Педагогикалық жүйедегі сараланған оқыту деңгейлері
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Мектептерде қолданылатын сараланған оқытудың теориялық негіздері
5
1.1
Педагогикалық жүйедегі сараланған оқыту деңгейлері
8
2
Биология сабақтарында сараланған оқытуды ұйымдастыру
17
2.1
Сабақты ұйымдастыруда қолданылатын негізгі құрауыш элементтер
17
2.2
Биологияны оқыту процесінде сараланған оқытуды ұйымдастыру жүйесі
35
2.2.1
Оқушылардың оқуының даму деңгейлерін анықтау әдістемесі
36
2.2.2
Мазмұнды логикалық-диагностикалық талдау
36
2.2.3
Сараланған тапсырмалар жүйесін әзірлеу
37
2.2.4
Оқу іс-әрекетінің ұйымдастырушылық нысандарын таңдау
37
2.2.5
Білімді бағалау
38
2.3
Биология сабақтарында сараланған тапсырмалар жүйесін әзірлеу ерекшеліктері
41
3
Биологияны оқытуда сараланған оқытуды қолданудың тиімділігі
51
Қорытынды
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
59
Қосымша
61
Кіріспе
Өзектілігі. Оқытудың әдістемелік жүйесін қайта бағдарлау, оқушылардың игеруіне арналған ақпарат көлемін ұлғайтудан ақпаратты пайдалану дағдыларын қалыптастыруға баса назар аудару жалпы білім беру жүйесіндегі негізгі міндеті болып табылады. Мектептерде білім беру жүйесінде оқушы оқу процесінің субъектісі ретінде қарастырылады, сондықтан барлық оқушылардың ерекшеліктерін, бейімділіктерін және танымдық қажеттіліктерін ескере отырып, олардың дамуы барынша қамтамасыз етіледі.
Қазіргі таңда жалпы орта білім берудің тұжырымдамасына сәйкес білім берудің негізгі бағыттарының ажырамас бөлігі оқытуды саралау болып табылады. Кең мағыналы ұғым ретінде саралау білім беру жүйесінің әртүрлі түрлерінде, оқытуды дараландыру міндеттерін іске асыруда, оқытуды ұйымдастырудың мазмұны мен формаларында, оқушыларды оқытудың жеке траекториясын қамтамасыз етуде ашылады. Саралап оқыту білім алушылардың оқу мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, қабілеттерін психологиялық-педагогикалық диагностикалау нәтижелері негізінде оқыту мен оқу қызметін ұйымдастырудың әртүрлі нысандарын, әдістерін кеңінен қолдану болып табылады. Мектептегі оқушылар жас ерекшеліктеріне, қабылдау қабілеттеріне, математикалық, жаратылыстану, гуманитарлық ғылымдарға қызығушылығына байланысты әр түрлі қабілетті болады. Осыған орай мұғалімнің алдында негізгі міндет тұр, ол - оқу процесін кез-келген оқушы өзінің басым қабілеттері мен зияткерлік қабілеттерін ескере отырып, оқу танымдық іс-әрекетке қосылатындай етіп ұйымдастыру, яғни бір сыныпта оқушылардың оқу пәндерінің мазмұнын игерудің әртүрлі деңгейі бар мұғалімнің бір уақытта жұмыс істеуі, әр сабаққа әртүрлі күрделілік деңгейіндегі тапсырмаларды әзірлеу, бағалаудың әртүрлі критерийлерін қолдану, оқу уақытын ұтымды пайдалану және нәтижесінде оқушылардың жоғары сапалы білім алуын қамтамасыз ету. Сондықтан саралаудың мәнін және оның ерекшеліктерін зерттеу, сараланған тәсіл негізінде сабақтарды әдістемелік дамыту бүгінгі күні өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты - білім беру сапасын арттыру мақсатында биологияны оқыту процесінде сараланған оқытуды ұйымдастыру мен қолданылуының тиімділігін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Саралап оқыту бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге әдеби шолу.
2. Саралап оқытудың мәнін және биологияны оқыту процесінде оны жүзеге асырудың ерекшеліктерін анықтау.
3. Биологияны оқытуда саралап оқыту деңгейлерінің түрлері бойынша тапсырмалар құрастыру жүйесін зерттеу.
4. Сабақты жүргізуде саралап оқытудың тиімділігін зерттеу.
5. Қазіргі мектептерде биологияны оқытудағы саралаудың рөлін анықтау.
Зepттeyдiң пәнi: жалпы білім беру мектептерінде биология сабағын өткізудегі саралап оқыту технологиясы.
Зepттey гипотезасы: биологияны оқыту процесінде сараланған тәсілді қолдану тиімділі құрал болып табылады.
Зepттeyдiң oбъeктici: жалпы білім беру мектептеріндегі биология сабағындағы білім беру процесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы: биологияны оқытуда жиі қолданылатын саралау тәсілдерінің түрлері мен олардың қолданылу тиімділігі беріледі, сонымен қатар саралап оқытудың ұйымдастыру жүйесі ұсынылады; мұғалімдер және (немесе) оқушылар мектептерде биология сабағын өткізу кезінде саралап оқыту тәсілдері мен ұйымдастыруы бойынша ұсыныстарды пайдалана алады.
Зepттey жұмыcының құpылымы:
Диплoмдық жұмыc кipicпeдeн, үш тapayдaн, қopытындыдaн тұpaды. Пaйдaнылғaн әдeбиeттep тiзiмi мeн ұcыныcтap coңындa бepiлeдi.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, қазіргі кездегі зерттеу қалпы, мақсаты мен міндеті, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы жайында айтылады.
Бірінші бөлімде шет елдік және отандық әдебиет көздерінен жалпы білім беру жүйесіндегі саралап оқытудың теориялық негіздері бойынша өңделген ақпаратттар туралы айтылған.
Екінші бөлімде мектептерде биология сабағын өткізу процесінде саралап оқытудың тәсілдері мен түрлері, сонымен қатар ұйымдастырудағы құрауыш элементтері мен биологины оқытудағы саралап оқытуды ұйымдастырудың жүйесі, оның ішінде оқушылардың ерекшеліктеріне байланысты топтарға бөлу, оқытуды логикалық-диагностикалық талдау, сараланған тапсырмалар жүйесін құрастыру,бағалау критерийлері, сонымен қатар биологиядан сараланған тапсырмалар әзірлеу жүйесінің ерекшеліктері берілген.
Үшінші бөлімде биологияны оқытудағы саралап оқытудың рөлі мен сарлап оқытуды қолданудың тиімдігі көрсетілген.
Қорытынды бөлімінде зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша түйін жасалды.
Қосымша бөлімінде мұғалімдер арасында жүргізілген анонимді сауалнамасы көрсетілген.
1 Мектептерде қолданылатын сараланған оқытудың теориялық негіздері
Сараланған оқыту мәнін қарастырмас бұрын, Саралау дегеніміз не? деген сұраққа тоқталып кетейік. Латын тілінен аударғанда саралау сөзі айырмашылық пен бөліну деген мағынаны білдіреді. Оқу процесінде не бөлінеді? Оқушылардың жеке топтары бөлінеді, дәлірек айтқанда, олардың оқуы әр түрлі жолмен құрылады, оқушылардың әр деңгейі үшін пәндік білім мазмұны олардың жеке ерекшеліктеріне байланысты бөлінеді.
Саралауды енгізбестен дәстүрлі сынып-сабақ жүйесі жағдайында оқу процесі барлық оқушылар үшін бірдей ұйымдастырылады және олардың әрқайсысына әр түрлі тиімді болып шығады. Мысалы, дәстүрлі оқытуды ұстаздар маған сенің қазір қандай оқушы екенін қызытармайды, бірақ сенің қандай болу керектігін білемін және соған қол жеткіземін деген позициясынан сипаттауға болады. Сондықтан, оқытудың бұл стилінде авторитаризм, бағдарламаның біркелкілігі, оқыту әдістері, формалары, жаһандық мақсаттар және орта мектептегі білім берудің жалпыға ортақ міндеттері басым. Сонымен қатар, оқушылардың жалпы зияткерлік қабілеттері әр түрлі, сәйкесінше оқу қабілеті де әртүрлі: біреу жаңа материалды тез игере алады, біреуге көп уақыт қажет, оны бекіту үшін көп қайталау қажет, біреу үшін жаңа ақпаратты есту қабілеті жақсырақ, біреу үшін визуалды түрде ақпарат қабылдау қабілеті тән [1, 2].
Логикалық ойлау қабілеті жақсы дамыған және жаратылыстану-математикалық цикл пәндерін жақсы меңгерген, бірақ гуманитарлық пәндерге бейімді және қызығушылық танытпайтын оқушылар бар. Жақсы дамыған бейнелі ойлау қабілеті бар, терең сезінетін, бірақ математиканы, физиканы, химияны ұнатпайтын оқушылар да бар.
Әрине, сіз осындай әртүрлі адамдарды бірдей үйрете аласыз, бірақ білім беру процесінің сапасы, әрине, төмендейді. Осыған байланысты тек сараланған оқыту оңтайлы болуы мүмкін деген қорытынды жасауға болады.
Педагогикада саралау деп әр оқушы жалпы білім берудің белгілі бір минимумын игеріп, жалпыға бірдей болып табылатын және үнемі өзгеріп отыратын өмір жағдайында бейімделу мүмкіндігін қамтамасыз ететін, оның бейімділігіне сәйкес келетін бағыттарға басымдық беру құқығы мен кепілдендірілген мүмкіндігіне ие болатын оқыту жүйесін айтады.
Саралаудың мәнін әр түрлі тұрғыдан қарастыруға болады:
- саралаудың қазіргі заманғы отандық тәсілдерінің психологиялық-педагогикалық мәні оқушының қабілеттері мен қызығушылықтарын дамыту бейімділігін анықтауға оңтайлы жағдай жасауға негізделген оқытуды дараландыру болып табылады;
- әлеуметтік мәні қоғамның әр мүшесінің қоғаммен қарым-қатынасында мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану мақсатында қоғамның шығармашылық, интеллектуалдық, кәсіби әлеуетін қалыптастыруға бағытталған әсер ету болып табылады;
- дидактикалық мәні түбегейлі жаңа мотивациялық ұстанымдарға негізделген оқушыларды сараланған оқытудың жаңа әдістемелік жүйесін құру арқылы мектептің өзекті мәселелерін шешуде көрінеді.
Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептердің жұмыс тәжірибесінде саралап оқытудың бірнеше бағыттары 1-суретте берілген.
1-сурет - Қазіргі мектептерде қолданылатын саралап оқыту бағыттары
Көптеген педагогикалық зерттеулерде оқушының даралығын, оның психикалық процестері мен жеке қасиеттерін дамытудың стратегиялық тәсілі ретінде түсінілетін оқуға жеке көзқарас ұғымы оқу процесінің мақсатымен байланысты, осыған байланысты ол оқуға сараланған көзқарас және даралау ұғымдарынан гөрі кең ұғым ретінде қолданылады [3, 30 бет].
Сараланған тәсіл ұғымы кең және тар мағынада түсіндіріледі, ол оның оқытуды дараландыру ұғымымен әр түрлі қатынастарын анықтайды. Кең мағынада бұл ұғым білім беру мазмұнын, оқу процесін ұйымдастырудың стратегиялық тәсілдерін негіздеу үшін қолданылады. Тар мағынада түсінілетін сараланған тәсіл оқытудың ұйымдастырушылық жағымен байланысты, жеке көзқарасты жүзеге асырудың шарты ретінде әрекет ететін оқушының жеке басының ішінара есебі мен көрінісін қамтамасыз етеді. Сараланған тәсілдің өзі сараланған оқыту арқылы жүзеге асырылады.
Ішкі дифференциацияның негізгі түрлерінің ішінен зерттеу мақсатына ең сәйкес келетін деңгейлік дифференциация қарастырылады. Бұл оқушылардың тереңдік пен күрделіліктің әртүрлі деңгейлерінде, бірақ міндетті талаптар деңгейінен төмен емес оқу мазмұнын игеруге мүмкіндігі мен құқығы бар оқытуды ұйымдастыруды қамтиды.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде жүйелік тәсілді қолдану ғалымдарға дифференциацияның дамумен тығыз байланысты екенін және оның принципі ретінде әрекет ететінін анықтауға мүмкіндік берді. Сараланған және дамып келе жатқан оқыту тұжырымдамалары басшылыққа алынатын нәтижелерді сипаттаудағы ортақ белгі - бұл оқу іс-әрекетінің сәттілігін қамтамасыз ететін адамның ең жалпы зияткерлік қабілеті. Оқытудағы сараланған көзқарасты зерттеушілердің көпшілігінің пікірінше, оқытудың өнімділігі дәл оқу қабілетіне байланысты болып келеді.
Жалпы білім берудегі саралау бірнеше функцияларды орындай алады:
- оқушылардың қызығушылықтарын, бейімділіктерін, қабілеттері мен кәсіби қалауларын ескере отырып, білім беру мазмұнын кеңейту;
- оқушыларды ғылым мен тәжірибелік қызметке қызықтыратын бағыттарға тереңдетіп даярлауды қамтамасыз ету;
- оқуға ынталандыруды дамыту; әлеуметтік-педагогикалық себептер бойынша уақытша жоғалған мектеп оқушыларының жеке резервтерін қалпына келтіру;
- шығармашылық қызмет тәжірибесімен қаруландыру;
- тұлғаның кәсіби бағытын қалыптастыру (кәсіби қызығушылықтар, бейімділіктер, оң көзқарастар);
-жалпы және арнайы қабілеттерді дамыту [4, 124 бет].
Алайда, оқытуды саралауды белгілі бір пәнге қызығушылық танытқандар тұрғысынан және кейбір оқушылардың оған деген ерекше қызығушылығының көрінісі тұрғысынан қарастыруға болмайды. Саралау белгілі бір сынып пен пән бойынша барлық оқушылардың қажеттіліктерін ескеруді талап етеді, тек күшті ғана емес, сонымен бірге пәнге қиын немесе басқа салаларда мүдделері бар адамдар.
Қазіргі заманауи дидактикада анықтауға бағытталған объективті саралау:
- әр түрлі пәндік мазмұндағы материалмен жұмыс істеуге оқушының қалауы;
- оны терең зерттеуге қызығушылығы;
- оқушының пәндік (кәсіби) дифференциацияның әр түрлі түрлерімен айналысуға бағытталуымен ерекшеленеді.
Саралау жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып, барлық оқушылардың әр түрлі оқушылар үшін әр түрлі болуы мүмкін білім мазмұнын игеруін қамтамасыз етуді, инвариантты бөліктің барлығына міндетті емес екенін білдіреді. Сонымен қатар, ұқсас жеке ерекшеліктері бар оқушылардың әр тобы өз жолымен жүреді. Саралау жағдайында оқу процесі оқушылардың танымдық қажеттіліктеріне, олардың жеке ерекшеліктеріне мүмкіндігінше жақын болады. Осылайша, оқу процесін саралаудың мақсаты әр оқушыға жалпы білім мазмұнын игеру процесінде оның қабілеттерін, бейімділіктерін барынша дамытуға, танымдық қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға жағдай жасау болып табылады. Саралауды түсінуде үш негізгі аспектті ескеру керек:
1. Оқушылардың жеке ерекшеліктері.
2. Осы ерекшеліктер негізінде оқушыларды топтасуы.
3. Топтардағы оқу процесінің өзгермелілігі.
Жеке тұлғаға бағытталған оқыту жеке тұлғаның субъективті тәжірибесін, оның қалауы мен құндылықтарын ескере отырып, жеке білім беру траекторияларын құруды, оқу процесінде оқушының жеке функцияларын өзектендіруді қамтиды. Жеке тұлға білім беру процесінің орталығына қойылады, білім беру мақсаттарына адамның өзін-өзі анықтауын, өзін-өзі ашуын, өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ету қажеттілігі кіреді.
Сараланған оқыту жеке тұлғаны ашуға, жеке тұлғаның қабілеттері мен икемділіктерін анықтауға ықпал етеді, жеке таңдау функцияларын өзектендіруді қамтиды. Егер мазмұнның өзгеруі оқушылардың жеке типологиялық ерекшеліктеріне байланысты болса, сараланған оқыту туралы айту заңды болып табылады. Бұл жағдайда оқушылардың әр тобы осы топ үшін қажет фрагменттермен байытылған инвариантты мазмұнды игереді.
Бұл технология:
- әрбір адам қол жеткізуі тиіс жалпы білім беретін дайындықтың базалық міндетті деңгейінің болуын қамтиды;
- базалық деңгей бойынша оқушы қол жеткізуі тиіс нәтижелер жүйесі ашық болуы тиіс (оқушы одан не талап етілетінін біледі);
- базалық деңгеймен қатар оқушыға жоғары дайындыққа мүмкіндік береді.
Сараланған білім беру процесінің қағидаты оқушылардың жеке дамуын жүзеге асыруға жақсы ықпал етеді және жалпы орта білімнің мәні мен мақсаттарын растайды. Оқытудың мазмұны әр жас үшін басым болатын оқушылардың даму тенденцияларына бағытталуы керек, басқаша айтқанда, бүгінгі немесе жақын болашаққа әр жас тобы үшін пайдалы болуы керек. Оқытудың мақсаттары мен мазмұнын дамыту дамып келе жатқан адамның нақты қажеттіліктерін ескеруі керек [5, 95 бет].
Тұлғаға бағытталған білім беру парадигмасын жүзеге асыру әр оқушының танымының объективті тәжірибесіне жүгінуді білдіреді. Кез-келген ғылыми ақпарат, егер ол жеке мағынаға ие болса, құнды болса, білімге айналады. Әр оқушы өзінің (субъективті) тәжірибесінің тасымалдаушысы ретінде ерекше болады. Сондықтан, оқудың басынан бастап әрқайсысы үшін оқшауланған емес, жан-жақты мектеп ортасын құру қажет, бұл өзін дәлелдеуге мүмкіндік береді.
1.1 Педагогикалық жүйедегі сараланған оқыту деңгейлері
Саралап оқыту технологиясы оқу процесінің белгілі бір бөлігін қамтитын саралап оқытудың ұйымдастырушылық шешімдерінің, құралдары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады. Саралаудың жіктелімін қарастыруда Г. К. Селевко бойынша 2-суретке сәйкес келесі типтері мен түрлері берілген [6].
2-сурет - Дифференциация жіктелімі (Г. К. Селевко бойынша)
Қазіргі таңда жеке тұлғаны қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін шешудегі ең тиімді әдіс сараланған оқыту технологиясы болуы мүмкін. Бұл тұжырым сараланған оқытудың оқушылардың мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере отырып, олардың дамуына ықпал ету негізгі қағидатымен расталады. Сараланған оқыту оқушының жас ерекшеліктеріне және танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың мазмұны, формалары мен әдістерінің әртүрлілігіне негізделген жеке тұлғаны дамыту процесі ретінде қарастырылады. Саралап оқытудың мәні жалпы дидактикалық қағидаттарының өзара байланысын анықтайды: саралау қағидаттарымен (білім беруді деңгейлік қамтамасыз етілуі, оқу процесін үйлесімді қарқындылығы және жеке тұлғаны дамуу), ұйымға қойылатын талаптармен (базалық материалды жеткілікті меңгеру, оқушылардың кәсіби ниеттерінің олардың нақты мүмкіндіктеріне сәйкестігі, оқыту нысандарын ұйымдастыруды түзету, педагогтердің кәсіби деңгейін арттыру) [7, 200 бет].
Саралаудың түрлері оқушылардың жеке индивидті типологиялық ерекшеліктеріне қарай ескеріліп анықталады. Педагогикада дәстүрлі түрде сараланған оқытудың келесі түрлері:
- оқушылардың жалпы және арнайы қабілеттері бойынша;
- оқушылардың қызығушылықтары, бейімділігі бойынша;
- оқушылардың кәсіптік бағдары мен жобаланған кәсібі бойынша бөлінеді.
Саралаудағы оқушының жеке басының психофизиологиялық ерекшеліктерінің рөлін күшейту танымдық стильге, сенсорлық модальдылығына, есте сақтаудың басым түріне, ерікті зейіннің даму деңгейіне және т. б. байланысты оқушылар топтарын бөлуді қамтитынын ескеріледі.
Сараланған оқыту түрлерін бөлуге негіз болатын саралау негізіне толығырақ тоқталайық. Өзінің пайда болу сипаты бойынша саралау тұлғалық және әлеуметтік деп бөлінеді.
Сонымен, жалпы, арнайы қабілеттер, жеке психофизиологиялық ерекшеліктер, оқушылардың қызығушылықтары бойынша саралауда жеке факторлар негіз болып табылады. Дифференциация түрлеріне бөлу, әдетте, шартты болып табылатындығын ескерген жөн, өйткені саралаудың кейбір формаларында жеке типологиялық сипаттамалардың бір тобы емес, бірнеше тобы ескеріледі.
Жобаланған мамандық бойынша саралауда жеке факторларды да (балалардың белгілі бір бейімділігі мен қабілеттерінің болуы) және әлеуметтік факторлары да (белгілі бір кәсіптердің қоғамдағы беделі) ескеріледі.
Саралау әртүрлі деңгейлерде жүзеге асырылуы мүмкін. Білім беру жүйесіндегі саралау - бұл оның бірнеше түрін ажыратуға болатын жүйе. Сонымен, сыртқы саралау білім берудің әртүрлі мазмұнымен байланысты және қызығушылықтары, бейімділігі, қабілеттері мен кәсіби қалауы бойынша біртекті топтарға біріктірілген оқушылардың бағытталған мамандандырылған дайындықтан тұрады. Сыртқы саралау:
- мектеп аралық деңгейде әртүрлі мектептер (гимназиялар, лицейлер, математикалық, лингвистикалық мектептер және т. б.);
- мектепішілік деңгейде бейіндік сыныптар (топтар), факультативтер, элективті (іріктеушілік) курстар және таңдау бойынша үйірмелер арқылы;
- сынып ішіндегі деңгейде оқушыларға қызығушылықтары бойынша, сондай-ақ шығармашылық сипаттағы жеке тапсырмалар беру арқылы жүзеге асырылады.
Ішкі саралау гетерогендік ортада жүзеге асырылады. Жалпы бағдарлама аясында формалар, әдістер мен тәсілдердің үйлесімі арқылы сараланған және жеке тәсіл арқылы ол оқытуды оқушылардың мүмкіндіктеріне жақындатады және жеке айырмашылықтар мен субъективті тәжірибені ескере отырып, әр оқушының әлеуетін ашады.
Әрдеңгейлі саралау оқу материалының мазмұнының көлемі мен қиындықтары бойынша әртүрлі (базалықтан төмен емес) бере отырып, оқушылардың даму деңгейі мен білім алу деңгейі негізінде бөлінуін болжайды. Мектепаралық деңгейде әртүрлі деңгейлік саралау мамандандырылған (коррекционды) білім беру мекемелері, дарынды балаларға арналған жеке мектептер арқылы іске асырылса, мектепішілік деңгейде жоғары деңгейдегі сыныптар, жас нормасы бойынша сыныптар мен өтемдік оқыту сыныптары, коррекционды-дамытпалы оқыту топтары арқылы іске асырылады. Сынып ішіндегі деңгейде саралаудың бұл түрі көп деңгейлі тапсырмалар мен мұғалімнің өлшенген көмегі арқылы жүзеге асырылады. Көптеген зерттеулерге сүйене отырып, әртүрлі деңгейлі саралау демократиялық формада уақытша болып саналады, ал оқушылардың психилогиялық жаңадан пайда болған ерекшеліктері гетерогенді ортаға бейімделуі керек. Тек сол уақытта ғана ілімдегі жетістік қайтымсыз болады.
Шетелдік тәжірибе мен саралаудың пайда болу теориясына сүйенсек, саралаудың үш деңгейі ажыратылғанын байқаймыз. Мысалы, Рональд де Гроот дифференциацияның үш деңгейін анықтады.
І-ші микро деңгей: сынып ішіндегі балалардың жеке топтарына әр түрлі көзқарас жасалады. Бұл саралау деңгейі кейде ішкі немесе сынып ішілік деп аталады.
ІІ-ші мезо деңгей - бұл мектеп ішінде жеке сыныптар, профильдер, бағыттар арасында саралау жүзеге асырылатын мектеп деңгейі.
ІІІ-ші макро деңгей - мектептер арасындағы саралау, әртүрлі типтегі мектептерді құру. ІІ- мен ІІІ-деңгей сыртқы дифференциацияны құрайды [8].
Сонымен саралаудың қысқаша белгіленген формаларын сипаттауға тоөталамыз. Жалпы қабілеттер бойынша саралаудан бастаймыз. Микро деңгейде саралаудың бұл түрі әр түрлі деңгейдегі тапсырмалармен, мұғалімнің көмегін мөлшерлеумен, деңгейлік саралаумен ұсынылған. Бұған сонымен қатар білімді толық игеру моделі аясында топтық, жұптық жұмыстарды жатқызуға болады. Оқушының өзі үшін қажетті және жеткілікті деп санайтын кез-келген пәнді (бірақ негізгіден төмен емес) оқу деңгейін таңдау құқығы мен мүмкіндігі осы деңгейге тән белгі болып саналады. Бұл ретте мұғалім оқушылардың осы немесе басқа деңгейде жасай отырып меңгеруі тиіс оқу материалдарының мазмұнын нақты бөлуі және кезекті тақырыпты меңгермес бұрын олардың жетуге тиіс нәтижелерімен таныстыру қажет. Саралаудың бұл формасы оқушылардың жалпы қабілеттеріне ғана емес, сонымен бірге олардың мүдделеріне де негізделгенін ескереміз. Оқушының пәнді тереңірек зерттей алмайтындықтан емес, оның қызығушылықтары басқа танымдық салада болғандықтан, ол пәнді оқудың ең төменгі деңгейін таңдай алады.
Ішкі дифференциацияның формасы, сонымен қатар, оқушылардың білімді толық игеру моделі бойынша топтық жұмысы болып табылады. Тақырыпты материалдың базалық мазмұны деңгейінде оқып, тест тапсырғаннан кейін оқушылардың екі тобы анықталады:
- мазмұнды меңгергендер - олармен зерттелген материалды кеңейту бойынша жұмыс ұйымдастырылады;
- меңгермегендер - білімдегі олқылықтарды жою бойынша жұмыс жүргізіледі.
Сонымен қатар, мақсаттардың технологиялылығы өте маңызды: олардың қол жетімділігі тексерілуі керек, яғни тексеру құралдары болуы керек. Бірінші топта күрделілігі жоғары мәселелерді шешу, стандартты емес, шығармашылық тапсырмаларды орындау, ғылыми мәселелерді талқылау, қосымша әдебиеттермен танысу бойынша жұмыс ұйымдастырылуы мүмкін. Бір немесе екі сабақ осындай жұмысқа арналуы мүмкін. Екінші топта білім мен жеткіліксіз игерілген іс-әрекеттер әдістерін дамыту жүргізіледі. Мұндай жаттығуға бірінші топтың оқушылары мұғалімнің көмекшілері ретінде қосыла алады.
Енді мезо деңгейінде жүзеге асырылатын оқушылардың жалпы қабілеттерін саралаймыз. Саралаудың бұл түрінің формаларына гимназия, жалпы білім беру, коррекционды-дамытпалы оқыту бөлімдерінің сыныптары, сондай-ақ әр түрлі деңгейдегі сыныптар кіреді. Әр түрлі деңгейдегі сыныптар жоғары, орта және төмен деңгейдегі сыныптарға бөлінеді.
Микро деңгейдегі жеке физиологиялық ерекшеліктер бойынша саралау оқу процесіндегі осы ерекшеліктерді ескеруді қамтиды. Мұғалім оқушыдағы жүйке процестерінің жылдамдығын ескеріп, ұзақ ойлайтын оқушыларға асықпай, оқушылардың есте сақтау қабілетінің басым түрін және оған бағытталған материалды ұсынуды ескере алады. Сонымен қатар оқушының жүйке жүйесінің күшін ескеруге болады, яғни жүйке жүйесі әлсіз оқушы үшін қарқынды ойлау әрекеті кезінде өте тез туындайтын қажуды ескертетін шараларды қарастыру керек..
Қызығушылықтар мен жобаланған мамандық бойынша микро деңгейде саралау оқушылардың сабақта және сабақтан тыс іс-әрекетінде оқушылардың қызығушылықтарына, жобаланған мамандығына байланысты шығармашылық зерттеу тапсырмаларын орындауды қамтиды. Бұл зерттеу жобаларында топтық жұмыс, модельдер, макеттер жасау, эксперименттер, тәжірибелер жасау болуы мүмкін.
Мезо деңгейіндегі қызығушылықтар бойынша саралауда жеке пәндерді тереңдетіп оқытатын сыныптар мен мамандандырылған сыныптар ерекшеленеді, олар біріншіден бір-бірімен байланысты бірқатар пәндер терең зерттелетіндігімен ерекшеленеді (мысалы, химия, биология), профильге сәйкес арнайы пәндер, арнайы курстар енгізіледі.
Жеке қабілеттер бойынша саралау оқушылардың қабілеттері, белгілі бір пәндер бойынша айырмашылықтарын қарастырады: кейбір оқушылар гуманитарлық пәндерге, басқалары нақты ғылымдарға, кейбіреулері тарих пәндеріне, басқалары биологияға және т. б.
Егер оқушылардың қызығушылығы бойынша сараланған сыныптардың қалыптасу тәжірибесіне жүгінсек, келесі әрекеттер байқалады, яғни оқушылардың қызығушылығы мен қалауы ғана емес, сонымен қатар оны оқу мен меңгеруге қабілеті де ескеріледі. Тек оқушылардың қызығушылығына назар аударуға тырысу мамандандырылған сыныптарда мамандандырылған пәндерді тереңдетіп оқытудың мүмкін еместігіне әкеледі.
Осыдан, саралау - бұл жалпы білім берудегі күрделі, жүйелі құбылыс, ол білім беру мазмұны, ұйым формалары, оқыту әдістері мен шарттары деңгейінде оқушылардың жеке айырмашылықтарын ескереді, жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін, өзіндік ерекшелігі мен бірегейлігін дамытуды қамтамасыз етеді.
Саралау феноменін түсіну кезінде үш негізгі категория бөлінеді:
- білім беруді саралау;
- сараланған оқыту;
- сараланған тәсіл.
Білім беруді саралау оқушылар өзінің шығармашылық деңгейін өзін-өзі тануы және кәсіби өзін-өзі анықтауы үшін таңдайтын білім берудің әртүрлі мазмұнымен байланысты. Дифференциалды оқыту педагогикалық процестің бір түрі болып табылады, онда оқытудың 38 ұйымдастырушылық формасы арқылы оқушылардың әлеуетті мүмкіндіктері жақсы байқалып және дамып, тұрақты жеке тұлғалық қасиеттерге айналады. Сараланған тәсіл оқушылардың жеке типологиялық ерекшеліктерін ескере отырып оқыту әдістемесіне қатысты болады.
Оқушылардың сынып ішіндегі саралануына тоқталатын болсақ. Сынып ішіндегі саралаудың ең көп таралған түрі - оқушылардың әр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды орындауы. Сонымен қатар оқушылар мазмұнның әртүрлі бөліктері арасында жақын немесе алыс байланыстарды орнату қажет болған жағдайда өткен материалды ескеру арқылы күрделілену орын алуы мүмкін. Тапсырмалардың күрделіленуі жұмыс түрлерінің күрделенуіне, тапсырманы орындау кезінде қажет шығармашылық белсенділік деңгейінің жоғарылауына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, қарапайым деңгейде оқушыларға оқулықтағы параграфты оқып, негізгі ойларды бөліп, оны қайта айту, неғұрлым күрделі деңгейде - параграфты оқып, оған жоспар мен сұрақтар жасау, ең қиын деңгейде - абзацты оқып, аннотация мен оған шолу жасау ұсынылады.
Оқыту процесі кезінде сараланған оқытуды қолданған кезде оның әртүрлі әдістерінің пайдаланатыны анық. Оларды екі түрде көрсетіге болады: біріншісі - мұғалім оқушыға тапсырманы береді; екіншісі - оқушы тапсырманы өзі таңдай алады.
Оқушылар тапсырманы өз бетінше таңдауына дайындау керек. Бірінші кезеңде мұғалім әр тапсырманың күрделілігі туралы айтады, оқушыға қандай тапсырманы таңдауға кеңес береді; екінші кезеңде ол тапсырмалардың күрделілігі туралы айтады, бірақ оқушылардың өздері таңдайды. Мұғалім олардың таңдауын түзетеді. Соңғы кезеңде оқушылар тапсырманың күрделілігін өздері бөліп, таңдауды өздері жүзеге асырады. Мұндай жұмыс оқушылардың шағымының тиісті деңгейіне сәйкес өзін-өзі бағалауды қалыптастыруға ықпал етеді. Өз еркімен орындауға арналған тапсырмаларды оқушылардың өздері тауып, ұсына алады.
Сараланған тапсырмалар арасында әр түрлі бағыттағы тапсырмалар кең таралған: білімдегі олқылықтарды жоятын тапсырмалар және тақырып бойынша оқушылардың тиісті алдын ала білімдерін ескеретін тапсырмалар.
Сынып ішіндегі саралаудың бір түрі мұғалімнің оқушыларға көмегін үлестеу болып табылады, оған мыналарды жатқызамыз:
- тапсырмаларды уақытша оңайлату (мәтінді бөлу немесе тәуелсіз бөліктерге бөлу);
- жазбаша нұсқаулығы бар тапсырмалар (мысалы, іс-әрекеттердің реттілігін көрсету арқылы);
- дайындық жаттығуларымен жұмыстар (әр дайындық жаттығуы негізгі жаттығу кезеңін білдіреді);
- суреттер, сызбаларды қолдана отырып, көрнекілік қабілетін нығайту арқылы жұмыстар.
Тапсырманы мұғалімнің өлшенген көмегімен орындай отырып, оқушы тапсырманы орындау барысында байланыса алатын немесе байланыса алмайтын қажетті нұсқаулық материалдары бар конверт алады. Бұл жағдайда өлшенген көмек көлемін оқушының өзі анықтайды. В. В. Фирсов, В. А. Орлов, В. М. Монахов әзірлеген деңгейлік саралау оқушылардың жалпы қабілеттері бойынша сынып ішіндегі саралаудың бір түрі болып табылады. Авторлар оқу процесінде мұғалімдер әрқашан оқу материалының максималды мазмұнына назар аударғанын айтады. Егер оқушы берілген максимумды толығымен игерсе, оның білімі 5 баллмен бағаланды, егер шамалы олқылықтар немесе дәлсіздіктер болса - 4 балл және т. б. Оқушы максималды білімді игеруге тырысады. Бұл, өз кезегінде, оқушының шамадан тыс жүктелуіне себеп болды, өйткені ол өзіне барлық пәндер бойынша максималды білім алуды мақсат етеді.
Оқу материалын игеру деңгейлері бойынша саралау келесі әдістемелік ережелер негізінде жүзеге асырылады:
- ақпаратты меңгерудің теңсіздігі (табиғи құбылыс, өйткені барлық балалар бір-біріне ұқсамайды);
- ақпаратты меңгеру екі түрлі болуы мүмкін (тиімсіз және тиімді);
- білімді тиімсіз игерудің себептерін уақытында анықтау керек;
- оқушылардың артта қалуы мен игере алмаушылығы білімді тиімсіз игеруге әкеледі;
- сараланған технология артта қалу фактісі бойынша емес (әлсіз және күшті), игеру мен меңгеруі артта қалудың негізгі себебі бойынша (қабылдау арнасы, түсіну деңгейі және ойлау түрі) жүзеге асырылады;
- артта қалудың негізгі себебі дифференциацияның негізі ретінде қарастырылады;
- топтарға бөліну артта қалудың негізгі себептері бойынша саралаудың салдары ретінде қарастырылады.
Саралау деңгейлері әртүрлі болуы мүмкін. Соған байланысты Дифференциация деңгейлері кестесінде (И. М. Осмоловская бойынша) оқу материалын меңгерудің күрделілігінің үш деңгейі және шешуге қажетті болжалды есептері ұсынылған (3-сурет) [9].
3-сурет - Оқушылардың стандартты оқу әрекеттеріне және олардың деңгейлеріне қойылатын талаптар
Саралап оқытудың түрлері мен жіктелуін қарастыруда шетелдік ғалымдардың зерттеулеріне, сонымен қатар Ресей ғалымдарының зерттеулерін қарастырылды. Жоғарыда берілген дифференциацияның, яғни саралаудың жіктелуінде сынып ішілік, мектеп аралық, мектеп ішілік пен әртүрлі деңгейлі саралау түрлері қарастырылды. Әрбір деңгей мен түр оқушылардың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты топтастырылды. Әр түрлі деңгейлі дифференциацияның өзі ішінара деңгейлерге бөлінген, әрбір деңгейі сыныптағы оқушылар арасындағы, мектептің сыныптар арасындағы және мектептердің арасындағы саралап оқыту әдістерін құрайды. Осы жоғары атап көрсеткен дифференциацияның не үшін қажет екенін қарастыруда келесідей қорытындылар жасалады:
- оқушылардың жеке қабілетінің, оның ішінде оқушының өзіне беймәлім қабілеттерін ашу, олардың барлық қабілеттернің де дамуына қатысты саралап оқыту әдістерін қолдану;
- сабаққа қатысуға немесе оқуға деген ынтасы жоқ балалардың (оқушылардың) ынтасынашу, әр оқушының берілген білімнен өзінің шамасына қарай білімді меңгеру үшін саралап оқыту әдістерін қолдану;
- ең соңғысы, бес саусақ бірдей емес деп айтылған мақалға сүйене отырып, жоғарыда айтылған оқушылардың бір сыныпта болуына байланысты олардың оқуға деген ынтасын жоғалтпау үшін қолдану болып табылады.
2 Биология сабақтарында сараланған оқытуды ұйымдастыру
2.1 Сабақты ұйымдастыруда қолданылатын негізгі құрауыш элементтер
Бүгінгі таңда сабақ жалпы білім беретін мектепте биологияны оқытудың негізгі нысаны болып табылады. Сабақ бірнеше құрылымдық элементтерден тұрады, оның қатарына ұйымдастыру сәті, үй тапсырмасын тексеру, тірек білімді өзектендіру, жаңа материалды зерделеу, жаңа материалды алғашқы меңгеруді тексеру, жаңа материалды бекіту, үй тапсырмасы кіреді. Жаңа материалды бекіту кезінде репродуктивті, практикалық және көрнекі әдістер қолданылады (фронтальды әңгіме, оқулықтың үзінділерін оқу, қайталау, жаттығулар мен тапсырмаларды шешу, фильмді көру және т. б.) [10, 45 бет].
Оқытудың көрнекі әдістері визуалды бейнелерді қабылдау негізінде оқыту жүзеге асырылатын әдістерді біріктіреді. Көрнекі әдістерді ауызша әдістерді қолдану кезінде иллюстрацияларды қолданудан ажырату керек. Мысалы, егер мұғалім ғылыми ашылу туралы әңгіме барысында ғалымның портретін көрсетсе, білімнің жалғыз көзі-мұғалімнің сөзі, ал портрет тек иллюстрация болып табылады және өзі маңызды ақпаратты қамтымайды [11].
Көрнекі оқыту әдістерін қолдану кезінде көрнекі бейнелердің көзі тірі организмдері де, олардың фрагменттері де, тікелей табиғи құбылыстары да, техникалық құралдардың көмегімен жазылған немесе жасанды түрде модельделген организмдердің немесе құбылыстардың бейнелері де бола алады (4-сурет).
4-сурет - Қазіргі мектепте қолданылатын оқытудың негізгі көрнекі әдістері
Жабайы табиғат объектілерін көрсету көптеген биология сабақтарының қажетті элементі болып табылады, өйткені ол оқушыларға органикалық әлем, жануарлар, саңырауқұлақтар, микроорганизмдер мен өсімдіктер туралы барабар түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді, көрнекіліктің дидактикалық принципін тікелей жүзеге асырады. Демонстрацияның маңызды тәжірибелік шарты - көрсетілген объект барлық оқуышалрға айқын көрінуі керек.
Тірі объектілерді көрсету үшін ең қол жетімділері тірі өсімдіктер болып табылады. Себебі олар ботаника және жалпы биология сабақтарында, бұрын табиғатта жиналған немесе биология кабинетінде бар бөлме өсімдектерін қолдана отырып көрсетіледі.
Зоология сабақтарында тірі жануарларды көрсету үшін кішігірім формалы тірі жануарлар қатары қолданылады, мысалы, құрттар. Орташа көлемді жануарлар - құстар, ұсақ сүтқоректілер - торларда немесе шыны ыдыстарда мұғалімнің үстелінен немесе мұғалімнің қолынан тікелей көрсетіледі.
Көбінесе тірі өсімдіктер немесе жануарлар қатарын сабақ беру барысында гербарийлермен, жануарлар тұлыптарымен (чучело животных) немесе қосмекенділер мен балықтардың, яғни ұсақ жануарлардың ылғалды препараттарымен алмастырылады. Гербарий парақтарын, мүктер мен қынаптардың үлгілерін оқушылардың үстелдеріне беруге болады, бұл оқушыларға мұқият қарауға жеткілікті уақыт береді.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында құстар мен сүтқоректілер тұлыптары әр мектептегі биология кабинетінде болған, бүгінгі таңда бұл тұлыптар жиі кездеспейді. Қазіргі уақытта отандық зауыттар мұндай көрнекі құралдарды шығармайды. Егер мектепте құстардың және аңдардың тұлыптар бар болса, олардың пайдаланылуы 32 оқу барысында сақтықты талап етеді. Біріншіден, күйе көбелектері мен былғары жеушілерден қорғау үшін құстар мен жануарлардың терілері жасалған кезде улы препараттармен өңделеді, сондықтан мұндай заттарды көрсету кезінде балалардың қолдарымен ұстамауын қамтамасыз ету керек. Екіншіден, құстар тұлыптарының қауырсындарынан микроскопиялық түрде бірінші ретті мұртшаларының кішкентай фрагменттері бөлменің ауасына түсіп, сол жерде жиналып, ЖРА белгілерімен аллергиялық реакция тудыруы мүмкін. Сондықтан жануарлар тұлыптарын қауырсындардың немесе жүннің ластануы мен түсуіне әкелетін шаң мен жарықтың әсерінен қорғайтын тығыз жабылған шкафтарда сақтау керек.
Сабақ курстарының барлық бөлімдерінде микроскопиялық нысандарды көрсету қолданылады. Нақты міндеттерге байланысты алдын-ала дайындалған микропрепараттар қолданылады немесе оқушылар мұғалімнің көмегі мен бақылауының белгілі бір деңгейімен дайындалады. Микропрепараттармен жұмысты жақсы ұйымдастыруға микроскоптың жанына орналастырылған нұсқаулық суреттер ықпал етеді. Кейін жауап беру кезінде оқушылар микроскоптың астында көрген заттарды немесе құрылымдарды тануы керек, егер қажет болса, микропрепаратты дайындаудың барлық кезеңдерін өз бетінше көбейтіп, оны қарастыру үшін микроскопты реттей алуы керек.
Биология сабақтарындағы тәжірибелер немесе олардың нәтижелері барлық сыныптарда көрсетіледі. Оқушылардың байқағыштығын дамытуы және олардың көргендерінің негізінде қорытынды жасау қабілетін дамытуға мүмкіндік беруі осы әдістің маңызды ерекшелігі болып табылады.
Тәжірибені тікелей сабаққа қоюға немесе алдын-ала жүргізуге болады; соңғы жағдайда мұғалім тәжірибені қою шарттары туралы айтады және оның нәтижесін көрсетеді. Екі жағдайда да оқушылар осы тәжірибемен шешілуі керек мәселені нақты түсініп, нәтижені анық көруі керек. Кейбір жағдайларда тәжірибе сызбасын қарапайым, схемалық сурет түрінде тақтада немесе оқушылардың дәптерлерінде көрсету пайдалы болуы мүмкін. Оқушылармен әңгімелесу арқылы мұғалім тәжірибе барысы мен одан туындайтын тұжырымдар оқушыларға түсінікті екеніне көз жеткізуі керек.
Мектептегі биологияның өсімдіктер бөлімі курсының бағдарламасында басқа бөлімдеріне қарағанда көптеген тәжірибелер қарастырылған. Шартсыз рефлекстерді, жүректің автоматика құбылыстарын және басқа да физиологиялық құбылыстарды көрсету үшін бұрын дайындалған тірі бақамен жүргізілген тәжірибелер кеңінен қолданылды. Олар тәжірибелердің өткір санатына жатады (яғни тірі жануарға ауырсыну мен физикалық зиян келтіруге байланысты). Қазіргі уақытта мұндай тәжірибелер оқу бағдарламасында қарастырылмаған және оларды жалпы білім беретін мектепте өткізу ұсынылмайды.
Бормен тақтада орындалған мұғалімнің суреті оған материалды дәйекті және толық көрсетуге мүмкіндік береді, ал оқушылар мұғалімнің ой-пікірін мұқият қадағалап отырады, әр сәтте мұғалім сөйлейтін және салатын нақты бөлшектерге назар аударады. Тиісті тұжырымдамаларды енгізумен, фактілерді көрсетумен және оқушылардың көз алдында қадаммен бірте-бірте сурет салумен синхронды түрде жүретін мұндай сурет бір уақытта ілулі тұрған сурет немесе бүкіл нысанды бірден бейнелейтін кесте алдында айқын артықшылыққа ие.
Материалды игерудің тиімділігін арттыру үшін оқушылардың суреттелген схеманы немесе суретті мұғалімнің соңынан дәптерлеріне көшіргені жөн. Морфологиялық құрылымдарды зерттеуде мұндай әдіс әсіресе тиімді, бұл оқушыларға зерттелетін материалдың егжей-тегжейін түсінуге және есте сақтаудың жоғары дәрежесін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Рас, кейбір оқушылар, әсіресе төменгі және орта сыныптарда, тиісті дағдылары жоқ, көбінесе өте баяу сурет салатындығын ескеру керек, сондықтан қарапайым, схемалық сызбалардан бастап мұндай дағдыларды біртіндеп қалыптастыруға назар аудару керек.
Қазіргі компьютерлік оқыту құралдары зерттелетін объектілерді немесе құрылымдарды көрсетудің кең мүмкіндіктеріне ие. Алайда, егер белгілі бір құрылымдар мен құбылыстар туралы нақты және қатты білімді қалыптастыру міндеті тұрса, оның дидактикалық тиімділігі бойынша ең жарқын және керемет суретті экранға қысқа мерзімді көрсету тақтада және дәптерлерде жоғарыда сипатталған сурет салу әдісінен әлдеқайда төмен болатындығын есте ұстаған жөн. Сондықтан, компьютерлік құралдарды оқу процесіне кеңінен енгізудің қазіргі жағдайында тақтада және дәптерде сурет салудан бас тартуға болмайды.
Оқу процесінде оқушыларда қалыптастырған жөн дағдылардың бірі - бұл өз жауабын тақтадағы суретпен сүйемелдеу мүмкіндігі. Өкінішке орай, бұған бірнеше мұғалімдер ғана назар аударады. Кейбір жағдайларда оқыту тәжірибесінде ұжымдық сызбалар деп аталатын суреттерді қолдануға болады (бір оқушы сурет салуды бастайды, екіншісі жалғастырады, үшіншісі бөлшектерді сипаттайды және т. б.). Алайда, бұл жерде есте сақтау керек, көбінесе барлық балалар бірдей нысанды бірдей елестете алмайды және бейнелей алмайды. Сондықтан, мысалы, кейде оқушы басқа біреудің суреттерінің егжей-тегжейлеріне дейін сипаттауы қиынға соғады, өйткені ол бұл бөлшектерді білмейді, бірақ ол бүкіл нысанды және осы бөлшектерді бірнеше басқа визуалды бейнелер түрінде елестетеді.
Баспа әдісімен жасалған суреттер мен кестелерді көрсету, әдетте, мектеп биология кабинеттерінде қол жетімді, кеңінен қолданылатын әдіс болып табылады. Оқу процесінде осы құралдарды қолдана отырып, олар тақтадағы үлгіні немесе көрнекі көрсетілімді толық ауыстыру деп ойламау керек. Шын мәнінде, компьютерлік оқу презентациясы аясында экранға түсірілген суреттерді көрсету сол объектіні тақтаға бормен кезең-кезеңмен сурет салуға мүмкіндік беретін материалды игеру деңгейін қамтамасыз етпейді. Мысалы, морфологиялық құрылымдарды зерттеу кезінде суреттерді рет-ретімен салу оқушылардың сол суреттерді дәптерге салуда - оның зейінділігін арттырады.
Бірақ бұл компьютерлік оқу құралдарын пайдаланудан бас тарту керек дегенді білдірмейді. Бұл суретті зерттелген материалды бекіту кезеңінде, тиісті құрылымдар немесе процестер алдымен басқа әдістерді қолдана отырып зерттелгеннен кейін сәтті қолдануға болады. Бұл білімді бақылау кезінде, үй тапсырмасын тексеру кезінде орынды болуы мүмкін. Сонымен қатар, тиісті құрылымдардың бөлшектері немесе элементтері қол қойылмаған, тек нөмірленген суреттер айқын артықшылыққа ие, өйткені оларда мұндай жағдайларда орынсыз кеңестер жоқ. Өкінішке орай, бұл дидактикалық аспект әрдайым көрнекі құралдардың осы түрін өндірушілер ескермейді.
Слайдтарды демонстрациялау биологиялық формалардың әртүрлілігіне байланысты тақырыптарды зерттеуде өте пайдалы болуы мүмкін (гүл формалары, құстардың әртүрлілігі және т. б.). Қазіргі таңда мектеп тәжірибесінде кеңінен қолданылатын арнайы проектордың көмегімен көрсетілген түрлі-түсті слайдтарды таңдау қазіргі уақытта біртіндеп компьютердің көмегімен көрсетілген ұқсас суреттер жиынтығына жол ашады [12].
Оқу фильмдерін көрсетудің маңызды артықшылығы бар, ол зерттелетін процесті немесе құбылысты олардың табиғи динамикасында көрсетуге мүмкіндік береді. Алайда, бұл әдісті қолданған кезде мектеп жасындағы оқушылардың бір маңызды психологиялық ерекшелігін білу керек. Өйткені, оқу фильмін қарау кезінде балалар көбінесе ең маңызды, маңызды бөлшектерге назар аудармай, олардың санасы мен эмоцияларына әсер ететін нәрселерді қабылдайды және есте сақтайды. Осы себепті, сынып оқу фильмін көруге дайындалуы керек, оны көру қарсаңында оқушылардың алдына бірнеше сұрақтар қою арқылы жасау оңай, содан кейін сізге жауап беру керек [13]. Мұндай дайындық оқушылардың назарын ұйымдастырады және бағыттайды, фильмге назар аударады, оқушылардың ойлауын ынталандырады және зейінін дамытады.
Оқулықтағы немесе кітаптағы сызбалармен жұмыс оқытудың маңызды көрнекі әдісі болып табылады. Оқушылардың назарын мұғалімнің әңгімесінен суреттермен тәуелсіз жұмысқа мезгіл-мезгіл ауыстыру оқушылардың жұмысын сақтауға көмектеседі және олардың тәуелсіз оқу қызметін ұйымдастырады. Бұл ретте оқушылар сол немесе басқа суреттерге назар аудара отырып қандай сұраққа жауап табу керектігін анық айқындауы қажет. Суретте оқулық мәтінінде қайталанбаған пайдалы ақпарат болған жағдайда, сабақта оған жүгіну өте қажет, әйтпесе бұл ақпарат оқушылардың назарынан тыс қалуы мүмкін.
Кезекті назарды оқытудың практикалық әдістеріне тоқтатамыз. Биологияны оқытудағы әдістердің бұл тобы белсенді, зерттеу тәсілдерін жүзеге асырудың үлкен мүмкіндіктерін ұсынады, өйткені олар оқушылардың оқу зерттеулері аясында өз бетінше білім алу жұмысын тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл топтың әдістері тәжірибелік дағдыларды дамыту мәселелерін шешуде қажет.
Әрине, бұл әдістерді қолданудың қажетті шарты - тиісті жабдықтардың болуы болып табылады: оқу құралдары, нұсқаулықтар, құрылғылар, зертханалық жабдықтар және басқа да оқу құралдары.
Оқушылардың практикалық жұмысын ұйымдастырудың маңызды аспектісі - белгілі бір практикалық әрекеттерді орындау үшін талап етілетін олардың тәуелсіздік дәрежесін ескеру. Егер оқушыларда практикалық дағдылар болмаса, мысалы, микроскоппен жұмыс жасау - бұл құрылғымен алғашқы сабақтар мұғалімнің мұқият бақылауымен, әр әрекетті орындау техникасы туралы алдын-ала егжей-тегжейлі нұсқауымен және мұғалімнің осы әрекеттерді көрсетуімен жүргізілуі қажет. Сонымен қатар, бірқатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Мектептерде қолданылатын сараланған оқытудың теориялық негіздері
5
1.1
Педагогикалық жүйедегі сараланған оқыту деңгейлері
8
2
Биология сабақтарында сараланған оқытуды ұйымдастыру
17
2.1
Сабақты ұйымдастыруда қолданылатын негізгі құрауыш элементтер
17
2.2
Биологияны оқыту процесінде сараланған оқытуды ұйымдастыру жүйесі
35
2.2.1
Оқушылардың оқуының даму деңгейлерін анықтау әдістемесі
36
2.2.2
Мазмұнды логикалық-диагностикалық талдау
36
2.2.3
Сараланған тапсырмалар жүйесін әзірлеу
37
2.2.4
Оқу іс-әрекетінің ұйымдастырушылық нысандарын таңдау
37
2.2.5
Білімді бағалау
38
2.3
Биология сабақтарында сараланған тапсырмалар жүйесін әзірлеу ерекшеліктері
41
3
Биологияны оқытуда сараланған оқытуды қолданудың тиімділігі
51
Қорытынды
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
59
Қосымша
61
Кіріспе
Өзектілігі. Оқытудың әдістемелік жүйесін қайта бағдарлау, оқушылардың игеруіне арналған ақпарат көлемін ұлғайтудан ақпаратты пайдалану дағдыларын қалыптастыруға баса назар аудару жалпы білім беру жүйесіндегі негізгі міндеті болып табылады. Мектептерде білім беру жүйесінде оқушы оқу процесінің субъектісі ретінде қарастырылады, сондықтан барлық оқушылардың ерекшеліктерін, бейімділіктерін және танымдық қажеттіліктерін ескере отырып, олардың дамуы барынша қамтамасыз етіледі.
Қазіргі таңда жалпы орта білім берудің тұжырымдамасына сәйкес білім берудің негізгі бағыттарының ажырамас бөлігі оқытуды саралау болып табылады. Кең мағыналы ұғым ретінде саралау білім беру жүйесінің әртүрлі түрлерінде, оқытуды дараландыру міндеттерін іске асыруда, оқытуды ұйымдастырудың мазмұны мен формаларында, оқушыларды оқытудың жеке траекториясын қамтамасыз етуде ашылады. Саралап оқыту білім алушылардың оқу мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, қабілеттерін психологиялық-педагогикалық диагностикалау нәтижелері негізінде оқыту мен оқу қызметін ұйымдастырудың әртүрлі нысандарын, әдістерін кеңінен қолдану болып табылады. Мектептегі оқушылар жас ерекшеліктеріне, қабылдау қабілеттеріне, математикалық, жаратылыстану, гуманитарлық ғылымдарға қызығушылығына байланысты әр түрлі қабілетті болады. Осыған орай мұғалімнің алдында негізгі міндет тұр, ол - оқу процесін кез-келген оқушы өзінің басым қабілеттері мен зияткерлік қабілеттерін ескере отырып, оқу танымдық іс-әрекетке қосылатындай етіп ұйымдастыру, яғни бір сыныпта оқушылардың оқу пәндерінің мазмұнын игерудің әртүрлі деңгейі бар мұғалімнің бір уақытта жұмыс істеуі, әр сабаққа әртүрлі күрделілік деңгейіндегі тапсырмаларды әзірлеу, бағалаудың әртүрлі критерийлерін қолдану, оқу уақытын ұтымды пайдалану және нәтижесінде оқушылардың жоғары сапалы білім алуын қамтамасыз ету. Сондықтан саралаудың мәнін және оның ерекшеліктерін зерттеу, сараланған тәсіл негізінде сабақтарды әдістемелік дамыту бүгінгі күні өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты - білім беру сапасын арттыру мақсатында биологияны оқыту процесінде сараланған оқытуды ұйымдастыру мен қолданылуының тиімділігін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Саралап оқыту бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге әдеби шолу.
2. Саралап оқытудың мәнін және биологияны оқыту процесінде оны жүзеге асырудың ерекшеліктерін анықтау.
3. Биологияны оқытуда саралап оқыту деңгейлерінің түрлері бойынша тапсырмалар құрастыру жүйесін зерттеу.
4. Сабақты жүргізуде саралап оқытудың тиімділігін зерттеу.
5. Қазіргі мектептерде биологияны оқытудағы саралаудың рөлін анықтау.
Зepттeyдiң пәнi: жалпы білім беру мектептерінде биология сабағын өткізудегі саралап оқыту технологиясы.
Зepттey гипотезасы: биологияны оқыту процесінде сараланған тәсілді қолдану тиімділі құрал болып табылады.
Зepттeyдiң oбъeктici: жалпы білім беру мектептеріндегі биология сабағындағы білім беру процесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы: биологияны оқытуда жиі қолданылатын саралау тәсілдерінің түрлері мен олардың қолданылу тиімділігі беріледі, сонымен қатар саралап оқытудың ұйымдастыру жүйесі ұсынылады; мұғалімдер және (немесе) оқушылар мектептерде биология сабағын өткізу кезінде саралап оқыту тәсілдері мен ұйымдастыруы бойынша ұсыныстарды пайдалана алады.
Зepттey жұмыcының құpылымы:
Диплoмдық жұмыc кipicпeдeн, үш тapayдaн, қopытындыдaн тұpaды. Пaйдaнылғaн әдeбиeттep тiзiмi мeн ұcыныcтap coңындa бepiлeдi.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, қазіргі кездегі зерттеу қалпы, мақсаты мен міндеті, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы жайында айтылады.
Бірінші бөлімде шет елдік және отандық әдебиет көздерінен жалпы білім беру жүйесіндегі саралап оқытудың теориялық негіздері бойынша өңделген ақпаратттар туралы айтылған.
Екінші бөлімде мектептерде биология сабағын өткізу процесінде саралап оқытудың тәсілдері мен түрлері, сонымен қатар ұйымдастырудағы құрауыш элементтері мен биологины оқытудағы саралап оқытуды ұйымдастырудың жүйесі, оның ішінде оқушылардың ерекшеліктеріне байланысты топтарға бөлу, оқытуды логикалық-диагностикалық талдау, сараланған тапсырмалар жүйесін құрастыру,бағалау критерийлері, сонымен қатар биологиядан сараланған тапсырмалар әзірлеу жүйесінің ерекшеліктері берілген.
Үшінші бөлімде биологияны оқытудағы саралап оқытудың рөлі мен сарлап оқытуды қолданудың тиімдігі көрсетілген.
Қорытынды бөлімінде зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша түйін жасалды.
Қосымша бөлімінде мұғалімдер арасында жүргізілген анонимді сауалнамасы көрсетілген.
1 Мектептерде қолданылатын сараланған оқытудың теориялық негіздері
Сараланған оқыту мәнін қарастырмас бұрын, Саралау дегеніміз не? деген сұраққа тоқталып кетейік. Латын тілінен аударғанда саралау сөзі айырмашылық пен бөліну деген мағынаны білдіреді. Оқу процесінде не бөлінеді? Оқушылардың жеке топтары бөлінеді, дәлірек айтқанда, олардың оқуы әр түрлі жолмен құрылады, оқушылардың әр деңгейі үшін пәндік білім мазмұны олардың жеке ерекшеліктеріне байланысты бөлінеді.
Саралауды енгізбестен дәстүрлі сынып-сабақ жүйесі жағдайында оқу процесі барлық оқушылар үшін бірдей ұйымдастырылады және олардың әрқайсысына әр түрлі тиімді болып шығады. Мысалы, дәстүрлі оқытуды ұстаздар маған сенің қазір қандай оқушы екенін қызытармайды, бірақ сенің қандай болу керектігін білемін және соған қол жеткіземін деген позициясынан сипаттауға болады. Сондықтан, оқытудың бұл стилінде авторитаризм, бағдарламаның біркелкілігі, оқыту әдістері, формалары, жаһандық мақсаттар және орта мектептегі білім берудің жалпыға ортақ міндеттері басым. Сонымен қатар, оқушылардың жалпы зияткерлік қабілеттері әр түрлі, сәйкесінше оқу қабілеті де әртүрлі: біреу жаңа материалды тез игере алады, біреуге көп уақыт қажет, оны бекіту үшін көп қайталау қажет, біреу үшін жаңа ақпаратты есту қабілеті жақсырақ, біреу үшін визуалды түрде ақпарат қабылдау қабілеті тән [1, 2].
Логикалық ойлау қабілеті жақсы дамыған және жаратылыстану-математикалық цикл пәндерін жақсы меңгерген, бірақ гуманитарлық пәндерге бейімді және қызығушылық танытпайтын оқушылар бар. Жақсы дамыған бейнелі ойлау қабілеті бар, терең сезінетін, бірақ математиканы, физиканы, химияны ұнатпайтын оқушылар да бар.
Әрине, сіз осындай әртүрлі адамдарды бірдей үйрете аласыз, бірақ білім беру процесінің сапасы, әрине, төмендейді. Осыған байланысты тек сараланған оқыту оңтайлы болуы мүмкін деген қорытынды жасауға болады.
Педагогикада саралау деп әр оқушы жалпы білім берудің белгілі бір минимумын игеріп, жалпыға бірдей болып табылатын және үнемі өзгеріп отыратын өмір жағдайында бейімделу мүмкіндігін қамтамасыз ететін, оның бейімділігіне сәйкес келетін бағыттарға басымдық беру құқығы мен кепілдендірілген мүмкіндігіне ие болатын оқыту жүйесін айтады.
Саралаудың мәнін әр түрлі тұрғыдан қарастыруға болады:
- саралаудың қазіргі заманғы отандық тәсілдерінің психологиялық-педагогикалық мәні оқушының қабілеттері мен қызығушылықтарын дамыту бейімділігін анықтауға оңтайлы жағдай жасауға негізделген оқытуды дараландыру болып табылады;
- әлеуметтік мәні қоғамның әр мүшесінің қоғаммен қарым-қатынасында мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану мақсатында қоғамның шығармашылық, интеллектуалдық, кәсіби әлеуетін қалыптастыруға бағытталған әсер ету болып табылады;
- дидактикалық мәні түбегейлі жаңа мотивациялық ұстанымдарға негізделген оқушыларды сараланған оқытудың жаңа әдістемелік жүйесін құру арқылы мектептің өзекті мәселелерін шешуде көрінеді.
Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептердің жұмыс тәжірибесінде саралап оқытудың бірнеше бағыттары 1-суретте берілген.
1-сурет - Қазіргі мектептерде қолданылатын саралап оқыту бағыттары
Көптеген педагогикалық зерттеулерде оқушының даралығын, оның психикалық процестері мен жеке қасиеттерін дамытудың стратегиялық тәсілі ретінде түсінілетін оқуға жеке көзқарас ұғымы оқу процесінің мақсатымен байланысты, осыған байланысты ол оқуға сараланған көзқарас және даралау ұғымдарынан гөрі кең ұғым ретінде қолданылады [3, 30 бет].
Сараланған тәсіл ұғымы кең және тар мағынада түсіндіріледі, ол оның оқытуды дараландыру ұғымымен әр түрлі қатынастарын анықтайды. Кең мағынада бұл ұғым білім беру мазмұнын, оқу процесін ұйымдастырудың стратегиялық тәсілдерін негіздеу үшін қолданылады. Тар мағынада түсінілетін сараланған тәсіл оқытудың ұйымдастырушылық жағымен байланысты, жеке көзқарасты жүзеге асырудың шарты ретінде әрекет ететін оқушының жеке басының ішінара есебі мен көрінісін қамтамасыз етеді. Сараланған тәсілдің өзі сараланған оқыту арқылы жүзеге асырылады.
Ішкі дифференциацияның негізгі түрлерінің ішінен зерттеу мақсатына ең сәйкес келетін деңгейлік дифференциация қарастырылады. Бұл оқушылардың тереңдік пен күрделіліктің әртүрлі деңгейлерінде, бірақ міндетті талаптар деңгейінен төмен емес оқу мазмұнын игеруге мүмкіндігі мен құқығы бар оқытуды ұйымдастыруды қамтиды.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде жүйелік тәсілді қолдану ғалымдарға дифференциацияның дамумен тығыз байланысты екенін және оның принципі ретінде әрекет ететінін анықтауға мүмкіндік берді. Сараланған және дамып келе жатқан оқыту тұжырымдамалары басшылыққа алынатын нәтижелерді сипаттаудағы ортақ белгі - бұл оқу іс-әрекетінің сәттілігін қамтамасыз ететін адамның ең жалпы зияткерлік қабілеті. Оқытудағы сараланған көзқарасты зерттеушілердің көпшілігінің пікірінше, оқытудың өнімділігі дәл оқу қабілетіне байланысты болып келеді.
Жалпы білім берудегі саралау бірнеше функцияларды орындай алады:
- оқушылардың қызығушылықтарын, бейімділіктерін, қабілеттері мен кәсіби қалауларын ескере отырып, білім беру мазмұнын кеңейту;
- оқушыларды ғылым мен тәжірибелік қызметке қызықтыратын бағыттарға тереңдетіп даярлауды қамтамасыз ету;
- оқуға ынталандыруды дамыту; әлеуметтік-педагогикалық себептер бойынша уақытша жоғалған мектеп оқушыларының жеке резервтерін қалпына келтіру;
- шығармашылық қызмет тәжірибесімен қаруландыру;
- тұлғаның кәсіби бағытын қалыптастыру (кәсіби қызығушылықтар, бейімділіктер, оң көзқарастар);
-жалпы және арнайы қабілеттерді дамыту [4, 124 бет].
Алайда, оқытуды саралауды белгілі бір пәнге қызығушылық танытқандар тұрғысынан және кейбір оқушылардың оған деген ерекше қызығушылығының көрінісі тұрғысынан қарастыруға болмайды. Саралау белгілі бір сынып пен пән бойынша барлық оқушылардың қажеттіліктерін ескеруді талап етеді, тек күшті ғана емес, сонымен бірге пәнге қиын немесе басқа салаларда мүдделері бар адамдар.
Қазіргі заманауи дидактикада анықтауға бағытталған объективті саралау:
- әр түрлі пәндік мазмұндағы материалмен жұмыс істеуге оқушының қалауы;
- оны терең зерттеуге қызығушылығы;
- оқушының пәндік (кәсіби) дифференциацияның әр түрлі түрлерімен айналысуға бағытталуымен ерекшеленеді.
Саралау жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып, барлық оқушылардың әр түрлі оқушылар үшін әр түрлі болуы мүмкін білім мазмұнын игеруін қамтамасыз етуді, инвариантты бөліктің барлығына міндетті емес екенін білдіреді. Сонымен қатар, ұқсас жеке ерекшеліктері бар оқушылардың әр тобы өз жолымен жүреді. Саралау жағдайында оқу процесі оқушылардың танымдық қажеттіліктеріне, олардың жеке ерекшеліктеріне мүмкіндігінше жақын болады. Осылайша, оқу процесін саралаудың мақсаты әр оқушыға жалпы білім мазмұнын игеру процесінде оның қабілеттерін, бейімділіктерін барынша дамытуға, танымдық қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға жағдай жасау болып табылады. Саралауды түсінуде үш негізгі аспектті ескеру керек:
1. Оқушылардың жеке ерекшеліктері.
2. Осы ерекшеліктер негізінде оқушыларды топтасуы.
3. Топтардағы оқу процесінің өзгермелілігі.
Жеке тұлғаға бағытталған оқыту жеке тұлғаның субъективті тәжірибесін, оның қалауы мен құндылықтарын ескере отырып, жеке білім беру траекторияларын құруды, оқу процесінде оқушының жеке функцияларын өзектендіруді қамтиды. Жеке тұлға білім беру процесінің орталығына қойылады, білім беру мақсаттарына адамның өзін-өзі анықтауын, өзін-өзі ашуын, өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ету қажеттілігі кіреді.
Сараланған оқыту жеке тұлғаны ашуға, жеке тұлғаның қабілеттері мен икемділіктерін анықтауға ықпал етеді, жеке таңдау функцияларын өзектендіруді қамтиды. Егер мазмұнның өзгеруі оқушылардың жеке типологиялық ерекшеліктеріне байланысты болса, сараланған оқыту туралы айту заңды болып табылады. Бұл жағдайда оқушылардың әр тобы осы топ үшін қажет фрагменттермен байытылған инвариантты мазмұнды игереді.
Бұл технология:
- әрбір адам қол жеткізуі тиіс жалпы білім беретін дайындықтың базалық міндетті деңгейінің болуын қамтиды;
- базалық деңгей бойынша оқушы қол жеткізуі тиіс нәтижелер жүйесі ашық болуы тиіс (оқушы одан не талап етілетінін біледі);
- базалық деңгеймен қатар оқушыға жоғары дайындыққа мүмкіндік береді.
Сараланған білім беру процесінің қағидаты оқушылардың жеке дамуын жүзеге асыруға жақсы ықпал етеді және жалпы орта білімнің мәні мен мақсаттарын растайды. Оқытудың мазмұны әр жас үшін басым болатын оқушылардың даму тенденцияларына бағытталуы керек, басқаша айтқанда, бүгінгі немесе жақын болашаққа әр жас тобы үшін пайдалы болуы керек. Оқытудың мақсаттары мен мазмұнын дамыту дамып келе жатқан адамның нақты қажеттіліктерін ескеруі керек [5, 95 бет].
Тұлғаға бағытталған білім беру парадигмасын жүзеге асыру әр оқушының танымының объективті тәжірибесіне жүгінуді білдіреді. Кез-келген ғылыми ақпарат, егер ол жеке мағынаға ие болса, құнды болса, білімге айналады. Әр оқушы өзінің (субъективті) тәжірибесінің тасымалдаушысы ретінде ерекше болады. Сондықтан, оқудың басынан бастап әрқайсысы үшін оқшауланған емес, жан-жақты мектеп ортасын құру қажет, бұл өзін дәлелдеуге мүмкіндік береді.
1.1 Педагогикалық жүйедегі сараланған оқыту деңгейлері
Саралап оқыту технологиясы оқу процесінің белгілі бір бөлігін қамтитын саралап оқытудың ұйымдастырушылық шешімдерінің, құралдары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады. Саралаудың жіктелімін қарастыруда Г. К. Селевко бойынша 2-суретке сәйкес келесі типтері мен түрлері берілген [6].
2-сурет - Дифференциация жіктелімі (Г. К. Селевко бойынша)
Қазіргі таңда жеке тұлғаны қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін шешудегі ең тиімді әдіс сараланған оқыту технологиясы болуы мүмкін. Бұл тұжырым сараланған оқытудың оқушылардың мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере отырып, олардың дамуына ықпал ету негізгі қағидатымен расталады. Сараланған оқыту оқушының жас ерекшеліктеріне және танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың мазмұны, формалары мен әдістерінің әртүрлілігіне негізделген жеке тұлғаны дамыту процесі ретінде қарастырылады. Саралап оқытудың мәні жалпы дидактикалық қағидаттарының өзара байланысын анықтайды: саралау қағидаттарымен (білім беруді деңгейлік қамтамасыз етілуі, оқу процесін үйлесімді қарқындылығы және жеке тұлғаны дамуу), ұйымға қойылатын талаптармен (базалық материалды жеткілікті меңгеру, оқушылардың кәсіби ниеттерінің олардың нақты мүмкіндіктеріне сәйкестігі, оқыту нысандарын ұйымдастыруды түзету, педагогтердің кәсіби деңгейін арттыру) [7, 200 бет].
Саралаудың түрлері оқушылардың жеке индивидті типологиялық ерекшеліктеріне қарай ескеріліп анықталады. Педагогикада дәстүрлі түрде сараланған оқытудың келесі түрлері:
- оқушылардың жалпы және арнайы қабілеттері бойынша;
- оқушылардың қызығушылықтары, бейімділігі бойынша;
- оқушылардың кәсіптік бағдары мен жобаланған кәсібі бойынша бөлінеді.
Саралаудағы оқушының жеке басының психофизиологиялық ерекшеліктерінің рөлін күшейту танымдық стильге, сенсорлық модальдылығына, есте сақтаудың басым түріне, ерікті зейіннің даму деңгейіне және т. б. байланысты оқушылар топтарын бөлуді қамтитынын ескеріледі.
Сараланған оқыту түрлерін бөлуге негіз болатын саралау негізіне толығырақ тоқталайық. Өзінің пайда болу сипаты бойынша саралау тұлғалық және әлеуметтік деп бөлінеді.
Сонымен, жалпы, арнайы қабілеттер, жеке психофизиологиялық ерекшеліктер, оқушылардың қызығушылықтары бойынша саралауда жеке факторлар негіз болып табылады. Дифференциация түрлеріне бөлу, әдетте, шартты болып табылатындығын ескерген жөн, өйткені саралаудың кейбір формаларында жеке типологиялық сипаттамалардың бір тобы емес, бірнеше тобы ескеріледі.
Жобаланған мамандық бойынша саралауда жеке факторларды да (балалардың белгілі бір бейімділігі мен қабілеттерінің болуы) және әлеуметтік факторлары да (белгілі бір кәсіптердің қоғамдағы беделі) ескеріледі.
Саралау әртүрлі деңгейлерде жүзеге асырылуы мүмкін. Білім беру жүйесіндегі саралау - бұл оның бірнеше түрін ажыратуға болатын жүйе. Сонымен, сыртқы саралау білім берудің әртүрлі мазмұнымен байланысты және қызығушылықтары, бейімділігі, қабілеттері мен кәсіби қалауы бойынша біртекті топтарға біріктірілген оқушылардың бағытталған мамандандырылған дайындықтан тұрады. Сыртқы саралау:
- мектеп аралық деңгейде әртүрлі мектептер (гимназиялар, лицейлер, математикалық, лингвистикалық мектептер және т. б.);
- мектепішілік деңгейде бейіндік сыныптар (топтар), факультативтер, элективті (іріктеушілік) курстар және таңдау бойынша үйірмелер арқылы;
- сынып ішіндегі деңгейде оқушыларға қызығушылықтары бойынша, сондай-ақ шығармашылық сипаттағы жеке тапсырмалар беру арқылы жүзеге асырылады.
Ішкі саралау гетерогендік ортада жүзеге асырылады. Жалпы бағдарлама аясында формалар, әдістер мен тәсілдердің үйлесімі арқылы сараланған және жеке тәсіл арқылы ол оқытуды оқушылардың мүмкіндіктеріне жақындатады және жеке айырмашылықтар мен субъективті тәжірибені ескере отырып, әр оқушының әлеуетін ашады.
Әрдеңгейлі саралау оқу материалының мазмұнының көлемі мен қиындықтары бойынша әртүрлі (базалықтан төмен емес) бере отырып, оқушылардың даму деңгейі мен білім алу деңгейі негізінде бөлінуін болжайды. Мектепаралық деңгейде әртүрлі деңгейлік саралау мамандандырылған (коррекционды) білім беру мекемелері, дарынды балаларға арналған жеке мектептер арқылы іске асырылса, мектепішілік деңгейде жоғары деңгейдегі сыныптар, жас нормасы бойынша сыныптар мен өтемдік оқыту сыныптары, коррекционды-дамытпалы оқыту топтары арқылы іске асырылады. Сынып ішіндегі деңгейде саралаудың бұл түрі көп деңгейлі тапсырмалар мен мұғалімнің өлшенген көмегі арқылы жүзеге асырылады. Көптеген зерттеулерге сүйене отырып, әртүрлі деңгейлі саралау демократиялық формада уақытша болып саналады, ал оқушылардың психилогиялық жаңадан пайда болған ерекшеліктері гетерогенді ортаға бейімделуі керек. Тек сол уақытта ғана ілімдегі жетістік қайтымсыз болады.
Шетелдік тәжірибе мен саралаудың пайда болу теориясына сүйенсек, саралаудың үш деңгейі ажыратылғанын байқаймыз. Мысалы, Рональд де Гроот дифференциацияның үш деңгейін анықтады.
І-ші микро деңгей: сынып ішіндегі балалардың жеке топтарына әр түрлі көзқарас жасалады. Бұл саралау деңгейі кейде ішкі немесе сынып ішілік деп аталады.
ІІ-ші мезо деңгей - бұл мектеп ішінде жеке сыныптар, профильдер, бағыттар арасында саралау жүзеге асырылатын мектеп деңгейі.
ІІІ-ші макро деңгей - мектептер арасындағы саралау, әртүрлі типтегі мектептерді құру. ІІ- мен ІІІ-деңгей сыртқы дифференциацияны құрайды [8].
Сонымен саралаудың қысқаша белгіленген формаларын сипаттауға тоөталамыз. Жалпы қабілеттер бойынша саралаудан бастаймыз. Микро деңгейде саралаудың бұл түрі әр түрлі деңгейдегі тапсырмалармен, мұғалімнің көмегін мөлшерлеумен, деңгейлік саралаумен ұсынылған. Бұған сонымен қатар білімді толық игеру моделі аясында топтық, жұптық жұмыстарды жатқызуға болады. Оқушының өзі үшін қажетті және жеткілікті деп санайтын кез-келген пәнді (бірақ негізгіден төмен емес) оқу деңгейін таңдау құқығы мен мүмкіндігі осы деңгейге тән белгі болып саналады. Бұл ретте мұғалім оқушылардың осы немесе басқа деңгейде жасай отырып меңгеруі тиіс оқу материалдарының мазмұнын нақты бөлуі және кезекті тақырыпты меңгермес бұрын олардың жетуге тиіс нәтижелерімен таныстыру қажет. Саралаудың бұл формасы оқушылардың жалпы қабілеттеріне ғана емес, сонымен бірге олардың мүдделеріне де негізделгенін ескереміз. Оқушының пәнді тереңірек зерттей алмайтындықтан емес, оның қызығушылықтары басқа танымдық салада болғандықтан, ол пәнді оқудың ең төменгі деңгейін таңдай алады.
Ішкі дифференциацияның формасы, сонымен қатар, оқушылардың білімді толық игеру моделі бойынша топтық жұмысы болып табылады. Тақырыпты материалдың базалық мазмұны деңгейінде оқып, тест тапсырғаннан кейін оқушылардың екі тобы анықталады:
- мазмұнды меңгергендер - олармен зерттелген материалды кеңейту бойынша жұмыс ұйымдастырылады;
- меңгермегендер - білімдегі олқылықтарды жою бойынша жұмыс жүргізіледі.
Сонымен қатар, мақсаттардың технологиялылығы өте маңызды: олардың қол жетімділігі тексерілуі керек, яғни тексеру құралдары болуы керек. Бірінші топта күрделілігі жоғары мәселелерді шешу, стандартты емес, шығармашылық тапсырмаларды орындау, ғылыми мәселелерді талқылау, қосымша әдебиеттермен танысу бойынша жұмыс ұйымдастырылуы мүмкін. Бір немесе екі сабақ осындай жұмысқа арналуы мүмкін. Екінші топта білім мен жеткіліксіз игерілген іс-әрекеттер әдістерін дамыту жүргізіледі. Мұндай жаттығуға бірінші топтың оқушылары мұғалімнің көмекшілері ретінде қосыла алады.
Енді мезо деңгейінде жүзеге асырылатын оқушылардың жалпы қабілеттерін саралаймыз. Саралаудың бұл түрінің формаларына гимназия, жалпы білім беру, коррекционды-дамытпалы оқыту бөлімдерінің сыныптары, сондай-ақ әр түрлі деңгейдегі сыныптар кіреді. Әр түрлі деңгейдегі сыныптар жоғары, орта және төмен деңгейдегі сыныптарға бөлінеді.
Микро деңгейдегі жеке физиологиялық ерекшеліктер бойынша саралау оқу процесіндегі осы ерекшеліктерді ескеруді қамтиды. Мұғалім оқушыдағы жүйке процестерінің жылдамдығын ескеріп, ұзақ ойлайтын оқушыларға асықпай, оқушылардың есте сақтау қабілетінің басым түрін және оған бағытталған материалды ұсынуды ескере алады. Сонымен қатар оқушының жүйке жүйесінің күшін ескеруге болады, яғни жүйке жүйесі әлсіз оқушы үшін қарқынды ойлау әрекеті кезінде өте тез туындайтын қажуды ескертетін шараларды қарастыру керек..
Қызығушылықтар мен жобаланған мамандық бойынша микро деңгейде саралау оқушылардың сабақта және сабақтан тыс іс-әрекетінде оқушылардың қызығушылықтарына, жобаланған мамандығына байланысты шығармашылық зерттеу тапсырмаларын орындауды қамтиды. Бұл зерттеу жобаларында топтық жұмыс, модельдер, макеттер жасау, эксперименттер, тәжірибелер жасау болуы мүмкін.
Мезо деңгейіндегі қызығушылықтар бойынша саралауда жеке пәндерді тереңдетіп оқытатын сыныптар мен мамандандырылған сыныптар ерекшеленеді, олар біріншіден бір-бірімен байланысты бірқатар пәндер терең зерттелетіндігімен ерекшеленеді (мысалы, химия, биология), профильге сәйкес арнайы пәндер, арнайы курстар енгізіледі.
Жеке қабілеттер бойынша саралау оқушылардың қабілеттері, белгілі бір пәндер бойынша айырмашылықтарын қарастырады: кейбір оқушылар гуманитарлық пәндерге, басқалары нақты ғылымдарға, кейбіреулері тарих пәндеріне, басқалары биологияға және т. б.
Егер оқушылардың қызығушылығы бойынша сараланған сыныптардың қалыптасу тәжірибесіне жүгінсек, келесі әрекеттер байқалады, яғни оқушылардың қызығушылығы мен қалауы ғана емес, сонымен қатар оны оқу мен меңгеруге қабілеті де ескеріледі. Тек оқушылардың қызығушылығына назар аударуға тырысу мамандандырылған сыныптарда мамандандырылған пәндерді тереңдетіп оқытудың мүмкін еместігіне әкеледі.
Осыдан, саралау - бұл жалпы білім берудегі күрделі, жүйелі құбылыс, ол білім беру мазмұны, ұйым формалары, оқыту әдістері мен шарттары деңгейінде оқушылардың жеке айырмашылықтарын ескереді, жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін, өзіндік ерекшелігі мен бірегейлігін дамытуды қамтамасыз етеді.
Саралау феноменін түсіну кезінде үш негізгі категория бөлінеді:
- білім беруді саралау;
- сараланған оқыту;
- сараланған тәсіл.
Білім беруді саралау оқушылар өзінің шығармашылық деңгейін өзін-өзі тануы және кәсіби өзін-өзі анықтауы үшін таңдайтын білім берудің әртүрлі мазмұнымен байланысты. Дифференциалды оқыту педагогикалық процестің бір түрі болып табылады, онда оқытудың 38 ұйымдастырушылық формасы арқылы оқушылардың әлеуетті мүмкіндіктері жақсы байқалып және дамып, тұрақты жеке тұлғалық қасиеттерге айналады. Сараланған тәсіл оқушылардың жеке типологиялық ерекшеліктерін ескере отырып оқыту әдістемесіне қатысты болады.
Оқушылардың сынып ішіндегі саралануына тоқталатын болсақ. Сынып ішіндегі саралаудың ең көп таралған түрі - оқушылардың әр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды орындауы. Сонымен қатар оқушылар мазмұнның әртүрлі бөліктері арасында жақын немесе алыс байланыстарды орнату қажет болған жағдайда өткен материалды ескеру арқылы күрделілену орын алуы мүмкін. Тапсырмалардың күрделіленуі жұмыс түрлерінің күрделенуіне, тапсырманы орындау кезінде қажет шығармашылық белсенділік деңгейінің жоғарылауына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, қарапайым деңгейде оқушыларға оқулықтағы параграфты оқып, негізгі ойларды бөліп, оны қайта айту, неғұрлым күрделі деңгейде - параграфты оқып, оған жоспар мен сұрақтар жасау, ең қиын деңгейде - абзацты оқып, аннотация мен оған шолу жасау ұсынылады.
Оқыту процесі кезінде сараланған оқытуды қолданған кезде оның әртүрлі әдістерінің пайдаланатыны анық. Оларды екі түрде көрсетіге болады: біріншісі - мұғалім оқушыға тапсырманы береді; екіншісі - оқушы тапсырманы өзі таңдай алады.
Оқушылар тапсырманы өз бетінше таңдауына дайындау керек. Бірінші кезеңде мұғалім әр тапсырманың күрделілігі туралы айтады, оқушыға қандай тапсырманы таңдауға кеңес береді; екінші кезеңде ол тапсырмалардың күрделілігі туралы айтады, бірақ оқушылардың өздері таңдайды. Мұғалім олардың таңдауын түзетеді. Соңғы кезеңде оқушылар тапсырманың күрделілігін өздері бөліп, таңдауды өздері жүзеге асырады. Мұндай жұмыс оқушылардың шағымының тиісті деңгейіне сәйкес өзін-өзі бағалауды қалыптастыруға ықпал етеді. Өз еркімен орындауға арналған тапсырмаларды оқушылардың өздері тауып, ұсына алады.
Сараланған тапсырмалар арасында әр түрлі бағыттағы тапсырмалар кең таралған: білімдегі олқылықтарды жоятын тапсырмалар және тақырып бойынша оқушылардың тиісті алдын ала білімдерін ескеретін тапсырмалар.
Сынып ішіндегі саралаудың бір түрі мұғалімнің оқушыларға көмегін үлестеу болып табылады, оған мыналарды жатқызамыз:
- тапсырмаларды уақытша оңайлату (мәтінді бөлу немесе тәуелсіз бөліктерге бөлу);
- жазбаша нұсқаулығы бар тапсырмалар (мысалы, іс-әрекеттердің реттілігін көрсету арқылы);
- дайындық жаттығуларымен жұмыстар (әр дайындық жаттығуы негізгі жаттығу кезеңін білдіреді);
- суреттер, сызбаларды қолдана отырып, көрнекілік қабілетін нығайту арқылы жұмыстар.
Тапсырманы мұғалімнің өлшенген көмегімен орындай отырып, оқушы тапсырманы орындау барысында байланыса алатын немесе байланыса алмайтын қажетті нұсқаулық материалдары бар конверт алады. Бұл жағдайда өлшенген көмек көлемін оқушының өзі анықтайды. В. В. Фирсов, В. А. Орлов, В. М. Монахов әзірлеген деңгейлік саралау оқушылардың жалпы қабілеттері бойынша сынып ішіндегі саралаудың бір түрі болып табылады. Авторлар оқу процесінде мұғалімдер әрқашан оқу материалының максималды мазмұнына назар аударғанын айтады. Егер оқушы берілген максимумды толығымен игерсе, оның білімі 5 баллмен бағаланды, егер шамалы олқылықтар немесе дәлсіздіктер болса - 4 балл және т. б. Оқушы максималды білімді игеруге тырысады. Бұл, өз кезегінде, оқушының шамадан тыс жүктелуіне себеп болды, өйткені ол өзіне барлық пәндер бойынша максималды білім алуды мақсат етеді.
Оқу материалын игеру деңгейлері бойынша саралау келесі әдістемелік ережелер негізінде жүзеге асырылады:
- ақпаратты меңгерудің теңсіздігі (табиғи құбылыс, өйткені барлық балалар бір-біріне ұқсамайды);
- ақпаратты меңгеру екі түрлі болуы мүмкін (тиімсіз және тиімді);
- білімді тиімсіз игерудің себептерін уақытында анықтау керек;
- оқушылардың артта қалуы мен игере алмаушылығы білімді тиімсіз игеруге әкеледі;
- сараланған технология артта қалу фактісі бойынша емес (әлсіз және күшті), игеру мен меңгеруі артта қалудың негізгі себебі бойынша (қабылдау арнасы, түсіну деңгейі және ойлау түрі) жүзеге асырылады;
- артта қалудың негізгі себебі дифференциацияның негізі ретінде қарастырылады;
- топтарға бөліну артта қалудың негізгі себептері бойынша саралаудың салдары ретінде қарастырылады.
Саралау деңгейлері әртүрлі болуы мүмкін. Соған байланысты Дифференциация деңгейлері кестесінде (И. М. Осмоловская бойынша) оқу материалын меңгерудің күрделілігінің үш деңгейі және шешуге қажетті болжалды есептері ұсынылған (3-сурет) [9].
3-сурет - Оқушылардың стандартты оқу әрекеттеріне және олардың деңгейлеріне қойылатын талаптар
Саралап оқытудың түрлері мен жіктелуін қарастыруда шетелдік ғалымдардың зерттеулеріне, сонымен қатар Ресей ғалымдарының зерттеулерін қарастырылды. Жоғарыда берілген дифференциацияның, яғни саралаудың жіктелуінде сынып ішілік, мектеп аралық, мектеп ішілік пен әртүрлі деңгейлі саралау түрлері қарастырылды. Әрбір деңгей мен түр оқушылардың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты топтастырылды. Әр түрлі деңгейлі дифференциацияның өзі ішінара деңгейлерге бөлінген, әрбір деңгейі сыныптағы оқушылар арасындағы, мектептің сыныптар арасындағы және мектептердің арасындағы саралап оқыту әдістерін құрайды. Осы жоғары атап көрсеткен дифференциацияның не үшін қажет екенін қарастыруда келесідей қорытындылар жасалады:
- оқушылардың жеке қабілетінің, оның ішінде оқушының өзіне беймәлім қабілеттерін ашу, олардың барлық қабілеттернің де дамуына қатысты саралап оқыту әдістерін қолдану;
- сабаққа қатысуға немесе оқуға деген ынтасы жоқ балалардың (оқушылардың) ынтасынашу, әр оқушының берілген білімнен өзінің шамасына қарай білімді меңгеру үшін саралап оқыту әдістерін қолдану;
- ең соңғысы, бес саусақ бірдей емес деп айтылған мақалға сүйене отырып, жоғарыда айтылған оқушылардың бір сыныпта болуына байланысты олардың оқуға деген ынтасын жоғалтпау үшін қолдану болып табылады.
2 Биология сабақтарында сараланған оқытуды ұйымдастыру
2.1 Сабақты ұйымдастыруда қолданылатын негізгі құрауыш элементтер
Бүгінгі таңда сабақ жалпы білім беретін мектепте биологияны оқытудың негізгі нысаны болып табылады. Сабақ бірнеше құрылымдық элементтерден тұрады, оның қатарына ұйымдастыру сәті, үй тапсырмасын тексеру, тірек білімді өзектендіру, жаңа материалды зерделеу, жаңа материалды алғашқы меңгеруді тексеру, жаңа материалды бекіту, үй тапсырмасы кіреді. Жаңа материалды бекіту кезінде репродуктивті, практикалық және көрнекі әдістер қолданылады (фронтальды әңгіме, оқулықтың үзінділерін оқу, қайталау, жаттығулар мен тапсырмаларды шешу, фильмді көру және т. б.) [10, 45 бет].
Оқытудың көрнекі әдістері визуалды бейнелерді қабылдау негізінде оқыту жүзеге асырылатын әдістерді біріктіреді. Көрнекі әдістерді ауызша әдістерді қолдану кезінде иллюстрацияларды қолданудан ажырату керек. Мысалы, егер мұғалім ғылыми ашылу туралы әңгіме барысында ғалымның портретін көрсетсе, білімнің жалғыз көзі-мұғалімнің сөзі, ал портрет тек иллюстрация болып табылады және өзі маңызды ақпаратты қамтымайды [11].
Көрнекі оқыту әдістерін қолдану кезінде көрнекі бейнелердің көзі тірі организмдері де, олардың фрагменттері де, тікелей табиғи құбылыстары да, техникалық құралдардың көмегімен жазылған немесе жасанды түрде модельделген организмдердің немесе құбылыстардың бейнелері де бола алады (4-сурет).
4-сурет - Қазіргі мектепте қолданылатын оқытудың негізгі көрнекі әдістері
Жабайы табиғат объектілерін көрсету көптеген биология сабақтарының қажетті элементі болып табылады, өйткені ол оқушыларға органикалық әлем, жануарлар, саңырауқұлақтар, микроорганизмдер мен өсімдіктер туралы барабар түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді, көрнекіліктің дидактикалық принципін тікелей жүзеге асырады. Демонстрацияның маңызды тәжірибелік шарты - көрсетілген объект барлық оқуышалрға айқын көрінуі керек.
Тірі объектілерді көрсету үшін ең қол жетімділері тірі өсімдіктер болып табылады. Себебі олар ботаника және жалпы биология сабақтарында, бұрын табиғатта жиналған немесе биология кабинетінде бар бөлме өсімдектерін қолдана отырып көрсетіледі.
Зоология сабақтарында тірі жануарларды көрсету үшін кішігірім формалы тірі жануарлар қатары қолданылады, мысалы, құрттар. Орташа көлемді жануарлар - құстар, ұсақ сүтқоректілер - торларда немесе шыны ыдыстарда мұғалімнің үстелінен немесе мұғалімнің қолынан тікелей көрсетіледі.
Көбінесе тірі өсімдіктер немесе жануарлар қатарын сабақ беру барысында гербарийлермен, жануарлар тұлыптарымен (чучело животных) немесе қосмекенділер мен балықтардың, яғни ұсақ жануарлардың ылғалды препараттарымен алмастырылады. Гербарий парақтарын, мүктер мен қынаптардың үлгілерін оқушылардың үстелдеріне беруге болады, бұл оқушыларға мұқият қарауға жеткілікті уақыт береді.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында құстар мен сүтқоректілер тұлыптары әр мектептегі биология кабинетінде болған, бүгінгі таңда бұл тұлыптар жиі кездеспейді. Қазіргі уақытта отандық зауыттар мұндай көрнекі құралдарды шығармайды. Егер мектепте құстардың және аңдардың тұлыптар бар болса, олардың пайдаланылуы 32 оқу барысында сақтықты талап етеді. Біріншіден, күйе көбелектері мен былғары жеушілерден қорғау үшін құстар мен жануарлардың терілері жасалған кезде улы препараттармен өңделеді, сондықтан мұндай заттарды көрсету кезінде балалардың қолдарымен ұстамауын қамтамасыз ету керек. Екіншіден, құстар тұлыптарының қауырсындарынан микроскопиялық түрде бірінші ретті мұртшаларының кішкентай фрагменттері бөлменің ауасына түсіп, сол жерде жиналып, ЖРА белгілерімен аллергиялық реакция тудыруы мүмкін. Сондықтан жануарлар тұлыптарын қауырсындардың немесе жүннің ластануы мен түсуіне әкелетін шаң мен жарықтың әсерінен қорғайтын тығыз жабылған шкафтарда сақтау керек.
Сабақ курстарының барлық бөлімдерінде микроскопиялық нысандарды көрсету қолданылады. Нақты міндеттерге байланысты алдын-ала дайындалған микропрепараттар қолданылады немесе оқушылар мұғалімнің көмегі мен бақылауының белгілі бір деңгейімен дайындалады. Микропрепараттармен жұмысты жақсы ұйымдастыруға микроскоптың жанына орналастырылған нұсқаулық суреттер ықпал етеді. Кейін жауап беру кезінде оқушылар микроскоптың астында көрген заттарды немесе құрылымдарды тануы керек, егер қажет болса, микропрепаратты дайындаудың барлық кезеңдерін өз бетінше көбейтіп, оны қарастыру үшін микроскопты реттей алуы керек.
Биология сабақтарындағы тәжірибелер немесе олардың нәтижелері барлық сыныптарда көрсетіледі. Оқушылардың байқағыштығын дамытуы және олардың көргендерінің негізінде қорытынды жасау қабілетін дамытуға мүмкіндік беруі осы әдістің маңызды ерекшелігі болып табылады.
Тәжірибені тікелей сабаққа қоюға немесе алдын-ала жүргізуге болады; соңғы жағдайда мұғалім тәжірибені қою шарттары туралы айтады және оның нәтижесін көрсетеді. Екі жағдайда да оқушылар осы тәжірибемен шешілуі керек мәселені нақты түсініп, нәтижені анық көруі керек. Кейбір жағдайларда тәжірибе сызбасын қарапайым, схемалық сурет түрінде тақтада немесе оқушылардың дәптерлерінде көрсету пайдалы болуы мүмкін. Оқушылармен әңгімелесу арқылы мұғалім тәжірибе барысы мен одан туындайтын тұжырымдар оқушыларға түсінікті екеніне көз жеткізуі керек.
Мектептегі биологияның өсімдіктер бөлімі курсының бағдарламасында басқа бөлімдеріне қарағанда көптеген тәжірибелер қарастырылған. Шартсыз рефлекстерді, жүректің автоматика құбылыстарын және басқа да физиологиялық құбылыстарды көрсету үшін бұрын дайындалған тірі бақамен жүргізілген тәжірибелер кеңінен қолданылды. Олар тәжірибелердің өткір санатына жатады (яғни тірі жануарға ауырсыну мен физикалық зиян келтіруге байланысты). Қазіргі уақытта мұндай тәжірибелер оқу бағдарламасында қарастырылмаған және оларды жалпы білім беретін мектепте өткізу ұсынылмайды.
Бормен тақтада орындалған мұғалімнің суреті оған материалды дәйекті және толық көрсетуге мүмкіндік береді, ал оқушылар мұғалімнің ой-пікірін мұқият қадағалап отырады, әр сәтте мұғалім сөйлейтін және салатын нақты бөлшектерге назар аударады. Тиісті тұжырымдамаларды енгізумен, фактілерді көрсетумен және оқушылардың көз алдында қадаммен бірте-бірте сурет салумен синхронды түрде жүретін мұндай сурет бір уақытта ілулі тұрған сурет немесе бүкіл нысанды бірден бейнелейтін кесте алдында айқын артықшылыққа ие.
Материалды игерудің тиімділігін арттыру үшін оқушылардың суреттелген схеманы немесе суретті мұғалімнің соңынан дәптерлеріне көшіргені жөн. Морфологиялық құрылымдарды зерттеуде мұндай әдіс әсіресе тиімді, бұл оқушыларға зерттелетін материалдың егжей-тегжейін түсінуге және есте сақтаудың жоғары дәрежесін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Рас, кейбір оқушылар, әсіресе төменгі және орта сыныптарда, тиісті дағдылары жоқ, көбінесе өте баяу сурет салатындығын ескеру керек, сондықтан қарапайым, схемалық сызбалардан бастап мұндай дағдыларды біртіндеп қалыптастыруға назар аудару керек.
Қазіргі компьютерлік оқыту құралдары зерттелетін объектілерді немесе құрылымдарды көрсетудің кең мүмкіндіктеріне ие. Алайда, егер белгілі бір құрылымдар мен құбылыстар туралы нақты және қатты білімді қалыптастыру міндеті тұрса, оның дидактикалық тиімділігі бойынша ең жарқын және керемет суретті экранға қысқа мерзімді көрсету тақтада және дәптерлерде жоғарыда сипатталған сурет салу әдісінен әлдеқайда төмен болатындығын есте ұстаған жөн. Сондықтан, компьютерлік құралдарды оқу процесіне кеңінен енгізудің қазіргі жағдайында тақтада және дәптерде сурет салудан бас тартуға болмайды.
Оқу процесінде оқушыларда қалыптастырған жөн дағдылардың бірі - бұл өз жауабын тақтадағы суретпен сүйемелдеу мүмкіндігі. Өкінішке орай, бұған бірнеше мұғалімдер ғана назар аударады. Кейбір жағдайларда оқыту тәжірибесінде ұжымдық сызбалар деп аталатын суреттерді қолдануға болады (бір оқушы сурет салуды бастайды, екіншісі жалғастырады, үшіншісі бөлшектерді сипаттайды және т. б.). Алайда, бұл жерде есте сақтау керек, көбінесе барлық балалар бірдей нысанды бірдей елестете алмайды және бейнелей алмайды. Сондықтан, мысалы, кейде оқушы басқа біреудің суреттерінің егжей-тегжейлеріне дейін сипаттауы қиынға соғады, өйткені ол бұл бөлшектерді білмейді, бірақ ол бүкіл нысанды және осы бөлшектерді бірнеше басқа визуалды бейнелер түрінде елестетеді.
Баспа әдісімен жасалған суреттер мен кестелерді көрсету, әдетте, мектеп биология кабинеттерінде қол жетімді, кеңінен қолданылатын әдіс болып табылады. Оқу процесінде осы құралдарды қолдана отырып, олар тақтадағы үлгіні немесе көрнекі көрсетілімді толық ауыстыру деп ойламау керек. Шын мәнінде, компьютерлік оқу презентациясы аясында экранға түсірілген суреттерді көрсету сол объектіні тақтаға бормен кезең-кезеңмен сурет салуға мүмкіндік беретін материалды игеру деңгейін қамтамасыз етпейді. Мысалы, морфологиялық құрылымдарды зерттеу кезінде суреттерді рет-ретімен салу оқушылардың сол суреттерді дәптерге салуда - оның зейінділігін арттырады.
Бірақ бұл компьютерлік оқу құралдарын пайдаланудан бас тарту керек дегенді білдірмейді. Бұл суретті зерттелген материалды бекіту кезеңінде, тиісті құрылымдар немесе процестер алдымен басқа әдістерді қолдана отырып зерттелгеннен кейін сәтті қолдануға болады. Бұл білімді бақылау кезінде, үй тапсырмасын тексеру кезінде орынды болуы мүмкін. Сонымен қатар, тиісті құрылымдардың бөлшектері немесе элементтері қол қойылмаған, тек нөмірленген суреттер айқын артықшылыққа ие, өйткені оларда мұндай жағдайларда орынсыз кеңестер жоқ. Өкінішке орай, бұл дидактикалық аспект әрдайым көрнекі құралдардың осы түрін өндірушілер ескермейді.
Слайдтарды демонстрациялау биологиялық формалардың әртүрлілігіне байланысты тақырыптарды зерттеуде өте пайдалы болуы мүмкін (гүл формалары, құстардың әртүрлілігі және т. б.). Қазіргі таңда мектеп тәжірибесінде кеңінен қолданылатын арнайы проектордың көмегімен көрсетілген түрлі-түсті слайдтарды таңдау қазіргі уақытта біртіндеп компьютердің көмегімен көрсетілген ұқсас суреттер жиынтығына жол ашады [12].
Оқу фильмдерін көрсетудің маңызды артықшылығы бар, ол зерттелетін процесті немесе құбылысты олардың табиғи динамикасында көрсетуге мүмкіндік береді. Алайда, бұл әдісті қолданған кезде мектеп жасындағы оқушылардың бір маңызды психологиялық ерекшелігін білу керек. Өйткені, оқу фильмін қарау кезінде балалар көбінесе ең маңызды, маңызды бөлшектерге назар аудармай, олардың санасы мен эмоцияларына әсер ететін нәрселерді қабылдайды және есте сақтайды. Осы себепті, сынып оқу фильмін көруге дайындалуы керек, оны көру қарсаңында оқушылардың алдына бірнеше сұрақтар қою арқылы жасау оңай, содан кейін сізге жауап беру керек [13]. Мұндай дайындық оқушылардың назарын ұйымдастырады және бағыттайды, фильмге назар аударады, оқушылардың ойлауын ынталандырады және зейінін дамытады.
Оқулықтағы немесе кітаптағы сызбалармен жұмыс оқытудың маңызды көрнекі әдісі болып табылады. Оқушылардың назарын мұғалімнің әңгімесінен суреттермен тәуелсіз жұмысқа мезгіл-мезгіл ауыстыру оқушылардың жұмысын сақтауға көмектеседі және олардың тәуелсіз оқу қызметін ұйымдастырады. Бұл ретте оқушылар сол немесе басқа суреттерге назар аудара отырып қандай сұраққа жауап табу керектігін анық айқындауы қажет. Суретте оқулық мәтінінде қайталанбаған пайдалы ақпарат болған жағдайда, сабақта оған жүгіну өте қажет, әйтпесе бұл ақпарат оқушылардың назарынан тыс қалуы мүмкін.
Кезекті назарды оқытудың практикалық әдістеріне тоқтатамыз. Биологияны оқытудағы әдістердің бұл тобы белсенді, зерттеу тәсілдерін жүзеге асырудың үлкен мүмкіндіктерін ұсынады, өйткені олар оқушылардың оқу зерттеулері аясында өз бетінше білім алу жұмысын тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл топтың әдістері тәжірибелік дағдыларды дамыту мәселелерін шешуде қажет.
Әрине, бұл әдістерді қолданудың қажетті шарты - тиісті жабдықтардың болуы болып табылады: оқу құралдары, нұсқаулықтар, құрылғылар, зертханалық жабдықтар және басқа да оқу құралдары.
Оқушылардың практикалық жұмысын ұйымдастырудың маңызды аспектісі - белгілі бір практикалық әрекеттерді орындау үшін талап етілетін олардың тәуелсіздік дәрежесін ескеру. Егер оқушыларда практикалық дағдылар болмаса, мысалы, микроскоппен жұмыс жасау - бұл құрылғымен алғашқы сабақтар мұғалімнің мұқият бақылауымен, әр әрекетті орындау техникасы туралы алдын-ала егжей-тегжейлі нұсқауымен және мұғалімнің осы әрекеттерді көрсетуімен жүргізілуі қажет. Сонымен қатар, бірқатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz