Балалар мен ересектердің құндылықтар өзгерісін психологиялық талдау

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
УДК 159.9 (043.3)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
АМАНГАЛИЕВА ТАҢШОЛПАН АЛТЫНБЕКҚЫЗЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР МЕН ЕРЕСЕКТЕРДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Психология ғылымдарының магистрі академиялық
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
дәрежесіне үміткерлік
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мамандық: 7М03104 - ПСИХОЛОГИЯ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ОРАЛ - 2021
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Педагогика және психология
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
каф. меңгерушісі,
педагогика ғылымдарының магистрі,
аға оқытушы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кулдашева Н.Ө. ___________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
_______ ___________2021 ж
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Магистрлік диссертация
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР МЕН ЕРЕСЕКТЕРДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мамандық: 7М03104 - ПСИХОЛОГИЯ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Магистрант ______________ Амангалиева Т.А.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
доктор PhD,аға оқытушы _____________ Кажимова К.Р.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ОРАЛ -2021
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МAЗМҰНЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарын зерттеу мәселесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Құндылықтардың теориялық және әдіснамалық аспектілері ... ... ... 10
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Жеке тұлғалық құндылықтар және тұлғалық бағдар дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.3 Балалар мен ересектердің құндылық бағдарлары: түсінігі, мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2 Балалар мен ересектердің құндылықтар өзгерісін психологиялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.1 Зерттеуді ұйымдастырудың әдістері мен әдістемелері ... ... ... ... ... .37
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2 Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгеріс динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..46
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.3 Зерттеу экспериментінің нәтижeлepi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..70
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі заман өзінің жаңартпашылдық өзгерістері мен әлеуметтік, экономикалық жаһандану жағдайында тұлғаның дамуы мен құндылықтар жүйесінің өзгеруіне әкеліп соғып отыр. Жаңа қоғамдық-экономикалық жағдайдағы құндылықтар мен жастардың өзіндік сезімінің қалыптасуы жəне қоғамның дамуындағы жаңа тенденциялары мен өмірдің барлық жақтары күннен күнге сапалы өзгерістерге ұшырап отыр. Адамның əлеуметтік ортаға қатынас жүйесінің негізгі элементі құндылықтарды бағалау болып табылады. Құндылықтар адамдардың əлеуметтік өзара əрекеттестігін, олардың қызығушылықтарының келісуі мен күресуі жəне адамның мінез-құлқы мен тұлғаның əлеуметтік өмірінің стратегиясын реттеп отырады. Қазіргі қоғамға өзіндік құндылықтық көзқарасы қалыптасқан, тұлғалық мәдениеттің жоғары деңгейіне ие жастардың тұрақты қатарының қажеттілігі артуда. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдеде бекітілген Бiлiм туралы Заңында: Оқу орындарында белсендi азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өмiрiне қатысуы және жеке адамның өз құқықтары мен мiндеттерiне саналы көзқарасын қалыптастыру қажет - деп талап қойғанын байқаймыз [1]. Бұдан біздер республикамыздың мүдірмей алға қарай дамуы үшін өмірлік құндылықтары түзу қалыптасқан адамдар тобын құру қажет екенін көреміз. Қоғамның өркендеп даму барысында болып жатқан өзгерістерге байланысты болашақ мемлекетіміздің дамуына ат салысатын құндылықты бағалай білетін, өмірге оң көзқарастары қалыптасқан, өзекті мәселені шешуде ұшқыр ойлы, ізденімпаз, білімі мен біліктерін өмірдің өзгермелі жағдайына қарай оңтайлы пайдалана алатын танымдық дербестігі жоғары деңгейдегі тұлға тәрбиелеу мәселесі еліміздегі білім беру саласын дамытуға арналған нормативтік құқықтық-құжаттар болып саналатын Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, Қазақстан Республикасы жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында (жоғары кәсіби білім беру), Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа Жолдауында көрсетілген болатын [2,3,4]. Осыған орай жеке тұлға өз кезегінде елді дамытуы үшін қажетті құндылықтарды ажырата алуы тиіс деп есептейміз. Құндылық мәселесінің әртүрлі аспектілері отандық және шетел зерттеулерінде кеңнен қарастырылғандығын көруге болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл тұрғыда әлемдік және отандық зерттеулерде (Н.И Аркаева, Т.А. Баранова, В.П. Бездухов, О.В.Бубновская, М. Волобуев, Л.П. Илларионова т.б.) [5-9] қазіргі жаңа ғасырға жаңа ұрпақ бойында құндылықтардың өзгерісін зерттеу мәселесі маңызды екендігі көрсетілген. Соның ішінде қазіргі жастар мен қоғамдық ағартушылардың бойында жалпы адамзаттық құндылықтары жоғары дамыған өз Отанына берілген тұлғалардың жетіспеушілігі артуда. Қазіргі жастар мен ересек топтардың бойында тұлғалық сапалы құндылықтардың өзгерісі орын алып отырғандығын соның ішінде жеке тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру мәселесі философияда (В. П, Алексеев, П.Барковский, В.Н.Белов, В. А. Канке, И.А. Гобозов т.б.)[11-15] әлеуметтануда (Авраамова, Е.М., Шабунова А.А., Логинов Д.М., Андреенкова А.В., Абишева А.К., Багдасарьян Н.Г., Кансузян Л.В., Немцов А.А. Логинов Д.М. Андреенкова А.В., Багдасарьян Н.Г., Кансузян Л.В., Немцов А.А. т.б) [16-19] психологияда (Алексеева В.Г. Ананьев Б.Г. Анисимов С.Ф. Арутюнян Л.А. Багаева И. Д. Леонтьев Д.А. Яковлев Е.В., Яковлева Н.О. Яницкий М.С. Божович Л. И., Абульханова-Славская К. А., Авдуевская Е.П. Агеев В.С. Адлер А. Анастази А. Андреева Г.М. Архангельский Л.М. Беккер Г. Божович Л.И. Братусь Б.С. Буренина СЮ.т.б.),[20-40] ал педагогикада қарастырылған (Бордовская Н. В. ,Безрукова В.С., РеанА.А., Г.Тараева. Трайнев, И.В.
Фельдштейн, Д.И. Френе, С.Харламов, И. Ф. Седова, т.б.) [41-47] еңбектерді атап өтуге болады. Құндылық өзгерісі мәселесінің әртүрлі аспектілері: жеке тұлғаның кұндылық бағдарының өзгеруінің бірқатар, теориялық-практикалық негізі (Абрамова Г.С. Волков, Ю.Г., Соколов А.В., Щербакова М.А.)[48-50]; тұлға бойындағы құндылық өзгерістері жас ерекшелігіне орай (Гамезо М.В., Герасимова В.С., Горелова Г.Г., Орлова Л.М.)[51]; жастардың құндылық бағдарының өзгерісін әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан зерттеу (Ильин Е.П. А. Маслоу.) қарастырған[52,53]. Сонымен бірге құндылықтар өзгерісі ерте заманнан бастап қоғамдық формацияның өзгерісіне орай ауысып отыратындығы өз тарихымызда ойшыл ғұламаларымыз ерте кезден-ақ жеке тұлғаның құндылықтарға бағдарлануын зерттеп оның білімге, өнерге, ата дәстүрге бағытталуы деп зерттеп жете көңіл бөлген Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, Қ.А. Йассауи, Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердіұлы, А. Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаевтар[54-64] өз еңбектерінде құнды ой пікірлерін қалдырып кеткен. Құндылыққа бағдарлау негіздері және отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелері Агапов В.С. Сафонов С.В., Разумова А.М.,[65-67] рухани құндылықтардың әлеуметтік-философиялық негізі Абдирайымова Г. С.[68] және Қазақстан Респуликасының тұнғыш Елбасы Жолдауында Қазақстандық жол -2050, жастардың құндылық бағдарының əлеуметтік тұрғыдан өзгерісі еңбектерінде қарастырған[69]. Үнемі өзгеріп жаңадан қалыптасқан құндылықтар жиынтығы тұлға тұрақтылығын, қажеттер мен қызығулар бағдарында көрінген əрекет-қылық жəне іс-əрекет типтерінің өзара байланыса, ұштасуын қамтамасыз етеді. Осыдан, құндылықтар өзгерісі тұлға бойындағы мотивтеріне себепші, реттеуші маңызды фактор ретінде іске қосылады. Бұл еңбектерде құндылықтар өзгерісінің негізгі мазмұны - адамның саяси, философиялық (дүниетанымдық), адамгершілік наным-сенімдері, терең əрі тұрақты бейімділіктері, əрекет, мінез принциптеріне орай деп сипатталып берілген. Сонымен бірге қазіргі жастардың құндылықтар бағдары жүйесі өзгерісінің алғышартының реттеуші функциясы туралы Цютина А.Э.,[70] жасөспірімдік шақта өмірдің мəн мағынасы туралы сұрақтар В.Франклдың зерттеулерінде, Здравомыслов А.Г.[71] зерттеуі бойынша жасөспірімдік кезде құндылықтардың өзгерісі тиісті құбылыс бұл өмірлік жоспарды құру, тұлғалық мақсаттары мен мотивтер иерархиясын құрастыру, құндылықтардың тұрақталуы мәселеріне орай деп белгілесе, Р.З. Салиев құндылық өзгерісін: адам өмірін реттейтін сатылар ретіндегі нормаларға сәйкестендірсе[72], Л.С. Выготский, Ж. Пиаже еңбектерінде жасөспірімдердің құндылықтар өзгерісінің даму сатылары, жалпы индивидуалды даму мен жас кезеңдеріндегі ерекшеліктеріне орай қарастырылса, Б.Ф. Ломов құндылықтар өзгерісін тұлға түсінігі мағынасын қарастыра отырып оның негізгі қасиеті құндылық бағыттылығының өзгерісінде деп, ал С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, Б.Г. Ананьев, Д.Н. Узнадзе [73-75] жəне тағы басқалардың еңбектерінде құндылық өзгерісін бұл тұлғаның жүйелі қалыптастыру қасиеті ретінде қарастыру қажет дей келе бұл өзгеріс тұлғаның барлық психологиялық қалыптасуын анықтайды деп атап өткен. В.П. Тугаринов[76] тұлға бойындағы құндылық өзгерісін құндылықты бағыт түсінігіне сай сипаттап кез келген құндылықтың тұлғаға бағытталғанын анықтаған болатын. В.Н. Мясищев құндылықтың өзгерісі тұлға бойында белгілі бір мəні бар заттық əлемге деген қарым-қатынас жиынтығы деп анықтайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі қоғам жоғары интеллектуалды және коммуникативтік қабілетке ие,
нарықтық бәсекеде өзіндік ұстанымы жоғары, өзгерістерді қабылдауға бейім, өмірдің мәнін түсініп, құнды көзқарастарды анықтай алатын құндылықтарды нақты белгілейтін азаматтарға мұқтаж. Үнемі өзгеріп жаңалықтарға толы өмірде қоғамға өзгерістегі құндылықтарды қабылдауға сезінуге қабілетті, қарым -қатынасқа бейім жастар қажет. Дегенмен қазіргі заманауи жағдайында жастар өмірдегі өзгермелі құндылықтар ішінен дұрыс тұлға бойына қажетті құндылықтарды таңдау мәселелердің шешімін табуда өзіне жауапкершілік алып, бастама жасауда белсенділік көрсете алмай жатады, сондықтан білім беру ісі жас ұрпақтың біліктілігін қалыптастырып қана қоймай, олардың бойында жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүруге, қызмет жасаудағы тұлғалық
құндылықтарды анықтап, дамыту шараларын да іске асыруды ойластыруы қажет. Осы мәселелерді шешуде психолог маманның кәсіби
қызметінің алдындағы маңызды мәселе жастар бойындағы құндылықтарды анықтау арқылы қазіргі қоғамда қандай құндылықтардың орын алып отырғандығын зерттеу маңызды мәселеге айналып отыр. Еліміздің
әлеуметтік, экономикалық қарыштап дамуында саяси өмірінің тұрақтылығын сақтауда, көпұлтты еліміздің толеранттылығын қалыптастыруға негіз болатын мемлекетіміздің болашағы балалар мен ересектердің құндылық өзгерісін зерттеу мәселесі маңызды. Осыған орай зерттеу тақырыбын Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгерістер деп таңдап алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерісін зерттеуді теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттен тексеру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нысаны: Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгеріс процесі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің пәні: Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгерістер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерісінің мәні мен мазмұны нақтыланса: онда жас ерекшеліктеріне орай тұлғаның ішкі құндылықтарының дамуындағы өзгерістер (қажеттілік, қызығушылық, жеке тұлға көзқарастары мен әлеуметтік жанұя, оқу-еңбек, жастар субкультурасындағы құндылық өзгерістерді анықтауға мүмкіндік туады, себебі балалық шақтан ересек кезеңге өту уақытындағы құндылықтардың өзгерісі анықталынады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу міндеттері:
1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерісінің теориялық негіздерін айқындау;
2. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен ересектердің құндылықтар өзгерістерінің психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
3. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалық шақтан ересек кезеңіне өту барысындағы құндылықтар құрлымының жалпы өзгерістерін зерттеу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Жас ерекшеліктеріне орай құндылықтар өзгерісінің психологиялық тәжірибелік ұсынысын жасақтау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жeтeкшi идeя: Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерісін анықтау диагностикасы қaмтaмacыз eтiлiп, ұлттық тұлғa қaлыптacтыpyда ұсыныс жасауды көздeйдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: Л. С. Выготскийдің психологиялық жасы туралы мәдени-тарихи Тұжырымдаманың теориялық ережелері, Д. Б. Элькониннің еңбектеріндегі жас құрылымына қарай көзқарастың даму теориясы мен В. Г. Ананьев, А. А. Бодалев, Л. И. Божович және т. б.идеясы алынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зepттey көздepi: Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Бiлiм тypaлы Зaңы, Қaзaқcтaн Pecпyбликacындa бiлiм бepyдi дaмытyдың 2011-2020 жылдapғa apнaлғaн Мeмлeкeттiк бaғдapлaмacы, зepттey пpoблeмacынa қaтыcты филocoфтapдың, пcиxoлoгтapдың, пeдaгoгтapдың, әдicкepлepдiң eңбeктepi, бiлiм бepy мәceлeciнe apнaлғaн pecми құжaттap, aлдыңғы қaтapлы әлеуметану, психолог мамандардың ic-тәжipибeci.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбының мәселесі бойынша ғылыми,психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге, зерттеліп отырған мәселеге қатысты диссертациялық жұмыстармен теориялық жұмыс жасау барысында: Эксперименталдық, психо-диагностикалық тест, анкета, сұрау, социометрия, интервью және әңгімелеу, ғылыми мәліметтерді математикалық және логикалық түрде эмперикалық тәсілімен өңдеу, талдау. әдістері; педагогикалық эксперимент жүргізуге байланысты: бақылау, сауалнама, әңгіме, диагностикалық әдістер; зерттеу нәтижелерін қорытындылау барысында салыстыру, қорыту аналитикалық әдістері; эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- зерттеу нәтижелерін қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерістеріне бағытталған нақты әзірлемелер нәтижесі болашақта жүргізілетін психологиялық ғылыми зерттеулерді жүргізу
тәжірибелерінде пайдалануға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгерістер туралы ұсыныстар жacaлынды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгерістердің орын алу ерекшеліктері теориялық тұрғыда зерттелінді .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгерістерін диaгнocтикaлay әдicтeмeci жacaлды.
Зерттеу нәтижeлepiнiң дәлeлдiлiгi мeн нeгiздiлiгi: aвтopдың пeдaгoгикaлық зepттeyiнiң ғылыми нeгiзiмeн, зepттey тaқыpыбынa cәйкec өзapa бaйлaныcтaғы әдic-тәciлдepдiң нaқты қoлдaнылyымeн, экcпepимeнт бaғдapлaмacының пeдaгoгикaлық-психологиялық мaқcaтқa cәйкecтiлiгiмeн, бacтaпқы жәнe coңғы нәтижeлepдiң қopытылyымeн, oлapдың тиiмдiлiгiнiң білім беру мекемелерінің тұтac пeдaгoгикaлық пpoцeciндe және қоғамдағы ересектер көзқарастарын есепке алу мен тeкcepiлyiмeн қaмтaмacыз eтiлeдi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зepттey нәтижeлepiн cынaқтaн өткiзy жәнe eнгiзy экcпepимeнт жүpгiзy бapыcындa жүзeгe acты жәнe xaлықapaлық, aймaқтық ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдa бaяндaлды, бacылым көpгeн мaқaлaлapдa көpiнic тaпты
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын қағидалары:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерісінің теориялық негіздері айқындалды;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- балалар мен ересектердің құндылықтар өзгерістерінің психологиялық ерекшеліктері анықталды;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- балалық шақтан ересек кезеңіне өту барысындағы құндылықтар құрлымының жалпы өзгерістері зерттелді;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектер тобының жас ерекшелік -теріне орай құндылықтар өзгерісінің психологиялық тәжірибелік ұсынысы жасақталды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зepттeyдiң нeгiзгi бaзacы: М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, "М.Маметова атындағы №27 физика-математика бағытындағы мектеп-лицей" өткізілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеудің негізгі кезеңдері: зерттеу үш кезеңді қамтыды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші кезеңде (2018-2019 жж.) зерттеу мәселесі бойынша материалдар
жинақталды, философиялық, педагогикалық, психологиялық еңбектерге талдау жасалып, шетелдік және отандық тәжірибелер бойынша материалдар жүйеге келтірілді. Балалар мен ересектердің құндылықтарындағы өзгерістер туралы нормативтік құжаттар, құндылық мәселесенің зерттелу жайы анықталып, зерттеудің ғылыми аппараты нақтыланды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екінші кезеңде (2019-2020 ж.ж.) қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарының өзгерістерінің диагностикасы, тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстардың нәтижелері сараланып, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар мен нұсқаулар әзірленді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшінші кезеңде (2020 ж наурыз-мамыр айлары аралығында) диссертациялық жұмыстың материалдарының дайындалуы мен жариялануы жүзеге асты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы: зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары, теориялық және практикалық нәтижелері халықаралық
конференцияларда талқыланды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе бөлiмiндe зepттeyдiң көкeйкecтiлiгi, ғылыми aппapaты: мaқcaты, ныcaны, пәнi, мiндeттepi, ғылыми бoлжaмы, жeтeкшi идeяcы, әдicнaмaлық жәнe тeopиялық нeгiздepi, әдicтepi мeн нeгiзгi кeзeңдepi бepiлiп, ғылыми жaңaлығы мeн тeopиялық мaңыздылығы, пpaктикaлық мaңыздылығы жәнe қopғayғa ұcынылaтын қaғидaлap, зepттey нәтижeлepiнiң дәлeлдiлiгi мeн нeгiздiлiгi, тaлқылaнyы жәнe жүзeгe acыpылyы бaяндaлaды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылықтарын зерттеу мәселесінің теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлімінде құндылықтар ұғымының педагогикалық-психологиялық негіздері, психология ғылымындағы балалар мен ересектердің бойындағы құндылық өзгерісінің ерекшеліктері берілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі Қазақстандағы балалар мен ересектердің құндылық бағдарын эксперименталдық зерттеу жұмысы деп аталатын екінші бөлімінде балалар мен ересектердің бойындағы құндылықтар көрнісінің өзгерістерін анықтауда жүргізілетін зерттеу жолдары, әдістемесі, мазмұны мен құрылымы сипатталды. Арнайы тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижесі, көрсеткіштері қорытылды, тәжірибені іске асырудың тиімділігі негізделді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытындыда диссертациялық жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдамалар мен ұсыныстар берілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАЛАЛАР МЕН ЕРЕСЕКТЕРДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Құндылықтардың теориялық және әдіснамалық аспектілері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әр тарихи кезеңнің өзіндік құндылықтар жүйесі қалыптасып, оның өзегіне адам өмірінің мән-мазмұны, дүниеге деген көзқарасы алынатыны белгілі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құндылықтар туралы отандық және шетелдік оқыту теориясындағы, педагогика мен психологияда ізгіліктік дәстүрлер мен ой-пікірлер, бүгінгі тәрбиенің адамға бағытталған әлеуметтік - психологиялық қырларын қарастырудың маңызы артып келеді. Құндылық жалпы алғанда дүниетаным принципі десек, адам мүмкіншілігінің шексіз екендігін мойындау, өзін-өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік бостандығын және абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы мен оның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету- қоғамның түпкілікті мақсатына айналып отыр. Адамзат жинақтаған тәжірибені келесі ұрпаққа беру мақсатында сақтай отырып, оқытуды ізгілендіру үрдісінде негізгі бағдарды жеке тұлғаны жан-жақты дамуына әсер ететін құндылықтық көзқарасын арттыруға, ішкі рухани қуатын қалыптастыруға баса назар аударылуда. Құндылықтар мәселесімен акспологиялық құндылық, философиялық кұндылық, социология, әлеумет, жалпы психология, философия, мәдениет антропологиясы, педагогикалық психология айналысады. Құндылық - бұл обьектінің жағымды және жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым. Құндылық ұғымы алғаш рет XIX ғасырдың ортасында пайда болған. Оған алғаш рет философиялық тұрғыдан Р.Ротце мен Г.Коген анықтама берген. Ежелгі философтардың пікірінше, құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын және табиғи, қоғамдық құбылыстар, адамның іс-әрекетін бағалауда пайдаланатын сұлулық, қайырымдылық, мейрімділік, сияқты этикалық, эстетикалық ұғымдар қолданылады[74]. Құндылық заттың, обьектінің адам үшін маңызды екенін айқындайды. Құндылық пәндік және субьективтік деген екі боліктен тұрады. Құндылық бағдар мәселесімен келесі ғылымдар айналысады: аксиологиялық құндылық, философиялық құндылық, әлеумет, жалпы психология, философия, мәдениет антропологиясы, педагогикалық психология. Құндылық бағыттары терминін алғаш рет АҚШ-қа қоныс аударған поляк шаруаларының өмірлік көзқарастарын зерттеу үшін XX-жылдары У Томас қолданған. Чикаго университетінің профессоры Америкалық әлеуметтік қоғам президенті құндылықты (1927) психолошиялық көзқарастан жекелеген топтардың ситуациялық байласы бар іс-әрекет ұстанымына көші болып сипатталады [75]. Құндылықтар адамзат пайда болған кезден бастап адам санасында үнемі өзгеріске еніп, дамып отырды десек те болады. Себебі құндылық адамның өзіне, қоршаған әлеуметтік ортаға бір-біріне деген қарым-қатынасы, өмір сүру салты, даму деңгейін бейнелейтін құрлымыдық элемент. Құндылықтың сапасы тұлғаның жан дүниесінің дамуы, сана сезімінің деңгейі білімділігі, өнерлілігі, ақылдылығы, мәдениеттілігі т.б. көптеген сапалары арқылы өлшенетін болса, құндылық адамның адами қасиеті, бір-біріне деген қайырымдылық көрсетуі, мейірімділік сезімі, іс-әрекеттегі адалдығы, әділдігі, өмір сүру салтындағы туыстық, достық қарым-қатынасымен бірігу идеясымен ерекшеленеді. Ғалым-педагогтар құндылықтың өзгерісін оқушының тәрбие құралын, даму және жас ерекшеліктеріне сәйкестігін анықтай отырып, қоршаған ортаның әлеуметтік ерекшелігін де ескерген. Ал құндылықтық қатынас әрқашан да субъектінің бойында белгілі бір эмоцияларды - қуану, сүйсіну, таңдану, табыну т.б. қамтып дүниетанымдық өзгерісімен қалыптасып келген. Оның ішінде ең жоғарғысы - қасиеттерге табыну бала кезден, ана сүтімен бірге, өзінің ана тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрыптары мен салт- дәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығып, кезеңге сай өзгеріске ұшырап дамып отырды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құндылықтар мәселесі қоғамның идеологиялық тұғырлары дискредитацияға ұшырап, мәдени дәстүрлері құнсызданған кезде, әрбір халық өзін мазалаған сансыз сұрақтың ең болмағанда бір бөлігіне жауап табу үшін өзінің өткен тарихы мен мәдениетіне бет бұрған кезде, тарихтың өтпелі, дағдарыстық кезеңдерінде өткір қойылып, өзгерістерге алып келіп отырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әдеби шолуларға сүйенсек құндылықтар жіктелуі әртүрлі: философиялық тұрғыдан витальды (өмір, денсаулық, игілік, экология және т.б.); әлеуметтік (әлеуметтік статус, жағдай, байлық, отбасы, тәуелсіздік және т.б.); діни (Құдай, сенім ғұрып, шіркеу және т.б.); моральдық (қайырымдылық, достық, сүйіспеншілік, парыз, адалдық, әділеттік және т.б.) эстетикалық (сұлулық, идеал, үйлесімділік, және т.б.); саяси (заңдылық, мемлекеттік, ата заң, азаматтық еркіндіктер және т.б.) Осылайша құндылықтар жалпы динамикамен сипатталатын мәдени реттеушіліктің қозғалмалы саласын білдіреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Педагогикалық сөздікте: құндылық адамның ішкі құқы, ізгілігі, адамдармен қарым-қатынасы, іс-әрекет кезіндегі көрсететін қайырымдылығы тұрақтылығы, мейірімділік жүйесі- делінген. Педагогикалық тұрғыдан рухани-адамгершілік құндылық тәрбие арқылы жүзеге асады. Негізінен рухани адамгершілік құндылықтар адам бойынан бастау алады. Себебі адам жаратылысы өмірге өзіне қарым-қатынасы, тұрмыс тіршілігі саналы іс-әрекеті мен сезімі арқылы өлшеніп сараланып отырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірақ осы құндылықтардың өмірдегі мәнін түсініп, талдап, саралап қабылдайтын бұл -адам санасы. Адам санасында бірінші құндылықты анықтау үшін белгілі бір себепке байланысты қажеттілік оянады, әрі қарай сол қажеттілікті қанағаттандыру жолында өз алдана мақсат қойып өзі үшін құндылық негізін анықтап алады. Негізгі рухани-адамгершілік құндылықтар бұл адам бойынан бастау алады десек те болады. Себебі рухани-адамгершілік құндылықтар адам жаратылысы, олардың өмірге қарым қатынасы, тұрмыс тіршілігі, санлы іс-әрекеті мен сезамі арқылы өлшеніп, сараланып отырады. Сондықтан ең жоғары құндылықтардың өзегі - бұл адами қасиеттер және адам екендігі қоғам дамуында әрдайым дәлелденіп келген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құндылық өзгерісін зерттеген уақытта құндылық түсінігін жоғарғы ғылыми деңгейде қарау керек деп білеміз. Құндылық ұғымының мазмұнынан ғалымдар С.Ф. Анисимов, А. Г. Здравомыслов, М. С. Каган, В. П. Тугаринов, В. А. Ядов және басқалар қоғамдық сананың барлық түрлерінің мынадай белгілерін айқындайды: маңыздылығы, пайдалылығы, қажеттілігі, анық мақсатқа ие болуы. В. Т. Тугаринов адамдар нені қастерлейді, соның барлығы құндылық деп анықтайды. Ол - зат, табиғат құбылыстары, қоғамдық үрдістер, адамның іс-әрекеттері, мәдени құбылыстары болуы мүмкін. Осыған орай адам ой-санасының өзгеріп толығып отыруы құндылықтың таңдалуына, осылай бұрынғы ол үшін құнды дүниенің негізі қазіргі уақыттағы құнды құбылыстың өз қажеттілігінен туындауына орай өзгеріске ұшырайтындығы дәлелденген.
А. Г. Здравомыслов құндылықтардың өзгерісін адамдардың рухани іс-әрекеті, рухани байлығы, жалпы айтқанда рухани мәдениетінің өзгеріске енуіне орай деп біледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен, ғылыми әдебиеттер сараптамасынан құндылықты философияда, социологияда, психологияда, педагогикада қолданатындығы анықталынды. Қажеттілік эталоны болып табылатын құндылықтың пайда болуы бірінші жағынан зат, құбылыс, олардың қасиеті; адам - қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру болса, екінші жағынан қоғам - адам, құбылыс, зат, талғам және таңдау болып табылады. М.Г. Казакинаның анықтамасы бойынша: құндылық - бұл сыртқы құбылыс (зат, құбылыс, іс-әрекет), сананың дәлелі (идеал, бейне, ғылыми концепция) құндылық - бұл, біз баға беретін объект. Міндетті түрде көтеретін келесі мәселе - бұл, құндылықтар жіктемесі. Оның қажеттілігі құндылықтың шекарасын анықтау болып табылады. Осыған сәйкес, әлеуметтанушылар құндылықты бөлудің нормасы мен рстіи қарастырады - құндылық - нормасы, құндылық - идеалы, құндылық -мақсаты, құндылық - көзі және т.б. орай адам қажеттілігін өтеу барысында адам санасында құндылықтың бейнеленуі үнемі өзгеріске ұшырып отыратындығы туралы ой қозғалған. Олай болса құндылықтың адам санасындағы өзгерісін анықтау үшін ең алдымен құндылық түрлерін және жітемесін топтастырып алуды жөн көрдік. Зерттеушілер В. Брожик, М. Рокич, А. Ядов құндылықты терминалды және құрал-жабдықты деп бөледі. Біріншісіне құндылық - мақсаты жатады. Екіншісіне құндылық - көзі жатады.
Терминалдық құндылық сапасына В. А. Ядов мыналарды жатқызады: шығармашылық махаббат, еркіндік, әдемілік, таным, ақыл-ой, жұмыс, достар, жанұя, белсенді өмір сүру, өз-өзіне сену, өзіндік қабілет, денсаулық, қоғамдық жауапкершілік, бейбітшілік. Құрал-жабдықтық құндылықтың сапасы көтеріңкі көңіл-күй, тапқырлық, тәрбиелік, шыдамдылық, шыншылдық, ой өрістің кеңдігі, жоғары талғам, бақылау, жауапкершілік, ұқыптылық, шешім қабылдаушылық, нақтылық, оның құралы болып табылады[76].
В.П. Тугаринов құндылықтың бірінші топтамасын белгілейді: өмір құндылығы (өмір, денсаулық, өмір қуанышы, адамдармен қарым-қатынас); мәдени құндылық, материалдық (техника, тұрғын үй, тамақ, киім); саяси -әлеуметтік (шыншылдық, бейбітшілік, әлем, қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, адамгершілік) және рухани құндылық (білім, ғылым, өнер) болып беледі[77]. С.Ф. Анисимов көзқарасы бойынша құндылық жіктемелерінің топтары: тұрмыстың жоғарғы құндылықтары - адам және адамзат; адамдардың материалдық өміріндегі құндылық; әлеуметтік құндылық; қоғамның рухани өміріндегі құндылық. Құндылықтың негізгі қызметінің аймағы экономикалық, биологиялық, эстетикалық, этикалық, саяси қажеттіліктерге ие болады.
Құндылық жіктемесінің топтарына қарай ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас пайда болды: құндылық - индивиді мән беретін психологиялық мінездеме құндылығы; құндылық - индивидінен тыс құндылықтың әлеуметтік маңызы.
Біздің ойымызша құндылық ұнемі өзгеріске ұшырып отыратын адамның қоғамға деген көзқарасы мен қарым-қатынасы, қоғамдық деңгейдегі құбылыс, ол қоғам мәдениеті мен жеке тұлғаның рухани байлығы, қоғамның жеке тұлғамен қарым-қатынасы т.б. Қорытындылай келе құндылық мәдениеттің, ғылымның, әдебиеттің, этиканың негізгі өзегі бола келіп, тұлға санасының толығып өсуіне орай өзгеріске ұшырап тұлға үшін жоғарғы құндылық деңгейін белгілейді: адамгершілікте - мейірімділік; танымда - шындық, этикада - эдемілік, құқық пен саясатта - шыншылдық көзқарастардың туындауы т.б. Сонымен педагогикалық құндылықты жеке тұлғаның дамуына, оның рухани қалыптасуындағы өзгерістері оқыту мен тәрбиеге байланысты деп қарастырамыз. Үнемі өзгеріске ұшырап отыратын педагогикалық құндылыққа мыналарды да жатқызуға болады: окушыны оқыту мен тәрбиелеудегі мақсат пен қорытындының идеалы; білім, қабілет пен дағдылар, оқу -тәрбие процесінде мақсатқа жетудің негізі; еңбектегі, адамгершіліктегі, саясаттағы тэрбиенің жеке басындағы қасиеті; дүниетаным мен сендіру жеке тұлғаның мінез құлқына байланысты туындайтын өзгерістер. Сонымен бірге құндылық ішкі дүниетанымға негізделе отырып, мынандай белгілермен құрылымдық, жеке тәжірибелік көңіл-күй жиынтығымен өзгеріске ұшырайтындығы анықталған. А. Г. Здравомыслов өзінің еңбегінде, барлық құндылық адам өмір сүрген ортасында жеке тұлғаның өзіне тән ой орталығының тұрақтылығы мен белгілі бір қабілет-қасиетімен қамтамасыз етіледі- дей келіп адам бойындағы құндылықтың өзгерісі жеке тұлғаның ішкі ой-өрісі мен қабілетінің дамуына орай екендігін сипаттайды. Құндылық өзгерісі әлеуметтік табиғаты өзінің құрамымен көрініс береді. Құндылықтың әлеуметтік табиғатын И. Кон былай деп түсіндіреді. Оның пікірі бойынша құндылықтар ... бір мезгілде әлеуметті және жеке болып табылады. Олардың әлеуметтік болу себебі: қоғамдық тәрбие, жедел даму және т.с.с. қоғамдық жүйелердің жағдайына негізделген құндылықтар жиынтығы, берілген қоғам мүшесіне тән әлеуметтік мінезге ие - дей келіп құндылық өзгерісін қоғамдағы тәрбие, жедел дамумен байланыстырады. Сонымен қатар олар жеке, себебі онда адамның өмірлік қайталанбас тәжірибесі, оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарының өзіндік ерекшеліктеріне негізделетіндігін айта келе адамзаттың бойындағы құндылықтар өзгерісі әр тұлғаның жеке тәжірибесіне тәуелді екендігін көрсетеді. Құндылықтар өзгерісінің әлеуметтік табиғаты оның өзін тұрақтандыру функциясында көрінеді. Затқа тікелей қызығушылық затқа құндылық қатынастың көрсеткіші болып табылмайды, себебі ол адам үшін бұл заттың маңыздылығымен байланысты емес, тек адаммен сыртқы қасиеттерімен ғана байланысты: жаңалығы, жоғарыда келтірілген ой тұжырымдарды жинақтай келе: адамның затқа деген құндылық қатынасы адамның жеке тұлға ретіндегі бағытын білдіреді, осы заттың өзі үшін жекелей мәніне сәйкес әрекет жасауға дайындығын білдіреді және объектіге қызығушылығы ол құндылық өзгерісіне әкеледі, ол өзгеріс бірлестік пен оны қажетсінуінің бірлігінде көрінеді. Ғалым-педагогтар, құндылықтың өзгерісін құндылық бұл оқушының тәрбие құралын, даму және жас ерекшеліктерін анықтай отырып, қоршаған ортаның әлеуметтік ерекшелігіне де тәуелді дамиды-деп сипаттайды. Адам ойындағы құндылықтар өзгерісі идеалдар, бағдарлық құндылықтар, өмірлік мақсаттар және өмір сүру нормалары арқылы көрініс табады, осыдан құндылық бағдары арқылы жеке түлғаның сапалық мінездемесінің түрлерін көрсетуге болады. Адам бойындағы құндылықтың көрніс табуы оның құндылық бағдарымен көрніс табады. Құндылық бағдарының сапалы мінездемссін анықтауға болады. Жағымды құндылық бағдары жағымды іс-әрекетті тудырады. Жағымсыз құндылық бағдары зиянды да қауіпті жағымсыз іс-әрскетке шақырады. Атақты кеңестік психолог К.К. Платоновтың айтуы бойынша жеке тұлғаның құндылықтық өзгерісі - жеке тұлғаның әлеуметтік тепе-теңдігінің мазмұны мен адам өмірінің эмоционалды дүниесімен де байланысты. К.К. Платонов құндылықты қарастыруда құндылықтық өзгеріс қарым-қатынасқа онымен қоса әлеуметтік құндылықтар құрылымына, оның ең негізгі факторы ретінде - өзара қарым-қатынаста жеке тұлғаның ойлауы, эмоционалды компоненттері, адамгершілік және нақты сөйлеу қабілеттерінде көрніс табады деп келтіреді [78]. В.А. Ядов бойынша құндылық бағдары жеке түлға қарым-қатынасының неғұрлым күрделі иерархиялық ұйымдасқан қүрылым компоненттерін көрсетеді. Құндылық өзгерісі психологиялық табиғаты қажетті қатынас, қызығушылық, бағытталу мотиві арқылы ашылады. Психологиялық әдебиеттерде құндылық тұлғалық-бағдарлаушы көзқарастардың жүйесі ретінде, әлемдік құрылымның өзіндік үлгідегі болмысы болып табылады. Ол адамға бағытталған кең түрдегі әлеуметтік бағдарлама сипатына ие бола алады, бірақ тәрбиелене алмайды. Сондықтан оның ізгіліктік бағытталуы негізінде ғана ортаның сапалық тәрбиеленуі жүзеге асады. Бұл тұрғыда құндылық адамдардың бір-біріне, қоғамға, табиғатқа, өзіне қарым-қатынасын бейнелейтін, тұлғалық қасиеттері кешенінің дамуын көрсететін сипаттама ретінде өзгеріске еніп, жаңаша белгіленіп қоршаған ортаға оның құндылық бағдары арқылы беріледі. Сол себепті ізгіліктік бағыттылық құндылықты оң жағынан өзгеріске ұшыратып құрылымдық мазмұнын анықтаушы басты әлемент болып саналады.
Екінші назар аударатын мәселе - жеке тұлғаның құндылық өзгерісін қалыптастыру гуманистік тәрбие жүйесінің бағыттаушы нәтижесі ретінде ізгіліктік ұмтылыстардың өзара әрекеттесуіне тәуелді болатынын, яғни жеке адам психикасының ерекшеліктерін ескеруді қажет ететінін көрсету.
Бұл пікірге психологиялық-педагогикалық зерттеулерден көптеген дәлелдемелер табуға болады. Жеке алып қарастыратын болсақ, Ресей психологы А.Н.Леонтьевтің "адам қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ, оның әлемге деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен өзара қарым-қатынаста болады" деген тұжырымын есепке алу қажет екенін байқаймыз. Қарым-қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына (бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қарым-қатынас) сәйкес адамның қоғамда дамуының қажетті және ерекше шартын құрайды. Материалдық және рухани мәдениет жүйесін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, "өз даралығының органдарына" айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен қарым-қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы түсе отырып өз даму жолында өзгеріске ұшырайды. Сондықтан құндылықтың тұлға санасындағы өзгерісі түрлі жас ерекшеліктеріндегі ізгілік тәрбиесінің, түрлеріне байланысты. Бұл тұрғыда құндылық бағдар қалыптастырудың мазмұны өзгереді. Жас және интеллектуалдық ерекшеліктеріне байланысты ізгіліктік ұмтылыстары бағытты және мақсатты болады, сондықтан олардың құндылық бағдар қалыптастыру нақты бағдарланған мазмұнға бейімделуі тиіс. Олай болса, құндылық бағдарды қалыптастыру арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процестерге және шарттарға тәуелді болатындығын дәлелдей келе, адам санасындағы құндылық өзгерісін сипаттайды. Өйткені, құндылықтар жүйесінің әртүрлі элементтері болып есептелетін жеке, топтық, кауымдастық, жалпы адамзаттық құндылықтар иерархиясы бүгінгі Қазақстан жағдайында белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік мәселе. Одан адамның жеке басының тұлғалық құндылығы жалпы адамзаттық құндылықпен сәйкес келіп жатса, онда әлеуметтік болмыста үйлесімді ахуал қалыптасар еді деген ой қалыптасады. Себебі, жалпы адамзаттық құндылықтар, шынайы діни құндылықтар сияқты (оларды дін атын жамылып адамдарды алалауға, бір-біріне қарама-қарсы қоюға шақырып жүрген іс-әрекеттермен шатастырмау қажет) адамдардың "Эгосына", өзімшілдігіне қызмет етпейді. Міне, құндылықтар теориясының классикалық түсініктерінде де жеке тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастыру онын рухани дамуының мазмұнына байланысты екендігі анықталып отыр. Олай болса, зерттеу жұмысымыздың міндеттерінің ең бастысы халқымыздың рухани кұндылықтарының мазмұнын анықтау болып табылады. Олардың ішінде қоғамдық формациялардың ауысу кезеңдеріне төтеп беретін бұлжымас, өзгермейтін құндылықтар болады. Сондықтан рухани кұндылықтарды - адамның шынайы болмысының нығаюына игілікті әсер ететін, оның тұлғалық өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын ақиқаттың түрлі құбылыстары деуге болады. Рухани кұндылықтардың материалды құндылықтардан айырмашылығы әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға көмектеседі, жалпы рухани үйлесімдікке қызмет етеді. Ол әлеуметтік дүниеден әділетсіздікті, үйлесімсіздікті күшпен емес, ыстық ықыласпен, жүрек жылуымен, нұрымен орнына келтіруге, түзеуге тырысады. Сондықтан оларды жалаң Зердемен, қарапайым логикамен түсіндіріп беру мүмкін емес болады. Бұл ойдың негізгі түптамыры Қазақстандағы халықтар арасындағы "өзара кірігу үрдісінің іргетасы ұлттық мемлекеттілік болып табылады", -деген тұжырымда жатыр. Әрине, енді ғана тәуелсіздігін алған ел үшін бұндай бағдардың тарихи-әлеуметтік қажеттілігі зор. Дегенмен де ұлттық кейпін, мазмұнмен қоғам дамуы. діннің өрістеуі шектелмейтіні де белгілі. Сондықтан ұлттық діл жалпыадамзаттық құндылықтардан сусындап, акиқаттың шынайы рухани дамуымен астасып жатса ғана үнемі жаңғырып отыратынына күмән келтіруге болмайды. Бұл орайда адамзат тарихында өздерінің қайталанбас ізін қалдырған ғұлама ойшылдардың рухани мұрасын зерттеу және олардың тәлімдік ойларын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану үлкен маңызы бар әрекет болып табылады. В.П.Тугаринов құндылықтардың екі тобын бөліп қарастырды:
- өмірдің құндылықтары - өмір, денсаулық, өмірдегі қуаныш, адамдармен қарым-қатынас, т.б..;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- мәдени құндылықтар - материалдық (техника, баспана, тамақ, киім, т.б.);
- әлеуметтік саяси (қоғамдық тәртіп, қоршаған әлем, қауіпсіздік, бостандық, еркіндік, адамгершілік);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- рухани құндылықтар (білім, ғылым, өнер).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлеуметанушылар құндылықтарды белгілі бір ереже немесе іс-әрекеттің реттегіші ретінде қарастырады. Бұдан басқа материалдық және рухани құндылықтар (В.Ломов), өзекті және потенциалды (В.Ломов, В.Г.Алексеева) құндылықтар топтамасы да кездеседі. Белгілі кеңес психологы В.Н.Мясищевтің (1960ж.) пікірі бойынша: Құндылық бағдар жеке тұлғаның рухани дамуының орталығы, жеке тұлғаның қоғамға, белгілі бір топқа, еңбекке, өзіне деген саналы қатынасы болып табылады. С.Л.Рубинштейн құндылық бағдардың әлеуметтік психологиялық негізі туралы өз теориясын ұсынды. Ол адамның қоршаған әлемге деген қатынасы, осы адамның қажетті заттар мен құбылысты, құндылықты жеке бөліп қарауына деген пікірді білдірді. Адам өмірдегі жағдай мен мағына мәселелерін қарастыра отырып, С.Л.Рубинштейн [79]адамның мінез - құлқын ретке келтіретін құндылықтардың қызметін ерекше атап көрсетті. С.Л.Рубинштейннің пікірінше, ішкі жағдайда болған өзгерістерді нәтижесінде белгілі бір құндылықтар өзекті, негізгі қажеттіліктерге айналады. Философиялық сөздікте (Мәскеу,1983ж.) құндылық бағдар ұғымына: Жеке тұлғаның өмірдегі тәжірбесінен жинақтаған ішкі жан дүниесінің маңызды элементі, адамның саяси, философиялық, адамгершілік сенімі мен құштарлығы, мінез-құлықтың адамгершілік қағидалары - деп анықтама берілген. Ал ғылыми әдебиеттерде құндылық ұғымына әртүрлі анақтамалар беріледі. Ғалымдардың бір тобы құндылық бағдарды адамның жалпы әлеуметтік бағыттылығы деп қарастырса, екінші бір тобы - құндылық бағдарды жеке тұлғаның әлеуметтік құндылықтарға деген субъективті қатынасы деп, ал үшінші тобы құндылық бағдар ұғымына психологиялық тұрғыдан түсініктемелер береді. Кейбір зерттеушілер құндылық түсінігін белгілі бір сапалы қасиеттердің жеке бөлініп шығуымен түсіндіреді. Құндылықтардың пайда болуы адамның қажеттілігін қанағаттандыратын іс-әрекетпен байланысты. Құндылық іс-әрекеттің мақсаты ретінде жүреді. Философия ғылымында құндылықты қоғамның тарихи құбылыс, субъект пен объектінің іс жүзінде өзара әрекеттесу кезеңі деп қарастырады. Адамгершілік құндылық - ол әлеуметтік маңызы бар адамгершілік құбылыс. Ол адам мен қоғамның даму идеяларының іске асуына мүмкіндік туғызушы. (Л.Д.Леутская).
Құндылықтың жеке тұлға бойында қалыптасуы күрделі құрылымдық элементті құрайды. Құндылықтар қажеттілікті қанағаттандыратын құрал есебінде жүреді. Құндылықтар адамның сезімін оятып, іс-әрекетінің себеп - салдарын анықтайды, соған байланысты әрекетті реттейді, оның іске асуына ықпал етеді. Сондықтан құндылық адам мен оның қажеттілігінің қоршаған орта мен арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.
Құндылықтардың әлеуметтік - адамгершіліктік маңызы туралы ой - пікірдің дамуы Қ.Б.Бержанов, Қ.Б.Жарықбаев, Е.Г.Михайлева, С.Ж.Пралиев, Б.А.Абдигази, М.Р.Кондубаева, Б.У.Сманов [82] тарихи-педагогикалық ой - пікірлерімен тығыз байланысты. Құндылықтар тек объективті, яғни шынайы ғана болады, ол адамға тәуелді емес, солай бола тұра, субъективті, өйткені ол адам санасында орын алады. Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге болады, соның нәтижесінде тұлға құндылық бағдарды игереді де, іс-әрекет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кесте 1. Құндылықтардың жіктелуі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы адамзаттық құндылықтар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоғары сапа деңгейіндегі құндылықтар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Рухани - адамгершілік имани құндылықтар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
-адам өмірі, бостандық, отбасы, қарым-қатынас, адам бақыты, ұрпақ жалғастыру, еңбек ету, табыс, ынтымақтастық, белсенділік, тәуесіздік
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
-адам конвенциясы, демократия, азаматтық қоғам, өркениет, әлеуметтік мәдениет т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
-мәдениет, саясат, әдебиет, Отан, Ана, Жер, дін, діл, ар-ождан, парыз, ерік, жігер, күш, махаббат, қайырымдылық, мейірімділік,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адамның құндылықтарды сезінуі - қоғамдық болмыстың айнасы болып табылатын қоғамдық сананың қалыптасуы үшін аса қажет. Құндылықтарды сезіну: құндылықтарға өз бетінше жасырын түрде ұмтылу, жеке идея, бір жүйеге келтірілген, ой санадан өткізілген құндылық қана адамның сол құндылықты меңгеруге деген қоздырғыш күшін тудырады.
Алайда, құндылық, оның маңыздылығы, жеке тұлғаны құндылықтарға бейімдеу, құндылықтың қалыптасуына әсер етуші фактор, олардың сипаттары туралы, әсіресе, біздің Қазақстандық педагогика, психология ғылымдарында жетік көңіл бөлінбеген. Құндылық бағдардың мәні мен құрылымы туралы нақты көзқарас жоқ. Жеке адамның өмірдегі орны оның іс-әрекеттері, сол әрекеттің адамның жасына, қоршаған ортасына қарай өзгеріске ұшырау себептері, оқу тәрбие жұмыстарын құндылықтарға негіздеп жүргізу, яғни оқушы жастарды құндылықтарға бейімдеу қоғамда өз орнын табу, экономикалық тұрғыдан еркін ойлау қабілетін қалыптастыру ісі жете зерттелмеген.
Дегенменде, құндылық бағдарды қалыптастыру проблемасын егжей-тегжей зерттеген жұмыстар қатарына Г.Қ. Нұрғалиеваның ғылыми жұмысы жатады. Бұл жұмыста құндылық өзгерісінің мазмұны, маңыздылығы зерттеліп, оған ғылыми- техникалық прогрестің, қоғамның әлеуметтік жағдайының, ортаның және тағы басқа жағдайлардың әсері ететіндігі қарастырылады. Соның ішінде қазіргі кезде тұлғаның құндылық бағдарын зерттеу маңызы артып отырғандығын айта келіп, оқушылардың құндылық бағдарына қоғамның өзгерісі әсер ететіндігін деп атап көрсетеді. Бірақ, автор мұнымен шектелмей оқушылардың құндылық бағдары интегралдық жеке тұлғалық қалыптасу, ал құндылықтар дамудың танымдық іс-әрекет және мотивация салаларының бірлігімен өзара үйлесімділігін сипаттайды деп, осыған байланысты өзінің моделін ұсынады. Автордың моделі оқушылардың құндылықтарын көре білудің негізгі өлшемдерін, құндылық өзгерісінің бірнеше процесінің кешенділігін, үздіксіздігін, жүйелілігін, интегралдық жеке тұлғалық қалыптасудың үлгісін көрсете отырып, кешенді түрде зерттеу жұмысын жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін белгілеу, тәрбие процесін басқарудың ережесі мен шарты болып табылатындығы сипатталған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу барысында құндылықтарды талдап негізін зерттеп қоюмен ғана шектелмей оның адам дамуындағы жас ерекшеліктеріне қарай өзгерісін педагогикалық-психологиялық ғылыми негіздерін зерттеп алуды қажет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Жеке тұлғалық құндылықтар және тұлғалық бағдар дамуының психологиялық ерекшеліктері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы құндылықтар жеке тұлғаның бойында өмірге келген сәтінен бастап, бірге дамиды, жасы ұлғайған сайын қоршаған ортасына сәйкес бірге қалыптастады. Бұл көзқарас Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру құндылығы - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие мен оқытудың үздіксіз процесі, - деп жазылған. Тәрбие иен оқытудағы идеалдар білім құндылықтарын қалыптастыру деп қарастырылады. Үнемі өзгеріс үстінде қалыптасып отыратын құндылықтарға: шындық, қайырымдылық, тұлға, бостандық, махаббат, шығармашылық және т.б. жатады. Құндылықтар идеалдарды қабылдау немесе қабылдамау сезімі арқылы айқындалып, ақыл-ой, сана арқылы қабылданады, құрметтеу, қошеметтеу, қабылдау тәрізді ұмтылысты білдіреді. Бұл сезім мен ақыл-ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді. Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, сана арқылы түсінуге болады. Соның нәтижесінде тұлға құндылықты игереді де, іс-әрекет етеді. Осы аталмыш құндылықтардың бастау көзі халықтың мол мұрасында жатыр. Ол мұра - халық пайда болғалы онымен бірге жасасып, бірге дамып келе жатқан құнды дүниелер.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тұлға бойында қалыптасатын негізгі құндылықтардың мәні мен мазмұндары көне заманнан бүгінге дейін философия, әлеуметтану, мәдениеттану, этика, эстетика, психология, педагогика ғылымдарында кеңінен қарастырылып, қоғам ерекшеліктері мен сұраныстарына орай талданып, жүйеленіп келеді. Өйткені, тұлға бойындағы орын алатын жалпы адамзаттық құндылықтар әрбір адамның ақыл-ой байлығының тікелей көрсеткіші. Сондықтанда болар, құндылықтың мәні мен табиғаты, оның адам мен қоғам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі ықпалы туралы т.б. мәселелер ғалымдарды толғандырары анық. Еліміздегі болып жатқан өзгерістер балалардың мінез-құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастырып құндылықтарға бейімделу, мойындау, әрбір адамзатқа көңілінен орын алатын мәдениетті қарым-қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.