Балалардың жаңа біліммен қаруланудағы белсенділіктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Серік А.Н.
Сламғали А.Ж.
Тайболатова С.Е.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын дамытудағы стандартты емес сабақтардың рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
Талдықорған 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі __________
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын дамытудағы стандартты емес сабақтардың рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
Орындаған Серік А.Н.
Сламғали А.Ж.
Тайболатова С.Е.
Ғылыми жетекшісі
П.ғ.к., доцент Жолтаева Г.Н.
Талдықорған 2021
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 СТАНДАРТТЫ ЕМЕС САБАҚТАРДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 "Танымдық қызығушылық" және "стандартты емес сабақтар" ұғымдарының мән-мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастауыш мектептегі стандартты емес сабақтардың түрлері ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудағы стандартты емес сабақтың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 СТАНДАРТТЫ ЕМЕС САБАҚТАРДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Стандартты емес сабақтарға қойылатын дидактикалық талаптар ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын дамыту бойынша стандартты емес сабақтарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: айналадағы ортамен қарым-қатынас кеңейген сайын адам барлық шынайылықтың жаңа заттары және оның әр қырларымен соқтығысады.
Қай жағдайларда да адам үшін не нәрсенің болмасын, белгілі бір мәні бола бастаса , ол адам бойында жеке тұлғасына ерекше бағытталға қызығуды тудырады.
Қызығу деген сөз көп мәнді. Бір нәрсеге қызығушылқ танытуға және бір нәрсеге қызығуға болады. Бұл екі түрлі нәрсе, дегенмен сөзсіз өзара бір-бірімен тығыз байланысты. Өзге тенденциялардан ерекше етіп көрсететін қызығудың өзіндік ерекшелігі - оның белгілі бір затты жақын тануға, оны терең түсінуге, көз алдынан жіберіп алмауға деген ұмтылысын тударатын ойдың тоқталуы. Жеке дамуы барысында қызығу, балалардың айналадағы ортамен қарым-қатынасының қалай қалыптасқанына орай құралады және оқу мен тәрбие үрдісінде тарихи қалыптасқан және дамып келе жатан мәдениетті игереді. Қызығулар оқудың шарты, әрі оның нәтижесі болып табылады. Оқыту балалардың қызығуына сүйенеді және оларды қалыптастырады. Сол себепті қызығу бір жағынан педагогтың оқытуды тиімді етуі үшін қолданатын құралы ретінде, біржағынан қызығулардың қалыптасуы педагогикалық жұмыстың мақсаты болып таблады; толық түрде қызығудың қалыптасуы - оқытудың басты міндеті.Оқыту балалардың қызығуына сүйенеді және оларды қалыптастрады. Танымдық қызығу танымдық іс-әрекетінің түрлі салаларына жатады. Ол біршама кең болуы мүмкін, жалпы ақпаратты алуға, заттар әлемінің әр қырының жаңалықтарын үйренуге және танымңың белгілі бір саласын тануға орай тарқаған. Танымдық қызығу мектеп пәндеріде ұсынылған білімді игеруге, тануға бағытталған. Осымен қатар, ол осы пән саласында ғана емес, сол білімді алу үрдісіне, танымдық әрекетіне қатысты, егер адам үнемі, әрі барынша белгілі бір іс-әркетпен ғана айналыса берген болса, онда танымдық қызығу бейімділік сипат алуы мүмкін. Танымдық қызығудың әсерімен болатын интеллектуалдық іс-әрекетте белсенді ізденіс, пайымдау, зерттеу әдістемесі, тапсырманы шешуге дайындығы көрініс береді.Танымдық қызығуға тән эмоционалдық көріністер: таң қалу эмоциясы, жаңалықты күту сезімі, табысты сезуі. Танымдық қызығудың ұйытқысы ойлау үрдісі болып табылады. Мектеп оқушылары бойында қызығудың қалыптасуы алғашқы оқу кезеңінен басталады, оқу үрдісінің өзіне деген қызығуынан бастап кәсіби қызығудың дамуына дейін алып келеді, сондықтан төменгі мектеп оқушыларының жетекші дамуының тақырыбы өте өзекті және уақытылы қолға алынған тақырып болып саналады. Кіші мектеп жасында қызығуды қолдау және дамыту жолдарының бірі - топпен ойнау терапиясы. Ойын баланың ең негізгі әрекеті, ол баланың психикалық дамуына көп әсер етеді. Ойын кезінде балалар жаңа біліктіліктер, дағдылар мен білімдерді игереді. Тек ойын барысында ғана адами қарым-қатынас ережесін игереді. Ойыннан тыс кезде баланың бойында толықтай адамгершілік пен ерікті дамуы бола алмайды, ойыннан тыс кезде жеке тұлға тәрбиесі жоқ.
Міне, сондықтан да тіпті ең қарапайым деген сұрақтардың өзі: психология саласының шынайы ғылыми зерттеу құралы болды, осы мәселемен Л. Абрамян., А. Варга., И. Выгодская., А. Зхаров., А. Спиваковская., Л. С. Выгодский., Д. Б. Эльконин., А. Н. Леонтьев., А. В. Запорожец, Д. Б. Эльконин., П. Я. Гальперин., С. П. Рубейнштейн., М. Кляйн, В. Экслайн., Д. Тафттар айналысты.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру мәселесінің психологиялық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтары.
Зерттеу болжамы: егер де бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарының, психологиялық ерекшеліктерін дер кезде анықтап, дамытатын болсақ, болашақ тұлғаны дамытуда оң көрінісін табар еді.
Зерттеу міндеттері:бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру мәселесінің теориялық негіздері;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қарастыру;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру мәселесінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын эсперименттік тұрғыдан зерттеу;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын анықтауға арналған әдістемелерді іріктеу;
алынған нәтижелерге байланысты психоккорекциялық және психотерапиялық бағдарлама құрастыру.
1 СТАНДАРТТЫ ЕМЕС САБАҚТАРДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
"Танымдық қызығушылық" және "стандартты емес сабақтар"ұғымдарының мән-мағынасы
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк, ұйымдастырушылық және моральдiк - психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып табылады. Оқушылардың танымдық қызығушылығының теориясы.
Қазіргі заманғы ғылыми - техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан - жақты жетілген, ақыл - парасатты, ой - өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу - қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл - ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз.
Дамыта оқыту деп - оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс - тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз.
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысу және қатыскшылармен танымдық қарым - қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы таным процесстерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы iзденiске жетелейдi. Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы бес - алты жас аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе баланың логикалық тапсырмаларды белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi .Оқыту барысында баланың ақыл - ойын, қиялын т. б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы әртүрлі әрекеттің субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл - ой әрекетін меңгеруге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту үрдісінде оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, теориялық ойлауға икемделеді, білімді өзі меңгеруге мүмкіндік алады. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым - қатынас. Мұғалім бұл жағдайда танымдық іс - әрекетті ұйымдастырып, оқушының шығармашылығын арттырады.
Қайта өрлеу дәуiрiнiң ұлы ойшылы, ХҮI ғасырда өмiр сүрген француз ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттiң маңыздылығын ерекше атап көрсеттi: Тәрбиешi баланы бастан - ақ оның бойындағы қабiлеттердi еркiн көрсете бiлуiн, түрлi заттардың дәмi мен олардың ерекшелiктерiн ажыратуда өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған жол көрсетiп, кейде, керiсiнше, өзiне iздеп отыруын қалаймын. Монтень таным әрекетiнде оқушының басшылық ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Оқушы мұғалiмнен алған бiлiмiн түгел сүзбеден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасату қажет. Соның нәтижесiнде оның бiлуге құштарлығы дами түсетiнi сөзсiз, - деп жазған болатын.
Демек, Монтень пiкiрлерiнде оқушының танымдық iзденiмпаздығын дамыту идеялары айтылған.
Монтеньнен кейiн iзденiмпаздық ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы идеяның маңыздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Пестолоцци және т.б. мұраларында жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн Я.А. Коменский қалады. Ол: Таным бастамасы - сезiмнен, бала сезiне бiлмесе, оның ой - өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкiрттiң ойын дамыту керек, - деп жазды.
Мен өз шәкiртiмнiң әрқашанда өз бетiнше бақылауын, практикада өздiгiнен тұжырым жасауын дамытуды - бiлiм берудегi негiзгi жетiстiкке жету құралы ретiнде қарастырамын, - деген болатын.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми бiлiмдi меңгеру және өмiрге пайда келтiру деп бiлдi. Ол Ұлы дидактика еңбегiнде:
Заттың не құбылыстың түп тамырына жету, анықтау қабiлетiн дамыту, оны шынайы түсiну және қолдана бiлу қажет, - деп ерекше атап өттi.Я.А.Коменскийдiң шәкiрттiң iзденiмпаздығы туралы пiкiрiн Д. Локк одан әрi дамытып, оқу әрекетiндегi мотив пен ұмтылыс туралы сөз ете отырып, баланы дамытудағы iзденiмпаздықтың қажеттiгiн атап көрсеттi.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық тұлғасын көрсету керектiгiн айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсендiлiк пен өзбеттiлiк, iзденiмпаздық ұстанымын көрсетiп бердi.
Ж.Ж.Руссо идеясын И.Г.Пестолоцци әрi қарай дамытты. Ол баланың iзденiмпаздығын дамытудағы мұғалiмнiң ролiн ерекше атап көрсеттi.
ХҮIII - ХIХ ғасырдағы танымдық iзденiмпаздық теориясының дамуына И.Г. Песталоцци еңбектерiнiң маңызы зор болды.
И.Г. Песталоций оқыту әдiстемесiнiң жалпы психологиялық қайнар көзiн iздедi, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептедi.Қазiргi таңда әрбiр жеке тұлғаның құндылық қасиеттерiн дамытып, қалыптастыруға аса мән берiлiп отырғаны белгiлi. Әсiресе ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып келе жатқан салт - дәстүр, әдет - ғұрыптар, тарихи - әдеби мұралар арқылы оқушылардың жеке бас қасиетiн дамыту мүмкiндiгiне барынша көңiл бөлiнгенiн ғылыми - зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Көп жылдық бастауыш сынып мұғалiмi ретiнде байқағаным - бастауыш сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабiлетi жақсы болады. Егер баланың қызығушылығы жайында жүйелi мәлiмдемелер түсiп отырса, баланың даму үрдiсi шапшандайды. Бiз бұл жерде Л.В. Занковтың идеясын негiзге алдық. Ол баланың қоғамдық өмiрдiң әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлi баланың дамуы үшiн туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген саяхат - сабақтар мен эксурсиялар баланың танымын қалыптастыруда негiзгi орын алатынын практика барысында айқын байқадық. Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының ынтымақтастығын жетiлдiре түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский Дербес жұмыс iстегеннен гөрi бала ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол өзi шеше алатын интелектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке көтерiледi..., - дейдi. Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға байланысты арналған ғылыми - зерттеу еңбектерiн зерделеу барысында бастауыш сынып оқушыларының қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер сараланып, жүйеленгенiн байқадық.
Мәселен, С.Төрениязова Бастауыш мектеп оқушыларын сыныптан тыс оқу - тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негiздерi атты ғылыми - зерттеу жұмысында оқушыны дамытуда бiлiм мен тәрбие негiзгi орын алатынын атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды:
- психикалық дамуға - оқушының мiнез - құлқының, ерiк - жiгерiнiң, қабiлетiнiң дамуы;
- денелiк дамуға - дене бiтiмiнiң өз жасына сай болуы;
- рухани дамуға - оқушының iшкi жан дүниесiнiң сырттан әсер ететiн күшпе өзара бiрлiгi;
- әлеументтiк дамуға - өздерi өмiр сүрiп отырған қоғамдық ортаға үйлесе дамуы;
- жалпы дамуға - оқушының жан - жақты үйлесiмдi дамуы, - деп қорытындылай келе, сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларын дамытудың ғылыми - теориялық негiзiн айқындай отырып, бастауыш сынып оқушыларымен жүргiзiлетiн жұмыстардың тиiмдiлiгiн арттыруға, үйiрме жұмыстары мен мектептегi қоғамдық ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжiрибелiк - эксперименттiк жұмыстардың тиiмдiлiгiн нақтылайды.
Таным - адамның объективтік шындықты ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын, қоғамдық іс-әрекет барысы. Танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - танымдық іс-әрекет. Оқушылардың танымдық қызығушылығы адамдық танымның әртүрлілігі және оқу процесінің қарама-қайшылықтарымен байланыста болатын өзінің жеке қарама-қайшылықтарымен сипатталады.
Пәнге деген қызығушылық, танымдылық, кабiлеттердiң дұрыс қалануына, осы саладағы бiлiм мен ойлау операцияларының жетiлуi алғы шарт ретiнде игi әсерiн тигiзедi. Ол бiлiмнің сатылап дамуына, тақырыптың тез әрi жеңiл меңгерiлуiде, жаңа ұғым-тусiнiктердiң баланың бойындағы бiлiм қорын байытуға, жинаған бiлiм негiздерiн практикада дұрыс әрi белсендi турде қолдана бiлуге де септеседi. Түпкi нәтижесiнде бiлiмнiң саналы игерiлуiне тиiмдi ықпал жасайды. Сол арқылы танымдық қызығушылық бала бойындағы бiлiмдi тереңдетiп, кеңейтiп оқу мәнiн, қажеттiгiн сезiндiру арқылы адамзат жинақталған тәжiрибенi игеру позициясына айналады.Бұл қазiргi бiлiм беру жүйесiндегi педагогикалық психология негiздерiн дамыту, өзiн-өзi тәрбиелеу, бiлiмдi өз бетiнше меңгерту, дамыта окыту т.б. жүзеге асуының бiр жолы ретiнде баланың оқуға сыртқы мотивтердiң әсерiнен гөрi өзiнiң iшкі талпыныс ниетi арқылы ден коюын қамтамасыз етедi. Оқу кызығушылығы болсын, әлеуметтік мотивтер болсын окушының жеке басының дамуымен, өсуiмен байланысты болуга тиiс. Егер окыту мазмұнына сай мотивтер тәрбиеленсе, оқушы үшiн оның әрекетi мәнi жоғары кұбылысқа айналады.Оқушының позициясы мұндай жағдайда тек мектепке келіп, мұғалімнің тапсырмасын екі етпей, тиянақты орындаумен шектелетін адамның әрекеті түрінде емес, өзінің әрекетінің түпкі мақсат, міндетін түсінетін адамның көзқарасын танытады. Осы оқу танымдық мотивтер арқылы бала білім алумен бірге, сол оқу пәні негізінде берілетін еңбек тәсілдерін де игере алады.
Себебі Оқытудың басты мақсаты оқушыларға белгілі бір білім туралы мағұламат беру емес, оны бақылауға ойлауға үйрету маңыздырақ, балаға белгілі бір білім жиынтығын меңгеруден гөрі, сол білімді үйрену, алу тәсілін меңгеруге қажетті қабілетін дамыту қажет.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты жояды және бір сарынды және бір бағытта ұзақ жүргізілген іс-әрекет бала өміріне шексіз зиянын тигізеді. Сондықтан, әсіресе бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керек.
Қызығушылық оқу-шығармашылық, танымдық әрекеттердің стимулы бола отырып, бүкіл тіршілік әрекетінің қозғаушы күші ретінде де қызмет етеді. Сонымен танымдық, қызығушылықты жеке тұлғаның рухани байлығын дамытатын, өзі үшін мәнді нәрселерді таңдай білуге ықпал ететін айрықша қасиет деп бағалауға да болады.
Қызығу - танымдық іс - әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып - үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды.
Танымдық қызығушылық оқушының қоршаған ортамен қатынасының ішкі мазмұнын әр қырынан таныта отырып, оның әрекетінің даму заңдылықтарын, сол дамудың басты шарты болып саналатын ішкі қайшылықтарын игеруге ұйытқы болады.
Танымдық қызығушылықты дамытудың үш шарты бар:
1.Мазмұнның жаңғыртылуы, бұрын жарияланып өтілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған мәліметтерге тарихи бағдар беру, білімнің тәжірибелік мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау.
2.Өз бетінше жұмыс істеудің әр-түрлеріне негізделген, оқытудың проблемалық тұрғыда алған мәліметтерді зерттеу негіздеріне және оқушының шығармашылық, тәжірибелік жұмыстарына бағытталған оқыту тәсілдері.
3.Оқушының қабілетін ұштау, оқытушының оқушыға көмек беруге дайын тұруы, олардың күш - мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылығы мен адалдығы, оқушыларды көтермелей білу, сондай-ақ оқушылардың өзара бәсекесіне көмек көрсете білу қасиеті.
Қазіргі оқыту технологиялары мұғалімнің дайын білімді баяндауымен байланысты. Оқушылардың танымдық білімі мен білігін қалыптастыру мақсаты арнайы үш әдістемелік ұсыныс жүйесінің негізінде ұйымдастырылуы тиіс: жаңа білім беруге дайындық, жаңа білім беру және жаңа білімді бекіту. Бұл ұсыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін құралдары мен түрлерін жетілдіру, қазіргі технологияларды қолдану арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Осының арқасында жаңа сабақ түсіндіру, бекіту, қайталау сияқты кезеңдерден тұратын дәстүрлі сабақтардың орнына оқу процесінің кезеңдерінен тұратын қазіргі заманда жаңа талапқа сай жаңа технологиялар пайда бола бастады. Бұлар - кабельдік және спутниктік теледидарлар, бейнеконференциялар, телефорумдар, телемарафондар, партфолио, интербелсенді тақта, электрондық оқулықтар.
Оқушы мен мұғалімнің біріккен қызметі мұғалімнің оқушыларға ұсынатын тапсырмалары, тәжірбиелік жұмыстар т.б. арқылы ұйымдастырылып, жүзеге асып отырады.
Дамытушылық алғы шарттарына сәйкес оқушыларға ұсынылатын оқу тапсырмаларының түрлеріне тоқталайық:
1.Оқушылардың ғылым негіздерін оқып үйренудегі басты қозғаушы күш-оқу барысында кездесіп отыратын танымдық және сарамандық тапсырмалар мен оқушының білім, білік, ақыл-ой дамуының арасындағы қарама-қайшылықтар.
2.Балалардың жаңа біліммен қаруланудағы белсенділіктері. Олардың білімнің логикалық негіздерін меңгеруі. Жаңа білім алу үшін қажетті бұрынғы қағидалар мен анықтама, қасиеттерді қайта жаңғыртып, нақтылап, ойша пайымдап, еске түсірмейінше, ескі мен жаңаның байланысын білмейінше мүмкін емес.
Бұл алғы шарттарға талдау жасаған кезде жаңа білімді меңгеру барысында үш түрлі дайындық тапсырмаларын ұсынуға болады:
а) жаңа білім алу үшін қажет болатын қайталауға, нақтылауға, оқушының білетін материалдарын толықтыруға арналған тапсырмалар;
ә) бұрыннан белгілі оқуматериалдары мен жаңа білімнің логикалық байланысын орнықтыратын, ойлауға берілетін тапсырмалар;
б) оқулықта берілген жаңа оқу-танымдық міндеттерді меңгеруге және оларды шешудегі қиындықтарды жеңуге үйрететін тапсырмалар.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Педагогикалық әдебиетерде оны қалыптастырудың үш жағдайы туралы жиі айтылады.
Біріншісі - оқытудың мазмұны мұндағы оқушыларды қызықтыратын мазмұнның берілу түрі, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдаттыратын тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыннан білетін мағұлматтың жаңа қырының ашылуы.
Екіншісі - оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формалары, құралдарын және әдістерін жетілдіру.
Бұған жататындар: сабақтың дәстүрлі емес түрлерін өткізу, оларда қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру; танымдық ойындар ұйымдастыру; проблемалық және интегративті ұстанымдарды жүзеге асыру; пәнаралық және пәнішілік байланыстарды тудыру; ғылымның өмірмен, өндіріспен, техника және экологиямен байланысын ашып көрсету; оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен білім алуды тиімді ұйымдастыру; шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру; білім тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру.
Үшіншісі - мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасындағы қарым - қаиынаста сыйластық, ізеттілік орнатып, жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Оқушы өзі ұнатпайтын мұғалімнің пәніне ешқашан қызықпайды. Оқушылар өзара сыйласа алмайтын, тәртіп жие бұзылатын сабақтардан тезірек құтылуға тырысады.
Қызығуды туғызу үшін сабақты ерекше ұйымдастырудың орны бөлек.
Танымдық қызығушылық - бұл оқушының болашағы үшін табысқа жету дағдыларын қалыптастыру тиіс. Тіл арқылы қалыптасқан танымдық сапаны арттыруда қолданылатын әдістемеде көрнекілік, үлгі көрсету, проблемалық ізденістер туғызу, нақты өмір деректеріне жүгіну. Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде қалыптастыру, оқушылардың тіл сабақтары арқылы іс- әрекетке ұмтылдыратын танымдық қызығушылығы, білім алуға даярлығы, меңгерген біліміне сүйене отырып, танымдық тапсырмаларды өздігінен шешуі, шығармашылық қабілетінің қалыптасуы, өз жұмысын өздігінен шешуі, өз жұмысының сапасын бағалауы болып табылады.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей танымдық белсендiлiк терминiнiң негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен ретiнде көрiнедi:
-биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М. Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).
Психологиялық аспект - тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым - қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк адамның жаңа қарым - қатынасына айналады, бұл - адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым - қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның белсендiлiгiн былай түсiндiредi: Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды. Белсендiлiк субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады.
Ол қатынас мына сәттердiң болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс - әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс - әрекет кезiндегi тұлғаның белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. тұлғалық белсендiлiк - адамның тек табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi.
Бұл орайда субъект белсендiлiгi сыртқы материалды iшкi психикалық әрекетi өз қатарына қосатын iс - әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады (Б.Г. Ананьев, В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубенштейн). тұлға белсендiлiктiң өзiне ғана тән түрiне ие - әлеуметтiк өзiндiк әрекет, мұнда ол белгiлi әрекетке жетедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Белсендiлiк тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым - қатынасына байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi түсiндiрумен байланысты:
- белсендiлiк баланың таным iс - әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
- белсендiлiк субъектiнiң iс - әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.
- Белсендiлiк жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты - объективтi шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, белсендiлiк танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн түсiну үшiн, таным процессiнiң болуымен, бiр - бiрiнен айырмашылығы бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң көрiнiсi ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу - орындау арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти отырып жүзеге асады. Репродуктивтi таным деңгейiнде объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивтi танымның мәнiн мақсатқа бағытталған iс - әрекет ретiнде ашады танымның жоғарғы деңгейi - өнiмдi келген белсендi таным болып табылады.
Педагогикалық аспект тұрғысынан белсендiлiктiң үш түрiн бөлiп қарауға болады: ақыл - ой белсендiлiгi, интелектуалды және таным белсендiлiгi.
Ақыл - ой белсендiлiгi элементарлы iс - әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделi түрiне дейiнгi барлық деңгейдегi нағыз әмбебап iс - әрекет шарты болып табылады. Ол түрлi модификацияларда көрiнуi мүмкiн:
- ынталандыру жаңалығынан туған зейiн белсендiлiгi және бағдарлы - зерттеу iс - әрекетiне бағытталған зерттеу белсендiлiгi ретiнде;
- интелектуальды ынталандыру түрiндегi (Д.Б. Богоявленская) көрiнетiн тұлғалық белсендiлiк ретiнде.
Ақыл - ой белсендiлiгiнiң орталық ядросын когнитивтi функциялар мен процесстер құрайды. Н.С.Лейтес балалық шақтың әр кезеңi - белсендiлiк дамуының өзiндiк сапалы сатысы деген қорытындыға келдi.
Интелектуальды белсендiлiк өзiндiк шарттарға сай ой әрекетi ретiнде түсiндiрiледi. Бұл терминнiң кең өрiс алуы, жиi қолданылуы Д.Б. Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты. оның пiкiрi бойынша, интелектуальды белсендiлiк интелектуальды және интелектуальды емес факторлардан көрiнетiн жүйенiң интегралды қасиетi болып табылады.
Танымдық белсендiлiк - жалпы танымдық белсендiлiк феноменiнiң маңызды саласы, оның негiзi ретiнде адамның ең маңызды қасиетi болып табылады: қоршаған әлемдi тек шындықтағы биологиялық және әлеуметтiк мақсатта ғана тану емес, сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәндi қарым - қатынасымен, яғни оның алуан түрлiлiгiне енуге ұмтылуымен, санада мәндi жақтарын бейнелеуiмен, себеп - салдарлы байланыстар, заңдылықтар, қайшылықтармен түсiндiрiледi.
Танымдық белсендiлiк адамға өте маңызды және күрделi құрылым ретiнде өзiнiң психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдарға ие. Бiлiмдi белсендендiру мәселесiне байланысты әр еңбектерде таным белсендiлiгiне анықтама берiледi, оның құрамды белгiлерi бөлшектенiп, мазмұны мен көлемi анықталынады. Таным белсендiлiгiнiң мәселесi - педагогикалық зерттеудiң терең негiзi екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес қосқандар: М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов, И.Л.Лернер, М.И.Махмутов және т.б. Маңызды әлеуметтi күшiне байланысты бұл қазiргi диалектикада, бiлiм беру тәжiрибесi мен тәрбиеде негiзгi болып саналып отыр. Педагогикалық - психологиялық әдебиеттерге белсендiлiкке төмендегiдей анықтамалар берiледi:
- Адам зейiнiнiң белсендiлiгiнiң тағдаулы бағыттылығы (Н.Ф. Добрынин, Т. Рибо).
- Таным субъектiсiнiң ақыл - ой қабiлеттерiнiң көрiнуi (С.Л. Рубенштейн).
- Әртүрлi сезiмдердi белсендiргiш (Д. Фрейер).
- Адамның iс - әрекетi мен санасының деңгейiн жоғарлататын эмоциональды - ерiктiң және ақыл - ой процессiнiң ерекше қорытпасы (А.Г. Ковалев).
- Бiлiмдi қарқынды меңгеруге әзiрлiк, яғни қабiлет пен ұмтылыс (Н.А. Половников).
- Субъектiнiң қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта құрылу әрекетiнiң көрiнуi (Л.П. Аристова).
- Тұлғаның күшейтiлген танымдық жұмысымен сипатталатын ерiктiк жағдай (Р.А. Низамов).
- Оқушының өмiрлiк күшiнiң әсерлiгi (Г.И. Щукина).
- Таным мақсатына жетудегi құлықтық - ерiктiк әрекеттi жиюға ұмтылумен және бiлiм беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленушi тұлғасының айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И. Шамова).
Дәстүрлі емес сабақтар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, немқұрайлығын жойып сабақ дағдысын қалыптастырады, балалардың көңіл-күйін көтереді, оқушының бойында терең тиянақты білім қалыптастырады. Сондықтан дәстүрлі емес сабақ түрлерін пайдалану, сабақ үрдісінде басты рөл атқарады. Дәстүрлі емес сабақтар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, немқұрайлығын жойып сабақ дағдысын қалыптастырады, балалардың көңіл-күйін көтереді, оқушының бойында терең тиянақты білім қалыптастырады.
И.П.Подвласованың анықтамасы бойынша:
Дәстүрлі емес сабақ дегеніміз - түрлендірілген сабақ түрі, өзінің құрылымы бар. Дәстүрлі емес сабақты білімді тиянақтауда немесе жаңа сабақта өту кезінде пайдалануға болады. Мұғалім алдындағы негізгі міндет-берілген тапсырманы оқушыға түсіндіріп, көрсетіп, жеткізіп беру емес, берілген жұмысты ұйымдасқан түрде жасауға, шешуге үйрету. Математика сабағында дәстүрлі емес сабақ өткен ыңғайлы, өйткені ол, оқушының сабаққа деген қызығушылығын артырады, өзіндік іс-әрекетке бейімдейді және олардың бойында білім, білік дағдыларын қалыптастырады. Негізінде бекіту және қайталау сабақтарында баланың сабаққа деген қызығушылығы төмен болады. Осыған байланысты сабақтарды дәстүрден тыс сабақ ретінде берсе, сабақ өте қызықты болар еді. Дәстүрден тыс сабақ беру барысында сабақты тиімді оқыту, мұғалім мен оқушыны шығармашылық қатынасқа жетелейді. Мұғалімнің әрбір сабаққа дайындығы күрделі де жауапты жұмыс. Сабаққа дайындық негізі оқулықпен ғана шектелмеуі тиіс. Мұғалім материалды кеңінен, тереңнен түсінуі қажет. Бұл оған сабақты басқаруға, материалды оқулықтағыдан басқаша түрлендіріп, оқушылардың танымдық және ақыл қабілеттерін белсендетіп, өз беттерімен шығармашылық жұмыс істеуге үйретуге, тапсырманы ілгерлеу әдісімен беруге мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегіндегі сабақта қолданылатын әдістемелердің нәтижелігі туралы тұжырымдауға мүмкіндік береді. Мұғалімнің шеберлігі, біріншіден, сабаққа дайындығы, үнемі және мақсатты түрде, өз білімін, өз тәжірбиесін жұмыстың жаңа тәсілдерімен толықтырып отыруы қажет.
Стандартты емес сабақтар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, немқұрайлығын жойып сабақ дағдысын қалыптастырады, балалардың көңіл-күйін көтереді, оқушының бойында терең тиянақты білім қалыптастырады. Сондықтан стандартты емес сабақ түрлерін пайдалану, сабақ үрдісінде басты рөл атқарады.
И.П.Подвласованың анықтамасы бойынша:
Стандартты емес сабақ дегеніміз -- түрлендірілген сабақ түрі, өзінің құрылымы бар. Стандартты емес сабақты білімді тиянақтауда немесе жаңа сабақта өту кезінде пайдалануға болады.
Мұғалім алдындағы негізгі міндет -- берілген тапсырманы оқушыға түсіндіріп, көрсетіп, жеткізіп беру емес, берілген жұмысты ұйымдасқан түрде жасауға, шешуге үйрету және кәсіптік бағдар беру. Кәсіптік бағдар беру сабағында стандартты емес сабақ өткен ыңғайлы, өйткені ол, оқушының сабаққа деген қызығушылығын арттырады, мамандық туралы түсінігі өзгереді, өзіндік іс-әрекетке бейімдейді және олардың бойында білім, білік дағдыларын қалыптастырады.
Негізінде бекіту және қайталау сабақтарында баланың сабаққа деген қызығушылығы төмен болады. Осыған байланысты сабақтарды стандартты емес сабақ ретінде берсе, сабақ өте қызықты болар еді.
Стандартты емес сабақ беру барысында сабақты тиімді оқыту, мұғалім мен оқушыны шығармашылық қатынасқа жетелейді.
Стандартты емес сабақтар - бұл оқу қызметінің машықтарын қалыптастыруға септігін тигізетін, эмоционалды әсер ететін оқу құралы, осының арқасында барынша терең әрі мықты білім қалыптасады.
- Дәріс сабақтар бірлесе ойлануды, сонымен қатар мұғалім мен оқушының қызметін болжайды.Сабақты барлы тақырып ірі бөлікпен қарастырылатындай, және де бұл ретте өтілетін материалдың жоғары ғылыми дәрежесі, тұжырымдамалар мен шешімдерді баяндаудың қолжетімділігін қамтамасыз ететіндей деңгейде дайындау әрі өткізу керек.
1.2 Бастауыш мектептегі стандартты емес сабақтардың түрлері
Дәстүрлі емес сабақтар және олардың түрлері
Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде сабақтың қалыптасқан дәстүрлі түрлерінен басқа, дәстүрлі емес түрлері де пайда болуда. Олар, әрине, қоғамның жаңару, жетілдіру жағдайында білім беру саласын жаңалаумен тығыз байланыста іске асуда. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың мұндай дәстүрлі емес түрлері көбінесе оның жеке әдістеріне негізделіп құрылуда. Ондағы мақсат - әрбір сабақтың оқу-тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол екенін көрсете отыра, оны жаңа сапалық сатыға көтеру. Олардың қатарына дәріс, конференция, пікірталас, компьютерлік сабақтарды жатқызуға болады. Бірақ, жоғарыда аталған сабақтың дәстүрлі емес түрлері - оның жаңа немесе жеке түрлеріне жатпайды. Себебі, ондай сабақтардың дидактикалық құрылымы анықталмаған, ешбір дидактикалық қағидаларға негізделмеген. Сабақта қолданатын дәстүрлі емес жеке тәсіл-амалдарға жататын: жарыс, сайыс, бәйге, аукцион, көкпар, ойын, саяхат - сабақтың құраушылары деп қарау керек. Әрине, дәстүрлі емес сабақтар қатаң құрылымы және қалыптасқан жұмыс кестесі бар күнделікті оқу жұмыстарына қарағанда әдеттегідей емес ой, ұйымдастыру, өткізу тәсілдері оқушыларға өте ұнайды. Дегенмен де ол мұғалімдерге оқыту жұмысында осындай тәсілдерді көптеп сабақтар жүйесінде пайдалануға кеңес береді. Дәстүрлі емес сабақтар - қалыптан тыс, күнделікті сабақтан өзгеше сабақтың жаңартылған түрлері.
Дәстүрлі емес сабақтарды өтілу нұсқасы мен мақсат-міндеттеріне қарай 3 топқа бөлуге болады: ой қорыту сабағы, ойын сабағы, жарыс сабақтары.
Ой қорыту сабақтары оқушылардан нақты тұжырым, қорытындыларды, ой
түйіндерді талап ететін дәстүрлі емес сабақтардың түрлері.
Ой қорыту сабақтарына: дәріс, семинар, сынақ сабақтар, ХХI ғасыр көшбасшысы
сабағы, қосар сабақ, модульдік сабақтарды жатқызуға болады.
Семинар сабағы - Семинар сабақтары көбінесе оқылған дәріс тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді.
Қосар сабақ - іліктестірілген сабақтың бір түрі, мұнда бір тақырыпты өзара
байланыста қарап, 2 мұғалім береді.
Модульдік сабақ. Модульдік сабақ бірнеше артықшылықтарымен ерекшеленеді.
Біріншіден, сабақ басталысымен оқушы өзінің не істеу керектігі, яғни сабақтың соңында өзінің нені біліп шығуы керектігі жөнінде толық мағлұмат алады. Екіншіден, топ болып жұмыс істеу дағдылары қалыптасады. Үшіншіден, өзінің жеке басының мүмкіндіктері мен қабілетәін ескере отырып, үлкен көлемдегі жазба жұмыстарын өз бетінше шығаруға кететін уақытын жоспарлауға дағдыланады. Төртіншіден, әр оқушының білім деңгейіне қарай тапсырмаларды әртүрлі деңгейде алуға болады. Модульдік сабақ өтілген тақырып бойынша сыныптағы барлық оқушының білімін тексеріп бағалауға мүмкіндік береді.
Ойын сабақтары. Ойын сабақтары - дәстүрлі емес сабақтардың ең көп тараған
түрлері. Ойын сабақтары оқушыларды қайырымдылыққа, достыққа үйрете отырып, олардың бойындағы белсенділік қатынастардың дамып, шығармашылықтарының артуына себебін тигізеді. Ойын сабақтарына: саяхат, театр, концерт, тренинг, жұлдызды сағат, ғажайыптар алаңы, ойлан, тап!, аукцион, бақытты сәт және т.б. сабақтар жатады.
Жұлдызды сағат сабағы қайталау-пысықтау сабақтарында, әрі білімді тексеру үшін, әрі білімді жүйелеу мақсатында өткізілетін дәстүрлі емес сабақтың көптеп тараған түрі. Жұлдызды сағат сабағы белгілі бір тақырыпқа арналады. Ойыншылардың саны алғашқыда 5-7 болады да, әр бөлім сайын ұпайы аз ойыншы ойыннан шығып отырады, ең соңында білімі терең, жеңімпаз ойыншы Жұлдызды сағат төрінен орын алып, ойынның жүргізілуі барысы, келешек туралы өз ойын білдіреді. Ойын оқушыларды ізденушілікке, шығармашылыққа баулиды.
Театр сабағы - сабақтағы өтілетін материалдарды рөлдерге бөліп, кейіпкерлерді сомдауы. Театр сабағы сырт көзге қарағанда оңай болып көрінуі мүмкін. Ал іс жүзінде бала үшін ойынға қатысты басқалармен тіл табысып, өзінің ойлаған ойын іске асыру оңай емес.
Тренинг сабақ - белгілі бір тақырыпқа өткізілетін ойын сабақтарының бірі. Тренинг сабақтың ерекшелігі - тренингке қатысып отырған оқушылар өз ойларын айтып, өз еркімен белсене қатысу керек.
Тренинг сабақтар оқушылардың белсенділіктерін, танымдық қызығушылықтарын, шығармашылық қабілеттерін дамуына өз үлесін қосады, арттыра түседі.
Саяхат сабағы - белгілі бір мақсатқа жету үшін, аялдамаларға тоқтап, көздеген жерге серуендеп бару негізіне құрылған сабақ.
Ойлан, тап! сабағы - ойын сабағының ең маңыздысы. Ойлан, тап!
сабағы - білімді жүйелеу, қайталау және тексеру с абақтарын пайдаланған ұтымды.
Сабақтың еркшелігі - сабақта қызықты шытырманды мәселелер қарастырылып, шешуін табуда оқушылардың терең білімді талап етеді. Осындай Ойлан, тап! сабақтарының оқушылар үшін маңызы зор болады, өйткені олар көпке дейін оқушыларға үлкен ой салып, танымдық қызығушлықтарының артуына жол табады.
Аукцион сабақ. Аукцион сабақ дәстүрлі емес сабақтардың негізгі түрлерінің бірі. Аукцион сабақтары көбінесе қайталау-пысықтау сабақтарында пайдалану қолайлы. Аукцион сабағының негізіне-бәсеке жүргізу жатады. Аукцион сабағында әртүрлі заттар көрмеге қойылады, оқушылардың ол заттарды сатып алу үшін, ол заттардың қасиеттерін айтып, артындағы тапсырмаларды орындаулары керек.
Аукцион сабақ бір нәрсені сату арқылы өткізіледі. Сабақтың құрылымы: өткен сабақты тексеру, аукцион төртібін түсіндіру, зат сату, финал, қорытынды. Сабақ кезінде сатылатын бірнеше заттар тұрады. Затты ол туралы көп білетін оқушы сатып алады. Мысалы: киіз үй, қолөнер бұйымдары.
Ғажайыптар алаңы - дәстүрлі емес сабақтардың ерекше түрі. Ғажайыптар алаңы сабағы көбінесе қайтала-пысықтау сабақтарын өткізгенде пайдалануға тиімді. Бұндай сабақтарға оқушылардың қызығушылығы өте жоғры, өйткені жеңімпаз оқушыны шағын сыйлықтар күтіп тұрады. Сабақ 3 турдан және ақтық ойыннан, көрермендерден (тыңдаушылармен, жанкүйерлекрмен) ойындардан тұрады. Әр турға 3 оқушыдан қатысқанда, бір сабақта оқушылардан түгел сұрауға мүмкіндік туады.
Бақытты сәт ойыны Жұлдызды сәт ойынына ұқсас, бірақ көбінесе төменгі сынып оқушылармен ойналады. Бақытты сәт ойынының ерекшелігі - оқушыларды өз ойын еркін айта білуге үйрететіндігі.
Жарыс сабақтары. Жарыс сабақтары - дәстүрлі емес сабақтарының ең көп тараған түрі. Жарыс сабақтарының ерекшелігі - оқушылардың бойында ізгілік, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасып, олардың жеке тұлға болып қалыптасуына өз үлестерін қосады.
Жарыс сабақтарына жататындар:
сайыс сабағы, Не ? Қайда ? Қашан? КТС және т.б. сабақтар жатады. Барлық жарыс сабақтарының құрылымы бірдей. Жарыс сабақтарында сыныпқа 2 топ бөлінеді, әр топтың өзінің жанкүйерлері және топ басшылары болады. Жарысқа қатысатын әр топтың сабақтың тақырыбына байланысты, аты, ұраны болады. Жарыс сабақтары: сәлемдесу, топ басшыларының сайысы, жанкүйерлер сайысы сияқты бөлімдерді міндетті түрде қамтиды, ал қалған бөлімдері сабақтың тақырыбы мен сыныптың біліміне қарай таңдалынып алынады. Жарыс сабақтары оқушыларды ұйымшылдыққа, бірлікке, татулыққа, жолдастық көмекке үйретеді.
Дәстүрлі емес сабақтың үлгісі.
Саяхат сабағы - дәстүрлі емес сабақтың бір түрі. Саяхат сабағы бақылауға алынған объектіні жан-жақты зерттеуді жүзеге асыратын білім беруді ұйымдастыратын сабақ түрі.
Саяхат сабақ ерекшелігі - бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Серік А.Н.
Сламғали А.Ж.
Тайболатова С.Е.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын дамытудағы стандартты емес сабақтардың рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
Талдықорған 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі __________
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын дамытудағы стандартты емес сабақтардың рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
Орындаған Серік А.Н.
Сламғали А.Ж.
Тайболатова С.Е.
Ғылыми жетекшісі
П.ғ.к., доцент Жолтаева Г.Н.
Талдықорған 2021
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 СТАНДАРТТЫ ЕМЕС САБАҚТАРДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 "Танымдық қызығушылық" және "стандартты емес сабақтар" ұғымдарының мән-мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастауыш мектептегі стандартты емес сабақтардың түрлері ... ... ... ... ... ...
1.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудағы стандартты емес сабақтың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 СТАНДАРТТЫ ЕМЕС САБАҚТАРДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Стандартты емес сабақтарға қойылатын дидактикалық талаптар ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын дамыту бойынша стандартты емес сабақтарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: айналадағы ортамен қарым-қатынас кеңейген сайын адам барлық шынайылықтың жаңа заттары және оның әр қырларымен соқтығысады.
Қай жағдайларда да адам үшін не нәрсенің болмасын, белгілі бір мәні бола бастаса , ол адам бойында жеке тұлғасына ерекше бағытталға қызығуды тудырады.
Қызығу деген сөз көп мәнді. Бір нәрсеге қызығушылқ танытуға және бір нәрсеге қызығуға болады. Бұл екі түрлі нәрсе, дегенмен сөзсіз өзара бір-бірімен тығыз байланысты. Өзге тенденциялардан ерекше етіп көрсететін қызығудың өзіндік ерекшелігі - оның белгілі бір затты жақын тануға, оны терең түсінуге, көз алдынан жіберіп алмауға деген ұмтылысын тударатын ойдың тоқталуы. Жеке дамуы барысында қызығу, балалардың айналадағы ортамен қарым-қатынасының қалай қалыптасқанына орай құралады және оқу мен тәрбие үрдісінде тарихи қалыптасқан және дамып келе жатан мәдениетті игереді. Қызығулар оқудың шарты, әрі оның нәтижесі болып табылады. Оқыту балалардың қызығуына сүйенеді және оларды қалыптастырады. Сол себепті қызығу бір жағынан педагогтың оқытуды тиімді етуі үшін қолданатын құралы ретінде, біржағынан қызығулардың қалыптасуы педагогикалық жұмыстың мақсаты болып таблады; толық түрде қызығудың қалыптасуы - оқытудың басты міндеті.Оқыту балалардың қызығуына сүйенеді және оларды қалыптастрады. Танымдық қызығу танымдық іс-әрекетінің түрлі салаларына жатады. Ол біршама кең болуы мүмкін, жалпы ақпаратты алуға, заттар әлемінің әр қырының жаңалықтарын үйренуге және танымңың белгілі бір саласын тануға орай тарқаған. Танымдық қызығу мектеп пәндеріде ұсынылған білімді игеруге, тануға бағытталған. Осымен қатар, ол осы пән саласында ғана емес, сол білімді алу үрдісіне, танымдық әрекетіне қатысты, егер адам үнемі, әрі барынша белгілі бір іс-әркетпен ғана айналыса берген болса, онда танымдық қызығу бейімділік сипат алуы мүмкін. Танымдық қызығудың әсерімен болатын интеллектуалдық іс-әрекетте белсенді ізденіс, пайымдау, зерттеу әдістемесі, тапсырманы шешуге дайындығы көрініс береді.Танымдық қызығуға тән эмоционалдық көріністер: таң қалу эмоциясы, жаңалықты күту сезімі, табысты сезуі. Танымдық қызығудың ұйытқысы ойлау үрдісі болып табылады. Мектеп оқушылары бойында қызығудың қалыптасуы алғашқы оқу кезеңінен басталады, оқу үрдісінің өзіне деген қызығуынан бастап кәсіби қызығудың дамуына дейін алып келеді, сондықтан төменгі мектеп оқушыларының жетекші дамуының тақырыбы өте өзекті және уақытылы қолға алынған тақырып болып саналады. Кіші мектеп жасында қызығуды қолдау және дамыту жолдарының бірі - топпен ойнау терапиясы. Ойын баланың ең негізгі әрекеті, ол баланың психикалық дамуына көп әсер етеді. Ойын кезінде балалар жаңа біліктіліктер, дағдылар мен білімдерді игереді. Тек ойын барысында ғана адами қарым-қатынас ережесін игереді. Ойыннан тыс кезде баланың бойында толықтай адамгершілік пен ерікті дамуы бола алмайды, ойыннан тыс кезде жеке тұлға тәрбиесі жоқ.
Міне, сондықтан да тіпті ең қарапайым деген сұрақтардың өзі: психология саласының шынайы ғылыми зерттеу құралы болды, осы мәселемен Л. Абрамян., А. Варга., И. Выгодская., А. Зхаров., А. Спиваковская., Л. С. Выгодский., Д. Б. Эльконин., А. Н. Леонтьев., А. В. Запорожец, Д. Б. Эльконин., П. Я. Гальперин., С. П. Рубейнштейн., М. Кляйн, В. Экслайн., Д. Тафттар айналысты.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру мәселесінің психологиялық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтары.
Зерттеу болжамы: егер де бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарының, психологиялық ерекшеліктерін дер кезде анықтап, дамытатын болсақ, болашақ тұлғаны дамытуда оң көрінісін табар еді.
Зерттеу міндеттері:бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру мәселесінің теориялық негіздері;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қарастыру;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру мәселесінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын эсперименттік тұрғыдан зерттеу;
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын анықтауға арналған әдістемелерді іріктеу;
алынған нәтижелерге байланысты психоккорекциялық және психотерапиялық бағдарлама құрастыру.
1 СТАНДАРТТЫ ЕМЕС САБАҚТАРДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
"Танымдық қызығушылық" және "стандартты емес сабақтар"ұғымдарының мән-мағынасы
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк, ұйымдастырушылық және моральдiк - психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып табылады. Оқушылардың танымдық қызығушылығының теориясы.
Қазіргі заманғы ғылыми - техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан - жақты жетілген, ақыл - парасатты, ой - өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу - қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл - ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз.
Дамыта оқыту деп - оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс - тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз.
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысу және қатыскшылармен танымдық қарым - қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы таным процесстерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы iзденiске жетелейдi. Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы бес - алты жас аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе баланың логикалық тапсырмаларды белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi .Оқыту барысында баланың ақыл - ойын, қиялын т. б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы әртүрлі әрекеттің субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл - ой әрекетін меңгеруге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту үрдісінде оқушы оқу әрекетімен шұғылданып, теориялық ойлауға икемделеді, білімді өзі меңгеруге мүмкіндік алады. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым - қатынас. Мұғалім бұл жағдайда танымдық іс - әрекетті ұйымдастырып, оқушының шығармашылығын арттырады.
Қайта өрлеу дәуiрiнiң ұлы ойшылы, ХҮI ғасырда өмiр сүрген француз ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттiң маңыздылығын ерекше атап көрсеттi: Тәрбиешi баланы бастан - ақ оның бойындағы қабiлеттердi еркiн көрсете бiлуiн, түрлi заттардың дәмi мен олардың ерекшелiктерiн ажыратуда өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған жол көрсетiп, кейде, керiсiнше, өзiне iздеп отыруын қалаймын. Монтень таным әрекетiнде оқушының басшылық ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Оқушы мұғалiмнен алған бiлiмiн түгел сүзбеден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасату қажет. Соның нәтижесiнде оның бiлуге құштарлығы дами түсетiнi сөзсiз, - деп жазған болатын.
Демек, Монтень пiкiрлерiнде оқушының танымдық iзденiмпаздығын дамыту идеялары айтылған.
Монтеньнен кейiн iзденiмпаздық ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы идеяның маңыздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Пестолоцци және т.б. мұраларында жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн Я.А. Коменский қалады. Ол: Таным бастамасы - сезiмнен, бала сезiне бiлмесе, оның ой - өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкiрттiң ойын дамыту керек, - деп жазды.
Мен өз шәкiртiмнiң әрқашанда өз бетiнше бақылауын, практикада өздiгiнен тұжырым жасауын дамытуды - бiлiм берудегi негiзгi жетiстiкке жету құралы ретiнде қарастырамын, - деген болатын.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми бiлiмдi меңгеру және өмiрге пайда келтiру деп бiлдi. Ол Ұлы дидактика еңбегiнде:
Заттың не құбылыстың түп тамырына жету, анықтау қабiлетiн дамыту, оны шынайы түсiну және қолдана бiлу қажет, - деп ерекше атап өттi.Я.А.Коменскийдiң шәкiрттiң iзденiмпаздығы туралы пiкiрiн Д. Локк одан әрi дамытып, оқу әрекетiндегi мотив пен ұмтылыс туралы сөз ете отырып, баланы дамытудағы iзденiмпаздықтың қажеттiгiн атап көрсеттi.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық тұлғасын көрсету керектiгiн айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсендiлiк пен өзбеттiлiк, iзденiмпаздық ұстанымын көрсетiп бердi.
Ж.Ж.Руссо идеясын И.Г.Пестолоцци әрi қарай дамытты. Ол баланың iзденiмпаздығын дамытудағы мұғалiмнiң ролiн ерекше атап көрсеттi.
ХҮIII - ХIХ ғасырдағы танымдық iзденiмпаздық теориясының дамуына И.Г. Песталоцци еңбектерiнiң маңызы зор болды.
И.Г. Песталоций оқыту әдiстемесiнiң жалпы психологиялық қайнар көзiн iздедi, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептедi.Қазiргi таңда әрбiр жеке тұлғаның құндылық қасиеттерiн дамытып, қалыптастыруға аса мән берiлiп отырғаны белгiлi. Әсiресе ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып келе жатқан салт - дәстүр, әдет - ғұрыптар, тарихи - әдеби мұралар арқылы оқушылардың жеке бас қасиетiн дамыту мүмкiндiгiне барынша көңiл бөлiнгенiн ғылыми - зерттеу еңбектерден аңғарамыз.
Көп жылдық бастауыш сынып мұғалiмi ретiнде байқағаным - бастауыш сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабiлетi жақсы болады. Егер баланың қызығушылығы жайында жүйелi мәлiмдемелер түсiп отырса, баланың даму үрдiсi шапшандайды. Бiз бұл жерде Л.В. Занковтың идеясын негiзге алдық. Ол баланың қоғамдық өмiрдiң әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлi баланың дамуы үшiн туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген саяхат - сабақтар мен эксурсиялар баланың танымын қалыптастыруда негiзгi орын алатынын практика барысында айқын байқадық. Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының ынтымақтастығын жетiлдiре түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский Дербес жұмыс iстегеннен гөрi бала ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол өзi шеше алатын интелектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке көтерiледi..., - дейдi. Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға байланысты арналған ғылыми - зерттеу еңбектерiн зерделеу барысында бастауыш сынып оқушыларының қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер сараланып, жүйеленгенiн байқадық.
Мәселен, С.Төрениязова Бастауыш мектеп оқушыларын сыныптан тыс оқу - тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негiздерi атты ғылыми - зерттеу жұмысында оқушыны дамытуда бiлiм мен тәрбие негiзгi орын алатынын атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды:
- психикалық дамуға - оқушының мiнез - құлқының, ерiк - жiгерiнiң, қабiлетiнiң дамуы;
- денелiк дамуға - дене бiтiмiнiң өз жасына сай болуы;
- рухани дамуға - оқушының iшкi жан дүниесiнiң сырттан әсер ететiн күшпе өзара бiрлiгi;
- әлеументтiк дамуға - өздерi өмiр сүрiп отырған қоғамдық ортаға үйлесе дамуы;
- жалпы дамуға - оқушының жан - жақты үйлесiмдi дамуы, - деп қорытындылай келе, сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларын дамытудың ғылыми - теориялық негiзiн айқындай отырып, бастауыш сынып оқушыларымен жүргiзiлетiн жұмыстардың тиiмдiлiгiн арттыруға, үйiрме жұмыстары мен мектептегi қоғамдық ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжiрибелiк - эксперименттiк жұмыстардың тиiмдiлiгiн нақтылайды.
Таным - адамның объективтік шындықты ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын, қоғамдық іс-әрекет барысы. Танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - танымдық іс-әрекет. Оқушылардың танымдық қызығушылығы адамдық танымның әртүрлілігі және оқу процесінің қарама-қайшылықтарымен байланыста болатын өзінің жеке қарама-қайшылықтарымен сипатталады.
Пәнге деген қызығушылық, танымдылық, кабiлеттердiң дұрыс қалануына, осы саладағы бiлiм мен ойлау операцияларының жетiлуi алғы шарт ретiнде игi әсерiн тигiзедi. Ол бiлiмнің сатылап дамуына, тақырыптың тез әрi жеңiл меңгерiлуiде, жаңа ұғым-тусiнiктердiң баланың бойындағы бiлiм қорын байытуға, жинаған бiлiм негiздерiн практикада дұрыс әрi белсендi турде қолдана бiлуге де септеседi. Түпкi нәтижесiнде бiлiмнiң саналы игерiлуiне тиiмдi ықпал жасайды. Сол арқылы танымдық қызығушылық бала бойындағы бiлiмдi тереңдетiп, кеңейтiп оқу мәнiн, қажеттiгiн сезiндiру арқылы адамзат жинақталған тәжiрибенi игеру позициясына айналады.Бұл қазiргi бiлiм беру жүйесiндегi педагогикалық психология негiздерiн дамыту, өзiн-өзi тәрбиелеу, бiлiмдi өз бетiнше меңгерту, дамыта окыту т.б. жүзеге асуының бiр жолы ретiнде баланың оқуға сыртқы мотивтердiң әсерiнен гөрi өзiнiң iшкі талпыныс ниетi арқылы ден коюын қамтамасыз етедi. Оқу кызығушылығы болсын, әлеуметтік мотивтер болсын окушының жеке басының дамуымен, өсуiмен байланысты болуга тиiс. Егер окыту мазмұнына сай мотивтер тәрбиеленсе, оқушы үшiн оның әрекетi мәнi жоғары кұбылысқа айналады.Оқушының позициясы мұндай жағдайда тек мектепке келіп, мұғалімнің тапсырмасын екі етпей, тиянақты орындаумен шектелетін адамның әрекеті түрінде емес, өзінің әрекетінің түпкі мақсат, міндетін түсінетін адамның көзқарасын танытады. Осы оқу танымдық мотивтер арқылы бала білім алумен бірге, сол оқу пәні негізінде берілетін еңбек тәсілдерін де игере алады.
Себебі Оқытудың басты мақсаты оқушыларға белгілі бір білім туралы мағұламат беру емес, оны бақылауға ойлауға үйрету маңыздырақ, балаға белгілі бір білім жиынтығын меңгеруден гөрі, сол білімді үйрену, алу тәсілін меңгеруге қажетті қабілетін дамыту қажет.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты жояды және бір сарынды және бір бағытта ұзақ жүргізілген іс-әрекет бала өміріне шексіз зиянын тигізеді. Сондықтан, әсіресе бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керек.
Қызығушылық оқу-шығармашылық, танымдық әрекеттердің стимулы бола отырып, бүкіл тіршілік әрекетінің қозғаушы күші ретінде де қызмет етеді. Сонымен танымдық, қызығушылықты жеке тұлғаның рухани байлығын дамытатын, өзі үшін мәнді нәрселерді таңдай білуге ықпал ететін айрықша қасиет деп бағалауға да болады.
Қызығу - танымдық іс - әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып - үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды.
Танымдық қызығушылық оқушының қоршаған ортамен қатынасының ішкі мазмұнын әр қырынан таныта отырып, оның әрекетінің даму заңдылықтарын, сол дамудың басты шарты болып саналатын ішкі қайшылықтарын игеруге ұйытқы болады.
Танымдық қызығушылықты дамытудың үш шарты бар:
1.Мазмұнның жаңғыртылуы, бұрын жарияланып өтілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған мәліметтерге тарихи бағдар беру, білімнің тәжірибелік мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау.
2.Өз бетінше жұмыс істеудің әр-түрлеріне негізделген, оқытудың проблемалық тұрғыда алған мәліметтерді зерттеу негіздеріне және оқушының шығармашылық, тәжірибелік жұмыстарына бағытталған оқыту тәсілдері.
3.Оқушының қабілетін ұштау, оқытушының оқушыға көмек беруге дайын тұруы, олардың күш - мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылығы мен адалдығы, оқушыларды көтермелей білу, сондай-ақ оқушылардың өзара бәсекесіне көмек көрсете білу қасиеті.
Қазіргі оқыту технологиялары мұғалімнің дайын білімді баяндауымен байланысты. Оқушылардың танымдық білімі мен білігін қалыптастыру мақсаты арнайы үш әдістемелік ұсыныс жүйесінің негізінде ұйымдастырылуы тиіс: жаңа білім беруге дайындық, жаңа білім беру және жаңа білімді бекіту. Бұл ұсыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін құралдары мен түрлерін жетілдіру, қазіргі технологияларды қолдану арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Осының арқасында жаңа сабақ түсіндіру, бекіту, қайталау сияқты кезеңдерден тұратын дәстүрлі сабақтардың орнына оқу процесінің кезеңдерінен тұратын қазіргі заманда жаңа талапқа сай жаңа технологиялар пайда бола бастады. Бұлар - кабельдік және спутниктік теледидарлар, бейнеконференциялар, телефорумдар, телемарафондар, партфолио, интербелсенді тақта, электрондық оқулықтар.
Оқушы мен мұғалімнің біріккен қызметі мұғалімнің оқушыларға ұсынатын тапсырмалары, тәжірбиелік жұмыстар т.б. арқылы ұйымдастырылып, жүзеге асып отырады.
Дамытушылық алғы шарттарына сәйкес оқушыларға ұсынылатын оқу тапсырмаларының түрлеріне тоқталайық:
1.Оқушылардың ғылым негіздерін оқып үйренудегі басты қозғаушы күш-оқу барысында кездесіп отыратын танымдық және сарамандық тапсырмалар мен оқушының білім, білік, ақыл-ой дамуының арасындағы қарама-қайшылықтар.
2.Балалардың жаңа біліммен қаруланудағы белсенділіктері. Олардың білімнің логикалық негіздерін меңгеруі. Жаңа білім алу үшін қажетті бұрынғы қағидалар мен анықтама, қасиеттерді қайта жаңғыртып, нақтылап, ойша пайымдап, еске түсірмейінше, ескі мен жаңаның байланысын білмейінше мүмкін емес.
Бұл алғы шарттарға талдау жасаған кезде жаңа білімді меңгеру барысында үш түрлі дайындық тапсырмаларын ұсынуға болады:
а) жаңа білім алу үшін қажет болатын қайталауға, нақтылауға, оқушының білетін материалдарын толықтыруға арналған тапсырмалар;
ә) бұрыннан белгілі оқуматериалдары мен жаңа білімнің логикалық байланысын орнықтыратын, ойлауға берілетін тапсырмалар;
б) оқулықта берілген жаңа оқу-танымдық міндеттерді меңгеруге және оларды шешудегі қиындықтарды жеңуге үйрететін тапсырмалар.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасады. Педагогикалық әдебиетерде оны қалыптастырудың үш жағдайы туралы жиі айтылады.
Біріншісі - оқытудың мазмұны мұндағы оқушыларды қызықтыратын мазмұнның берілу түрі, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдаттыратын тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыннан білетін мағұлматтың жаңа қырының ашылуы.
Екіншісі - оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формалары, құралдарын және әдістерін жетілдіру.
Бұған жататындар: сабақтың дәстүрлі емес түрлерін өткізу, оларда қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру; танымдық ойындар ұйымдастыру; проблемалық және интегративті ұстанымдарды жүзеге асыру; пәнаралық және пәнішілік байланыстарды тудыру; ғылымның өмірмен, өндіріспен, техника және экологиямен байланысын ашып көрсету; оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен білім алуды тиімді ұйымдастыру; шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру; білім тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру.
Үшіншісі - мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасындағы қарым - қаиынаста сыйластық, ізеттілік орнатып, жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Оқушы өзі ұнатпайтын мұғалімнің пәніне ешқашан қызықпайды. Оқушылар өзара сыйласа алмайтын, тәртіп жие бұзылатын сабақтардан тезірек құтылуға тырысады.
Қызығуды туғызу үшін сабақты ерекше ұйымдастырудың орны бөлек.
Танымдық қызығушылық - бұл оқушының болашағы үшін табысқа жету дағдыларын қалыптастыру тиіс. Тіл арқылы қалыптасқан танымдық сапаны арттыруда қолданылатын әдістемеде көрнекілік, үлгі көрсету, проблемалық ізденістер туғызу, нақты өмір деректеріне жүгіну. Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үрдісінде қалыптастыру, оқушылардың тіл сабақтары арқылы іс- әрекетке ұмтылдыратын танымдық қызығушылығы, білім алуға даярлығы, меңгерген біліміне сүйене отырып, танымдық тапсырмаларды өздігінен шешуі, шығармашылық қабілетінің қалыптасуы, өз жұмысын өздігінен шешуі, өз жұмысының сапасын бағалауы болып табылады.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей танымдық белсендiлiк терминiнiң негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен ретiнде көрiнедi:
-биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М. Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).
Психологиялық аспект - тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым - қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк адамның жаңа қарым - қатынасына айналады, бұл - адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым - қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның белсендiлiгiн былай түсiндiредi: Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды. Белсендiлiк субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады.
Ол қатынас мына сәттердiң болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс - әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс - әрекет кезiндегi тұлғаның белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. тұлғалық белсендiлiк - адамның тек табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi.
Бұл орайда субъект белсендiлiгi сыртқы материалды iшкi психикалық әрекетi өз қатарына қосатын iс - әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады (Б.Г. Ананьев, В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубенштейн). тұлға белсендiлiктiң өзiне ғана тән түрiне ие - әлеуметтiк өзiндiк әрекет, мұнда ол белгiлi әрекетке жетедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Белсендiлiк тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым - қатынасына байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi түсiндiрумен байланысты:
- белсендiлiк баланың таным iс - әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
- белсендiлiк субъектiнiң iс - әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.
- Белсендiлiк жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты - объективтi шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, белсендiлiк танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн түсiну үшiн, таным процессiнiң болуымен, бiр - бiрiнен айырмашылығы бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң көрiнiсi ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу - орындау арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти отырып жүзеге асады. Репродуктивтi таным деңгейiнде объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И.Шамова репродуктивтi танымның мәнiн мақсатқа бағытталған iс - әрекет ретiнде ашады танымның жоғарғы деңгейi - өнiмдi келген белсендi таным болып табылады.
Педагогикалық аспект тұрғысынан белсендiлiктiң үш түрiн бөлiп қарауға болады: ақыл - ой белсендiлiгi, интелектуалды және таным белсендiлiгi.
Ақыл - ой белсендiлiгi элементарлы iс - әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделi түрiне дейiнгi барлық деңгейдегi нағыз әмбебап iс - әрекет шарты болып табылады. Ол түрлi модификацияларда көрiнуi мүмкiн:
- ынталандыру жаңалығынан туған зейiн белсендiлiгi және бағдарлы - зерттеу iс - әрекетiне бағытталған зерттеу белсендiлiгi ретiнде;
- интелектуальды ынталандыру түрiндегi (Д.Б. Богоявленская) көрiнетiн тұлғалық белсендiлiк ретiнде.
Ақыл - ой белсендiлiгiнiң орталық ядросын когнитивтi функциялар мен процесстер құрайды. Н.С.Лейтес балалық шақтың әр кезеңi - белсендiлiк дамуының өзiндiк сапалы сатысы деген қорытындыға келдi.
Интелектуальды белсендiлiк өзiндiк шарттарға сай ой әрекетi ретiнде түсiндiрiледi. Бұл терминнiң кең өрiс алуы, жиi қолданылуы Д.Б. Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты. оның пiкiрi бойынша, интелектуальды белсендiлiк интелектуальды және интелектуальды емес факторлардан көрiнетiн жүйенiң интегралды қасиетi болып табылады.
Танымдық белсендiлiк - жалпы танымдық белсендiлiк феноменiнiң маңызды саласы, оның негiзi ретiнде адамның ең маңызды қасиетi болып табылады: қоршаған әлемдi тек шындықтағы биологиялық және әлеуметтiк мақсатта ғана тану емес, сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәндi қарым - қатынасымен, яғни оның алуан түрлiлiгiне енуге ұмтылуымен, санада мәндi жақтарын бейнелеуiмен, себеп - салдарлы байланыстар, заңдылықтар, қайшылықтармен түсiндiрiледi.
Танымдық белсендiлiк адамға өте маңызды және күрделi құрылым ретiнде өзiнiң психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдарға ие. Бiлiмдi белсендендiру мәселесiне байланысты әр еңбектерде таным белсендiлiгiне анықтама берiледi, оның құрамды белгiлерi бөлшектенiп, мазмұны мен көлемi анықталынады. Таным белсендiлiгiнiң мәселесi - педагогикалық зерттеудiң терең негiзi екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес қосқандар: М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов, М.А.Данилов, И.Л.Лернер, М.И.Махмутов және т.б. Маңызды әлеуметтi күшiне байланысты бұл қазiргi диалектикада, бiлiм беру тәжiрибесi мен тәрбиеде негiзгi болып саналып отыр. Педагогикалық - психологиялық әдебиеттерге белсендiлiкке төмендегiдей анықтамалар берiледi:
- Адам зейiнiнiң белсендiлiгiнiң тағдаулы бағыттылығы (Н.Ф. Добрынин, Т. Рибо).
- Таным субъектiсiнiң ақыл - ой қабiлеттерiнiң көрiнуi (С.Л. Рубенштейн).
- Әртүрлi сезiмдердi белсендiргiш (Д. Фрейер).
- Адамның iс - әрекетi мен санасының деңгейiн жоғарлататын эмоциональды - ерiктiң және ақыл - ой процессiнiң ерекше қорытпасы (А.Г. Ковалев).
- Бiлiмдi қарқынды меңгеруге әзiрлiк, яғни қабiлет пен ұмтылыс (Н.А. Половников).
- Субъектiнiң қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта құрылу әрекетiнiң көрiнуi (Л.П. Аристова).
- Тұлғаның күшейтiлген танымдық жұмысымен сипатталатын ерiктiк жағдай (Р.А. Низамов).
- Оқушының өмiрлiк күшiнiң әсерлiгi (Г.И. Щукина).
- Таным мақсатына жетудегi құлықтық - ерiктiк әрекеттi жиюға ұмтылумен және бiлiм беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленушi тұлғасының айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И. Шамова).
Дәстүрлі емес сабақтар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, немқұрайлығын жойып сабақ дағдысын қалыптастырады, балалардың көңіл-күйін көтереді, оқушының бойында терең тиянақты білім қалыптастырады. Сондықтан дәстүрлі емес сабақ түрлерін пайдалану, сабақ үрдісінде басты рөл атқарады. Дәстүрлі емес сабақтар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, немқұрайлығын жойып сабақ дағдысын қалыптастырады, балалардың көңіл-күйін көтереді, оқушының бойында терең тиянақты білім қалыптастырады.
И.П.Подвласованың анықтамасы бойынша:
Дәстүрлі емес сабақ дегеніміз - түрлендірілген сабақ түрі, өзінің құрылымы бар. Дәстүрлі емес сабақты білімді тиянақтауда немесе жаңа сабақта өту кезінде пайдалануға болады. Мұғалім алдындағы негізгі міндет-берілген тапсырманы оқушыға түсіндіріп, көрсетіп, жеткізіп беру емес, берілген жұмысты ұйымдасқан түрде жасауға, шешуге үйрету. Математика сабағында дәстүрлі емес сабақ өткен ыңғайлы, өйткені ол, оқушының сабаққа деген қызығушылығын артырады, өзіндік іс-әрекетке бейімдейді және олардың бойында білім, білік дағдыларын қалыптастырады. Негізінде бекіту және қайталау сабақтарында баланың сабаққа деген қызығушылығы төмен болады. Осыған байланысты сабақтарды дәстүрден тыс сабақ ретінде берсе, сабақ өте қызықты болар еді. Дәстүрден тыс сабақ беру барысында сабақты тиімді оқыту, мұғалім мен оқушыны шығармашылық қатынасқа жетелейді. Мұғалімнің әрбір сабаққа дайындығы күрделі де жауапты жұмыс. Сабаққа дайындық негізі оқулықпен ғана шектелмеуі тиіс. Мұғалім материалды кеңінен, тереңнен түсінуі қажет. Бұл оған сабақты басқаруға, материалды оқулықтағыдан басқаша түрлендіріп, оқушылардың танымдық және ақыл қабілеттерін белсендетіп, өз беттерімен шығармашылық жұмыс істеуге үйретуге, тапсырманы ілгерлеу әдісімен беруге мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегіндегі сабақта қолданылатын әдістемелердің нәтижелігі туралы тұжырымдауға мүмкіндік береді. Мұғалімнің шеберлігі, біріншіден, сабаққа дайындығы, үнемі және мақсатты түрде, өз білімін, өз тәжірбиесін жұмыстың жаңа тәсілдерімен толықтырып отыруы қажет.
Стандартты емес сабақтар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, немқұрайлығын жойып сабақ дағдысын қалыптастырады, балалардың көңіл-күйін көтереді, оқушының бойында терең тиянақты білім қалыптастырады. Сондықтан стандартты емес сабақ түрлерін пайдалану, сабақ үрдісінде басты рөл атқарады.
И.П.Подвласованың анықтамасы бойынша:
Стандартты емес сабақ дегеніміз -- түрлендірілген сабақ түрі, өзінің құрылымы бар. Стандартты емес сабақты білімді тиянақтауда немесе жаңа сабақта өту кезінде пайдалануға болады.
Мұғалім алдындағы негізгі міндет -- берілген тапсырманы оқушыға түсіндіріп, көрсетіп, жеткізіп беру емес, берілген жұмысты ұйымдасқан түрде жасауға, шешуге үйрету және кәсіптік бағдар беру. Кәсіптік бағдар беру сабағында стандартты емес сабақ өткен ыңғайлы, өйткені ол, оқушының сабаққа деген қызығушылығын арттырады, мамандық туралы түсінігі өзгереді, өзіндік іс-әрекетке бейімдейді және олардың бойында білім, білік дағдыларын қалыптастырады.
Негізінде бекіту және қайталау сабақтарында баланың сабаққа деген қызығушылығы төмен болады. Осыған байланысты сабақтарды стандартты емес сабақ ретінде берсе, сабақ өте қызықты болар еді.
Стандартты емес сабақ беру барысында сабақты тиімді оқыту, мұғалім мен оқушыны шығармашылық қатынасқа жетелейді.
Стандартты емес сабақтар - бұл оқу қызметінің машықтарын қалыптастыруға септігін тигізетін, эмоционалды әсер ететін оқу құралы, осының арқасында барынша терең әрі мықты білім қалыптасады.
- Дәріс сабақтар бірлесе ойлануды, сонымен қатар мұғалім мен оқушының қызметін болжайды.Сабақты барлы тақырып ірі бөлікпен қарастырылатындай, және де бұл ретте өтілетін материалдың жоғары ғылыми дәрежесі, тұжырымдамалар мен шешімдерді баяндаудың қолжетімділігін қамтамасыз ететіндей деңгейде дайындау әрі өткізу керек.
1.2 Бастауыш мектептегі стандартты емес сабақтардың түрлері
Дәстүрлі емес сабақтар және олардың түрлері
Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде сабақтың қалыптасқан дәстүрлі түрлерінен басқа, дәстүрлі емес түрлері де пайда болуда. Олар, әрине, қоғамның жаңару, жетілдіру жағдайында білім беру саласын жаңалаумен тығыз байланыста іске асуда. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың мұндай дәстүрлі емес түрлері көбінесе оның жеке әдістеріне негізделіп құрылуда. Ондағы мақсат - әрбір сабақтың оқу-тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол екенін көрсете отыра, оны жаңа сапалық сатыға көтеру. Олардың қатарына дәріс, конференция, пікірталас, компьютерлік сабақтарды жатқызуға болады. Бірақ, жоғарыда аталған сабақтың дәстүрлі емес түрлері - оның жаңа немесе жеке түрлеріне жатпайды. Себебі, ондай сабақтардың дидактикалық құрылымы анықталмаған, ешбір дидактикалық қағидаларға негізделмеген. Сабақта қолданатын дәстүрлі емес жеке тәсіл-амалдарға жататын: жарыс, сайыс, бәйге, аукцион, көкпар, ойын, саяхат - сабақтың құраушылары деп қарау керек. Әрине, дәстүрлі емес сабақтар қатаң құрылымы және қалыптасқан жұмыс кестесі бар күнделікті оқу жұмыстарына қарағанда әдеттегідей емес ой, ұйымдастыру, өткізу тәсілдері оқушыларға өте ұнайды. Дегенмен де ол мұғалімдерге оқыту жұмысында осындай тәсілдерді көптеп сабақтар жүйесінде пайдалануға кеңес береді. Дәстүрлі емес сабақтар - қалыптан тыс, күнделікті сабақтан өзгеше сабақтың жаңартылған түрлері.
Дәстүрлі емес сабақтарды өтілу нұсқасы мен мақсат-міндеттеріне қарай 3 топқа бөлуге болады: ой қорыту сабағы, ойын сабағы, жарыс сабақтары.
Ой қорыту сабақтары оқушылардан нақты тұжырым, қорытындыларды, ой
түйіндерді талап ететін дәстүрлі емес сабақтардың түрлері.
Ой қорыту сабақтарына: дәріс, семинар, сынақ сабақтар, ХХI ғасыр көшбасшысы
сабағы, қосар сабақ, модульдік сабақтарды жатқызуға болады.
Семинар сабағы - Семинар сабақтары көбінесе оқылған дәріс тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді.
Қосар сабақ - іліктестірілген сабақтың бір түрі, мұнда бір тақырыпты өзара
байланыста қарап, 2 мұғалім береді.
Модульдік сабақ. Модульдік сабақ бірнеше артықшылықтарымен ерекшеленеді.
Біріншіден, сабақ басталысымен оқушы өзінің не істеу керектігі, яғни сабақтың соңында өзінің нені біліп шығуы керектігі жөнінде толық мағлұмат алады. Екіншіден, топ болып жұмыс істеу дағдылары қалыптасады. Үшіншіден, өзінің жеке басының мүмкіндіктері мен қабілетәін ескере отырып, үлкен көлемдегі жазба жұмыстарын өз бетінше шығаруға кететін уақытын жоспарлауға дағдыланады. Төртіншіден, әр оқушының білім деңгейіне қарай тапсырмаларды әртүрлі деңгейде алуға болады. Модульдік сабақ өтілген тақырып бойынша сыныптағы барлық оқушының білімін тексеріп бағалауға мүмкіндік береді.
Ойын сабақтары. Ойын сабақтары - дәстүрлі емес сабақтардың ең көп тараған
түрлері. Ойын сабақтары оқушыларды қайырымдылыққа, достыққа үйрете отырып, олардың бойындағы белсенділік қатынастардың дамып, шығармашылықтарының артуына себебін тигізеді. Ойын сабақтарына: саяхат, театр, концерт, тренинг, жұлдызды сағат, ғажайыптар алаңы, ойлан, тап!, аукцион, бақытты сәт және т.б. сабақтар жатады.
Жұлдызды сағат сабағы қайталау-пысықтау сабақтарында, әрі білімді тексеру үшін, әрі білімді жүйелеу мақсатында өткізілетін дәстүрлі емес сабақтың көптеп тараған түрі. Жұлдызды сағат сабағы белгілі бір тақырыпқа арналады. Ойыншылардың саны алғашқыда 5-7 болады да, әр бөлім сайын ұпайы аз ойыншы ойыннан шығып отырады, ең соңында білімі терең, жеңімпаз ойыншы Жұлдызды сағат төрінен орын алып, ойынның жүргізілуі барысы, келешек туралы өз ойын білдіреді. Ойын оқушыларды ізденушілікке, шығармашылыққа баулиды.
Театр сабағы - сабақтағы өтілетін материалдарды рөлдерге бөліп, кейіпкерлерді сомдауы. Театр сабағы сырт көзге қарағанда оңай болып көрінуі мүмкін. Ал іс жүзінде бала үшін ойынға қатысты басқалармен тіл табысып, өзінің ойлаған ойын іске асыру оңай емес.
Тренинг сабақ - белгілі бір тақырыпқа өткізілетін ойын сабақтарының бірі. Тренинг сабақтың ерекшелігі - тренингке қатысып отырған оқушылар өз ойларын айтып, өз еркімен белсене қатысу керек.
Тренинг сабақтар оқушылардың белсенділіктерін, танымдық қызығушылықтарын, шығармашылық қабілеттерін дамуына өз үлесін қосады, арттыра түседі.
Саяхат сабағы - белгілі бір мақсатқа жету үшін, аялдамаларға тоқтап, көздеген жерге серуендеп бару негізіне құрылған сабақ.
Ойлан, тап! сабағы - ойын сабағының ең маңыздысы. Ойлан, тап!
сабағы - білімді жүйелеу, қайталау және тексеру с абақтарын пайдаланған ұтымды.
Сабақтың еркшелігі - сабақта қызықты шытырманды мәселелер қарастырылып, шешуін табуда оқушылардың терең білімді талап етеді. Осындай Ойлан, тап! сабақтарының оқушылар үшін маңызы зор болады, өйткені олар көпке дейін оқушыларға үлкен ой салып, танымдық қызығушлықтарының артуына жол табады.
Аукцион сабақ. Аукцион сабақ дәстүрлі емес сабақтардың негізгі түрлерінің бірі. Аукцион сабақтары көбінесе қайталау-пысықтау сабақтарында пайдалану қолайлы. Аукцион сабағының негізіне-бәсеке жүргізу жатады. Аукцион сабағында әртүрлі заттар көрмеге қойылады, оқушылардың ол заттарды сатып алу үшін, ол заттардың қасиеттерін айтып, артындағы тапсырмаларды орындаулары керек.
Аукцион сабақ бір нәрсені сату арқылы өткізіледі. Сабақтың құрылымы: өткен сабақты тексеру, аукцион төртібін түсіндіру, зат сату, финал, қорытынды. Сабақ кезінде сатылатын бірнеше заттар тұрады. Затты ол туралы көп білетін оқушы сатып алады. Мысалы: киіз үй, қолөнер бұйымдары.
Ғажайыптар алаңы - дәстүрлі емес сабақтардың ерекше түрі. Ғажайыптар алаңы сабағы көбінесе қайтала-пысықтау сабақтарын өткізгенде пайдалануға тиімді. Бұндай сабақтарға оқушылардың қызығушылығы өте жоғры, өйткені жеңімпаз оқушыны шағын сыйлықтар күтіп тұрады. Сабақ 3 турдан және ақтық ойыннан, көрермендерден (тыңдаушылармен, жанкүйерлекрмен) ойындардан тұрады. Әр турға 3 оқушыдан қатысқанда, бір сабақта оқушылардан түгел сұрауға мүмкіндік туады.
Бақытты сәт ойыны Жұлдызды сәт ойынына ұқсас, бірақ көбінесе төменгі сынып оқушылармен ойналады. Бақытты сәт ойынының ерекшелігі - оқушыларды өз ойын еркін айта білуге үйрететіндігі.
Жарыс сабақтары. Жарыс сабақтары - дәстүрлі емес сабақтарының ең көп тараған түрі. Жарыс сабақтарының ерекшелігі - оқушылардың бойында ізгілік, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасып, олардың жеке тұлға болып қалыптасуына өз үлестерін қосады.
Жарыс сабақтарына жататындар:
сайыс сабағы, Не ? Қайда ? Қашан? КТС және т.б. сабақтар жатады. Барлық жарыс сабақтарының құрылымы бірдей. Жарыс сабақтарында сыныпқа 2 топ бөлінеді, әр топтың өзінің жанкүйерлері және топ басшылары болады. Жарысқа қатысатын әр топтың сабақтың тақырыбына байланысты, аты, ұраны болады. Жарыс сабақтары: сәлемдесу, топ басшыларының сайысы, жанкүйерлер сайысы сияқты бөлімдерді міндетті түрде қамтиды, ал қалған бөлімдері сабақтың тақырыбы мен сыныптың біліміне қарай таңдалынып алынады. Жарыс сабақтары оқушыларды ұйымшылдыққа, бірлікке, татулыққа, жолдастық көмекке үйретеді.
Дәстүрлі емес сабақтың үлгісі.
Саяхат сабағы - дәстүрлі емес сабақтың бір түрі. Саяхат сабағы бақылауға алынған объектіні жан-жақты зерттеуді жүзеге асыратын білім беруді ұйымдастыратын сабақ түрі.
Саяхат сабақ ерекшелігі - бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz