Тіл ерекшелігі
Зерттеуге негіз болып отырған нысан -1917-1930 жылдары Ауған мен Иранға ауа көшіп, сол жерді сексен жылға жуық мекен етіп, 1993 жыддан бастап туған Отаны Қазақстанға кайта көшіп келе бастаған қазақ диаспорасының тіл ерекшелігі. Ауғанстанға алғаш көшіп барғандар орта жүз арғын, қоңырат, одан соң кіші жүз адай, табын, кете, шөмекей ру-тайпалары. Олар Ауғанстанның Мазаршөріп, Имамсайып, Бағлан, Құндыз қалалары мен өлкелерінде тұрып, малшылық, егіншілік, сауда ісі, етікшілік, құрылыс жұмыстары сияқгы кәсіптермен шұғылданған.
1979 жылғы Кеңес әскерлерінің Ауғанстанға басып кіру оқиғасы ондағы қазақ диаспорасын тағдыр тәлкегіне ұшыратып, Түркия, Пәкістан, Иран, Араб елдеріне кашып кетуге мәжбүр еткен. Ауған қазақтарының жалпы саны 1500 үйдей. 1993 жылы олардың 850 отбасы Ираннан, 350 отбасы Түркиядан Н.Назарбаевтың тікелей басшылығымен Кязақстанға алдырылды, ал 200-дей отбасы Ауғанстанда қалып қойды.
Ауғанстаннан Отанына оралған 1200 үйден астам қазақ диаспорасы қазір Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент, Түркістан, Жетісай, Сарыағаш қалалары мен елді мекендерінде, Қызылорда,Жамбыл, Алматы облыстарында тұрып жатыр.
Иран казақтары деп 1917-1930 жылдары Маңғыстау түбегінен тікелей Иранға өткен қазақтарды айтамыз. Бұлар қазір Иранның Гүмбед, Горган, Бендертүркімен қалаларын мекендейді. Ирандық қазақ диаспорасының 1060 үйдейі әлі Иранда, 140 үйі Ақтау қаласына көшіп келген, Түрашбек деген 1 ирани қазақ Жамбыл облысында тұрады.
Ауғандық қазақтарда кейбір ахундары (модда) болмаса, арнайы білім алған мамандары некен-саяқ, ирандық қазақ диаспорасында оқыған, мемлекет ісіне араласқан мамандар молдау.
Ауғ., Ир. қазақтарында құда түсу, үйлену, қыз ұзатуға байланысты салт-дәстүрлер, әдет-ғүрыптар сақталған.
1979 жылғы Кеңес әскерлерінің Ауғанстанға басып кіру оқиғасы ондағы қазақ диаспорасын тағдыр тәлкегіне ұшыратып, Түркия, Пәкістан, Иран, Араб елдеріне кашып кетуге мәжбүр еткен. Ауған қазақтарының жалпы саны 1500 үйдей. 1993 жылы олардың 850 отбасы Ираннан, 350 отбасы Түркиядан Н.Назарбаевтың тікелей басшылығымен Кязақстанға алдырылды, ал 200-дей отбасы Ауғанстанда қалып қойды.
Ауғанстаннан Отанына оралған 1200 үйден астам қазақ диаспорасы қазір Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент, Түркістан, Жетісай, Сарыағаш қалалары мен елді мекендерінде, Қызылорда,Жамбыл, Алматы облыстарында тұрып жатыр.
Иран казақтары деп 1917-1930 жылдары Маңғыстау түбегінен тікелей Иранға өткен қазақтарды айтамыз. Бұлар қазір Иранның Гүмбед, Горган, Бендертүркімен қалаларын мекендейді. Ирандық қазақ диаспорасының 1060 үйдейі әлі Иранда, 140 үйі Ақтау қаласына көшіп келген, Түрашбек деген 1 ирани қазақ Жамбыл облысында тұрады.
Ауғандық қазақтарда кейбір ахундары (модда) болмаса, арнайы білім алған мамандары некен-саяқ, ирандық қазақ диаспорасында оқыған, мемлекет ісіне араласқан мамандар молдау.
Ауғ., Ир. қазақтарында құда түсу, үйлену, қыз ұзатуға байланысты салт-дәстүрлер, әдет-ғүрыптар сақталған.
Тіл ерекшелігі
Зерттеуге негіз болып отырған нысан -1917-1930 жылдары Ауған мен
Иранға ауа көшіп, сол жерді сексен жылға жуық мекен етіп, 1993 жыддан
бастап туған Отаны Қазақстанға кайта көшіп келе бастаған қазақ
диаспорасының тіл ерекшелігі. Ауғанстанға алғаш көшіп барғандар орта жүз
арғын, қоңырат, одан соң кіші жүз адай, табын, кете, шөмекей ру-тайпалары.
Олар Ауғанстанның Мазаршөріп, Имамсайып, Бағлан, Құндыз қалалары мен
өлкелерінде тұрып, малшылық, егіншілік, сауда ісі, етікшілік, құрылыс
жұмыстары сияқгы кәсіптермен шұғылданған.
1979 жылғы Кеңес әскерлерінің Ауғанстанға басып кіру оқиғасы ондағы
қазақ диаспорасын тағдыр тәлкегіне ұшыратып, Түркия, Пәкістан, Иран, Араб
елдеріне кашып кетуге мәжбүр еткен. Ауған қазақтарының жалпы саны 1500
үйдей. 1993 жылы олардың 850 отбасы Ираннан, 350 отбасы Түркиядан
Н.Назарбаевтың тікелей басшылығымен Кязақстанға алдырылды, ал 200-дей
отбасы Ауғанстанда қалып қойды.
Ауғанстаннан Отанына оралған 1200 үйден астам қазақ диаспорасы қазір
Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент, Түркістан, Жетісай, Сарыағаш қалалары
мен елді мекендерінде, Қызылорда,Жамбыл, Алматы облыстарында тұрып жатыр.
Иран казақтары деп 1917-1930 жылдары Маңғыстау түбегінен тікелей
Иранға өткен қазақтарды айтамыз. Бұлар қазір Иранның Гүмбед, Горган,
Бендертүркімен қалаларын мекендейді. Ирандық қазақ диаспорасының 1060
үйдейі әлі Иранда, 140 үйі Ақтау қаласына көшіп келген, Түрашбек деген 1
ирани қазақ Жамбыл облысында тұрады.
Ауғандық қазақтарда кейбір ахундары (модда) болмаса, арнайы білім
алған мамандары некен-саяқ, ирандық қазақ диаспорасында оқыған, мемлекет
ісіне араласқан мамандар молдау.
Ауғ., Ир. қазақтарында құда түсу, үйлену, қыз ұзатуға байланысты салт-
дәстүрлер, әдет-ғүрыптар сақталған.
Ауған қазақтары пуштулармен, төжіктермен, парсылармсм, өзбектермен,
түркімендермен бірге өмір сүріп келген болса, Ирандағы қазақ диаспорасы
парсылармен, түркімендермен тығыз қарым-қатынаста болған. Соның нәтижесінде
бұл өлке қазақтары біраз тілдік этнографиялық ерекшеліктерге ие болған.
"Фонетикалық ерекшеліктер" атты I тарауда Ауғ., Ир. қазақтары
тіліндегі дыбыстық ерекшеліктер қазақтың әдеби тілімен, 6; им говорлармен
және осы говорды қоршап отырған басқа тілдердің материалдарымен салыстыра
қарастырылды.
Осыған сай бұл тарау дауысты, дауыссыз дыбыстарға байланысты
фонетикалық ерекшеліктер деген екі бөлімнен тұрады.
Зерттеліп отырған диаспора тілінің дыбыстық ерекшеліктерін сөз
еткенде, мына жағдайлар ескерілді. Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі дыбыс
алмасулары қазақ тілінің басқа говорларында да ұшырайтын осы құбылыстың
жүйелі түрде кездесуі мен қамтитын сөздер аумағының мол не аздығына қарай
ерекшеленіп тұрады. Осы жерде сөздің басында, ортасында және соңында жүйелі
түрде келуімен байланысты ерекшелік ызың ш орнына аффрикат н дыбысының
қолданылуынан байқалады Ал, бұдан басқа кейбір дыбыс алмасулары өзінің
қамтитын сөздің молдығымен ерекшеленеді. Оған мысал ретінде жуан а орнына
дыбысының басқа говорларға қарағанда диаспора тілінде жиірек қолданылуын
айтуға болады. Сондай-ақ қазақ тілінің басқа өнерінде кездесе бермейтін,
Ауғ., Ир. қазақтары тіліне ғана тән дыбыстық құбылысқа 1)сөз басындағы
дауысты дыбыстардың созылыңкылығын 2) е,о,ө дыбыстарының ие,уо,уө түрінде
крлданылуын, 3) сингармонизм заңының сақталмауын жатқызуға болады.
А - Ә: Жуан а дыбысының орнына жіңішке е-нің қолданылуы зерттеліп отырған
диаспора тілінде жиірек кездеседі әрі ол көптеген сөздерді қамтиды. Мысалы:
әмәламал' , әптеапта, әреара, жәнбір, кәтеқате, кәжетқажет,
нәсиетнасихат, төлөпталап, біләйбылай, жіләужылау, тәмәмдаутамамдау,
зіндәнзындан, чәншушаншу, чәрвашаруа т.б. Ауғ., Ир. қазақтары тілінде
жуан айтылатын сөздердің жіңішкеріп айтылуы басым. Осы жағынан алғанда бұл
құбылыстың қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобымен ортақ жағдайы
Осының керісінше, ә орнына бір топ сөздерде жуан а қодданылады: адатәдет,
аяләйел, а:ламәлем, акеәке, адетәдет, аулиеәулие, барыбәрі,
дастүрдәстүр, даражадәреже, жанажәне, уадауәде, саламсәлем,
азизәзіз, т.б. Бұл құбылыс көбінесе араб, иран, пушту тілдерін енген
сөздерде кездеседі. Осыған қарағанда бұл құбылыс тілдік
ортаның әсеріне жатса керек.
А-Е: Ауғ., Ир. қазақтары тілінде кездесетін дыбыстық ерекшеліктердің
бірі - езу дауыстылардың алмасуы. Әдеби тілде а дауысты дыбысы қолданылатын
бір топ сөздердің орнына говорда е жұмсалады: жезажаза, женазежаназа,
қадемқадам, осындейосыңдай хаберхабар, мақшермахшар, шаһершаһар,
ХадишеХадиша т.б. Бұл құбылыстың да зерттеліп отырған өңірде қамтитын
сөздерінің саны мол. Осы өзгешелікті де көрші тілдердің әсерінен туған
деп санауға болады. Өйткені диссертацияда келтірілген сөздердің
айтылуы парсы, түрікмен, өзбек тілдерімен бірдей, ұқсас болып келеді.
А-Ы: Әдеби тілдегі ашық а дыбысы орнына кейбір сөздерде қысаң ы
қолданылады: майдынмайдан, турытура, ықпылықпал, ЧынхайШанхай т.б.
Е-Ә, Ә-Е: Қазақ тілі говорларында е,ә езулік дыбыстарының алмасуы
Ауғ., Ир. қазақтары тілінде де байқалады. Әдеби тідегі е- мен айтылатын
кейбір сөздер орнына говорда ә дауысты дыбысы қолданылады: әгәрегер,
әсәләсел, бәндебенде, дәртдерт, шәкәршекер, пәрмәнпәрмен,
кәруанкеруен, кәмәркемер, зәрігәрзергер, сәбәпсебеп, уәдәуәде,
шілдәшілде, нәкенеке, рәхмәтрахмет т.б.
Кейде, керісінше, в дыбысы қолданылатын біраз сөздерде е дыбысы
қолданылады: белкімбәлкім, деулетдәулет, дептердәптер, ене-мінеәне-
міне, емірөмір, еңгімеәңгіме, епендіәпенді, меселенмәселен,
нерсенәрсе, телім-тербиетәлім-тәрбие, жан тесілімтәсілім т.б.
Бұл дыбыстардың алмасуы батыс говорлар тобындағы Түркменстан,
Маңғыстау қазақтары тілінде ұшырағанмен, олар сан жағынан екі - үш сөз
төңірегінде ғана кездесіп, басқа сөздерді қамтымайды. Сөз болып отырған
ерекшелік те өзбек, түрік, түрікмен тілдерінің әсерінен пайда болған.
Е-І: Әдеби тілде ашық е дыбысы айтылатын біраз сөздерде диаспора
тілінде қысаң і дыбысы қодданылады. Мысалы: кілкел, сәскісәске, сінсен,
ісімесім, ішкімешкім т.б.
А,Ө-Е: Бұл құбылыс казақ тілінің басқа говорларында кездеспейтін тек
осы өңірге тән өзгешелік болып саналады. Әдеби тілде сөз соңында А,()
дыбысы айтылатын жерде, Ауғ., Ир. қазақтар тіліндегі жіңішке е дыбысы
жұмсалады: ТүркиеТүркиа, МарзиеМарзиә, МариеМариә, РабиеРабио,
қадиеқадиа, дариедариа т.б. Түрік тілінде бұл сөздер Түркис, Марзис,
Марие, Рабие, қание, дарие түрінде айтылып, сөз соңында е қолданылады.
І,Ы-И: Әдеби тіддегі қысаң ы,і дыбыстыларының орнына Ауғ.,Ир.
қазақтары тілінде и дыбысы қолданылады: бизбіз,
бирбір,
икинчіекінші, учинші-үшінші, инисіінісі, тендиктендік, тилдітілді,
жилжыл, минамына, миңмың т.б. Бұл құбылыс та өзбек тілінің әсерінен
туған.
Бұдан басқа да санаулы сөздерде ы-о (ЖамболЖамбыл, сосонсосын), о-ү
(сұрпасорпа, сұнысоны), ө-ү (сүзсөз, күзекөзе, үгейөгей) дыбыстарының
алмасуы байқалады.
Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі дауысты дыбыстарға байланысты басқа
говорлардан ерекшелендіріп тұратын, бөліп айтуға тұрарлық құбылыс ретінде
мыналарды атауға болады:
Зерттеліп отырған қазақтар тілінде үндестік заңының сақталмай, әсіресе
а-е, е-а дауыстыларының алмасуы түрінде бұзылуы айқын байқалады. Мысалы:
агерегер, ажелажал, арасындеарасында, байлеубайлау,
берарбарар, дукандүкен, дуниадүние, жарейсыңдержарайсындар,
көруанкеруен, қандейқандай, қанчеқанша, қапесқапас, салдесәлде,
селамсәлем, сондейсондай. Бұл ерекшелік өзін қоршаған араб, парсы, пушту
және өзбек, түрікмен тілдерінің әсерінен туған кұбылыс.
Диаспора қазақгарының тіліндегі тағы бір өзгешелік - е,о,ө
дауыстыларының сөз басыңда ие, уо, уө дифтонг түрінде айтылуы. Мысалы:
иегдеегде, иегеуегеу, иетет, иерер, иесес; уойой, уолол, уорор,
уотот; уөзөз, уөкпеөкпе, уөлеңөлең, уөмірөмір, уөңөң т.б.
НА.Баскаков1 е дауысты дыбысының дифтонг түрінде айтылуы қарақалпақ тілін
басқа түркі тілдерінен бөліп тұратын басты ерекшеліктің бірі деп санайды.
Осы жағын ескерсек, батыс өңіріндегі өрі Ауғ., Ир қазақтары тіліндегі
дифтонг дыбысы қолданылатын өзгешелік қарақалпақ тілінің әсерінен туған деп
айтуға болады.
Бөліп айтуға тұрарлық таш бір ерекшелік Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі
араб, парсы тектес сөздердің басындағы дауысты дыбыстардың созылыңқы
айтылуы. Мысалы: а:датәдет, а:ламөлем, ка:сіпкәсіп, ка:декәде,
те:жіктәжік, не:рсенәрсс, бо:сібағасы, ро:атрахат т.б. Бұл құбылыс та
тілдік ортаның (араб, парсы, ұрду, ауған) әсері.
Дауыссыз дыбыстарға байланысты фонетикалық ерекшеліктер:
Қазақ тілі говорларының фонетикалық жүйесінде кездесетін қатаң
дыбыстың ұянға (кғ, кг, пб, сш) және ызың дауыссызына, үнділердің
үндіге (нң), тіс дыбыстарына (зс), үндінің ұяңға (лд) алмасуы тәрізді
дыбыстық ерекшеліктер Ауғ., Ир. қазақтары тіліне тән құбылыс болып
саналады. Бірақ бұлардағы айырмашылық тек қолданылатын сөз санына (аз,көп)
ғана байланысты. Ол айырма осы құбылысты қамтитын сөздердің біреуінде мол,
екіншісінде аздығына байланысты.
Осы орайда зерттеу объектісінде мына сияқты (шч, қһ, х;х, бв, ув,
пф) дыбыс алмасулары жиі кездесуін айтқан жөн.
Ш-Ч: Әдеби тіддегі ызың ш дыбысымен айтылатын сөздердің диаспора
тілінде аффрикат ч-арқылы қолданылуы Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі басты
ерекшеліктерінің бірінен саналады. Бұл құбылыс, әсіресе, сөздің басыңда жиі
кездеседі. Сөз ортасында да, аяғында да айтылады. Мысалы: чарешара,
чәугімшәугім, чөнчушаншу, чиншын, чықшық, чепченшапшаң, ончаонша,
қанчіқанша, қиынчылыққиыншылық, чайшішайшы, һичеш т.б. Аффрикат ч
дыбысының пайда болуы, оның сапасы және қазақ говорларында таралу шегі
жайында Н.Сауранбаев, (Аманжолов, Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев, С.Омарбеков,
О.Нақысбеков, О.Нұрмағанбетов еңбектерінде жеткілікті түрде айтылған
құбылыстың бірі болса керек. Сөз басындағы, кейде сөз ортасында да қатаң к,
х; дауыссыздарыннның Ауғ., Ир. қазақтары тілінде ұянданып г,ғ дыбыстарына
айналуы байқалады: гедейкедей, гезкез, гереккерек, гессукесу,
геттікетті, гөзкөз, гөргенкөрген, гөпкөп, гөшкөш, гүнкүн, гүнәкүнә,
гімкім, гісікісі, асгерәскер т.б.; к-ғ дыбыстарының алмасуына: ғазқаз,
ғайратқайрат, ғалбырқалбыр, ғалдықалды, ғалжынқалжын, гатарқатар,
ғойсамқойсам, ғылышқылыш, жоғжоқ, сууғсуық, тамағтамақ, шындығшындық,
жаттанжатқан сияқты мысалдар жатады. Бұл құбылыс қазақ тілінің оңтүстік
говорларына кіретін ташкент, тәжік, шымкент говорларында және түрікменстан,
қарақалпақстан қазақтары тілінде ұшырайды. Ғылыми еңбектерде аталған
өзгешелік өзбек, түрікмен, қарақалпақ тілдерінің әсері деп танылып жүр.
Ауғ., Ир.қазақтары тіліндегі бұл ерекшелікті де осы тілдердің әсері деп
қарауға негіз бар.
С-Ш: Бір топ сөздерде с айтылатын жерлерде ш дыбысы колданылады:
ашханаасқана, ешекесек, кеуішкебіс, пашемаса, пашеханамасахана,
пышықмысық, шағырсағыр, шамалсамал, шорвасорпа т.б. Бұл дыбыстардың
алмасуы қарақалпақ, түрікмен қазақтары тілінде де ұхиырайды. Аталған
өзгешелік көрші өзбек, түркімен, қаракалпақ, қырғыз тілдерінің әсерінен деп
топшылауға болады. Оған дәлел ретіңде берілген мына кестеге назар
аударыңыз:
Казақ әдеби
А.И.қазақ-да Өзбек Қырғыз Қ.қалпақ Түрік тілінде
тілінде тілінде тілінде тілінде
шорва шурва шорпо сорпо чорва сорпа
шамал шамал шамал шамел шамал самал
ашхана ошхана ашхана асхана ашхана асхана
пешехана пашехана машехана пешехана пещехана масахана
ешек эшак эшек ешек эшек есек
Б-П: Сөз басыңда әдеби тілде ұяң б дыбысы айтылатын сөздерде диаспора
тілінде қатаң я қолданылады. Мысалы: пазарлықбазарлық, пәкібәкі,
песікбесік, пейшенбібейсенбі, полатболат, пөстекбөстек, пұқарабұқара,
пұтақбұтақ, палуанбалуан, тапатаба. Бұл құбылыс бірен- саран сөздердің
ортасыңда да кездеседі. Тапатаба, чүперекшүберек т.б. Аталған ерекшелік
өзбек, түрікмен, қарақалпақ тәрізді Орта Азия халықтарымен шектес
жерлеріндегі қазақтар тіліңде жиірек ұшырайды. Бұл келтірілген мысалдардың
айтылуы жағынан олар жоғарыда аталған тілдермен ұқсас келіп отырады. Әдеби
тілдегі б дыбысының орнына диаспора тілінде л-ның қолданылып, сөздің
қатаңданып айтылуын жоғарыдағы тілдердің әсері деп тануымызға болады.
Т-Д: Әдеби тілдегі сөз басында, кейде сөз ортасында қатаң т дыбысының
орнына Ауғ., Ир. қазақтары тілінде ұяң д дыбысы қолданылады. Мысалы:
дағытағы, дезектезек, дұзтұз, дүртұр, дұзутүзу, дудетутүтету,
дүтутүту жүн түгу, ықдиярықтияр.
Жоғарыда аталған құбылысқа керісінше әдеби тілдегі біраз сөздерде ұяң
д дыбысы орнына қатаң т дыбысы қолданылады: тайындайын, танедана,
тастарқандастархан, топдоп, төретдәрет т.б.
Қатаң т-ның ұянданып д арқалы қолданылуы тек сөз басында ғана емес,
сөз ортасында да, қосымшаларда да ұшырасады. Мысалы: айдамынайтамын,
атдараттар, жібертдіжібертті, жігітдержігіттер, кетдімкеттім,
қалыбдыкалыпты, қосдағынқостағын, ісдеуістеу т.б. Сөз ортасындағы т-ның
ұяндануын үндестік заңы сақталмайтын парсы және басқа да түркі тілдерінің
әсерінен екенін аңғаруға болады.
Т-ның сөз басында ұяндануы қазақ тілінің басқа говорларында, әрі
кейбір түркі тілдерінде, әсіресе оғыз тобына жататын тілдерде ұшырайтыны
зерттеулерден белгілі. Ж-Досқараев осы құбылысты оғыз тілі тайпаларының
қазақ жерінде араласуынан қалған қалдық деп есептейді1. Бұл пікірді
С.Омарбеков те қолдайды2 .
Ң-Н: Үнді ң дыбысы айтылатын кейбір сөздерде н дыбысы жұмсалады. Ол
өзгешеліктер ілік септік тұлғасындағы -Дың, -дің қосымшаларының -дін болып
өндеуөндеу, сіздінсіздің, жіктік жалғауының екінші жағының -сың, -сің
қосымшаларының -сын, -сін білерсінбілерсің, айтарсынайтарсың болып
айтылуынан және кейбір сөздерде өленөлең, денгейдеңгей, ертенертең,
сергардансергелдең, шарлатынызшарлатыңыз ң айтылатын орындарда н
дыбысының қолданылуынан анық байқаймыз. Бұл құбылыс қазақ тілінің оңтүстік
говорлар тобына тән құбылыс.
М-П: Зерттеліп отырған говорда әдеби тілде м дыбысы айтылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеуге негіз болып отырған нысан -1917-1930 жылдары Ауған мен
Иранға ауа көшіп, сол жерді сексен жылға жуық мекен етіп, 1993 жыддан
бастап туған Отаны Қазақстанға кайта көшіп келе бастаған қазақ
диаспорасының тіл ерекшелігі. Ауғанстанға алғаш көшіп барғандар орта жүз
арғын, қоңырат, одан соң кіші жүз адай, табын, кете, шөмекей ру-тайпалары.
Олар Ауғанстанның Мазаршөріп, Имамсайып, Бағлан, Құндыз қалалары мен
өлкелерінде тұрып, малшылық, егіншілік, сауда ісі, етікшілік, құрылыс
жұмыстары сияқгы кәсіптермен шұғылданған.
1979 жылғы Кеңес әскерлерінің Ауғанстанға басып кіру оқиғасы ондағы
қазақ диаспорасын тағдыр тәлкегіне ұшыратып, Түркия, Пәкістан, Иран, Араб
елдеріне кашып кетуге мәжбүр еткен. Ауған қазақтарының жалпы саны 1500
үйдей. 1993 жылы олардың 850 отбасы Ираннан, 350 отбасы Түркиядан
Н.Назарбаевтың тікелей басшылығымен Кязақстанға алдырылды, ал 200-дей
отбасы Ауғанстанда қалып қойды.
Ауғанстаннан Отанына оралған 1200 үйден астам қазақ диаспорасы қазір
Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент, Түркістан, Жетісай, Сарыағаш қалалары
мен елді мекендерінде, Қызылорда,Жамбыл, Алматы облыстарында тұрып жатыр.
Иран казақтары деп 1917-1930 жылдары Маңғыстау түбегінен тікелей
Иранға өткен қазақтарды айтамыз. Бұлар қазір Иранның Гүмбед, Горган,
Бендертүркімен қалаларын мекендейді. Ирандық қазақ диаспорасының 1060
үйдейі әлі Иранда, 140 үйі Ақтау қаласына көшіп келген, Түрашбек деген 1
ирани қазақ Жамбыл облысында тұрады.
Ауғандық қазақтарда кейбір ахундары (модда) болмаса, арнайы білім
алған мамандары некен-саяқ, ирандық қазақ диаспорасында оқыған, мемлекет
ісіне араласқан мамандар молдау.
Ауғ., Ир. қазақтарында құда түсу, үйлену, қыз ұзатуға байланысты салт-
дәстүрлер, әдет-ғүрыптар сақталған.
Ауған қазақтары пуштулармен, төжіктермен, парсылармсм, өзбектермен,
түркімендермен бірге өмір сүріп келген болса, Ирандағы қазақ диаспорасы
парсылармен, түркімендермен тығыз қарым-қатынаста болған. Соның нәтижесінде
бұл өлке қазақтары біраз тілдік этнографиялық ерекшеліктерге ие болған.
"Фонетикалық ерекшеліктер" атты I тарауда Ауғ., Ир. қазақтары
тіліндегі дыбыстық ерекшеліктер қазақтың әдеби тілімен, 6; им говорлармен
және осы говорды қоршап отырған басқа тілдердің материалдарымен салыстыра
қарастырылды.
Осыған сай бұл тарау дауысты, дауыссыз дыбыстарға байланысты
фонетикалық ерекшеліктер деген екі бөлімнен тұрады.
Зерттеліп отырған диаспора тілінің дыбыстық ерекшеліктерін сөз
еткенде, мына жағдайлар ескерілді. Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі дыбыс
алмасулары қазақ тілінің басқа говорларында да ұшырайтын осы құбылыстың
жүйелі түрде кездесуі мен қамтитын сөздер аумағының мол не аздығына қарай
ерекшеленіп тұрады. Осы жерде сөздің басында, ортасында және соңында жүйелі
түрде келуімен байланысты ерекшелік ызың ш орнына аффрикат н дыбысының
қолданылуынан байқалады Ал, бұдан басқа кейбір дыбыс алмасулары өзінің
қамтитын сөздің молдығымен ерекшеленеді. Оған мысал ретінде жуан а орнына
дыбысының басқа говорларға қарағанда диаспора тілінде жиірек қолданылуын
айтуға болады. Сондай-ақ қазақ тілінің басқа өнерінде кездесе бермейтін,
Ауғ., Ир. қазақтары тіліне ғана тән дыбыстық құбылысқа 1)сөз басындағы
дауысты дыбыстардың созылыңкылығын 2) е,о,ө дыбыстарының ие,уо,уө түрінде
крлданылуын, 3) сингармонизм заңының сақталмауын жатқызуға болады.
А - Ә: Жуан а дыбысының орнына жіңішке е-нің қолданылуы зерттеліп отырған
диаспора тілінде жиірек кездеседі әрі ол көптеген сөздерді қамтиды. Мысалы:
әмәламал' , әптеапта, әреара, жәнбір, кәтеқате, кәжетқажет,
нәсиетнасихат, төлөпталап, біләйбылай, жіләужылау, тәмәмдаутамамдау,
зіндәнзындан, чәншушаншу, чәрвашаруа т.б. Ауғ., Ир. қазақтары тілінде
жуан айтылатын сөздердің жіңішкеріп айтылуы басым. Осы жағынан алғанда бұл
құбылыстың қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобымен ортақ жағдайы
Осының керісінше, ә орнына бір топ сөздерде жуан а қодданылады: адатәдет,
аяләйел, а:ламәлем, акеәке, адетәдет, аулиеәулие, барыбәрі,
дастүрдәстүр, даражадәреже, жанажәне, уадауәде, саламсәлем,
азизәзіз, т.б. Бұл құбылыс көбінесе араб, иран, пушту тілдерін енген
сөздерде кездеседі. Осыған қарағанда бұл құбылыс тілдік
ортаның әсеріне жатса керек.
А-Е: Ауғ., Ир. қазақтары тілінде кездесетін дыбыстық ерекшеліктердің
бірі - езу дауыстылардың алмасуы. Әдеби тілде а дауысты дыбысы қолданылатын
бір топ сөздердің орнына говорда е жұмсалады: жезажаза, женазежаназа,
қадемқадам, осындейосыңдай хаберхабар, мақшермахшар, шаһершаһар,
ХадишеХадиша т.б. Бұл құбылыстың да зерттеліп отырған өңірде қамтитын
сөздерінің саны мол. Осы өзгешелікті де көрші тілдердің әсерінен туған
деп санауға болады. Өйткені диссертацияда келтірілген сөздердің
айтылуы парсы, түрікмен, өзбек тілдерімен бірдей, ұқсас болып келеді.
А-Ы: Әдеби тілдегі ашық а дыбысы орнына кейбір сөздерде қысаң ы
қолданылады: майдынмайдан, турытура, ықпылықпал, ЧынхайШанхай т.б.
Е-Ә, Ә-Е: Қазақ тілі говорларында е,ә езулік дыбыстарының алмасуы
Ауғ., Ир. қазақтары тілінде де байқалады. Әдеби тідегі е- мен айтылатын
кейбір сөздер орнына говорда ә дауысты дыбысы қолданылады: әгәрегер,
әсәләсел, бәндебенде, дәртдерт, шәкәршекер, пәрмәнпәрмен,
кәруанкеруен, кәмәркемер, зәрігәрзергер, сәбәпсебеп, уәдәуәде,
шілдәшілде, нәкенеке, рәхмәтрахмет т.б.
Кейде, керісінше, в дыбысы қолданылатын біраз сөздерде е дыбысы
қолданылады: белкімбәлкім, деулетдәулет, дептердәптер, ене-мінеәне-
міне, емірөмір, еңгімеәңгіме, епендіәпенді, меселенмәселен,
нерсенәрсе, телім-тербиетәлім-тәрбие, жан тесілімтәсілім т.б.
Бұл дыбыстардың алмасуы батыс говорлар тобындағы Түркменстан,
Маңғыстау қазақтары тілінде ұшырағанмен, олар сан жағынан екі - үш сөз
төңірегінде ғана кездесіп, басқа сөздерді қамтымайды. Сөз болып отырған
ерекшелік те өзбек, түрік, түрікмен тілдерінің әсерінен пайда болған.
Е-І: Әдеби тілде ашық е дыбысы айтылатын біраз сөздерде диаспора
тілінде қысаң і дыбысы қодданылады. Мысалы: кілкел, сәскісәске, сінсен,
ісімесім, ішкімешкім т.б.
А,Ө-Е: Бұл құбылыс казақ тілінің басқа говорларында кездеспейтін тек
осы өңірге тән өзгешелік болып саналады. Әдеби тілде сөз соңында А,()
дыбысы айтылатын жерде, Ауғ., Ир. қазақтар тіліндегі жіңішке е дыбысы
жұмсалады: ТүркиеТүркиа, МарзиеМарзиә, МариеМариә, РабиеРабио,
қадиеқадиа, дариедариа т.б. Түрік тілінде бұл сөздер Түркис, Марзис,
Марие, Рабие, қание, дарие түрінде айтылып, сөз соңында е қолданылады.
І,Ы-И: Әдеби тіддегі қысаң ы,і дыбыстыларының орнына Ауғ.,Ир.
қазақтары тілінде и дыбысы қолданылады: бизбіз,
бирбір,
икинчіекінші, учинші-үшінші, инисіінісі, тендиктендік, тилдітілді,
жилжыл, минамына, миңмың т.б. Бұл құбылыс та өзбек тілінің әсерінен
туған.
Бұдан басқа да санаулы сөздерде ы-о (ЖамболЖамбыл, сосонсосын), о-ү
(сұрпасорпа, сұнысоны), ө-ү (сүзсөз, күзекөзе, үгейөгей) дыбыстарының
алмасуы байқалады.
Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі дауысты дыбыстарға байланысты басқа
говорлардан ерекшелендіріп тұратын, бөліп айтуға тұрарлық құбылыс ретінде
мыналарды атауға болады:
Зерттеліп отырған қазақтар тілінде үндестік заңының сақталмай, әсіресе
а-е, е-а дауыстыларының алмасуы түрінде бұзылуы айқын байқалады. Мысалы:
агерегер, ажелажал, арасындеарасында, байлеубайлау,
берарбарар, дукандүкен, дуниадүние, жарейсыңдержарайсындар,
көруанкеруен, қандейқандай, қанчеқанша, қапесқапас, салдесәлде,
селамсәлем, сондейсондай. Бұл ерекшелік өзін қоршаған араб, парсы, пушту
және өзбек, түрікмен тілдерінің әсерінен туған кұбылыс.
Диаспора қазақгарының тіліндегі тағы бір өзгешелік - е,о,ө
дауыстыларының сөз басыңда ие, уо, уө дифтонг түрінде айтылуы. Мысалы:
иегдеегде, иегеуегеу, иетет, иерер, иесес; уойой, уолол, уорор,
уотот; уөзөз, уөкпеөкпе, уөлеңөлең, уөмірөмір, уөңөң т.б.
НА.Баскаков1 е дауысты дыбысының дифтонг түрінде айтылуы қарақалпақ тілін
басқа түркі тілдерінен бөліп тұратын басты ерекшеліктің бірі деп санайды.
Осы жағын ескерсек, батыс өңіріндегі өрі Ауғ., Ир қазақтары тіліндегі
дифтонг дыбысы қолданылатын өзгешелік қарақалпақ тілінің әсерінен туған деп
айтуға болады.
Бөліп айтуға тұрарлық таш бір ерекшелік Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі
араб, парсы тектес сөздердің басындағы дауысты дыбыстардың созылыңқы
айтылуы. Мысалы: а:датәдет, а:ламөлем, ка:сіпкәсіп, ка:декәде,
те:жіктәжік, не:рсенәрсс, бо:сібағасы, ро:атрахат т.б. Бұл құбылыс та
тілдік ортаның (араб, парсы, ұрду, ауған) әсері.
Дауыссыз дыбыстарға байланысты фонетикалық ерекшеліктер:
Қазақ тілі говорларының фонетикалық жүйесінде кездесетін қатаң
дыбыстың ұянға (кғ, кг, пб, сш) және ызың дауыссызына, үнділердің
үндіге (нң), тіс дыбыстарына (зс), үндінің ұяңға (лд) алмасуы тәрізді
дыбыстық ерекшеліктер Ауғ., Ир. қазақтары тіліне тән құбылыс болып
саналады. Бірақ бұлардағы айырмашылық тек қолданылатын сөз санына (аз,көп)
ғана байланысты. Ол айырма осы құбылысты қамтитын сөздердің біреуінде мол,
екіншісінде аздығына байланысты.
Осы орайда зерттеу объектісінде мына сияқты (шч, қһ, х;х, бв, ув,
пф) дыбыс алмасулары жиі кездесуін айтқан жөн.
Ш-Ч: Әдеби тіддегі ызың ш дыбысымен айтылатын сөздердің диаспора
тілінде аффрикат ч-арқылы қолданылуы Ауғ., Ир. қазақтары тіліндегі басты
ерекшеліктерінің бірінен саналады. Бұл құбылыс, әсіресе, сөздің басыңда жиі
кездеседі. Сөз ортасында да, аяғында да айтылады. Мысалы: чарешара,
чәугімшәугім, чөнчушаншу, чиншын, чықшық, чепченшапшаң, ончаонша,
қанчіқанша, қиынчылыққиыншылық, чайшішайшы, һичеш т.б. Аффрикат ч
дыбысының пайда болуы, оның сапасы және қазақ говорларында таралу шегі
жайында Н.Сауранбаев, (Аманжолов, Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев, С.Омарбеков,
О.Нақысбеков, О.Нұрмағанбетов еңбектерінде жеткілікті түрде айтылған
құбылыстың бірі болса керек. Сөз басындағы, кейде сөз ортасында да қатаң к,
х; дауыссыздарыннның Ауғ., Ир. қазақтары тілінде ұянданып г,ғ дыбыстарына
айналуы байқалады: гедейкедей, гезкез, гереккерек, гессукесу,
геттікетті, гөзкөз, гөргенкөрген, гөпкөп, гөшкөш, гүнкүн, гүнәкүнә,
гімкім, гісікісі, асгерәскер т.б.; к-ғ дыбыстарының алмасуына: ғазқаз,
ғайратқайрат, ғалбырқалбыр, ғалдықалды, ғалжынқалжын, гатарқатар,
ғойсамқойсам, ғылышқылыш, жоғжоқ, сууғсуық, тамағтамақ, шындығшындық,
жаттанжатқан сияқты мысалдар жатады. Бұл құбылыс қазақ тілінің оңтүстік
говорларына кіретін ташкент, тәжік, шымкент говорларында және түрікменстан,
қарақалпақстан қазақтары тілінде ұшырайды. Ғылыми еңбектерде аталған
өзгешелік өзбек, түрікмен, қарақалпақ тілдерінің әсері деп танылып жүр.
Ауғ., Ир.қазақтары тіліндегі бұл ерекшелікті де осы тілдердің әсері деп
қарауға негіз бар.
С-Ш: Бір топ сөздерде с айтылатын жерлерде ш дыбысы колданылады:
ашханаасқана, ешекесек, кеуішкебіс, пашемаса, пашеханамасахана,
пышықмысық, шағырсағыр, шамалсамал, шорвасорпа т.б. Бұл дыбыстардың
алмасуы қарақалпақ, түрікмен қазақтары тілінде де ұхиырайды. Аталған
өзгешелік көрші өзбек, түркімен, қаракалпақ, қырғыз тілдерінің әсерінен деп
топшылауға болады. Оған дәлел ретіңде берілген мына кестеге назар
аударыңыз:
Казақ әдеби
А.И.қазақ-да Өзбек Қырғыз Қ.қалпақ Түрік тілінде
тілінде тілінде тілінде тілінде
шорва шурва шорпо сорпо чорва сорпа
шамал шамал шамал шамел шамал самал
ашхана ошхана ашхана асхана ашхана асхана
пешехана пашехана машехана пешехана пещехана масахана
ешек эшак эшек ешек эшек есек
Б-П: Сөз басыңда әдеби тілде ұяң б дыбысы айтылатын сөздерде диаспора
тілінде қатаң я қолданылады. Мысалы: пазарлықбазарлық, пәкібәкі,
песікбесік, пейшенбібейсенбі, полатболат, пөстекбөстек, пұқарабұқара,
пұтақбұтақ, палуанбалуан, тапатаба. Бұл құбылыс бірен- саран сөздердің
ортасыңда да кездеседі. Тапатаба, чүперекшүберек т.б. Аталған ерекшелік
өзбек, түрікмен, қарақалпақ тәрізді Орта Азия халықтарымен шектес
жерлеріндегі қазақтар тіліңде жиірек ұшырайды. Бұл келтірілген мысалдардың
айтылуы жағынан олар жоғарыда аталған тілдермен ұқсас келіп отырады. Әдеби
тілдегі б дыбысының орнына диаспора тілінде л-ның қолданылып, сөздің
қатаңданып айтылуын жоғарыдағы тілдердің әсері деп тануымызға болады.
Т-Д: Әдеби тілдегі сөз басында, кейде сөз ортасында қатаң т дыбысының
орнына Ауғ., Ир. қазақтары тілінде ұяң д дыбысы қолданылады. Мысалы:
дағытағы, дезектезек, дұзтұз, дүртұр, дұзутүзу, дудетутүтету,
дүтутүту жүн түгу, ықдиярықтияр.
Жоғарыда аталған құбылысқа керісінше әдеби тілдегі біраз сөздерде ұяң
д дыбысы орнына қатаң т дыбысы қолданылады: тайындайын, танедана,
тастарқандастархан, топдоп, төретдәрет т.б.
Қатаң т-ның ұянданып д арқалы қолданылуы тек сөз басында ғана емес,
сөз ортасында да, қосымшаларда да ұшырасады. Мысалы: айдамынайтамын,
атдараттар, жібертдіжібертті, жігітдержігіттер, кетдімкеттім,
қалыбдыкалыпты, қосдағынқостағын, ісдеуістеу т.б. Сөз ортасындағы т-ның
ұяндануын үндестік заңы сақталмайтын парсы және басқа да түркі тілдерінің
әсерінен екенін аңғаруға болады.
Т-ның сөз басында ұяндануы қазақ тілінің басқа говорларында, әрі
кейбір түркі тілдерінде, әсіресе оғыз тобына жататын тілдерде ұшырайтыны
зерттеулерден белгілі. Ж-Досқараев осы құбылысты оғыз тілі тайпаларының
қазақ жерінде араласуынан қалған қалдық деп есептейді1. Бұл пікірді
С.Омарбеков те қолдайды2 .
Ң-Н: Үнді ң дыбысы айтылатын кейбір сөздерде н дыбысы жұмсалады. Ол
өзгешеліктер ілік септік тұлғасындағы -Дың, -дің қосымшаларының -дін болып
өндеуөндеу, сіздінсіздің, жіктік жалғауының екінші жағының -сың, -сің
қосымшаларының -сын, -сін білерсінбілерсің, айтарсынайтарсың болып
айтылуынан және кейбір сөздерде өленөлең, денгейдеңгей, ертенертең,
сергардансергелдең, шарлатынызшарлатыңыз ң айтылатын орындарда н
дыбысының қолданылуынан анық байқаймыз. Бұл құбылыс қазақ тілінің оңтүстік
говорлар тобына тән құбылыс.
М-П: Зерттеліп отырған говорда әдеби тілде м дыбысы айтылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz