Күріш жармасы технологиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Политехнологиялық факультет

Инженерлік технология және көлік кафедрасы

Астық және астық өнімдерін кептіру технологиясыпәні бойынша

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

тақырыбы: Астық кептіргіштерінің жылулық есептеулері

5В072800 Қайта өңдеу өндірістерінің технологиясы мамандығы

Орындаған: Тппк-81 тобының студенті
Асылбекова Э.Е.

Тексерген:аға-оқытушы Байжолова Ж.Ж.

Көкшетау 2021
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Инженерлік технология және көлік кафедрасы

Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________Акинов Е.К
_____ ________20___ ж

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма №___
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

пәні бойынша курстық жұмыс тапсырмасы.

Студент __________________________ Топ ____________

Жоба тақырыбы ___________________________________ _______________
___________________________________ _________________________

Бастапқы мәліметтер ___________________________________ ______

№

Түсініктеме хат мазмұны
Орындау мерзімі
Көлемі
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

№

Графикалық бөлімінің мазмұны
Орындау мерзімі
Беттер
саны
Формат

Әдебиет:1. ___________________________________ _______________
2___________________________________ _____________________
3___________________________________ _____________________
Тапсырма берілген күн _______________, Жоба қорғау күні ___________
Жоба жетекшісі ___________________________________ _______________
Тапсырманы орындауға қабылдадым ________________________________
күні, студенттің қолы
Мазмұны
Кіріспе 4

1-тарау. Жарма технологиясы ..7
1.1 Жарма өндірісінің дамуы .. 7
1.2 Жарма өндірістері шикізаттарының
технологиялық құндылығы 10
2-тарау. Жарма зауыттарында астық массасын тазалау 15
2.1 Астық массасының физикалық
қасиеттері және оны тазалау әдістері 15
2.2 Елеуіш машиналарда астықты тазалау және сұрыптау 16
2.3 Астықты ұзындығы бойынша қоспалардан тазалау 19
2.4 Астықты аэродинамикалық ерекшеліктері
бойынша қоспалардан тазалау 21
2.5 Металлмагнит қоспалардан тазалау 25
2-тарау. Жеке жарма технологиясы 24
3.1 Тарыдан жарма өндіру технологиясы .. 26
3.2 Күріш жармасы технологиясы .. 28
3.3 Қарақұмық жармасының технологиясы .. 32
3.4 Сұлы жармасының технологиясы .. 35
3.5 Бидай жармасының технологиясы .. 37
3.5 Жүгері жармасының технологиясы .. 38
3.7 Жарма сапасына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...43

КІРІСПЕ

Егеменді қазақ елінде, соңғы 20 жылда, ауыл шаруашылығы елеулі өзгерістерге толы - жыл сайын астық мөлшері артуда, оны өңдеу және қайта өңдеу дамуда.
Жекеленген өңдеу және қайта өңдеу кәсіпорындары жаңа техника
мен алдыңғы қатарлы технологияны пайдаланып, сапасы дүниежүзілік
талаптарға сәйкес келетін өнімдерді шығаруда. Бұл кәсіпорындардың,
бұрынғы өндіріс орындарымен салыстырғанда қуаты шамалы, техно
логиялық үдерістер қысқа, шектеулі, кейбір зауыттарда, қажеттілік
болғанда, қуатын өсіруге мүмкіндік болмайды. Сондықтан жаңа өңдеу
орнын жобалау қажет, ал ол қосымша қаражатты қажет етеді. Салына-
тын жаңа комплекстерде және әрекет етіп тұрған кәсіпорындары жаңа
талаптарға жауап беретін, технологиялық үдерістерді ұйымдастыру,
жүргізу орталық бекіткен жалпыға ортақ Ережемен қамтамасыз
етілмеген, сондай-ақ дайындау, қабылдау, өңдеу, қайта өңдеу, т.б. конди-
циялар жоқ. Сондықтан даяр өнімдердің сапа көрсеткіштері, стандартқа
сәйкестігі көп жағдайда күмән келтіреді.
Кәсіпорындардың тұрақты инженерлік мамандармен қамтамасыз
етілуі ойдағыдай шешілмеген. Оның бірден-бір себебі - өндіріс
орындарының жеке болуы және олардың кадрлар дайындауға аса ынта-
лы еместігі, ірі қайта өңдеу мекемелері жекешеленіп, астық өңдеу сала-
сы таратылды, технологиялық үдерісті ұйымдастыру және оны жүргізу
бақылаудан тыс қалды.
Білікті маман дайындау орындарын қажетті мамандық оқулықта
рымен, әсіресе қазақ тілінде, қамтамасыз етілуі айтарлық деңгейде
емес. Өкімет тарапынан арнайы оқу құралдарын және зертханалық
жабдықтар мен аппараттар қамтамасыздандыру қарастырылмаған.
Оқулықтарды шығару үшін қомақты қаржы қажет және зертханалық
аспаптарды жасайтын арнайы орталық жоқ, келісіп жасауға мүмкіншілік
болса едәуір қаражат қажет.
Осы жағдайларды жүзеге асыру үшін, әсіресе зертханалық жабдық тарды орындау үшін орталық ашу қажет. Жарма өндірісі және тез пісетін жармалар жайында оқулықтар жоқ.
Осы жағдайларды ескеріп, астықты қайта өңдеу бағытындағы ма
мандарға арналған, практикада басшылыққа алатын оқулық курсын
оқырмандарға ұсынамыз. Курстың тағы бір мақсаты, соңғы жылда-
ры жарыққа шыққан оқулықтар теориясын қамтиды, ал осы оқулық
технологиялық үдерістерді практикада игеруді жеңілдетеді және жаңа технологияны қамтиды. Бұл еңбекте бірінші рет тез пісетін өнімдер тех-
никасы және технологиясы қаралған.
Барлық салада технология негіз болып саналады. Осыған байла-
нысты өндірісті сауатты ұйымдастырып жүргізуде технологияны жете
меңгеру қажет.
Жарма және тез пісетін өнімдерді өндіретін зауыттарда технологиялық
үдерістер бір-бірімен тығыз байланысқан бір немесе бірнеше опе-
рацияларды орындайтын, тиімді жұмыстары келесі үдерістерге әсер
ететін, технологиялық жабдықтар мен аппараттар тізбектерінен тұрады.
Олардың технологиялық режимдерін тиімді қою және жабдықтар
мен аппараттардың құрылымын жете білу негізгі қағида. Осылар-
ды жете білген жағдайда өнімнің сапалы болуы, үдерістің тиімділігі,
даяр өнімдердің бәсекелестігі қамтамасыз етіледі. Әдетте технология
дәннің анатомиялық құрылысы, құрамындағы керекті және керексіз
заттардың орналасу ерекшеліктері, олардың мөлшері арқылы сипатта-
лынады. Жарманың шығымы ядроның мөлшеріне және технологияны
ұйымдастырып жүргізуге тәуелді. Жарма дақылдары қауызды (қауызсыз)
келеді. Жарма технологиясы бойынша ядроны, жарма дақылдары үшін
негізгі зат, бүтіндей немесе ірі зат ретінде сыртқы қабықтарын үгітіп,
бетін жылтыратып, ұрықтық және тұқымдық қабықтарын бөліп алады.
Бұл операцияларды орындау тиімділігі дақылдардың ерекшеліктеріне
және қолданылатын жабдықтардың технологиялық айырмашылықтарына
байланысты. Шикізаттардың әртүрлі болуына байланысты жарма
өнімдерінің ассортименті 40-тан асады. Жарма өндірісі, ұн өндірісі
сияқты тамақ индустриясында елеулі орын алады.
Жарма концентраттары - алдын ала қажетті механикалық, гидротер миялық өңдеуден өткізілген, алдымен дайындалған рецепттер бо йынша таңдап алынған, ұзақ мерзімдік сақтауды қамтамасыз ететін ылғалдылыққа дейін кептірілген және толығымен тұтынуға дайын не-
месе қысқа мерзімді жылу өңдеуді қажет ететін әртүрлі шикізаттардың механикалық қоспаларынан тұрады.
Жарма концентраттары - тұтыну үшін қолайлы өнім, сондықтан
олардың өндірісі басқа азық-түлік өнімдері өндірісімен салыстырғанда
мейлінше жылдам қарқынмен өсіп келеді. Оның ішінде жылдам
қарқынмен өсіп келе жатқаны тұтыну үшін дайын - жарма, үлпектер,
түтікшелер және т.б. түрдегі жарма концентраттары өндірісі.
Жарма концентраттарына балалар және диеталық тамақтануға
арналған құрғақ өнімдер, диеталық сұлы өнімдер және құрғақ таңғы астар
жатады. Балалар тамақтануына арналған өнімдерді арнайы өңделген
күріш, қарақұмық, сұлы жармалардан алады, көкөніс және жемісті ұнтақтар, сүт негізі, қант және крахмалдан дайындайды. Диеталық сұлы өнімдерінің тобына Геркулес, Экстра үлпектері және талқан кіреді. Құрғақ таңғы астар терең гидротермиялық өңдеуді қолданып жүгері, бидай, күріш және кейбір басқа жармалардан алады, сондықтан олар тұтынуға толығымен дайын болып шығарылады.
Дәнді және бұршақ тұқымдастарына жататын көптеген ауылшаруа шылық дақылдары жарма жасауға пайдаланылады. Сапалы жарма алу үшін өндірісте технохимиялық бақылау жүргізіледі.
Жарма зауытында шығымды көбейту және жарма сапасын жақсарту, жарма шикізатын дайындау мен қайта өңдеу үдерісін жетілдіру үшін технохимияық бақылаудың рөлі үлкен.
Жарма зауыттарын технохимиялық бақылаудың міндеттері мен
дәнді қабылдау, оны орналастыру және оның сақталуын бақылау, дәнді
жармаға өңдеуіндегі өнім шығымын есептеу және бақылау, жарма
өңдірудің технологиялық үдерісін бақылау, жарманы сақтауды бақылауды
қарастырады.

1-ТАРАУ
ЖАРМА ТЕХНОЛОГИЯСЫ

1.1 Жарма өндірісінің дамуы

Жарма дақылдарын өсіру айтарлықтай дамыды, әсіресе күріш
дақылы. Осыған байланысты қайта өңделіп, даяр өнімдерді өңдеу тех-
нологиясы дамып, даяр өнімдер ассортименті және мөлшері арта ба-
стады, оны 1-суреттен анық көруге болады. Соңғы талаптар бойын-
ша жарма дақылдарын өндіруге аса көңіл бөлінуде, әсіресе күріш
дақылын. Күріш өнімдерін өндіру соңғы жылдары екі есеге артты.
Шын мәнінде, жарма өндірісі жаңа технологияға көшті, жоғары өнімді
жабдықтармен қамтамасыз етіліп, дүниежүзілік талаптарға сәйкес
келетін өнімдерді шығаруға мүмкіндік туды, прогрессивті жаңа техно-
логия ендіру нәтижесінде жапалақ, тез пісетін сіңімділік қасиеті жоғары
жарма өнімдері технологиясы іске қосылды.

1-сурет. ҚР кәсіпорындарында жарма өндірісінің өсуі
1 - барлық жарма түрінің өндірісі, %; 2 - күріш жармасы өндірісі,
жалпы өндірістік, %

Жарма зауыттары күрделі, бірнеше ғимараттардан тұрады, мысал ретінде күріш зауытын келтіруге болады (2-сурет).
Ғалымдар және тәжірибешілер жарма технологиясы бойынша көптеген
зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде тиімді өңдеу режимдерін
ұсынып, оларды жүзеге асырып, жарма өнімдерінің ассортименті көбейді,
сапасы жоғары жарма өнімдерін алуға үлкен септігін тигізді.
Жарма өндірісі алдында тұрған маңызды мақсаттар: дәнді пайда-
лану коэффициентін көбейту, өндірілетін өнімнің сапасын жақсарту, ассортиментін кеңейту, технологиялық потенциалын кеңінен пайдала-
ну, өндіріс қалдықтарын толығымен тиімді пайдалану.
Жарма өндіру технологиясы - астық дақылдарын қайта өңдеп жар-
ма және тез пісетін өнімдерді өндіру туралы ғылыми пән. Бұл жар-
ма шикізаттарын ең жақсы пайдалану әдістерін және технологиялық жабдықтардың оптималды жұмысы жағдайын, өндіріс үдерістерін тиімді жүргізуді және келешекте жетілдіруді қарастырады.
Жарма зауыттарының технологиялық үдерістерінің негізгі мақсаттары: астық массасынан қоспаларды және адам организмі сіңірмейтін қабықтарды бөліп алу.
Қауыздалған өнімдердің сапасын арттыру және
сырт пішінін жақсартуды мүдделеп түрлі операцияларды қолдану.
Жарма өте құнды тағамдық өнім. Онда сіңімділігі жоғары және тұтынушылық қасиеті маңызды қоректі заттар шоғырланған. Жарманың сіңімділік және тұтынушылық құндылығын оның физикалық, коллоидтық және биохимиялық қасиеттері сипаттайды, ал олар қайта өңделетін шикізаттардың табиғи ерекшеліктеріне және қолданатын технологиялық үдерістер әдістері мен режимдеріне тура тәуелді.
Қайта өңделетін дақылдың табиғи қасиеттерін (анатомиялық
құрылымы, технологиялық және физикалық қасиеттері), кездесетін
қиын бөлінетін қоспаларды, қолданылатын әртүрлі өңдеу режимдерінің
құрылымдық-механикалық, биохимиялық өзгерістеріне әсерін жете
біліп, тиісті тиімді өңдеу әдістерін, механикалық, гидротермиялық өңдеу
режимдерін қолданып, қажетті сапалылығын, сырт түрі, түсі, дәмі, иісі
үйлесімділігін келтіріп, жарманың сіңімділігін арттыруға болады.
Қазіргі жарма зауыттарының технологиялық үдерістері үш бөлім
дерде (цехтарда) орындалады: астықты тазалау, гидротермиялық және
қауыздау.
Астықты тазалау бөлімінде астықты қайта өңдеуге дайындайды. Сондықтан, көп жағдайда, оны дайындау бөлімі деп атайды. Бұл бөлімде қоспаларды және басқа дақылдар немесе жабайы өсімдіктер дәнін, дамымаған және әлжуаз дәндерді бөліп алады, қылтанақты шағады, астық дәнін ірілігі бойынша топтайды.
Жарма зауытының гидротермиялық бөлімінде тазаланған астықты
ылғал және жылумен өңдейді. Қарақұмық, сұлы, күріш, ас бұршағы
және жүгері дақылдарын гидротермиялық өңдеуден өткізіп, алынатын
өнімдердің технологиялық, тұтынушылық және тағамдық құндылығын
арттырады (ядроның мықтылығы артады, соның нәтижесінде жарма
шығымы артады, пісіруге кететін уақыт қысқарады, сіңімділік азаяды).

2-сурет. Күріш зауыты ғимаратының жалпы көрінісі
1 - силос корпустары; 2 - жұмыс мұнарасы; 3 - элеватор мен зауыт
арасындағы галерея: 4 - қалдықтар цехы; 5 - күріш зауыты;
6 - даяр өнімдер қоймасы және қосалқы орындар

Қауыздау бөлімінің технологиялық үдерісінің негізгі мақсаты -
қауызды және организм сіңірмейтін қабықты ажыратып алу, ұрықтық
бүршікті алу, жармаға қажетті форманы жасау, жарманың сырт пішінін
жақсарту және өлшемдері бойынша біркелкі болу үшін сұрыптау.
Зауыттың соңғы операциясы - даяр өнімдерді қаптау немесе пакет-
терге буып-түю.
Жарма зауыттарының қуатын, жарма өндіру және жапалақтар алуды
ескергенде, 150-ден 600 ттәулігіне лайықты жобалайды, ал қазіргі кез-
де, тұтынушылық қабілеттілікті ескеріп, шағын цехтар салынуда.
Жобалау ережесіне сәйкес жарма зауыттары шикізат өндірілетін аймаққа жақын ораласады. Қазіргі кезде нарықтық заманға сәйкес бұл қағида орындалмауда.
Жарма зауыттарының күрделі технологиялық үдерістерін игеру үшін
жоғары квалификациясы бар мамандармен қамтамасыз етілуі қажет.

1.2 Жарма өндірістері шикізаттарының
технологиялық құндылығы

Жарма зауыттарының шикізаттары негізгі жарма дақылдары - күріш, тары, қарақұмық және басқа дақылдар - сұлы, арпа, бидай, жүгері, ас бұршағы, қонақ жүгері, тағы басқалар. Қайта өңдеп жарма өндіруге арналған дақылдарға қойылған талаптар мемлекеттік стандарттарда келтірілген. Бұл стандарттар талаптарға сәйкес, өндірістерде сақталуы бойынша оқтын-оқтын өзгеріп тұрады.
Жарма дақылдары сапалары өнімнің сапасына елеулі әсерін тигізеді, осыған байланысты стандартты қайта қарастыру жарма өнімдерінің нормалы сапасын жақсартуды көздейді.
Жарма дақылдарының технологиялық қасиеті деген ұғым даяр өнімнің шығымы мен сапа көрсеткіштеріне әсер ететін дақылдың сапа көрсеткіштерінің біріккен көрсеткіштері.
Астықты қабылдауда зертханада бірінші ретте ылғалын, тазалығын,
зиянды жәндіктермен ластануы, қауызын және органолептикалық
көрсеткіштерін - иісі, дәмі, түсі анықталады. Жарма шығымына, оның
сапасына және қайта өңдеу жағдайына дәннің ірілігі, оның типтік
құрамы, біркелкілігі, ядроның консистенциясы әсерін тигізеді. Қайта
өңдеуге арналған астыққа технологтардың қойған негізгі талаптарын
жеке қарастыралық.
Балаусалығы. Дақыл балауса болып, жарамсыз иіс (көгерген, шірі меген, қызып көгермеген), ашымаған немесе ащы дәм болмауы керек және қабығы мен ядросы өзіне тән табиғи түс болуы қажет.
Ластануы. Жарма алуға арналған дақылдарда қоспа түрінде басқа
астық дақылдар дәні, негізгі дақылдың сапалы емес, зиянды жәндіктер
зақымдаған, қандай да бір ауруға шалдыққан және зақымдалған (шіріген,
көгерген, қатты қуырылған, көмірленіп күйген) дән түрі жиі кездеседі.
Астық массасында органикалық, минералды және металлмагнитті қос
палар кездеседі.
Шөп-шалам құрамына минералды, органикалық, барлық ластауыш
және мәдени өсімдіктердің тұқымы, дәні, кептіру үдерісінде зақым
далғандар, өзінен-өзі қызғанда бұзылған дән және көгерген, белгіленген
елек саңылауынан өткендері (дақыл түріне байланысты), соның ішінде
майда дән, мысалы: тары үшін 1,4х20 немесе 1,2х20 мм електерден
өткені; сұлы үшін - 1,8х20мм, арпа үшін - 2,2х20 мм және т.б.
Өнген, шағылған, желінген, жетілмеген, қауыздалған, сондай-ақ шөп-
шаламға жатпайтын мәдени өсімдіктер астық қоспаларын құрайды.
Өңделетін астық құрамында қиын бөлінетін және зиянды қоспалардың көп болуы сапасы жоғары даяр өнімдерді өндіруді қиындатады, жарманың шығымын азайтады және астықты қайта өңдеуге жарамсыз етеді.
Астықтың ластану мөлшері аз болып, 1%-дан аспауы қажет.
Қауыз - күріш, тары, сұлы, арпа немесе қарақұмықтың ұрықтық қабығының (шөп-шаламсыз, қауыздалмаған және бұзылмаған дән)астық массасына пайыздық қатынасы. Неғұрлым қауызы аз болса соғұрлым астық сапалы келеді.
Қауыз мөлшері дақыл түріне байланысты өзгеріп тұрады, ол бір
дақылдың сұрыпына,еккен аймаққа және өндірілген жылына байланыс
ты. Әдетте астық қауызы келесі мөлшерде ауытқиды, % (1-кесте).

1-кесте
Астық қауызы, %

Дақыл
Орташа
Күріш
17 - 24
19
Тары
16 - 25
18
Қарақұмық
18 - 26
22
Сұлы
20 -40
26
Арпа
8 -15
11

Қауыз - қоспамен бірге барлық партияда ядро мөлшерін анықтайтын негізгі көрсеткіш. Жарма кондициясына арналған мемлекеттік стандарт-
та тары, қарақұмық және сұлы дақылдарының ядро мөлшерінің мини-
малды мөлшері келтірілген.
Астықтың ластануы ең аз болып 2-кестеде келтірілген көрсеткіштерден артық болмауы қажет.

2-кесте
Жарма зауытына қайта өңдеуге жіберілетін
астықтың сапа көрсеткіштері

Дақыл
Ылғалы
Шөп-шалам мөлшері
Майда, әлжуаз
дәндер
Астық қоспасы
Ядро мөлшері
Зауытқа түсетін
күріш дәні
(МЕМСТ 6293-68)
15,5% көп емес
2% көп емес, оның
ішінде жабайы тары
1,5% көп емес, минерал-
ды 0,2% көп емес
және бүлінген дән
0,5% көп емес
-
2% көп емес,
сарғайған эндо-
сперм 5, желімше
күріш дәні
2 көп емес
-
Қарақұмық
(МЕМСТ 19093-73)
Кептіргіш
болса 16,5%,
ал болмаса
14,5% көп емес
3% көп емес,
оның ішінде бүлінгені
0,5%, минералды
0,2% және зияндылары
0,2% көп емес
-
3% көп емес
71% кем емес
Жарма тары
(МЕМСТ 22983-78)
Кептіргіш болса
15,5%, ал болмаса
13,5% көп емес,
кепкен астық
13% көп емес
3% көп емес, оның
ішінде бүлінгені
0,5%, минералды
0,2% және зияндылары
0,2% көп емес
-
6% көп емес,
оның ішінде
өнген-дері 1% көп
емес
74% кем емес
Сұлы
(МЕМСТ 6584-73)
Кептіргіш болса
15,5%, ал болмаса
13,5% көп емес
2,5% көп емес,
оның ішінде бүлінгені
0,4%, минералды
0,3% және зияндылары
0,2% көп емес
Саңылауы 1,8х20 мм
електен өткені 5%
көп емес
3% көп емес
Шөп-шалам,
астық қоспалары және
майда сұлысы бар
сұлыны 1,8х20 мм
електелегенде қалғаны,
осы массаға қатынасы
62%-дан кем
Арпа
(МЕМСТ 6378-68)
14,5% көп емес
2%-дан көп емес, оның
ішінде бүлінген дән
0,5% көп емес, мине-
ралды заттар 0,2% ,
зияндылар 2% арам шөп
0,3% көп емес
Салауы 2,2х20 мм
електен өткені
5%-дан көп емес
2%-дан көп емес
-
Жарма өндіруге
арналған
жүгері дәні
(МЕМСТ
13634-68)
15%-дан көп емес
2%-дан көп емес,
оның ішінде ауруға
шалдыққаны
1%, бүлінгені
0,5% және минералды
заттар 0,3%-дан
көп емес
-
2%-дан көп емес
-
Жарма өндіруге
арналған
ас бұршағы
(МЕМСТ
18159-72)
15%-дан көп емес
1%-дан көп емес,
оның ішінде бүлінгені
0,5% және минералды
заттар 0,3%-дан
көп емес
Салауы d = 5 мм
електен өткені
5%-дан көп емес
3%-дан көп емес,
оның ішінде
кептіруде және
өзіндік қызуда
бүлінгендері
0,5%-дан
көп емес
-

Қылтанақтылығы. Күріш және сұлы дәндерінде қылтанақтың болуы
немесе сұлы мен арпа дәндерінің қауызының аяғына қарай үшкірленуі
олардың жалпы массасын өсіреді, сусымалдығын төмендетеді және
қосымша жабдықты қажет етеді. Мұндай дақылдар қылтанақсыз және
дәні толған дақылдармен салыстырғанда құнсыздау келеді. Қылтанақты
және қауыздың үшкірленген бөлігін алу астықты тазалау үдерісін
жеңілдетеді.
Біркелкілігі. Астықты қайта өңдеп жарма өндірудің тиімді өтуі
дақылдың типтік және сұрыптық құрамының біркелкілігі елеулі әсерін
тигізеді. Түрлі сұрыпты және түрлі типті астықтарды араластыруға
рұқсат етілмейді.
Ірілігі. Негізінен, көпшілік жарма дақылдары дәні ірі болады, майда
дәндермен салыстырғанда, ядро мөлшері жоғары келеді, ал майда дәннің
мықтылығы артық. Жақсы толған жарма дақылының 1000 дән салмағы
сапасы жақсы, бірақ майда дәнмен салыстырғанда 1,5-2 есе көп келеді.
Сапасы жақсы ірі дәнді тазалау және қауыздау жағдайы жеңілдейді,
өндірістің өнімділігі және даяр өнім шығымы артады, сапасы жақсарады.
Ірі дәнді қайта өңдеуде оның 1000 дәнінің салмағының өсуіне байланыс
ты қауызы азаятындықтан, өнімнің шығымы артады.
Бірыңғайлығы. Ірілік өлшемдері жақын дәннен құралған пар-
тияны бірыңғайлыққа жатқызады. Толық бірыңғайлыққа келмеген
астықты өңдеу даяр өнімнің шығымы мен сапасына қолайлы болмайды.
Бірыңғайлық дәрежесі екі шектес електердегі қалдықтар қосындысымен
сипатталады, ал електердің саңылаулары зерттелетін дақылдың түріне
байланысты келеді.
Ылғалы - астық массасындағы су мөлшері. Бұл көрсеткіш астықты
сақтауда негіз болып саналады. Сонымен қатар, қауызының және
қабығын ажырату деңгейін және ядроның мықтылығын, гидротермиялық
өңдеу режимдерін, сондай-ақ басқа технологиялық жабдықтардың
өңдеу режимдерін анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Кептіру
қондырғылары және гидротермиялық өңдеу үдерісі болмаған жағдайда
ылғалдың мөлшері даяр өнімнің стандарт талаптарына жауап беретін
деңгейде болуы қажет. Осы жағдайларда ядроның ылғалы дәннің
ылғалынан жоғары болуы ескеріледі.
Ядроның консистенциясы (шынылығы немесе ұнтақтығы) жар
маның шығымы мен сапасына әсер етеді. Шынылы ядро жартылай шы-
нылы немесе ұнтақтыларға қарағанда мықты келеді. Шынылы дәнді
қауыздауда, ажарлауда және басқа технологиялық операцияларда ол көп
майдаланбайды, майдаланған бөлшектер шығымы және ұнтақ, ұнтақты
және жартылай шынылы астықпен салыстырғанда көп болмайды.
Эндоспермнің консистенциясы даяр өнімнің тұтынушылық сапасы-
на әсер етеді: осындай жарманы пісіруде көлемі өседі, түсі, құрылымы және ботқаның дәмділік қасиеті жақсарады. Шынылы дәннен алынған жармадан ботқа пісіргенде ол жоғары баға алады.
Боялуы. Астық дәнінің ұрықтық және тұқымдық қабықтары, кей-
де ядро (көк-жасыл арпа, қызыл күріш) ерекше тән боялуы мүмкін, ал
кейбір жағдайда мұндай түс қауыздағанда білінеді, бұл жағдайда осы
түстерді кетіру қосымша жабдықтарды қолдануға мәжбүр етеді.
Аталған сапа көрсеткіштер зерттелген сынамалардың технологиялық
және тұтынушылық қасиеттері жайында жанама сипаттамалар береді.
Жарма дақылдарының технологиялық қасиеттеріне негізгі өндіріс
үдерістерін зертханада модельдеп, онда зерттеу жүргізіп объективті
баға беруге болады.
Жарма зауыттары астық сынамаларын қоспалардан тазалайтын,
қауыздайтын, ажарлайтын, жарманы сұрыптайтын, пісіретін, қажетті
химиялық анализдерді жүргізетін жабдықтар мен қондырғылармен
жабдықталуы қажет.
Аталған қасиеттерін зертханада анықтап, тиімді өңдеу режимдерін
өндірісте қолданған жағдайда технологиялық жабдықтардың тиімді
режимдерін қойып, жабдықтарды мейлінше толық пайдалануға және
өндірілетін өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік туады.
Өндірілетін өнімдердің сапасы (дәмі, ботқаның түсі, оны пісіруге
кететін уақыт, көлемін және массасын сипаттайтын коэффициент және
басқа көрсеткіштері) қайта өңделетін астықтың сапасына тәуелді келеді.
Кейбір жағдайларда, астық сұрыптары агротехникалық көрсеткіштері
бойынша (өнімділігі, құрғақтыққа төзімділігі және т.б.) жақсы және
жоғары бағаланады, бірақ нашар технологиялық көрсеткіштері неме-
се нашар тұтынушылық қасиеттері бойынша жарма стандартқа сай
келмеуіне байланысты өндірістен алынуына тура келеді.
Жарма астық дәні типтері мен сұрыптарынан, оларды өңдейтін ре-
жимдерге және өнім шығымына тәуелді келетін және технологиялық үдерісті дұрыс ұйымдастырып, жүргізу арқылы құнды заттарды толық алу үшін қайта өңделетін дәннің құрылымын, физикалық және химиялық қасиеттерін және өңдеу режимдеріне байланысты дәнде өтетін биохимиялық үдерістерді жоғары дәрежеде білу қажет.

ЖАРМА ЗАУЫТТАРЫНДА АСТЫҚ МАССАСЫН ТАЗАЛАУ

2.1 Астық массасының физикалық қасиеттері
және оны тазалау әдістері

Астық массасын тиянақты тазалап жоғары сапалы жарма өнімдерін өндіруге болады. Қайта өңдеуге арналған астық массасынан басқа дақылдарды, жабайы өсімдіктердің тұқымдарын, органикалық, анаорганикалық, минералды қоспаларды олардың физика-механикалық: дәннің немесе бөлшектердің геометриялық өлшемдері, аэродинамикалық қасиеттері, массалары, тығыздық ерекшеліктері, металлмагниттіқ қасиеттері, серпімділік, үйкеліс коэффициенті, түсі, электрофизикалық ерекшеліктері және т.б. бойынша тазалайды.
Астықты қайта өңдеу өндірістерінде елейтін жұмыс органдары елек-
тен, саңылаулары және олардың өлшемдері әртүрлі формада орындалған,
тұратын технологиялық жабдықтар (астық елеуіштері, рассевтер, електі
сұрыптауыштар) кең тараған. Дәннің көлденең қиындысы бойынша
айырмашылығы бар қоспаларды елекпен елеп алады; ұзындығы бо
йынша триерлерде (цилиндрлі, дискілі); аэродинамикалық ерекшеліктері
бойынша-аспираторларда, аспирациялық колонкаларда, пневмоелектер-
де; пішіні, үйкелу коэффициенті, бетінің жағдайы бойынша - спиральді
және ленталы сепараторларда; тығыздығы бойынша - тас бөлгіштерде.
Металлмагнитті қасиеттері бойынша айырмашылығы бар қоспаларды
магнитті және электромагнитті сепараторларда бөледі, электрофизикалық
қасиеттері бойынша - электрсепараторларда, түсі бойынша - электрон-
ды сепараторларда.
Негізгі астық массасын толық бөлу және сұрыпталған дақылды құрылымына, біркелкі бөлікке (фракцияға) бөлетін механикалық үдерісті сепараторлау деп атайды.
Қоспалардан тазарту әдісін таңдауда компоненттердің геометриялық
белгілерін және физикалық қасиеттерін тиімді пайдаланған өте өтімдірек.
Алғаш массалық жолмен қайта өңделетін дақылдың геометриялық және
физика-механикалық сипаттамаларын анықтайды. Әр үлгіден алынған
сынаманы електермен жинақталған зертханалық елеуіште елейді, әр
електегі қалдықтарды (фракциялар) жеке өлшеп, пайызға келтіріп әр
өнімнің массадағы үлесін анықтайды. Осындай сараптама арқылы
қоспаларды елеу арқылы бөлуге болатындығы және қоспаларды елеп
алуға мүмкін екендігі және қайсы фракция көбірек ластанғанын біліп, қандай саңылаулы електерден қиын бөлінетін қоспаларды ажыратып
алуға болатындығы анықталынады. Егер елеу тиімді нәтиже берме-
се, онда қоспаларды жел ағымымен немесе триерлерде және басқа
машиналарда бөлуге мүмкіндігі бар екендігі белгілі болады. Електі
сұрыптау нәтижесі арқылы ірілігі бойынша ауытқу сызбасын орындап,
әр фракцияға келетін қоспалардың құрамын анықтауға толық мүмкіндік
туады.
Өндірістік жағдайда елек саңылауының нөмірін зертханалық ізде ніспен анықталынған елек саңылауынан 0,1 мм артық орнатып, аздаған астық массасын елеуден өткізіп, тиімділігін анықтайды. Үдерістің тиімді нәтижесі бойынша технологиялық өңдеу режимдерін орнықтырып, басқа партияны өңдеуге кіріседі.

2.2 Елеуіш машиналарда астықты тазалау және сұрыптау

Штампталған електер және олардың жұмысы. Қайта өңделетін
дақылдардан және астықты фракцияларға сұрыптау үшін негізгі жұмыс
органы електер болатын жабдықтарды қолданады. Олардың басым
көпшілігі саңылаулары дөңгелек, төрт бұрышты және саңылаулары тең
қабырғалы қалыңдығы 0,5-1,5 мм мырышпен қапталған және мырыш-
пен қапталмаған қаңылтыр табақтардан жасалады (МЕМСТ 214-70).
Жарма зауыттарында қолданатын саңылаулары штампталған електер
түрлері 3-суретте келтірілген.

3-сурет. Штампталынған електер түрлері
а, б - саңылауы дөңгелек електер; в, г - саңылау қатарлары
параллель және көлденең ығысып орналасқан саңылаулары
төртбұрышты електер; д - саңылаулары үшбұрыш електер;
е - диаметрі бойынша қамтылған үшбұрышты
саңылаудың негізгі өлшемдері; ж - саңылауы ойық тәрізді
дөңгелек елек; з - тік бұрышты воронка тәрізді саңылауы дөңгелек елек
(астық массасының жылжу бағыты сызықшамен көрсетілген)

Қоспадағы астық дәнінің формасы және өлшемдері бойынша, елеу
үдерісінің тиімді өтуі үшін елек саңылауының қажетті конфигурация-
сын таңдайды.
Сопақтау формалы астықты ені бойынша дөңгелек електерде елейді.
Осындай заттар елек саңылауынан сопақ формасының өсімен түседі.
Егер дәннің көлденең қимасы бойынша дөңгелек сызсақ онда оның ені
дөңгелек диаметріне тең немесе кіші келеді. 4-суретте а-ны талдасақ,
онда ені (б) бірдей, бірақ қалыңдықтары (а1 және а2) әртүрлі екі дәннің
дөңгелек саңылаулы електен тек б формалысы өтеді. Осындай електің
сырғымасын ені елек саңылауы диаметрінен үлкені құрайды, яғни елек-
тен өтпейді.
Қалыңдығы бойынша астықты саңылауы төртбұрышты електер-
де елейді. 4-сурет б-да саңылауы тік бұрышты електерде қалыңдығы
(а) бірдей, бірақ ендері (б1 және б2) әртүрлі астықтың сұрыпталынуы
келтірілген. Елек бетінде елексаңылауынан ені (а) бойынша үлкені
өтпейді, яғни сырғыма өнімді құрайды. Електерді машинаға саңылау
ұзындық өсін астықтың қозғалу бағыты бойынша орналастырады.
Төрт бұрышты електерде астықты қалыңдығы бойынша елейді.4-
суретте саңылаулары тік бұрышты електерде қалыңдығы (а) бірдей, бірақ ені (б1 және б2) әртүрлі астық дәнінің електен өткені келтірілген. Елек саңылауының ұзындық өсі өнімнің қозғалу бағытымен бірге болу-
ын ескеріп, оны машинаға орналастырады.

4-сурет. Електе астықты сұрыптау
а - астықтың көлденеңі бойынша дөңгелек саңылауымен;
б - қалыңдығы бойынша тікбұрыш саңылауымен

Ұзын заттардың дөңгелек формалы бетте өту уақыты ұзақтау болу үшін формасы дөңгелек ұяшықтау електерді, ал саңылауы ұзын електердің арықшалары ұзынын (кеңірдектендірілген) қолданған тиімді, олардың табанында саңылаулар орналасады.
Дәннің ауданы және көлденең қиындысы бойынша астықты саңылауы
үшбұрышты електерде елейді. Осы електерден миделді (көлденең
үлкенірек қиындысы) қиындысы формасы ұшбұрышты електің
өлшемінен кішісі өтеді. Қарақұмықты саңылауы үшбұрышты електерде
елеуде миделді қиындысы електің формасына дәл келгенде електен өтеді,
ал електен өтпегендері шөп-шалам түрінде бөліп алады (5-сурет).

5-сурет. Қарақұмықты електерде сұрыптау

2.3 Астықты аэродинамикалық ерекшеліктері бойынша
қоспалардан тазалау
Астық массасынан жеңіл, әлжуаз және дамымаған дәнді, қауызды ұшыру, тексеру және басқа өнімдерді тазалау үшін жарма зауыттарында ауа ағымын реттейтін машиналар кеңінен пайдаланады. Осындай әдіспен тазалауды пневмосұрыптау деп атайды.
Аспирациялық машиналардың тиімділігі бөлінетін заттардың негізгі астық массасынан аэродинамикалық қасиеттерінің (ауа ағымына қарсыласы) айырмашылықтарына туралай тәуелді.
Астық массасынан әлжуаз, негізгі астық дәнінен әртүрлі өлшем
айырмашылықтары бар, бірақ қауыздылығы жоғары және майдала-
ры, ядросы толмаған заттар ауа ағымымен ұшып кетеді. Алдын ала
ірілігі бойынша сұрыпталған, оларды жеке аспирациялық машиналар-
да өңдеуде үдерістің тиімділігін арттыруға болады. Ауа ағымы режимін
дұрыс орналастырмағанда қоспалар тиісті мөлшерде бөлінбейді неме-
се ауамен негізгі дақыл кетуі мүмкін. Бірінші жағдайда өнімнің сапасы
нашарлайды, екіншіде өндірістің шығыны артады.
Астық вертикаль ауа ағымымен желдетіледі, ал горизанталь ағымымен желдету өте сирек қолданады.
Вертикаль жоғары көтеруші ағыммен үрлегенде әр дәнге салмақтық күш G, ауа ағымының көтергіш күшіне тең заттың ортасына түсетін және кедергі күші R, әсер етеді (6 а-сурет).

6-сурет. Ауа ағынында бидай дәніне әсер ететін күштер
Жеңіл заттар, олардың көрсеткіші G R болған жағдайда, ауа ағымы алып кетеді, ал G R қатынастағы ауыр заттар (дән) төмен түседі. Егер G = R қатынаста болса, онда зат қалқу жағдайында болады, оны қалқу жылдамдығы деп атайды.
Ауа ағымымен бірге ұшатын дәнге әсер ететін қысым күші оның фор-
масына, өлшемдері және оның ауа ағымына салыстырмалы орналасуы
(миделево қиынды ауданы барлық проекцияларында тұрақты ас бұршақ,
шар тәрізді тары дәндерінен басқалары) және ауаның салыстырмалы
жылдамдығы аэродинамикадан белгілі. Ол күшті Ньютон формуласы
бойынша есептейді:

мұндағы: FM - заттың ауданының жазықтыққа проекциясы, әдеттегі
салыстырмалы жылдамдықтың (мидельді қиындысы) векторына, м2;
v0 - сүйір заттың және ағымның салыстырмалы жылдамдығы, мс; -
аэродинамикалық кедергі коэффициенті; p - ауаның тығыздығы, кгм3.
Ауа ағымы жазықтық жағдайда әсер еткенде дән G және R күштері
әрекеттерінде болады, тек олар белгілі бұрышта әсер етеді (8 б-сурет).
Астық парабола бағыты бойынша тең әрекетпен жылжиды. Заттың
тік құлауы G және R күштерінің қатынасына тәуелді келеді, ал оны
төменгі қатынас бойынша анықтайды. Бұл қатынасты ұшу коэффициенті
деп атайды. Жазықтық ауа ағымы заттардың ұшу коэффициенті
айырмашылықтарына байланысты дәнді фракцияларға бөледі.

2.4 Тығыздық айырмашылықтары бойынша
астықты қоспалардан тазалау

Астық массасы кесектер, ұсақ тас, руда және басқа қоспалармен ласта-
нуы мүмкін, егер осы қоспалардың өлшемдері астық дәндерімен бірдей
болса оларды сепараторларда және желдеткіштерде бөле алмайды. Осы
қоспалар барлық дақылдарда кездеседі. Аталған қоспалардың бір бөлігінің
өлшемдері негізгі астық дәні өлшемдерімен бірдей келеді, бірақ тығыздық
көрсеткіштері бойынша елеулі айырмашылықтары болады.
Өзіндік сұрыпталған астық массасының фракцияларынан тығыздығы
және заттардың үйкеліс коэффициенттері айырмашылықтары бойынша
минералды қоспаларды тас бөлгіш машиналарда бөліп алады. Іс-әрекет
айырмашылықтары бойынша тас бөлгіш машиналар үш топқа бөлінеді:
тербелмелі, тербелмелі пневматикалық және гидродинамикалық.
Бірінші топта, сусымалы массада тербелмелі жағдайда, бетте пайда бо-
латын инерциялық күшті пайдаланатын машиналарды қолданады. Жеке
компоненттердің қабат-қабат болуы және бөлінуі олардың тығыздық,
өлшемдері, формасы және бет жағдайлары ерекшеліктеріне байла
нысты.
Қоспаны бөлу үшін тербермелі пневматикалық әрекеті бар екінші топ
машиналарын қолданады. Бұл машиналарда көтерілетін ауа ағымымен
сұрыптайтын беттің тербелу әрекеттерінің үйлесімі пайдаланған.
Минералды қоспаларды су ағымында бөлу үшін үшінші топтағы ма-
шиналарды қолдану арқылы шешеді (жуғыш машиналарда).
Тас бөлгіш АI-БОК төрт бөлім бар шкаф типті кузовтан тұрады. Әр бөлім металл сымды електер, елеу бетін құрайтын, тартылған тік бұрышты 12 рамалардан 1 тұрады .Қайтармалы айналатын шкафтың көлденең жазықтығында астық массасы сұрыпталып, үш фракцияға бөлінеді.

2.5 Металлмагнит қоспалардан тазалау
Жарма зауыттарына түсетін астық құрамында магниттік қасиеті бар металлмагнит (шеге, бұранда, сымның кесінділері) қоспалары болуы мүмкін. Астық және оның өнімдерінен металлмагнит заттарды толық алу қажет, олай болмаған жағдайда ірі заттар машинаға түсіп, оның бөлшектеріне және жұмыс бетіне зақым келтіреді, ал майдалары тамаққа түсіп адамның денсаулығына зақым келтіреді
.
Қоспалардан күресуді алдын ала бастау қажет. Ол үшін: астық масса-
сын тазаланған вагондарға тиеу; норияларды жақсы тазалау; құбырлар
мен жабдықтарды қалдықтардан қайта жөндеуден кейін және тотталудан
ұқыпты тазалау; жабдықтардың бөлшектерін және металл құбырларды
жөндеу жұмыстарын шеберханаларда жүргізу; жұмыс бөлшегін абразивті
массамен толтырар алдында зімпараны магниттен өткізу.
Металлмагнит заттарды астық массасынан және өнімдерден тазалау үшін магнитті сепараторларды қолданады. Олардың жұмыс органдары тұрақты немесе электрлі магниттер.
Тұрақты магниттер және олардан құрастырылған магнит колонка-
лары (7-сурет) жарма зауыттарында кеңінен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.