Сыртқы сауда айналымы

МАЗМҰНЫ

I. Кіріспе4

II. Негізгі бөлім5

2 Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауданың дамуын статистикалық талдау5

2. 1 Сыртқы сауданы динамикалық талдау5

Кестелік көрсеткіштер7

2. 2 Сыртқы сауданың статистикалық көрсеткіштері9

Мониторинг10

ҚОРЫТЫНДЫ13

Қолданылған әдебиеттер14

I. Кіріспе

Бұл статистика мамандығы бойынша жазылған Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын статистикада талдау атты жобалық жұмысында Қазақстан Республикасының сыртқы саудасына талдау жасалады. Сыртқы экономикалық қызмет елдердің экономикалық дамуында үлкен орын алады. Сыртқы экономикалық қатынасының негізгі бөлімі ретінде сыртқы өз есебіне көп жағдайда экономикалық дамуының деңгейін көрсетеді. Бұл жұмыс 3 бөлімнен және де қорытынды бөлімнен нәтижелерден қолданылған әдебиет тізімінен және қосымша беттерден тұрады. 1-бөлімінде сыртқы сауданың маңыздылығы, оның алдында тұрған мәселелері және көрсеткіштер күйісі қарастырылған. Автор және де сыртқы сауда теориясын қарастырды. 2-бөлімінде сыртқы сауда статистикасын ұйымдастыру келтіріледі статистикалық есеп беру формалары қарастырылады. 3-бөлім сыртқы сауданың динамикалық структуралық және де сыртқы сауданың Қазақстан Республикасының экономикасына әсерінің анализіне арналған.

Қазіргі таңда қызметтер сферасының ролі оның ЖІӨ-дегі үлесі бойынша едәуір артып келеді. Бұл еңбек бөлігінің өсуіне және халықтың тұрмыс жағдайын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қызметтердің халықаралық саудасымен 40-тан аса халықаралық ұйымдар айналысады, оған мүшелік өте қолайлы жағдайларды туындатады. Қазақстан солардың негізгілеріне кірсе жөн болар еді, ол қызметтер саудасын ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесін қолдауға мүмкіндік береді және сәйкес тауарларды өткізу кезінде қолайлы жағдайлар жасайды:

біріншіден, қызметтері сату кезінде, негізінен, делдал қажет емес, олады өткізу тікелей немес ақпарат негізінде жүзеге асырылады;

екіншіден, әлемдік нарықтағы қызметтер саудасының көлемі тауар, капитал, жұмысшы күші саудасының көмелеміне тәуелді болады;

үшіншіден, қызметтер сферасы мемлекеттің аман-саулығы, тәуелсіздігі, егемендігі мен қауіпсіздігі жүйесіне жатады және сондықтан ол едәуір дәрежеде мемлекет қолында болады;

төртіншіден, қызметтер сферасы адамның жеке сұрақтарын, қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, елдің ішкі экономикасының дамуын талап етеді.

Келешекте қызметтердің халықаралық саудасында, негізінен, еңбек ету саласына қызмет көрсетумен байланысқан қызметтер басым жағдайға ие болады.

Қорыта айтқанда бұл жұмыс жобалық жұмыстарды орындаудың талаптарына сай орындалған және жақсы бағаға лайық.

Сыртқы сауда статистикасының маңызды міндеті - сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштерінің уақыт ішіндегі өзгерістерін есептеу. Бұл өзгерістерді зерттеу үшін уақыттың бірқатар сәттерінде көрсеткіштердің белгіленген шеңбері көрсеткіштер мәндерін хроникалық ретпен орналасу қатары динамикалық қатар деп аталады. Динамикалар қатарын зерттеу мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді: кезеңнен кезеңге дейінгі қатарлар деңгейіндегі жекелеген өзгерістердің интенсивтілігін сипаттау, белгілі бір кезеңдегі уақыт қатарының ораташа көрсеткіштерін анықтау, жекелеген этапта немесе жалпы қарастырылатын кезеңде зерттелетін құбылыс динамиканың негізгі заңдылықтарын айқындау, зерттелетін объектінің уақыт ішіндегі өзгерісін туындататын факторларды айқындау, құбылыстың болашақтағы дамуын болжау.

Динимика қатарлары деңгейін салыстыру нәтижесінде динамиканың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерінің жүйесі алынады, олардың көмегімен зерттелетін объектіні сипаттауға болады.

Кесте 1. ҚР-ның сыртқы саудасының негізгі көрсеткіштерінің динамикасы

ҚР сыртқы сауда айналымының жалпы сомасы 2015 жыл мен 2019 жыл аралығында 66744, 3 млн. долларға құрады. Оның орташа жылдық көрсеткіші 13348, 9 млн. долларға тең болған, соның ішінде экспорттың орташа жылдың шамасы 6324, 7 млн. доллар, ал импорттың орташа жылдық шамасы 7024, 2 млн. доллар болған. Зерттелетін кезеңде сыртқы сауда айналымының орташа жылдық төмендегі 374, 3 млн. долларды құрады, соның ішінде экспорттың төмендегі әсерін - 39, 4 млн. доллар, ал импорт әсерінен - 334, 9 млн. доллар жыл сайын. Сыртқы сауда айналымының орташа жылдық деңгейі 0, 031%-ке төмендеген.

2016 жыл мен2019 жыл аралығында сыртқы сауда айналымының 1%-өсімшесінің абсолюттік мәні 2016 жылы 128 млн. долларға тең болған болса, ал 2018 жылы ол мән 150 млн. долларға жеткен. Сыртқы сауда айналымы деңгейінің өте күшті ұлғаюы, яғни 9, 1 пайызға көтерілуі, 2017 жылы байқалған.

Экспорт пен импорт динамикасы дамудың бір мәнді дамуында болмаған. 2015-2017 жылы аралығында экспорттың да, импорттың да көлемдері ұлғайған, ал 2018 жылдан бастап кері тенденция орын алған (1-кестені көріңіз) . 2017-2018 жылдары азиялық және ресейлік қаржы дағдарыстары Қазақстан экономикасына өзінің кері әсерін тигізді. Аталмыш кері әсер шет елдік инвестициялар ағымының тоқтатылуынан және ҚР нарығынан көптеген шетелдік инвестеорларының кетуінен байқалды. Сонымен қатар, Достастықтың көптеген елдерінің, соның ішінде Қазақстанның, сыртқы саудасы - отын ресурстарының әлемдік бағаларының курсы төмендеуі әсерінен зиян шекті. Шикі мұнай мен металдың әлемдік бағаларының төмендегі - Қазақстанның негізгі экспорттық тауарлары бағасының, 2017 жылмен салыстарғанда, 2019 жылғы 20%-ке төмендеуіне әкеліп соқты.

Азияның елдер нарығындағы сұраныстың азаюы Қазақстандық экономикаға әлсіз түрде әсер етті. Ресейлік нарықтың тарылуы басқаша салдарды туындатты, өйткені2017 жылы Қазақстан экспортының 1/3 бөлікке жуығы Ресейге шығарылатын еді.

Ресейлік дағдарыс әсерінен ТМД-ның бірқатар басқа елдерінде Қазақстаннан әкелінген тауарларға деген сұраныс төмендеді. Сонымен қатар, теңгенің долларға және рубльге қатысты айырбас курстары арасындағы тепе-теңсіздік (дисбаланс) жағдайды шиеленістіріп жібереді.

Республиканың сыртқы сауда айналымы (кедендік статистика негізінде) 2019 жылы, 2018 жылмен салыстырғанда, 18%-ке төмендеді, соның ішінде экспорт - 5%-ке, ал импорт 28%-ке төмендеген.

Кедендік статистика мәліметтері бойынша ҚР-да2019 жылы 203, 9 млн. доллар көлемінде сауда балансының оң сальдосы құрылды.

Тауардың экспорты мен импорты көлемдерін қалыптастыруға баға өзгерістерінің ықпал етуі дәрежесін анықтау мақсаттаныда маңызды тауарлардың жекеше іріленген топтары бойынша мәліметтер қарастырылады.

Кесте 2. Баға факторының экспорт көлемдерінің өзгерісіне ықпал етуі

Есептеу нәтижесі мынаны дәлелдейді, яғни экспорттық өнімнің көрсетілген атаулары бойынша 2018-2019 жылдары:

1. Топтардағы көлемдер мен бағалардың өсуі жүзеге асты:

Отын мен мұнай өнімдері - 102, 3%, мұнай 160%.

2. Төмендегі топтар бойынша көлемдерінің ғана өсуі жүзеге асты:

қара металдар - 153%;

Мыс және одан жасалған бұйымдар - 111, 1%;

Рафинадталған қорғасын - 100, 01%.

3. Экспортталатын өнім көлемдері төмендеді:

Нандық дәнді-дақыл - 16, 9%-ке;

Кен, шлак, күл - 8, 2%-ке;

Мақта - 23, 7%-ке;

Бағалы металдар - 13, 3%-ке;

Қара металдан жасалған бұйымдар - 78, 5%-ке;

Мырыш - 3, 8%-ке;

Басқа бағалы емес металдар - 41, 9%-ке.

2019 жылғы көлемдер мен бағалардың өзгерісін талдай отырып, мынаны атап өту керек, яғни қарастырылатын 12 тауарлық топтардың ішіндегі 10-ында бағалар төмендеген, соның нәтижесінде экспортталатын өнім көлемі 45658, 7 млн. долларға өзгерген.

Екі топта ғана баға елеусіз өскен. Жалпы алғанда 2019 жылы экспортталатын тауарлардың көлемі 154792, 9 млн. долларға ауытқыған, соның ішінде баға өзгерісі әсерінен төмендеуші мәні - 45658, 7 млн. доллар, экспорттық өнім көлемінің ұлғаюы есебінен - 54740, 7 млн. долл. Республикадағы шикі мұнай мен мұнай өнімдеірнің экспорт көлемі мен бағаларының қалыптасуына "Тенгизшевройл" БК-ы маңызды түрде әсер етеді.

Импорттық өнімнің көрсетілген атаулары бойынша2018-2019 жылдары:

1. Төмендегі топтар бойынша бағалар өскен:

Тамақ өнеркәсібі өнімдері, алкогольды және алкогольсіз өнімдер, уксус,

темекі - 182, 2%;

Бағалы емес металдар және олардан жасалған бұйымдар - 106, 6%;

Жер, әуе және су транспорты құралдары - 116, 7%.

2. Төмендегі топтар бойынша көлемдер мен бағалар төмендеді:

Минералды өнімдер - 42, 7%-ке және 35, 9%-ке;

Электр энергиясы - 45, 9%-ке және 20, 4%-ке;

Жер, әуе және су транспортының бөлшектері мен тиектеру-34, 9% және 2, 7ке.

3. Төмендегі топтар бойынша көлемдер өскен:

Химия және өнімі - 16, 5%-ке;

Машиналар, құрал-жабдықтар мен механизмдер - 39, 35%-ке.

Қарастырылып отырған сегіз топтың бесеуінде баға төмендеген, соның салдарынан импортталатын өнім көлемі 60112, 8 млн. долларға төмендеген, 2 топтағы импортталатын өнімнің ұлғаюы есебінен импорт көлемі 24595, 1 млн. долларға өскен.

Бұл жағдайда, импортталатын тауарлардың жалпы өзгерісі 2019 жылы 145081, 4 млн. долларды құраған.

2. 2 Сыртқы сауданың статистикалық көрсеткіштері

Республикадан шығарылатын өнімдердің тауарлық құрылымын салыстырмалы түрде талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді, яғни Қазақстан экспортындағы минералды ресурстар, отын, түсті және қара металлругия өнімдерінің (2-кестені қараңыз) үлесі тұрақты түрде ұлғайып отырады, осы сәттегі әлемдік экспорт үшін кері тенденция тән болады.

2015 жылдан бастап, 2018 жылға дейінгі орталықта республика экспортындағы минералды өнімдер үлесі 29%-тен 44%-ке дейін ұлғайды, ал 2009 жылдың көлемімен салыстарғанда 2019 жылы ғана 6%-ке төмендеді, минералдық өнім экспортының 24%-і ТМД елдерінің үлесінде. Бағалы емес металдар және олардан жасалған бұйымдар да республика экспортының негізгі бабы болып табылады, олардың барлық экспорт көлеміндегі үлесі 30%-тен кем емес. 2019 жылы экспортталатын бағалы емес металдардың үлес салмағы 2018 жылдың деңгейімен салыстырғанда 5%-ке ұлғайған, яғни 38%-ке тең болған, олардың ТМД елдерінде экспорты, әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда, 12, 5 есе аз.

Бағалы және жартылай бағалы металдар, негізінен, ТМД-нан тыс елдерге шығарылады - 99, 2%-ке тең, машиналардың, құрал-жабдықтар мен механизмдердің экспорты 2018 жылы 58 млн. долларды (1, 4%) құрады, ол 2017 жылдың деңгейінен 2, 5 есеге аз. Машиналар мен құрал-жабдықтардың көп бөлігі, яғни 75, 2%-і, ТМД елдерінде экспортталады. Қазақстан алыс шет елдерге шикі мұнайды шығару көлемін - 1, 7 есеге, ал өнделмеген қорғасын көлемін - 1, 3 есеге ұлғайтты. Отандық өңдеу өнеркәсібінің жетілмеуі салдарынан, республиканың экспортталатын өнімдерінің едәуір бөлігі бірінші реттік өңдеуден де өтпейді.

Талданатын кезеңдегі импорттың тауарлық құрылымында маңызды өзгерістер болған жоқ. Импорттың дәстүрлі баптары мыналар болып отыр: машиналар, құрал-жабдықтар мен механизмдер - 24%, минералды өнімдер - 13, 3% (2018 жылдың деңгейімен салыстарғанда, 2019 жылы олардың мәні 2 есеге төмендеген жігіне қарамастан) жер, әуе және су транспорты құралдары - 14, 5% (2015 жылдың деңгейіне қатысты 2019 жылғы импорт 2 есеге ұлғайған), химия және онымен байланысқан салалардың өнімдері - 9, 5%, тұтынушылық пайдаланудағы тауарлар - 17, 5%.

Жалпы алғанда, экспорт пен импорт құрылымында маңызды өзгерістер байқалмаған, бұрынғысынша экспортта - мұнай және оны өңдеу нәтижесінде алынған өнімдер, түсті металдар басым болып кетеді, ал импортта - машиналар мен құрал-жабдықтар, халық тұтыну тауарлары, тамақтық-дәмдік тауарлар.

Сыртқы сауданың дамуының маңызды сипаттамасы - бұл оның географиялық ораналасуы. Таяу және алыс шет ел аймақтары бойынша сыртқы сауданы бөлудің өзіне тән ерешелігі оның біртексіздігінде болған, негізінен республиканың тауар айналымының 60%-ке астамы ТМД елдерінен сауда жасау арқылы құрылады. Бұл былайша түсіндірілді, яғни біздің принциптеріне негізделе отырып, шет елдермен сауда байланыстарын жүргізуі тиіс еді, өйткені бұрын-соңды Қазақстан өз бетінше сыртқы экономикалық байланыстарды жүргізбеген еді.

2017 жылдан бастап бұл жағдай түбегейлі түрде өзгереді. Қазіргі таңда Қазақстанның алыс шет елдермен тауар айналымы 64%-ті құрайды. Мұның себебі мынада, яғни бұрынғы жылдармен салыстырғанда, Қазақстан өзінің сыртқы сауда байланыстарын шет ел нарықтарында қайта бағыталуы тиіс. Егеменді мемлекеттіміздің сыртқы экономикалық байланыстарының жетілмегендігі - ТМД шеңберіндегі сауданың шектен тыс тұйықтылығына сепетші болды.

ТМД елдерінің ҚР экспортындағы үлесі 2019 жылы 26, 1%-ті құрады. Ең көп үлес салмағы критериі бойынша, өнімнің 84%-і ТМД елдерінің ішіндегі Кедендік Одақ елдеріне шығарылды, атап айтқанда Ресей Федерациясына - 75%-і, Қырғызстан - 5%-, Тәжікстан - 4%-і, Кедендік Одақтан тыс елдер ішіндегі Украина негізгі сауда серіктесіміз болып қалады, Кедендік Одақтан тыс елдерге ҚР-ның экспортының 49%-і Украинаның үлесінде, ал екінші орында - Өзбекстан, оның үлес салмағы - 28%. Достастық шеңберіндегі сауда ынтымақтастығы 2019 жылы, 2018 жылмен салыстырғанда, экспорттық-импорттық операциялардың төмендеуімен сипатталады. Достастық елдеріне Қазақстанның экспорттық операциялары көлемдерінің қысқаруы - физикалық көлемдерінің азаюы салдарынан да, экспорттық тауарлардың көп бөлігінің бағаларының қысқаруы әсерінен болып отыр.

Қазіргі таңда ҚР-сының әлемнің басқа елдеріне шығаратын экспорты ТМД елдеріне шығар экспорттан 3 есеге көбірек, яғни ол экспроттың бүкіл көсемінің 73, 9%-ін құрайды. Алыс шет елдер ішіндегі Қазақстандық өнімнің негізгі тұтынушысы - Еуропа болып табылады, атап айтқанда, Еуропалық Одақ (ЕО) -22%: Италия - 8, 4%, Германия - 5, 7%, Ұлыбритания - 2, 9%. ЕО-тан тыс елдерг ҚР-сы экспортының 17%-і тиесілі: Швейцария - 8, 2%, Эстония - 4, 7%, басқа елдер - 4, 1%.

ҚР-ның азиялық нарықтағы өнімді экспорттауы - 19%-ті алады, бұрынғысынша, негізгі сауда серіктесі - Қытай болып табылады - 12, 6%. ҚР-ның Америкаға экспорты 13%-ті құрайды

Кесте 4. Сауда серіктесі болып табылатын негізгі елдер шеңберіндегі ҚР-ның экспорты

Географиялық бағытталуы бойынша импорттың 43, 3%-і ТМД елдеріне тиесілі, олардың 38, 5%-ін КО алады, атап айтқанды РФ - 36, 7%. Ресей Федерациясынан Қазақстанға әкелетін кейбір тауарларды енгізуге шектеулер енгізуге байланысты, Ресейден келетін импорт, 2017 жылмен салыстырғанда, 2019 жылы 10%-ке қысқарды. ҚР импортының 4, 8%-і Кедендік Одақтан тыс елдердің үлесінде, тура жартысы, яғни тауарлардың 2, 4%-і - Өзбекстаннан әкелінуі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс