қазіргі оң түстік Испания аумағын бағындырумен бағытталған жорықтармен басталды. Нақтырақ айтатын болсақ мұсылмандардың Еуропаны бағындыруы 711 жылы 7000 мың адамнан тұратын Тарика ибн Зияда басқарған әскердің Гибралтар бұғазын Юлиан патшаның кемелері арқылы (негізгі бөлігі бербер тайпасы) жүзіп өтіп Испания аумағына келумен баасталды. Мұсылмандардың Еуропа аумағының оң түстігіне қоныстануы Еуразия тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі болып табылады. Қазіргі уақытқа дейін әлемнің ғалымдары Ислам әлемінің Еуропаның тарихи дамуына тигізген әсері туаралы, ислам өркениеті мен христиан өркенетінің арасындағы байланыс жайлы әртүрлі пікір таласта. Бірнеше ғасыр бойы Испания аумағын билеген арабтарды, орта ғасырдың Еуропа билеушілері мен ғалымдары қауіп ретінде қарастырған. Жалпы орта ғасырдың батыс ғалымдары өз еңбектерінде Христиандық Еуропа мен Таяу Шығыстағы Ислам әлемдерінің арасындағы байланысты, екі өркениеттің арасындағы шексіз жалғаса беретін жауластық, конфликт және күрес ретінде көрсеткен болатын. Расында орта ғасыр тарихы діни негізде болған көптеген әскери қақтығыстар мен конфликтерге толы. Бірақ болған шайқастар мен конфликтерден бөлек Испаниядағы мұсылмандардың тарихын екінші жағынан ашып қарасақ, біз соғыс пен қақтығыстардан да маңызы жоғары аспектерді табамыз. Мысалға мұсылмандар билеген Испания Андалусия аумағы Християн әлемі мен Ислам әлемінің тоғысқан және екі өркениеттің біріккен, толеранттылықтың жоғары көрінісі болған мәдени орталығына айналды. Осы Андалусияда қалыптасқан мәдени орталық уақыт өте келе түгел Еуропа аумағында ғылым, білім, мәдениеттің ілгері дамуына оң әсерін тигізген болатын. Мұсылмандар билеген Кардова секілді ірі қалалардың мектептері мен кітапханаларында ғалымдар өткен дәуірлердің білімдерін қарастыра отырып, сол білімді одан ары ілгері дамытып отырған. Астрономия, математика, география және медецина секілді ғылым салаларында көптеген жаңадан ғылыми жаңалықтар ашыла бастады. Сондай-ақ Ислам әлеміндегі ғылыми жаңалықтарда Еуропа аумағына, христиан әлеміне Андалусия корольдігі арқылы тарала бастаған және көптеген араб трактаттары Еуропа мекмлекеттерінің тілдеріне аударылып ұзақ ғасырлар бойы ғылымды дамытудың негізгі көзіне айналған болатын. Ислам діні мәдениет аралық және экономикалық өркендейдің арқасында қысқа уақыт ішінде Еуропаның барлық өлкесіндегі өміріне де өз әсерін тигізді.
Ислам мәдениетінің Батыс Еуропа елдеріне әсер етудің екінші бір жолы Сицилия аралы арқылы күшейді. Мұсылмандардың ғылыми жетістіктеріне таңқалған христиан өркениетінің адамдары мұсылмандардан білім алғысы келді. Солайша мұсылмандардан ілім алуды қалаған христиандарға медреселерде сабақ алғызып, білімдерін шыңдауына жәрдем ететін еді. Сондықтан, Ислам діні жайылған мемлекеттерде ғылым үйрену мақсатымен келген христиан өкілдері Ислам мәдениетінің дәстүрлері мен ғылымдарын жалғастырушылар қатарына қосылды. Шығыстағы беделді әл-Фараби, Ибн Сина, Ғазали секілді ислам философтарының шығармаларын латын тіліне аудару еңбегімен қатар христиан өкілдері шығыс әлемдегі өзге ғылымдармен де шұғылдану керектігін байқаған болатын.Сол кезеңдерде араб тілі ресми тіл ретінде қолданылып, тіпті араб тілінің дамығаны соншалықты дипломдардың бір бөлігі арабша толтырылатын. Қысқаша айтар болсақ, орта ғасыр кезеңінде Ислам өркениетінің мәдениеті, дәстүрі еуропа мемлекеттеріндегі басқару жүйесінде тағыда басқа қоғам салаларында беделді орын алған болатын.
Батыс өркениетке жататын мемлекеттер, өздеріне тән емес шығыс өркениеттегі мемлекеттерді зерртеу мақсатында ориентализм ғылымын көңіл аудара бастады. " Ориентализм " термині кейінірек "Шығыстану" деп өзгертілген, яғни шығыс өркениетіне жататын мемлекеттердің тілдері мен мәдениеттерін зерттеуге байланысты пайда болған ғылымның саласы. Бастапқыда ежелгі және қазіргі заманғы Таяу Шығысқа назар аударылса да, "Шығыс" термині еуропалықтар өздерінің империялық және отарлық экспансиясында кездестірген барлық азиялық өркениеттер үшін ерекше қолданылды. Бұл термин латынның oriens сөзінен шыққан, күннің немесе шығыстың бағытына қатысты. Еуропада ортағасырлық кезеңде Ислам мен мұсылман мәдениеттерін зерттеу негізінде пайда болған ғылымның бір саласы. Себебі Ислам діні пайда болған соң, араб мәдениеті араб түбегінен асып, әлемнің басқа аумақтарына тарала бастады. Слайша 17 ғасырға қарай университеттерде араб және басқа шығыс тілдері оқытыла бастады. Мысалы, Томас Адамс араб тілі кафедрасын Кембридж университетінде 1632 жылы құрған болатын. Шығыстанушы ғалымдар діни, тарихи және әдеби мәтіндерді араб, парсы, санскрит және қытай тілдерінен аударған, бірақ бұл аудармалардың көпшілігі сыни басылымдар болып саналмайды. Қазіргі ориентализм академиялық мағынада XVIII ғасырдың соңында негізге алына бастады. 1797 жылы Египетке басып кірген Наполеонның экспедициялық корпусына Ежелгі Египет мәтіндері мен ескерткіштерін, сондай-ақ қазіргі ислам сәулетін жазған ғалымдар кірді. Британдықтардың Үндістанда болуы, әсіресе филолог Уильям Джеймстің шығармаларында, ресми түрде "Шығыстану"деп аталатын зерттеу саласына әкелді."Шығысты зерттеуге арналған алғашқы академиялық қоғам 1821 жылы Францияда құрылған Азиялық қоғам болды. Бұл ұйым Ұлыбритания мен Ирландияның корольдік азиялық қоғамы (1823) және американдық Шығыс қоғамы (1842) болды. 1873 жылы Парижде бірінші халықаралық шығыстанушылар конгресі өтті. Бірнеше ерекше жағдайларды қоспағанда, шығыстанушы ғалымдардың көпшілігі 20 ғасырдың ортасына дейін ислам туралы жағымсыз көзқарастарды ұстанды. 1973 жылға қарай шығыстанушылардың халықаралық конгресі "шығыстанушы" терминінен бас тартып, арнайы пәндер "Шығыс"деген түсініксіз географиялық ұғымнан гөрі маңызды екенін мойындады."
1.2 Крест жорығынан кейінгі араб және Еуропа жауластығы.
Ислам өркениетінің Еуропа аумағына келуінің ең маңызды жолдарының бірі тарихтағы крестовый поход деп аталатын христиандық крестшілер жорықтары арқылы да өрбіген. Бұл жорықтарда шіркеу басшыларының тарапынан Ислам дінінің сол кезеңдегі билігі мен күшін жойып, әлсіретіп, христиандықты исламнан жоғары ұстау мақсатында ұйымдастырылған болатын. Себебі 8 ғасырда Еуропа ауғына тарала бастаған Ислам дінін, орта ғасырдағы Еуропа патшалары мен христиандық діни басшылар өте үлкен қауіп ретінде қарастыра бастады. Олардың жорықтары мұсылман түріктер мен арабтардың қарсылығымен тоқтады. Бірнеше рет қайталанған крестшілердің жорықтары еуропалықтардың Ислам өлкелерімен қарым-қатынас жасауларына себеп болды. Ендігі тарихта крест жорығы атымен танымал болған тарихи оқиғаға кеңірек тоқталсақ.
XI ғасырда Христиан дінінің көрнекті орталығы болып есептелетін Византия аумағын селжұқтар жаулай бастады. Осындай тарихи оқиғаларды көріп отырған Еуропа патшалары мен Католиктік шіркеу әкейлері үрейленіп, әлемдік сахнадағы христиан дінінің беделінің төмен түсіп кету мүмкіндігі туралы уайымдай бастады. Жалпы XI ғасырдың 60-жылдарынан бастап Рим папалары Византия аумағын мұсылмандардан азат ету үшін жорықтарды ұйымдастыруды көздеген. Алайда Ислам әлеміне қарсы күресті 1095 жылы Францияның оң түстігінде орналасқан Клермон қаласында екінші Урбан Рим папасы бастады. Екінші Урбан шіркеу жиынында болған мыңдаған дінбасылар мен халықтың алдында сөз сөйлеп, христиан әлемін мұсылмандарға қарсы күресуге үгіттеп, түрік селжұқтармен соғысып жатқан Византия халқына көмектесуге және қасиетті Иса табыты жатқан Иерусалим қаласын мұсылмандардан азат етуге шақырды. Папа осы қасиетті жорыққа қатысқан барлық адамның күнәсі кешірілетіне, шайқаста қаза тапқан жауынгердің бірден жұмаққа кіретініне ант беріп, барша халыққа крест жорығының басталғанын жариялады. Сондай-ақ католиктік шіркеудің басшысы қасиетті жердің құнарлығы мен байлығы жайлы да халықтың және басқа да діни басшылардың есіне салған болатын. Екінші Урбанның әсерліде қуатты сөздерінен жиынға қатысқан халық ерекше әсер алып, барлығы бір сәтте тізерлеп отырып, қасиетті Құдай табыты жатқан жерді азат етуге және осы мақсаттарына жету үшін өз өмірлерін аямайтыны туралы ант қабылдап, Құдай осыны қалайды деп ұрандата бастады. Сол жерде қарапайым христиан өкілдері маталардан крест формасын қиып алып, оны киімдеріне тіге бастаған болатын. Бұл оқиға Ислам әлеміне қарсы басталған крест жорықтарының алғашқы көрінісі еді.
Шіркеу басшылары крест жорығының қатарына кірген жауынгерлерге көптеген жеңілдіктер жасаған. Мысалға олардың қандай мөлшерде болмасын кезкелген қарыздарын төлеуден босатты және жауынгерлердің отбасы мүшелерімен қоса дүние-мүліктерінде қорғауға кепілдік беріп, барлығын шіркеу өз қамқорлығына алған. Сондай-ақ кедейлердің Шығыс мемлекеттердің шұрайлы аумағында тез байып көтерілуіне болатынын үгіттеген Екінші Урбанның сөзі қарапайым кедей халық өкілдеріне әлеуметтік жағдайын көтеруге біршама үлкен сенім арттырды. Осындай христиан басшыларының үгіттеуінің нәтижесінде 1096 жылдың көктемінде Франция мен Германия мемлекеттерінен мыңдаған кедей шаруалары тарихта қанды оқиғалармен есте қалған брінші Крест жорығына аттанған болатын. Алайда 1096 жыдың қазан айында Кіші Азия аумағына басып кірген кресшілердің діни ерлік жасап, қысқа уақытта байлық пен даңққа жетуді көздеген кедей шаруалар мен рыцарларды селжұқ түрік әскерлері толықтай қырып жіберген болатын.
Алғашқы жорықтарынан сәтсіздікке ұшыраған крестшілерге Еуропа патшалары мен Христиан әкейлері одан әрі әскери және ақшалай көмек көрсетіп крсет жорығын барынша тоқтатпауға тырысты. Ұзақ уақытқа созылған қанды әскери шайқастардан кейін кресшілер ең алғашқы Антиохияны кейіннен келе армян халқының Эдесса атты бай қаласын өздеріне бағындырып, көптеген кресшілер негізгі мақсаттары қасиетті қала Иерусалимге аттанбай, сол қалаларда қалып өз князьдіктерін құра бастады.
Үш жыл өте кресшілер өздерінің негізгі мақсаты Иерусалим қаласына жетіп, 1099 жылдың шілде айында кескілескен шабуылдарынан кейін қасиетті қаланы бағындырған болатын. Кресшілер жеңілген қала тұрғындарына үлкен қатыгездік танытты. Олар жас ерекшеліктеріне қарамай, кішкентай бала, шал-кемпір, әйел-ер демей, қала тұрғындарын шетінен жауыздықпен өлтіре бастады. Тіпті баллардың бастарын тасқа соғып, қала халқының жеке мүліктерін өздері иемденіп алды. Крсешілер өздері жауап алған аймақтарында, әсіресе Жерорта теңізінің шығыс жағалауында өздерінің жеке мемлекеттерін құрып орныға бастады, олардың арасындағы ең ықпалдысы Иерусалим корольдігі болып танылды. Еуропадан келген кресшілер өздері басқарған аймақтардағы халыққа бұрын-соңды болмаған ауыр салықтарды орнатып, өте үлкен зорлық-зомбылық көрсетіп, құлдық езгіге түсірді. Бірінші крест жорығының нәтижесі осылай аяқталды.
Кейінгі крест жорықтарында Палестина мен Сирия халықтары басқыншы крестшілерге ыза мен кегі арта түсіп, оларға қарсы күрестерін бастады. Солай өздеріне жау елде жүрген крестшілер үнемі қауіп-қатерде өмір сүрді. Таяу шығыста өз беделін одан ары арттырып арабтарды толықтай билеу үшін христиандар Франциядағы Клерво монастырындағы аббаты Бернар христиандарды қолына қару алып қайтадан Палестинаға аттануға шақырды. Бернардың шақыруын француз королі бесінші Людовик пен неміс императоры үшінші Конрад қолдады. Осындай оқиғалардан кейін 1147 жылы екінші крест жорығы ұйымдастырылды. Жаңа күшпен және мақсатпен жорыққа шыққан крсетшілердің бір бөлігі Кіші Азиядағы селжұқ түріктерден жеңіліс тапқан. Кейіннен 1187 жылы Египет сұлтаны Салах-ад-Дин крестшілерді Сирия мен Палестина аймақтарынан қуып шығып, қасиетті Иерусалим қаласы қайтадан мұсылмандардың қолына өтті. Айырылып қалған жерлерін өздеріне қайтадан қайтару үшін Англия, Германия және Франция корольдері 1189-1192 жылдары үшінші крест жорығын ұйымдастырды. Бұл жорықтар христиандар үшін сәтсіз және нәтижесіз аяқталды. Христиандар тек теңіз жағалауларындағы енсіз аймақтарды ғана өз меншіктерінде иемденіп қалды.
1204 жылы қасиетті қала Иерусалимді қайтадан өздеріне қайтару үшінші Иннокентий папа төртінші крест жорығын ұйымдастырды.Крестшілер Иерусалим қаласына Венеция кемелерін жалдап, теңіз арқылы бармақшы болды. Алайда Венеция кемелерін жалдағаннан кейін ақысын төлеуге ақшалары жетпеген соң, Венеция әміршісі крест жорығына шыққан кедей шаруалар мен рытцорларды өзіне бәсекелес Шығыс Рим империясының астанасы Константиеополь қаласына басып кіруге көндірді. Кенеттен ауысқан оқиғадан соң, крсетшілер Константинополь қаласын басып алып, Шығыс Рим империясының астанасын таран-таржыға салды. Еуропаның ең ірі және бай қаласын бағындырған крестшілер Византияда өздерінің 1261 жылға дейін өмір сүрген Латын империясы атты жаңа мемлекетін құрып, негізгі мақсаттары болған Палестинаға барудан бас тартты. Осындай іс-әрекеттерінен кейін төртінші крест жорықшыларының Құдайдың мүддесін азат етуші күрескерлер емес, өздерінің жеке басын және баюды ойлаған тонаушы басқыншылар екенін анық көрсетті.
Крестік жорықтарды жалғастыру мақсатында христиандық дінбасылардың уағызымен Еуропаның кейбір аймақтарында балалардан құралған топтар құрыла бастады. Баллардан құралған топтарды өзін Құдай елшісі деп жариялаған бала басқарды. Дін басшылардың уағызы бойынша құдай мүддесін және қасиетті қаланы күнәға батпаған балалар ғана азат ете алады деп насихаттаған болатын. Бесіктен енді ғана шыққан балалардан құралған әскери топтардың көп бөлігі жолда аштық пен аурудан қаза тапқан, ал аман қалған балаларды көпестер қасиетті жерге жеткіземіз деп алдап, египетке апарып құлдыққа сатып жіберген.
Мұсылмандардың басқаруында болған қасиетті жерді азат етеміз деген крестшілер, өздерінің алғаш басып алған жерлерінен уақыт өте келе біртіндеп айырыла бастады. Христиандық папалар мен Еуропа корольдері 1217-1221 жылдар аралығында бесінші, 1228-1229 жылдары алтыншы, 1248-1254 жылдары жетінші крест жорықтарын ұйымдастырған болатын. Бірақ барған сайын крест жорықтарына қатысуға тілек білдірушілердің саны азая берді. Кедей шаруаларда, феодалдарда Таяу Шығысқа бұрынғыдай үлкен құштарлық пен ұмтыла қоймады. Мұсылмандармен соғысудың оңай емес екеніне көзі жеткен христиандар өздерінің армандары мен мақсаттарынан бас тарта бастады. 1270 жылғы сегізінші крест жорығынан кейін Батыс Еуропа басқыншылары мұсылман елдеріндегі өздерінің барлық иеліктерінен айырылып қалды.
Осылайша бірнеше рет қайталанған крестшілер жорықтарының әсерінен еуропалықтардың Ислам өлкесіндегі мұсылмандармен қарым-қатынас жасауларына себеп болды. Бұл жорықтардан аман-есен Отандарына оралған христиандардың ислам әлемінде көрген ерекшеліктерге таңқалған болатын. Мысалға: мұсылман түріктердің имандылығына, басшыларына деген құрмет көрсетуіне, мұсылмандардың тазалықтарына, жомарттық пен әділдіктеріне ауыз толтыра мақтап жеткізе алмайтын еді. Крестік жорықтар болған кезеңдерде Еуропадағы мемлекеттер жинақы ұйымдастырылып, жүйелі түрде жұмыс жасайтын елдер қатарында болған жоқ. Осы жорық барысында еуропалық христиандар мұсылмандардан мемлекетті қалай басқарып, мемлекеттегі жүйелі және жоспарлы түрде жұмысты қалай жүргізуді үйренді. Мысалға бұрынғы Құдыс елінде (қазіргі Палестина елі) жарты ғасырдан астам уақыт тұрған еуропалықтар, көп уақыт аралығы өтпей-ақ мұсылмандарға еліктей бастады. Мысалға мұсылмандардың шығармаларын латын тіліне аудара бастады және олардың көбі Ислам мемлекеттерінің тұрмысы мен мә - дениетін баяндайтын шығармалар еді. Константинополь жә - не Адлер деген еңбектерде Ислам билігі туралы баяндайды. Сондай-ақ Ибн Синаның Шифа жә - не Китабун-Нәфс атты шығармалары мен еңбектері Иеханның аударуымен Еуропаға жетті.
Жалпы ғылым саласында ислам әлемінің Батысқа әсер етуі кезеңі ХІІ ғ. басталғандығын айтуға болады. Мысалға айтатын болсақ, Ибн Сина, Фараби, Ғазалиден басқа дә - рігер Разидің әртүрлі ауруларға қарсы қолданған дә - рілері медицина тарихында белгілі болса. Осман империясының Еуропа аумағындағы үстемдігі ұзақ уақытқа дейін жалғасты және бұл үстемдіктің айқын дә - лелі ретінде - түрік тіліндегі славяндық терминдер мен балқандықтардың тіліне енген түрікше сөздер болып табылады.
Ислам мәдениетінің Еуропа елдеріндегі таралу тарихы сан-салалы және алуан түрлі болып келеді. Ислам діні өзінің таралған уақытынан бері қарай мыңдаған игі іс-шараларымен айқындалуда. Бұны көптеген әдебиеттерге көңіл аударумен де аңғаруымызға болар еді. Мысалға араб мұсылман ғалымдарының ғылымдағы жетістіктері мен орны туралы кезінде Еуропа ғалымдары да мойындап, олар туралы көп айтқан. The Making of Hummanitу атты кітабының авторы Роберт Брифаулт мынаны келтіреді: Еуропаның жетістікке жеткен әрбір саласында, міндетті түрде Ислам мә - дениеті маңызды роль атқарған. Әрі, тигізген пайдасы мен әсері паш етерлік. Сондай қысқа ғана уақыт ішінде осыншалықты ғылым-білімге қол жеткізген әрі қол жеткізумен ғана шектелмей, өзгені де ғылыммен сусындатқан мұсылман арабтар, дін келмес бұрын, іштерінде санаулы-ақ адамның оқу-жазу білетіндігін ескерсек мә - селенің мән-жайы түсінікті болар еді. Сондай-ақ, өркениет пен мә - дениет қатынастарының өзара бірігуі мен дамуы, Ислам дінінен кейін ғана мүмкін болды. Ислам мәдениеті мен өркениеті арқылы Шығыс пен Батыстың барша өркениеттері көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Мысалға: барлық әлемді таң қалдырған ислам өркениеті өзінен бұрынғы Мысыр, Грек, Үнді секілді өркениеттердің Ислам дінінің өзегімен ұштасатын тұстарын алып дамытқаны белгілі. Осы орайда айта кететін бір мә - селе ерте дәуірдегі ислам зерттеушілері Парсы,Грек, Үнді , Ибрани жә - не Түркі тілдеріндегі көптеген мұраларды хатқа түсіру, аудару арқылы әлемдік өркениеттің сақталып қалуына өте үлкен үлес қосқаны айдан-анық. Міне осылайша әлемдік өркениеттің дамуына ауыз толтырып айтарлықтай үлес қосқан Ислам дінінің әлемдегі қазіргі орнына көз салып қарайтындай болсақ, өкінішке орай осы қоғамда өзіне тиесілі орнын ала алмай отырғаны белгілі. Әрине ғылым тек Ислам әлемінен ғана тарады деген жаңсақ пікірден аулақпыз. Өйткені білім-ғылым біреудің меншігінде тұрған зат емес. Оны кез-келген қоғамда таба аламыз, сараптай аламыз. Сондықтан да, ғылым кейде батыста кейде шығысқа ауысып отырған. Тек Ислам әлемі ғана демей, шығыс пен батыс деп бекер атап отырғанымыз жоқ. Неге десеңіз шығысқа Ислам әлемімен бірге Қытай, Үндістан секілді ғылымға өзіндік үлкен үлестерін қосқан алып елдер мен мә - дениеттер де кіреді. Оны да ұмытпағанымыз жөн деп ойлаймын.
1.3 дүние жүзілік соғыстан кейінгі ислам діні
Бұл тарауда Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа аумағына қоныс аударған және қазіргі уақытта Еуропалық Одақ мемлекеттеріндегі мұсылмандарының негізгі бөлігін құрайтын және оларға қатысты мәселелер арнайы қарастырылған. Расында да, Еуропа мемлекеттері соғыстан кейінгі қайта құру жұмыстарын бастағанда, жұмыс күшінің жетіспеушілігін өтеу үшін өздерінің бұрынғы бодан мемлекеттеріне (колонияларына) жүгінген болатын.
XX-шы ғасырдың басына дейін Еуропа мемлекеттерінде Ислам қауымы көптеп кездеспеген. Бірақ тарихта болған ұлан апат Бірінші мен Екінші дүниежүзлік соғыстың әсерінен және отарлау жүйесінің құлдырауынан Еуропа мемлекеттеріне өзінің экономикасын қайтадан қалпына келтіру үшін арзан еңбек күші қажет болды. Соның әсерінен бұрыңғы Африка мен Азиядағы бодан мемлекеттердегі Ислам дінін ұстанушылар көптеп Батыс Еуропа мемлекеттеріне көше бастады. Осылайша Еуропа мемлекеттері Екінші дүниежүзілік соғыстың әсерінен пайда болған арзан жұмыс күштерін соғысқа қатыспаған және өздері кезінде отарлаған мемлекеттерден мигранттарды алып келуге тырысты. Осындай саяси шешімдердің арқасында Франция мемлекетінде алжирліктер мен мароккалықтардың саны айтарлықтай өсті; Ұлыбритания мемлекеті болса Пәкістан мен Үндістаннан келген мигранттармен толықты; ал Германия мемлекеті болса өзімен Бірінші дүниежүзілік соғыстың кезінде одақтастық қарым-қатынаста болған және Екінші дүниежүзлік соғыстың аяқталуына дейін бейтараптық қарым-қатынасты ұстанған Түркия мемлекетінен келген иммигрантарға пана болды. [24] Дегенмен Германия мемлекеті Туркиядан келген азаматтарды уақытша келген жұмыс күші ретінде ғана қабылдап, неміс ұлты ғана Германия мемлекетінің азамты ғана бола алады деп, неміс ұлтынан бөлек ұлттар бөтен, басқа деген ұғымға ие болғандықтан түрік азаматтарына азаматтық беруден бас тартты.
Аттақты саясаттанушы Николас Пелхэмнің пікірі бойынша, Еуропа аумағында өмір сүретін мұсылмандар қазіргі уақытқа дейін үш ұрпақтан аса уақыт өмір сүрген. Екі тарап бір-біріне сақтықпен қарасада, олар өз-ара бір-біріне жақындап келеді. [25]
Осылайша Еуропа мемлекеттеріне мұсылмандардың қоныс аударуы Екінші дүниежүзлік соғыстың әсерінен басталды. Ұлан апат соғыстың әсерінен экономикасы құлдыраған Еуропа мемлекеттеріне арзан жұмыс күші керек болды. Солайша Францияда 1920 жылдан бастап Алжирден келген мұсылмандар жұмыс жасай бастады. Ал кейінгі толқын 1962 жылыАлжир өзінің тәуелсіздігін Франция мемлекетінен алғаннан кейін орын алды. Қазіргі уақытта Францияда Еуропадағы ең көп мұсылман диаспорасы тұрады. Ішкі істер министрлігінің бағалауы бойынша оның саны 5-тен 6 миллион адамға дейін немесе ел халқының 9-10% - ға жуығын құрайды.
Францияға мұсылмандардың көшіп келуінің бірінші толқыны 1945 жылдың қараша айында аяқталды. Сол жылы көшіп келушілердің Француз азаматтығын алуын жеңілдететін кодекс және иммиграция туралы Ордонанс атты заң қабылданған. Кейіннен келе 1945-1974 жылдар аралығында Африка мен Азиядан шығушылардың үлесі өсіп көшіп келушілердің екінші толқыны басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мұсылмандардың ағыны үш негізгі факторлардың нәтижесінде күшейе түсті: а) соғыстан кейінгі жылдары экономиканы қалпына келтіру үшін арзан жұмыс күшін тарту; б) Алжирде соғыс аяқталғаннан кейін және Алжир өз тәуелсіздігін алған соң бұрыңғы қосалқы әскерлердің әскери қызметшілерін (80 мың адам) репрециядан аман қалу мақсатында Францияға қоныс аударуы. в) Алжир азаматтарына көшіп қонудың еркіндігін беру. Алғашқы толқын кезінде Франция үкіметі мемлекетте әлеуметтік теңдік орнату үшін мешіттердің, діни мұсылман үйлерінің құрылысын, иммигранттар үшін арзан тұрғын үй салуды қолдады.
Француз мұсылмандарын үш санатқа бөліп қарастыруға болады:
"харки" (harkas) - Алжирде көмекші әскерлер мен полицияда қызмет еткен азаматтар, бірақ ел тәуелсіздік алғаннан кейін олар қуғынға ұшырап өз Отанын тастап кетуге мәжбүр болғандар;
"беры" (beurs) - Францияға жұмысқа келген француз мұсылмандарының едәуір бөлігі тиесілі жастар жаргонындағы арабтар;
Алжирде өмір сүріп ислам дінін қабылдаған француздар (олардың барлығы 50 мың адам). Осы санаттағы мұсылмандар арасында өте танымал есімдерде бар: мысалға философ Роже Гароди, "Құран және қазіргі заманғы ғылым" кітабының авторы академик Морис Бюкай.
Германия мемлекетіне 1950 жылдан бастап Турциядан шақырылған жұмысшы азаматтардың легі ағылды. Еуропалық түріктердің көпшілігі Туркия мемлекетіне тән ислам дініндегі діни көзқарастарға сай кішігірім ауылдар мен Қара теңіз жағалауына көшіп келді. Олардың көпшілігінде экономикалық және әлеуметтік жағдайлары төмен болған. Ал Ұлыбританиядағы мұсылмандардың көпшілігі Оңтүстік Азия мемлекеттерінен болды. Британдық пәкістандықтардың 70 пайызы Кәшмирдегі ауылда аймақтардан келгендер.
Әрине, 1950 жылдардағы Еуропа аумағына еңбек етуге келген мигранттарының барлығын бірдей мұсылман деуге болмайды, бірақ Еуропаны қоршап тұрған белдеулер Солтүстік Африка мен Таяу Шығыстағы мұсылман елдерінен тұратынын ескеретін болсақ; онда олардың көпшілігін Еуропа елдері отарлап алғандықтан шетелдік жұмыс күшінің көп бөлігі мұсылман болуы ғажап құбылыс емес. Бұл мигранттар 1950, 1960 жылдары Еуропа мемлекеттеріндегі жоғары жалақы мен әлеуметтік артықшылықтар үшін өз елдерінен жұмыс іздеуге кетіп қалды. Осы бірінші буын мигранттарының басым көпшілігі жастар болатын. Олар Еуропа аумағында тұрақты қоныстанғысы келмеді, алайда әлеуметтік жағдайын көтеру мақсатында жоғарғы жалақыдан тұратын ақша табуға үміттенді.
Тұтастай алғанда, Еуропа аумағына мұсылман иммигрантарының келуі еуропалық мемлекеттердің экономикалық өркендеуіне көптеген ықпал тигізді. Себебі олар арзан ақшаға еуропалық азаматтар істегісі келмейтін ауыр және лас жұмыстарды атқарған болатын. Мысалға автомобильмен теміржолдардың салынуы, көмір шахталарындағы ауыр және қиын жұмыстар жасады, көшелер мен кеңселерді тазалады. 1970 жылға дейін Батыс Еуропа мемлекеттерінде көшіп-қонуға, яғни миграцияға, мұсылмандарға қатысты проблемалар кездеспеді. Себебі мигранттар қоғамдық орындарда көбінесе көрінбейтін және олардың дініне қатысты нақтылы талаптары болған жоқ. Өйткені жоғарыда айтылғандай олар біржолата қоныстанғысы келмеді және Еуропа қоғамының дамуына үлес қосқандықдығы үшін кемістушіліктен зардап шеккен жоқ. Әрине таптық нәсілшілдік болғанның өзінде, исламафобия секілді қазіргі уақыттағы өзекті проблемалар да көрініс тапқан жоқ.
Еуропадағы мұсылмандар алты санатқа бөлінеді:
Еуропада көптеген ғасырлар бойы өмір сүрген байырғы мұсылмандар, әсіресе Босния, Албания және Косово, ислам негізін қалаушы тарихи вектор болып табылатын жерлер; сонымен қатар Румыния мен Болгарияда, олар азшылық болып табылатын және біз татарлар деп білетін ежелгі мұсылман халқы тұратын Польша мен Қырымды да осы санатқа кіргіземіз.
Екінші санатқа мұсылман елдерінен келген студенттері мен мұсылман басшыларын жатқызамыз. Мысалға тек Францияның өзінде шамамен Солтүстік Африкадан келген 70 000 студент бар; ал Лондон қаласы болса өз кезегінде араб және мұсылман басшыларының әлемдік астанасы болып табылады.
Үшінші санатқа Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұрынғы бодан мемлекеттерден шектеусіз кірген мұсылмандар. Ұлыбританиядағы Достастық азаматтары, Франциядағы алжирліктер немесе Голландиядағы суринамдар мен индонезиялықтардың келуін мысалға келтірсек болады.
Батыс Еуропаға 1950-1960 жылдары еңбек күші ретінде ретінде келген мигрантмұсылмандарды төртінші санатқа жатқызамыз.
Еуропаға кезінде мигрант ретінде келген мұсылмандардан туылған, яғни олардың ұрпағы болып саналатын еуропалық мұсылмандарды бесінші санатқа жатқызамыз
Сонымен, соңғы жылдары ЕО мемлекеттерінде саны күр өсе бастаған баспана іздеушілер мен босқындарды соңғы алтыншы санатқа жатқызамыз. Мысалға 2015 жылдың қаңтарынан тамызына дейін Еуропаға көрші мұсылман елдерінен 235 000 босқын келген болатын.
АҚШ мемлекетіндегі ислам дінінің таралу тарихы https:en.wikipedia.orgwikiIslam _in_the_United_States
Ислам діні-Америка Құрама Штаттарындағы христиан мен иудаизмнен кейінгі үшінші ірі дін болып саналады.[26] 2017 жылғы зерттеулер көрсеткендей, Америка Құрама Штаттарында 3,45 миллион мұсылман тұруда, ал бұл АҚШ халқының жалпы санының 1,1 пайызын құрайды. Pew Research Center зерттеу орталығының соңғы нәтижелері бойынша мұсылман қауымдастығын және олардың пайыздық мөлшерін екі кіші топқа бөлді: соған орай АҚШ-та сунниттік ислам бағытын ұстанатын мұсылмандардың пайыздық көрсеткіші 89% болса, қалған 11% пайызы шиизм бағытын ұстанушылар. [27] Жалпы Pew Research Center зертеу орталығының зертеу нәтижесі бойынша АҚШ мемлекетінде жылына 25000 американдық ислам дінін қабылдайды.[28] Алайда 2001 жылдың 11 қыркүйегінен болған оқиғадан кейін американдықтардың ислам дініне қатысты конверсиясының жылдамдығы 4 есе өсті.
Американдық мұсылмандар әр түрлі ортадан шыққан және 2009 жылғы Gallup сауалнамасына сәйкес Америка Құрама Штаттарындағы ең нәсілдік құрлымы әр түрлі діни топтардың бірі болып табылады.[29] АҚШ-тағы әлеуметтік саясат институтының 2017 жылғы зерттеуіне сәйкес, "американдық мұсылмандардың нәсілдік құрлымының көрсеткіші- 26% пайыз ақ нәсілді, 18% пайыз азиялықтар, 18% пайыз арабтар, 9% пайыз қара нәсілді, 7% пайыз аралас нәсіл болып келсе, 5% пайызын латын нәсілдері құрaуда".[30]
Сонымен қатар, мұсылмандардың 50% пайызы АҚШ-тың байырғы тұрғындары болып келсе, қалған 50% пайызы шетелдіктер, соның ішінде 86% пайызы АҚШ-ның азаматтары болып келуде. Көптеген жергілікті американдық мұсылмандар-африкалық американдықтар, олар бүкіл мұсылман халқының төрттен бір бөлігін құрайды. Олардың көпшілігі соңғы жетпіс жыл ішінде исламды қабылдады. Ірі қалаларда ислам дінін жаңа адамдардың қабылдауы ислам дінінің жылдар бойы өсуіне ықпал етті.
Африкадан отарлық Америкаға әкелінген құлдардың 10-20% пайызы мұсылман ретінде келгенімен, олардың діни бірегейліктері плантацияларда аяусыз басылды. Солайша XIX ғасырдың аяғына дейін Солтүстік Америкадағы ресми түрде құжатталған мұсылмандардың көпшілігі саудагерлер, саяхатшылар және матростар болғаны тарихтан белгілі. [31]
1880-1914 жылдар аралығында бірнеше мың мұсылман бұрынғы Осман империясы мен британдық Үндістан территориясынан Америка Құрама Штаттарына қоныс аударды.[32] АҚШ-тың мұсылман халқы XX ғасырдың екінші жартысында бұрынғы иммиграциялық квоталарды алып тасталуымен, 1965 жылғы иммиграция және азаматтық туралы Заңның қабылдануымен күрт өсті. Американдық мұсылмандардың шамамен 72% - ы иммигранттар немесе "екінші ұрпақ"болып келуде.[33]
2005 жылы Америка Құрама Штаттарының заңды тұрақты тұрғындары мұсылман көпшілігі бар елдерден-шамамен 96000 -- алдыңғы екі онжылдықтағы кез-келген жылға қарағанда көбірек болды. 2009 жылы 115000-нан астам мұсылман Америка Құрама Штаттарының заңды тұрғындары болып есептелді. Ендігі Америка аумағына ислам діні қалай келгені байланысты тарихи ерекшеліктерін айқындап, бірнеше тарихи фактілерге кеңінен тоқталсақ. Америка Құрама Штаттарына ислам дінінің қашан және кім арқылы келгені тарихшылар арасында қазіргі уақытқа дейін үлкен дау-дамай туғызуда. Көптеген тарихшылардың пікірі бойынша алғашқы мұсылмандар Африкадағы Сенегамбиялық мекеннен он төртінші ғасырдың басында құлдыққа сатылу арқылы келе бастаған. Сонымен қоса осы пікірге тарихшылар Карибтік теңізге дейін аттанып жеткен Испаниядан қуылған маврларды да негізге алады.
Тіпті Колумбтың Америкаға аттанар алдында, он екінші ғасырда португалдық мұсылманның Жаға Әлемге саяхаты туралы баяндалған және өзі жазып қалдырған кітапті Калумбтың өз саяхатында өзімен бірге алып пайдаланғаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz