Май алынатын күнбағыс

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

УДК

Тендикова Айдана Миргалимовна

Қара қоңыр топырақты жерлерде күнбағыстың өсуі мен дамуының экологиялық ерекшеліктері.

ОРАЛ 2021

МАЗМҰНЫ

Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
Анықтамалар және қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.1 .Күнбағыс дақылының даму тарихы және күнбағыс шаруашылығымен айналысатын елдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Күнбағыстың морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Күнбағысты өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4.Сыртқы ортаның абиотикалық факторларына қойылатын талаптар...
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Зерттеу нобайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.Зерттеу барысында жүргізілген бақылаулар мен өлшемдер ... ... ...
2.3. Зертттеуге алынған күнбағыс сорты Заря ... ... ... ... ... ... .
2.4. Зерттеу танабында жүргізілген агротехникалық жұмыстар ... ... ...
2.5. Күнбағыс тұқымын себу мерзімдеріндегі жетекші абиотикалық факторлардың әсеріне байланысты өсімдіктің өсіп-өнуіне жүргізілген фенологиялық бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.6. Күнбағыс тұқымын себу мерзімдеріндегі жетекші абиотикалық факторлардың әсеріне байланысты өсімдіктің өсіп-өну фазалары ... ... ...
2.7. Себу мерзімдеріндегі жетекші абиотикалық факторлардың әсеріне байланысты күнбағыс жиілігі мен биометрикалык көрсеткіштері ... ... ... ... ...
2.8. Тұқым себу мерзіміндегі жетекші абиотикалық факторлардың әсеріне байланысты күнбағыстың егін құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .
2.9. Себу мерзіміндегі жетекші абиотикалық факторлардың әсеріне байланысты күнбағыс тұқымының сапасы ... ... ... ... ... ... ... . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...

НОРМАТИВНЫЕ ССЫЛКИ

ОПРЕДЕЛЕНИЯ, ОБОЗНАЧЕНИЯ И СОКРАЩЕНИЯ

Кіріспе

Күнбағыс дақылы өзінің табиғаты бойынша Солтүстік Американың құрғақ батпақты алқаптарында өсетін ксерофитті жабайы өсімдік туыстарына жататын өсімдік болып табылған. Кейіннен ТМД елдерінің қолайлы климаттық жағдайларына байланысты күнбағысты мәдени дақыл ретінде қалыптастырып, тауарлық деңгейде өсіріле бастады. Қажетті минералды қоректік элементтер мен жоғары гумусты құнарлы топырақ күнбағыс дақылы үшін ерекше маңызды рөл атқарады. Егер кейбір аймақтарда нашар төменгі құнарлы топырақта өсіру күнбағыстың өнімділігіне әсер етеді.
Республикадағы майлы дақылдардың ең бастысы -- күнбағыс. Оның дәнінде 50-52 пайыз май және 16-16,5% протеин болады. Күнбағыс майы негізінен тағам үшін, яғни маргарин, майонез, балық және көкөніс консервілерін, нан және кондитер өнімдерін шығаруға қолданылады. Сонымен қатар, оның майы сабын қайнату және зәйтүн өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі дайындайды. Күнбағыстың күнжарасында 8-10% май, 1,1% мал азықтық өлшем болады, сондықтан ол -- малға бағалы концентратты жем. Күнбағыс -- балды өсімдік және отамалы дақыл болғандықтан, ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы алғы егіс. Егіншілікте егіс танаптарында ықтырма дақыл ретінде себіледі. Күнбағыс Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін, ал республиканың басқа облыстарында тек сүрлем үшін ғана өсіріледі. Қазақстанда 2006 жылы күнбағыстың егіс көлемі 453,8 мың гектар, оның ішінде суармалы жерлерде 30,0 мың гектарға жетті. Орташа есеппен алғанда, сол жылы республика бойынша күнбағыстың әр гектарынан 6,3 центнер өнім алынып, ал оның жалпы түсімі 285,9 мың тонна болды. Қазақстан бойынша 2006 жылы күнбағыстың Арманирец, Восход, Заря, Салют, Казахстанский 324 буданы, Родник, СПК, Солнечный-20, Казахстанский-341 сорттары аудандастырылады.
Күнбағыс астра (Asteraceae) тұқымдасына жатады. Бұл текке 80-ге жақын көпжылдық және бір жылдық өсімдіктер түрлері кіреді. Көп жылдық түрлерінен топинамбур немесе жер алмұрты деп аталатын түрі еліміздің оңтүстік облыстарында, Балтық маңы, Ресейдің орталық және батыс облыстарында мал азығына арнап өсіреді. Оның тамарында картоп сияқты
түйнектер пайда болады. Бір жылдық күнбағыс (Helianthus anmuus) екі дербес түрге ажырайды - мәдени күнбағыс (Ha. culfus) және жабайы күнбағыс (Н. а. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына егістік (H. a. c. safivus) және әшекей күнбағысы (H. a. c. ornamentalis) - деп бөлінеді.
Далалық майлы күнбағыс әрі қарай, өзінің шыққан немесе өрбіген отанына қарай, солтүстік ресейлік және армениялық деп аталатын төрт топқа бөлінген. Қазақстанда тек оңтүстік ресейлік тобы өседі.
Күнбағыстың сызықаралық будандары себеттің биіктігі және диматері
бойынша бір уақытта гүлдеп, жетіледі де солайша жинау, бірақ тұқым майлылығы және 1 га алынатын майды жинау, қолайсыз табиғат жағдайлары жағынан төмен болып келеді .

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Күнбағыс қазіргі уақытта шаруашылықтар экономикасын нығайтуда маңызды рөл атқаратын Батыс Қазақстан облысының жоғары табысты дала дақылдарының тобына жатады. Күнбағыс майын өндіру көлемі тағамдық өсімдік майларының жалпы санының төрттен үш бөлігін құрайды. Күнбағыс майы жоғары тағамдық және диеталық қасиеттерге ие, тағамда қолданылады және өнеркәсіптің әртүрлі салаларында кеңінен қолданылады: өсімдік майлары, маргарин, майонез, парфюмерия және косметика бұйымдары, жуу және лак-бояу құралдары, дәрілік препараттар. Мал азығына күнбағыс сүрлемі, күнжара және шрот кеңінен қолданылады. Күнбағыс 1 га егуден 30 кг дейін бал беретін құнды бал тасушы болып табылады. Ғылыми зерттеулер мен тәжірибе көрсеткендей, күнбағыстың жоғары өнімі қазіргі экологиялық ресурстарды бағалауда және Батыс Қазақстан жағдайында күнбағыстың өсуі мен дамуына жетекші абиотикалық факторлардың ықпалында болуы мүмкін.
Зерттеу мақсаты: Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданы жағдайында қазіргі экологиялық ресурстардың және жетекші абиотикалық факторлардың күнбағыстың өсуі мен дамуына әсерін бағалау.
Міндеттері: .
1. Батыс Қазақстан облысында күнбағыстың таралу ареалын өсіру потенциалын зерттеу
2. Күнбағыс өнімділігіне әсер ететін негізгі экологиялық факторларды анықтау.
3.Алдыңғы қатарлы абиотикалық факторлардың өсуі мен дамуына, фотосинтетикалық қызметке және құрғақ жер үстіндегі биомассаның күнбағыс егісімен жинақталуына әсерін зерттеу.
4. Ұсыныстар беру

Диссертациялық зерттеудің хронологиялық шеңбері.
Диссертациялық зерттеудің аумақтық негіздері

Зерттеу обьектісі: күнбағыс сорты Заря
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Күтілетін нәтижелер: Қазіргі экологиялық ресурстарға және Батыс Қазақстан жағдайында күнбағыстың өсуі мен дамуына жетекші абиотикалық факторлардың ықпалына баға және ұсыныстар беру

1.1. Күнбағыс дақылының даму тарихы және күнбағыс шаруашылығымен айналысатын елдер

Еуропалықтар тұңғыш рет күнбағыс өсімдігін Американы ашқан кезде
Мексиканың кең байтақ жазықтарынан көрген. Олар күнбағысты Еуропаға төрт жүз жыл бұрын алып келді. Оны Күн гүлі деп атады. Көп уақытқа дейін күнбағыстың отаны Перу деп қате аталып келді. Кейінгі жылдары оның жабайы түрлері Американың екі континентінде де өсетіндігі анықталды: бірі
Солтүстік Америкадағы Канададан Мексикаға дейін - 50, екіншісі - Оңтүстік
Америкадағы Оңтүстік Колумбиядан Боливия ға дейін - 17 жабайы түрі табылды. Жабайы күнбағыстың тік және түптеніп өсетін бір және көп жылдық түрлері бар, олардың сабақтарының ұзындығы 50 сантиметрден 4 метрге дейін жетеді. Жапырағының пішіні де алуан түрлі, сары, қызыл, қоңыр гүлділері де кездеседі [1].
1 Петр Голландияда саяхатта жүргенде әсем күймәсінің терезесінен алыстан алтындай жарқыраған ашық гүлі бар, өте биік өсімдікті көзі шалып
қалады. Айдаушысына тоқтадеп бұйрық берген патша өзін қошеметтеп еріп жүрген адамнан: - Бұл қандай өсімдік? - дегенде, ол бұл өсімдіктің мұхиттың арғы жағынан, Мексикадан әкелінгені, Күн гүлі деп аталатынын баяндап береді. Қатты қызыққан патша оның тұқымын Ресейге жібереді. Сөйтіп, Ресейге күнбағыс алғашқы кезде тек әсемдік үшін өсіріле бастайды да, кейіннен, ХVШ ғасырда жаппай таралады. Біртіндеп, адамдар мұның әсемдігінен басқада қасиеттерін іздеуге кірісті, уақыт пен адамның ақыл-ойы бұған жауап тапты.
Сөйтіп 1510 жылы Мексикадан әкелініп, Мадрид ботаника бағында тұқымынан өсірілген күнбағыс осыдан бастап күн гүлі деген атқа ие болып
алды. Академик Северин мен атақты агроном Болатов күнбағыс тұқымынан
май алу деген мақала жазды. Содан бастап күнбағыстан алғаш рет май алған
өрістің қарапайым шаруасы Д. И. Бокарев екені белгілі болды. Бокаревтің бұл табысы елден-елге тез таралып кетті [2].
Америкадағы археологиялық қазбадан бұдан екі-үш мың жыл бұрынғы
күнбағыстың шекілдеуігі салынған құмнан жасалған құмыра табылды. Осыған қарағанда Американың жергілікті халықтары бұлан 20-30 ғасыр бұрын шекілдеуік шаққан көрінеді. Бірақ, оның тұқымдары өсімдіктің жабайы түрінен бе, жоқ мәдени өсімдіктен жиналды ма, ол жағы белгісіз. Сондай-ақ олардың тұқымды қалай пайдаланғаны да анық емес.
Ақыры күнбағыс өз отаны Америкаға мыңдаған жылдан соң жаңа қасиетке ие болып, тамаша май көзі ретінде қайта оралуы. Қазір күнбағыс онда мыңдаған гектар жерге егіледі [2].
Қазақстан Республикасында майлы дақылдардың өндірістіқ егістік аумағын күнбағыс, рапс пен мақсары алып жатыр. Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректеріне қарағанда 2009 жылы майлы дақылдардың егістігі 1185,4 мың га, болса, оның 722,2 мың гектары күнбағыс болды, майлы тұқымның жалпы түсімі 770,2 мың тоннаға жетті ал өнімділігі - 6,5 цга. Майлы дақылдардың негізгі бөлігі Шығыс Қазақстан, Павлодар, СҚО, Қостанай (күнбағыс, рапс), Алматы, Жамбыл (майбұршақ) және Оңтүстік Қазақстан (мақсары) облыстарында шоғырланған [3].
Өсімдіктің су тұтынуының құбылмалылығын ескеріп, Ж.В.Кружилина,
суару режимі есебінен әр түрлі қамтамасыз етілген жылдар үшін жүргізді. Олардың мәліметтері бойынша суару режимін 50,75 және 95% қамтамасыз етілген жылдар үшін есептеуге болады. Бұл үшін су тұтынудың айлық тапшылықтары бойынша интегралды қисық сызық тұрғызып, сол бойынша суарудың мерзімі мен суару аралық кезеңін анықтауға болады [4].
Ресейде күнбағыстың майлы сорттары шығып үлгерді және Воронеж губерниясында 120 май айыратын завод бар еді. 2003 жылдың өзінде 32 пайыз майы бар Саротовская 169,31 пайыз майлы Зеленка 368 сорттары шықты. Бұл көрсеткіш ол кез үшін тамаша табыседі, 32 пайыз оның шыңырау шегі деп есептелді. Бірақ, еңбек пен қажырлылық та шек барма, адамды бұл да канағаттандырмады.
Луганск қаласының Луганск ұлттық аграрлық университетінде күнбағыстың тұқымының себу мерзімі өнімділігіне әсер еетіндігін байқаған.
Ленинградтағы одақтың өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында мал азығын арналып, Гигант 549 деген сорт шықты. Мұның атына өзі де сай: сабағының ұзындығы адам бойынан 2-2,5 есе биік. Солтүстік Америкадағы өзінің майлы туысы сияқты қайта оралған бұл сорт мал азығының жайын жақсы білетін Америка фермерлерін таң қалдырды. Олар мұңы құрметтеп орыс мамонты деп те атайтын көрінеді [5].

Күнбағыс тұқымын өндіретін елдердің тізімі
Дүние жүзі бойынша жылына 47 347 175 тонна күнбағыс өндіріледі.
Украина - жылына 13 626 890 тонна өнім шығарумен күнбағыс шығаратын әлемдегі ең ірі өндіруші.
Ресей Федерациясы екінші орында тұр, жылына 11,010,197 тонна.
Украина мен Ресей Федерациясы бірлесіп әлемдегі жалпы өнімнің 50% -дан астамын өндіреді.
Күнбағыс өндіру бойынша Қазақстан Республикасы 14 орында.
Өңірлерді жекелей есептегенде күнбағыс дәнімен айналысуға ең тиімді облыс БҚО (81,5 пайыз), Павлодар облысы (69 пайыз) және ШҚО (62,5 пайыз) болса, пайдасы ең төмен облыстар Алматы облысы (14,4 пайыз) мен Түркістан облысы (13,5 пайыз).

Кесте-1. Күнбағыс тұқымын өндіретін елдердің тізімі

Мемлекет атауы
Өнімділігі (тонна )
Аумағы (га)
Өнім (кг га)
Украина
13 626 890
6 086 700
2 238,8
Ресей Федерациясы
11 010 197
7 293 622
1 509,6
Аргентина
3 000 367
1 413 963
2 122
Қытай Республикасы
2 587 422
959 017
2 698
Румыния
2 032 340
1 038 414
1 957,2
Болгария
1 873 677
817 511
2 291,9
Турция
1 670 716
718 317
2 325,9
Венгрия
1 534 959
614 192
2 499,2
АҚШ
1 204 170
620 790
1 939,7
Франция
1 189 832
549 984
2 163,4
Танзания
890 000
860 000
1 034,9
Испания
755 050
689 789
1 094,6
Оңтүстік Африка
755 000
718 500
1 050,8
Қазақстан
754 858
807 470
934,8
Молдавия
677 124
361 177
1 874,8
Сербия
621 127
200 299
3 101
Мьянма
387 720
408 091
950,1
Индия
332 000
400 000
830
Греция
296 550
105 018
2 823,8
Италия
268 331
110 716
2423,6
Словакия
246496
83788
2941,9
Уганда
245000
240000
1020,8
Пакистан
173308
135963
1274,7
Боливия
130740
146772
890,8
Хорватия
110566
40254
2746,7
Судан
87000
122220
711,8
Бразилия
80695
61167
1319,3
Парагвай
65360
40850
1600
Оңтүстік Судан
62000
35214
1760,7
Замбия
61072
115916
526,9
Австрия
59917
18189
3294,1
Канада
53500
27500
1945,5
Өзбекістан
53326
14439
3693,3
Чехия
44634
15648
2852,4
Иран
39855
41119
969,3
Германия
35700
16700
2137,7
Марокко
30157
37943
794,8
Қырғызстан
28744
22804
1260,5
Португалия
26239
18214
1440,6
Австралия
25000
23000
1087
Египет
22000
8000
2750
Зимбабве
17000
19000
894,7
Азербайджан
16598
8237
2015,1
Малави
15736
16156
974
Венесуэла
14361
21741
660,5
Кения
13378
13246
1010
Швейцария
13000
4885
2661,2
Тайланд
12487
5473
2281,4
Тәжікстан
12442
5153
2414,5
Ангола
11933
16989
702,4
Израиль
10392
1460
7117,8
Мозамбик
9000
12780
704,2
Мексика
8969
8531
1051,3
Сирия
7758
5430
1428,6
Тунис
6872
7640
899,5
Македония
6266
3896
1608,3
Ботсвана
3777
4188
901,7
Польша
3547
2063
1719,3
Грузия
3200
3600
888,9
Чили
2251
2128
1057,8
Уругвай
2000
1800
1111,1
Албания
1972
680
2899,7
Беларусь
1204
822
1464,7
Ирак
914
520
1757,7
Афганистан
769
493
1559,8
Словения
600
241
2489,6
Босния и Герцеговина
577
315
1831,7
Эквадор
230
129
1779,3
Колумбия
135
124
1068,7
Алжир
85
185
458,7
Намибия
73
79
926,7
Ливан
6
3
2349,1
Иордания
2
1
2000
Палестина
2
3
831,6
Тайвань
0
0
1280,8

2013 жылы күнбағыс егілетін алқап, Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) мәліметтері бойынша, 25,6 млн га құрады.
1-сурет.1961-2013 жылдары әлемде күнбағыс тұқымдарының егіс алқабы, млн.га

Соңғы 10 жылда олар 18,5%, 20 жыл ішінде - 38,4%, 30 жылда - 84,2%, 40 жаста - 2,7 есе, 50 жаста - 3,7 есе өсті.

1.2 Күнбағыстың морфологиялық сипаттамасы және биологиялық
ерекшеліктері.

Күнбағыс астра (Asteraceae) тұқымдасына жатады. Бұл текке 80-ге жақын көпжылдық және бір жылдық өсімдіктер түрлері кіреді. Көп жылдық түрлерінен топинамбур немесе жер алмұрты деп аталатын түрі еліміздің оңтүстік облыстарында, Балтық маңы, Ресейдің орталық және батыс облыстарында мал азығына арнап өсіреді.
Оның тамырында картоп сияқты түйнектер пайда болады. Онда көптеген қоректі заттар жиналып, екінші жылы одан жаңа өсімдіктер өсіп шығады. Ол түйнектерді мал азығына, ал өсімдіктің жер бетіндегі мүшелерін сүрлем салуға пайдалануға əбден жарамды. Майлы күнбағыс өзгеріп тұрады. Одан кейде мəдени күнбағыс жəне жабайы күнбағыс пайда болуы да мүмкін. Мұның себебі ол - шаршы тозаңданатын өсімдік. Сондықтан оның линиялық тазалығын сақтау өте қиын. Мəдени күнбағыс екі кіші түрге далалық майлы кіші түр жəне сəндік гүл ретінде егуге арналған кіші түр болып бөлінген.
Бір жылдық күнбағыс (Helianthus anmuus) екі дербес түрге ажырайды - мәдени күнбағыс (Ha. culfus) және жабайы күнбағыс (Н. а. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына егістік (H. a. c. safivus) және әшекей күнбағысы (H. a. c. ornamentalis) - деп бөлінеді.
Далалық майлы күнбағыс әрі қарай, өзінің шыққан немесе өрбіген отанына қарай, солтүстік ресейлік және армениялық деп аталатын төрт топқа бөлінген. Қазақстанда тек оңтүстік ресейлік тобы өседі [7].
Күнбағыстың сызықаралық будандары себеттің биіктігі және диматері
бойынша бір уақытта гүлдеп, жетіледі де солайша жинау кезеңін жеңілдетеді. Будандар сорттарды тұқым өнімі жағынан 10-15% асып түседі, бірақ тұқым майлылығы және 1 га алынатын майды жинау, қолайсыз табиғат жағдайлары жағынан төмен болып келеді [7].
Бір жылдық күнбағыс - шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті, топыраққа 2-4 м дейін бойлайды және 100-120 см дейін жан-жағына тарайды. Сабағы - тік өседі, қатты түктер мен көмкерілген, ішкі қуысы борпылдақ өзекпен толтырылған, биіктігі 0,7-4,5 м дейін (майлы сорттары бұтақтанбайды және 2,5 м дейін). Жапырақтары қарапайым, ірі, сағақ сопақ-жүрек пішінді, қатты
түктермен жабылған, ұштары үшкірленіп алады, ара тісті. Төменгі жапырақтары (2-3 жұбы) қарама-қарсы, ал жоғарғылары кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры - диаметрі 15-25 см, дөңгелек пішінді себет. Оның негізін гүл тұғыры құрайды, шеттерінде жыныссыз тілді, нассекомдарды тарту үшін, ал ортасында қос жынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Олар бір ұялы жатыннан және бес аталықтан тұрады. Жемісі - шекілдеуік, 4 анық көрінген қыры болады, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. 1000
шекілдеуігінің массасы майлы сорттарында 40-80 г, шағылатындарында - 170г-ға дейін [7].
Күнбағыс шаршы тозаңданатын өсімдік. Сондықтан оны топтау өте қиын. Сонда да оны дәнінің құрылысына қарай үш топқа бөледі: 1. Шағатын шекілдеуік, 2. Май алатын, 3. Аралық.
Шағатын. Тұқымшасы ірі (1000 данасының массасы 170г дейін), қалың қырлы, жеміс қабығы болады. Қауыздылығы жоғары (56% дейін), ядродағы май мөлшері 35% жуық. Түсі ақ сұр. Ядросы шекілдеуіктің ішкі қуысын толтырмайды. Тұқымшаның орташа ұзындығы 11-25 см, ені 7,5-12 мм. Өсімдігінің сабағы биік, көп жапырақтанады және ол сүрлем дайындау үшін егіледі. Корзинаның диаметр 17+45 см.
Майлы. Ұсақ тұқымша ( ұзындығы 7-13 мм және ені 4-7 мм), ядросы тығыз толтырылған. Тұқымшаның жеміс қабығы жұқа, тегіс. Түсі қара, қара
ала, кейде қара сұр ала болады. Май мөлшері 63 % дейін. Селекция үрдісінде
тұқымша қабықтылығы 40-50 % - дан 19 - 25 дейін төмендетілген.
Аралық. Биіктігі 2-3 м. Себет диаметрі 15+30 см. Қауыздылығы май мөлшері және өсімдіктің жалпы габитусы бойынша майлы және шағатын формаларының арасынан орын алады. Тұқымшасының толықтығы жөнінен майлыға жақын болғанымен, оған толығымен сәйкес емес. Аралық формаларының тұқымша ұзындығы 11-15 мм, ені 7,5+10 мм. Қабықтылығы 48- 52 % [8].
Д. С. Васильев күнбағыстың вегетациясы 5 кезеңге бөлген сызбасын ұсынды. Бұл кезеңде күнбағыстың вегетациясында сыртқы орта жағдайына қоятын шарттары көрсетілді:
1. өнуі - өскіннің пайда болуы: негізгі өмір сүру процессы- судың сіңіуімен бөрту және тұқымның өнуі, өскіннің пайда болуы байланысты. Осы кезеңде сыртқы орта жағдайына әсер ететін фактор - температура. Тұқымның өнуіне топырақ қабатының қолайлы темперагура 10-12°С құрайды, осы жағдайда өскін 10-14 күнде өсіп шығады
2. Өскіннің пайда болуы - себеттің құралуы, бұл кезеңде жапырақтардың саны -18-20 жетеді: күнбағыстың өне бастаған себеті 3 этаптан мүшелерінің қалыптасуы, 4 этапта 5-8 жапырақтардың пайда болуы гүл тұғырында гүл төбе салу. Ал 5 этапта органогенез жамылғы және гүлдің генеративті органдарына айналады.
3. Гүлдің түйнегінің - гүлдеуі: бұл кезеңде жердің бетіндегі органдары және тамыр жүйесінің қарқынды өсуі байқалады. Гүлдеудің басында қарқынды өҫу бәсеңдейді, ал соңында ол тоқтап қалады. Жапырақтардың орташа ярустарының (14-26 жапырақ) қарқынды өсуі жалғасады. Осы кезеңде генеративті мүшелері өседі.
4. Гүлдену - пісу: гүлдену өскін шыққаннан 50-60 күннен кейін басталады және 20-25 күнге созылады (бір себет 8-10 күнде гүлдейді). Себеттің максимальды ұлғаюы гүлдегеннен 8-10 күннен кейін жалғасады. Тұқым түзу фазасы ұрықтанудан 30-35 күннен кейін аяқталады. Пісу кезеңі
тұқымның ылғалдылығына байланысты - 36-40%. Себеттің сыртқы жағы сарыға айналады. Биологиялық тұқым процессі тоқтайды. Физикалық суды булау басталады.
5. Толық пісу. Толық піскен себет сары - ала түсті, тұқымның ылғалдылығы 12-14% дейін төмендейді.
XIX ғасырда күнбағыс және күнбағыс майы Ресейде ұлттық тағамға айналды. AX ғасырдың басында Ресейде миллион гектар аумаққа жетті.
Кейіннен XX ғасырдың аяғына таман күнбағысты өсірумен Аргентинада
айналыса бастады. Көлемі жөнінен 1999 жылы күнбағыс майы 4 орын, рапспен пальма майын қоспағанда [9].
Күнбағыс дақылы бойынша селекциялық жұмыстарды Қостанай ауыл шаруашылығы ҒЗИ ұжымы 1992 жылдан бастап, Қазақстан, Ресей, Украина, Венгрия, Франция және басқа елдердегі селекциялық орталықтарында кездесетін күнбағыстың 135 сортын зерттеп, осы дақылдың бірнеше жаңа сорттарын шығарады. Оларға жататындар: жаңа сорт Заречный және "Ирсо". Бұл сорттар сынақтан жоғары деңгейде өтіп, мемлекеттік селекциялар жетістіктер реестріне енген перспективалық сорттар қатарына жатады [8].
Сонымен қатар Қазақстанда соңғы жылдары өндіріске енгізілген күнбағыстың: Джази (2010), Конди (2011), КСФ 7112 (2012), Кый (2011), ЛГ 5635 (2012), ЛГ 5663 КЛ (2012), НК ДЕЛФИ (2011), Оскар (2011) және тағы басқа жаңа сорттарын да атап өту қажет.
Күнбағысқа бір стандарт Күнбағыс. Өнеркәсіп шикізат жасалған. Онда басқа да көптеген көрсеткіштермен қатар оның қышқылдық санына қойылатын шек көрсетілген. Ол 1,3-5,0 мг КОН болуы керек [9].
Күнбағыстың биологиялық ерекшеліктері. Күнбағыс шекілдеуігі 4-
6°C температурада өне бастайды, ал тіршілікке қабілетті егін көгі 16-18°С-да пайда болады. Өскінді тұқымдар - 10°C-ға дейінгі, ал егін көгі - 5-6°С бозқырауды көтереді. Гүлдену кезеңіндегі оңтайлы температура - 25-27°С
Күнбағыс 30°С-дан жоғары температураны басқа дақылдармен салыстырғанда жеңіл көтереді, себебі түкті жапырақтары мен сабақтары транспирацияны күшейту нәтижесінде өсімдік жақсы салқындайды. Толық вегетация кезеңіне қажетті белсенді температура жиынтығы 1800-2500°С. Солтүстік Қазақстан жағдайында ерте және ортадан ерте пісетін сорттар үшін бұл көрсеткіш - 1900-2100°С. Аталған аймақта күнбағыс вегетациясының ұзақтығы 95-120 тәулік.
Күнбағыс ылғалды көп қажетсінеді, алайда қуаңшылыпқа да төзімді, бұл оның топыраққа терең бойлайтын және терең қабаттан су сіңіру қабілетін күшейтетін тамырына байланысты. Транспирациялық коэффициенті 470-550, 1ц тұқымның құрғақ затын қалыптастыру үшін 200 м³, ал сүрлемге өсіргенде 1ц құрғақ затқа - 85-150м³ су шығындайды. Гүлденуге дейін күнбағыс бүкіл қажет ылғалдың 20-22,4 %, себет түзілгеннен (бүрлену кезеңі) гүлденуге дейін - 60 %, ал қалған 17,6 % - пісу кезеңінде пайдаланады [9].
Сонымен ылғалмен салыстырғанда қиын-қыстау кезеңі - бүрлену- гүлдену кезеңі және ол созылыңқы сипатта. Күнбағыстың өсіп-дамуына қара және күңгірт қара-қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады, ал кұмдак, сазданған және сортаң топырақтар ол үшін жарамсыз. Күнбағысқа топырақ ортасының реакциясы рН - 6,7-7,5 болғанымен бидайға қарағанда ол көп мөлшерде қоректік заттарды сіңіруі мен ерекшеленеді [9].
Вегетативтік кезең ұзақтығы бойынша күнбағыстың сорттары мен будандарын жылдам пісетін (80-90 күн), ерте пісетін (90-100 күн) және орташа пісетін (100-110 күн) деп бөледі. Күнбағыс егін көгінен бүрленуге дейін азот пен фосфордың 30 %-ын, калийдің 35 %-ын сіңіреді. Оның 1 ц тұқымы топырақтан 6-7 кг азот, 2,0-2,5 кг фосфор, 10-12 калий шығындайды. Өсімдігі жарық сүйгіш, көлеңкеленгенде және бұлыңғыр ауа-райында өсуі мен дамуы әлсіз жүреді де вегетациялық кезеңі ұзарып кетеді [9].
Күнбағыс - сүрлем салу үшін ең бағалы дақыл. Оның сүрлемге арналған жақсы сорттардың құрамында 20% және оданда көп азықтық протеин болады. Күнбағыс билігі ең бағалы белок және амин қышқылы да жақсы толық тырылған. Барлық мал түлігі үшін оның күнжарасы бағалы азық болып саналды. Күнбағыстың биіктігі 2-2,5м, сабағы жапырақты, күтіп - бапталуы жақсы болса әр гектардан 300-500 ц көк балауса алуға болады. Күнбағысты жеке де, басқа өсімдіктермен қосыпта сүрлеуге болады. Әсіресе бұршақ дақылдарын қоса, оның белогын көбейтеді. Күнбағыс сүрлемде жеңіл қортылытын белоктар, углеводтар, түз ертінділері және витаминдер кездеседі. Майлы дақылдардан май өндіргеннен кейінгі қалдығында - күнжара мен шротта (майсызданған күнжара) 40 %-ға дейін белок болады. Күнбағысты өсімдік майын алу үшін, шағу үшін өсіреді. Оның майлы сорттарын 55-60 % дейін тағамдық май алынады. [9]

Күнбағыс сипаттамасы
Көрсеткіштері
Шағатын күнбағыс
Май алынатын күнбағыс
Межеумок
Биіктігі, м
2+4
1,5+2,5
2+3
Корзинаның диаметрі, см
17+45
14+20
15+30
Дəннің ұзындығы, мм
11+23
7+13
11+15
Көлденені, мм
7,5+12,0
4+7
7,5+10,0
Қабығының қалыңдығы
қалың
жұқа
қалың
Ядроның қабығының ішінде жатуы
13 бөлігін алады
түгелдей толтырады
орташа толған
Қабығының сырты
қырлы қырлы
қырсыз
орташа
Қабығының пайызы
45+78
35+45
48+52

1.3. Күнбағысты өсіру технологиясы

Күнбағысты Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс облыстарында өсіреді. Қазақстанда май күнбағыстың мынандай сорттары егіледі : Гигант 549- орташа пісіп-жетіледі, мол өнімді ; ВНИИМК 1646 жақсартылған, орташа пісіп -жетіледі, тәж шығару кезеңі - 93-110 күн, т. б. Қазақстанда майлы дақылдардың ішінде егіс көлемі бойынша барынша кең тарағаны 70% - күнбағыс. 1996 жылы ол 330 мың га жерде өсіріледі, оның ішінде Шығыс Қазақстан облысында 160 мыңга, Павлодар облысында 88 мың га болды. Оның жартылай кебетін майы табиғи түрінде де, өңделген түрінде де майонез, маргарин, азық-түлікке кеңінен қолданылады, олиф, сабын, т. б. өнеркәсіп бұйымдарын жасауда пайдаланылады. Күнбағыстың күнжарасы - өте құнды мал азығы. Суыққа төзімділігіне және жоғоры өнімділігіне байланысты Солтүстік Қазақстанда бірқатар аудандарда сүрлемдік жүгеріні ойдағыдай алмастырады. Егуге рұқсат етілген күнбағыс сорттарының тұқымдарында 47-54 май болады. Өсімдік майының 90%-ы осы өсімдіктің дәнінен алынады, сыққаннан кейінгі дәніне қант қосып, сығымдап, тамаққа қолданылатын тәтті тағам жасалынады. Сары желегін медицинада пайдаланады. Күлінен сахар алады, онда 30-36% калий тотығы бар. Күнбағыс күнжарасында - құнарлы мал азығы, онда 38% - дан астам белоктық зат, 20 -22% көмірсу және 60%-дай май бар. Күнбағысты бұршақ өсімдіктерге қосып сүрлемдік дақыл ретінде өсіреді. 100 кг көктей орылған күнбағыс құрамында 18 азық өлшемі, 1,4кг сіңімді протеин бар. Көктей шабылған күнбағыс га-нан 400-500 ц балауса азық алынады. Күнбағыстың Қазақстанда аудандастырылған жоғары майлы сорттарының тұқымдарында 52-56% май және 16,0-16,5% протеин бар. 100 г күнбағыс майының калориялылығы - 929 үлкен калория болады, ал сары майда -780 [10].
Тұқымды өңдегеннен кейін қалатын қалдықтар күнжара мен шрот бағалы
күнарландырылған мал азығы, олардың құрамында 1,02 кг азықтық өлшем
бірлігі бар, әрі сіңімді протеинге бай. Үгітілген кәрзеңкелері мал азығына жұмсалады және олар тұқым өнімі массасының 50-60% құрайды. Күнбағыс
сүрлемдік, ықтырмалық дақыл, жақсы жақсы бал шырында өсімдік.
Майдағы қанықпаған қышқылдардың көлемінің мөлшерін йодтың саны
(100 г майдағы йодтың грамдылық саны) анықтайды. Майдағы йодтың саны
көп болған сайын, ол тез кебетін болады.
Майдағы йодтың санына байланысты олар 3 топқа бөлінеді:
1) кебетіндер (йодтың саны 130 артық) - олар негізінен техникалық майлар (зығырлық, арыштық).
2) жартылай кебетіндер (йодтың саны 85-130) - негізінен азық-түліктік
майлар (күнбағыстық, қытайбұршақтылық, рапстық, қышалық, сафлорлық),
3) кеппейтіндер (85-тен төмен) - арахистік (азық-түліктік), касторлықтар(техникалық бағыттағы).
Азық-түліктік майлар өндірісінде көлемі бойынша бірінші орынды қытайбұршақ, екінші орынды - күнбағыс, содан кейін арахистік, мақталық, рапстық, мақсарылық, жүгерілік және сафлорлықтар алады. Техникалық майларда бірінші орында зығырлық, екінші-касторлықтар, үшінші- мақсаралықтар алады [10].
Өзінің дамуында күнбағыс мынадай өсу және даму кезеңдерінен өтеді:
тұқымының өнуі, көктеуі, бүрленуі, гүлденуі, шекілдеуігінің өсуі, толысуы,
пісуі (физиологиялық пісу кезеңінде себеттің төменгі жағы сары түске енеді, ол шекілдеуігінің ылғалдылығы 34-40%, толық пісу кезеңініе себет сарғыш қоңыр түсті, тілді гүлдер қоңырланып түсіп қалады, жапырақтары қурап түседі).
Күнбағыс сорттары. Академиктар В. С. Пустовойт, Л. А. Жданов және басқа да селекционерлер күнбағыстың жоғары майлы, төмен қауызды, тас қабықты және сұмқұлаға төзімді сорттары мен будандарын шығарды.
Күнбағыстың елімізде өсірілетін сүрлемдік сорттары - Армавирский 3497 улучшенный, ВНИИМК 8931 улучшенный, ВНИИМК 6450 улучшенный, Маяк, Восход. Жалпы күнбағыс өсімдігінің сорттары вегетациялық кезеңдерінің ұзақтығына байланысты төмендігі мынадай топтарға ажыратылады. 1. Тез пісетін: Юго-Восточный, Қостанайлық 91, Армавирец, Шортандинский 41,Енисей, Чернянка 66; 2. Ерте пісетін: ВНИИМК 8883, Саратовский 169, Армавирский 9343, Воронежский 154. 3. Орташа мерзімді пісетін: Армавирский 3497, Саратовский 10, ВНИИМК 8931, ВНИИМК 1646, ВНИИМК 6540, Степняк (К-1483), Передовик, Смена, Зеленка 368, Маяк. Күнбағыс сорттарына сипаттама [11].
Қазірігі уақытта Қазақстанда өндірісте қолданылатын және селекциялық жетістіктер мемлекеттік реестріне енгізілген, Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат берілген күнбағыстың 29 сорты мен гибридтері бар, олардың ішінде Казахстанский 5 , Гүлбағыс, Принтасол сорттары 2007 жылдан бастап қолданысқа берілген, Арена , Брио, сорттары 2008 жылдан бастап қолданысқа берілген. Долби , Заречный , Роки, Родник, Санлука, Юбилейный 40 ПР 63 А 90 сорттары 2009 жылдан бастап берілген. Аудандық және гибридтік сорттар мен тұқым жинау гектарына 19 дан 31 центнерге дейін ауысып тұрады. Өндірісте арпаның 8 сорты қолданылады. Олардың ішінде Русич сорты 2007 жылдан бастап қолданысқа жіберілген. Герос - 2008 жылдан бастап, Абилити - 2009 жылдан бастап. Бұл сорттардың жиналуы гектарына 15 тен 20 ға дейін ауытқып тұрады. Республикамызда сояның 13 сорты өсіріледі (е. і. 6 Қазақстандық селекция ), олардың ішінде Букурия сорты 2007 жылдан бастап пайдалануға берілді, Ал Вита, Сава сорттары 2008 жылдан бастап берілді, Анна, Воеводжанка 2009 жылдан бастап берілді. Осы сорттардың астық жиыны гектарына 25 тен 47 центнерге дейін ауытқып тұрады [11].
Қазақстанда күнбағыстың май өндіру үшін өсірілетін 25 сорты бар: Күнбағыс Украинада, Кубаньда, Солтүстік Кавказ да, Орталық қара топырақты аймақта, Батыс Сібірде далаға сары кілем мен жабу жауып сәндендіріп тұрады. Қазақстанда ерте және тез пісетін Саратовская 10, Саратовская 169, Шортандинская 41, Костанайская 91, Енисей т. б. сорттары егіледі. Бұл сорттардын әр гекторына 10-12 центнерден май алынады. Ариавирец, Восход, Заря, Казахстанский 1, Скороспелый 87, СГЖ (кондитерлік) және т. б. Соңғы жылдары ( 2005-2007 жылдары) Казахстанский 465, Принтасол ХД-4917, Сұңқар және Гүлбағыс сорттары аудандастырылады [11].
Күнбағыс Заря Орта - орыс экотипінің сұржолақты түршесі. Сабағы: тік, аз бұтақтанады. Өсімдік биіктігі 110-175 см. Жапырағы: ашық-жасыл, сопақша - жүрек тәрізді формада. Жапырақтылығы орташа. Өскіні көк, тұқым жарнағының қалтасы ашық-күлгін. Себепті аздап дөңесіелген, диаметрі 12-16 см, жақсы толықтырылған, тығыз. Тұқымшасы күңгірт-сұр неғұрлым ашық жолақтары бар, аздап ұзындау формада, жақсы толықтырылған. Шаруашылықтың бағалы белгілері. Ерте пісетін сорт Заря. Оның вегетациялық кезеңі 115-127 тәулік. Сұңқыла мен күнбағыс көбелегіне төзімді. Тұқымша панцирлігі 95-100 пайыз. Ақ және сұр шірінділермен зақымданады. Тат ауруымен аз зақымданады. Сорт жоғары өнім береді. Тұқымша майлығы 50-53 пайыз. Қабықтылығы 21-23 пайыз. 1000 тұқым массасы 60-100 г. [11].
Себу мерзімі мен тәсілі. Егіс жиілігі нақты топырақ-климат жағдайларында бірлік ауданнан жоғары егін алуды қамтамасыз етуі керек. Осындай нақты жағдайларда тым тығыздатылған егістер өсімдіктің вегетавтивтік салмағынаның қалыптасуына су және қоректік заттардың көп мөлшерін шығындайды. Су және қоректік элементтермен қамтамасыз етуді шектеу кезінде күнбағыс тұқымы егіні жетіспеушілігін туғызады. Алайда, тым төмен жиілікте егістер тұқым егінін қалыптастыру үшін ылғал мен қоректену факторларын толықтай пайдаланбайды, егістердің ластану қауіпі артады. Сондықтан өсімдік жиілігі топырақ-климат жағдайларына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Бұл жағдайлар, әсіресе сумен қамсыздануы қаншалықты қолайлы болса, өсімдік жиілігі соншалықты жоғары болады [12].
Өнімділік құрам бөліктеріне бір өсімдіктің қоректену ауданы үлкен әсер етеді, бұл жылдам уақытылы жетілудің негізгі факторы болып саналады. Себу нормасынан басқа қоректену ауданы қатар аралықтар ені мен анықталады. Қатар аралықтар енін отамалы құралдарды реттеу еніне сәйкес күтім шараларына қалай таңдайды. Көптеген аудандарда қолда бар техниканы пайдаланып жүгеріні өсіру үшін пайдаланып, қатар аралықтар енің 70-75 см етіп пайдаланған. Қазіргі кезде кең таралған және қолайлы қатараралық ені - 45-60 см. Қатараралық ені аз болған сайын қоректену ауданы соғұрлым біркелкі. Мұнда біркелкі орналасқан жапырақтар бір-бірін аз көлеңкелеу әсерінен белсенді бейссимитрлейді, тамыр жүйесі топырақтың бүкіл өлшемін қатараралықтарға бағаналайды, арам шөптер белсенді түрде шіриді, және далалы аймақтарда ең маңыздысы топырақ ылғалдың құнарлы емес булануынан жақсы қорғанады [12].
Күнбағыс тұқымын себер алдында арам шөптер тұқымынан жақсылап
тазалайды, ірілерін іріктейді және олардың көлеміне қарай калибрлейді. Ipi
тұқымдар біркелкі және мықты көктейді де өнімді гектарын 1,5 ц жән одан да
жоғарыға көтереді. Ірілігіне қарай тұқымның біркелкі болғанының шаршы
ұлы тәсілмен егуде ұяға қажет мөлшердің түсіп , кейін сирету жүргізбес үшін
маңызы зор.
Күнбағысты көгі суыққа төзімді және үсікті көтере алатындығынан ерте мерзімде, ерте дәнді жаздыктардан кейін топырақтың тұқым себу тереңдігін температурада 6-7°C жеткенде себеді. Себуді өте ерте бастауға және өте кешеуілдетуге болмайды [12].
Аймаққа және егу мақсатына байланысты, күнбағысты өсіруде әр түрлі тәсілдер қолданылады. Майын пайдалану үшін - 70х70 см схемада, ұяда 2-3 өсімдіктен болатын шаршы-ұялы тәсілмен егеді, сүрлемге ұядағы өсімдіктерді 3-4 дейін көбейтеді. Қатараралықтары 70 см, немесе 60 см, қатарда 25-30 см аралықта бір өсімдік қалдыратын кең қатарлы егу тәсілі де қолданылады. Кей жерлерде сүрлемдік күнбағысты жәй қатарлы тәсілмен егеді [13].
Себу мөлшері мен тереңдігі күнбағысты қандай тәсілмен егетініне және топырақтың механикалық құрамына байланысты. Шаршы-ұялы тәсілде 1 гектарға - 8-10, ал кең қатарлыда 12-14 кг тұқым себіледі.
Күнбағыс тұқымын ерте дәнді дақылдармен салыстырғанда өте тереңге аймақтағы механикалық құрамы орташа топырақта - 6-7, сіңіреді: ылғалды құрғақшылықты аудандарда 8-10 см. [13].
Күнбағысқа алғы дақыл және тәлімі жерлердегі ауыспалы егіс. Күнбағыс - ауыспалы егісте өзінің бұрынғы өскен жеріне оралуға және алғы дақылға ерекше талап білдіретін дақыл. Бұл талаптарды есепке алмай мол және тұрақты өнім, қайта өңдеуші өнеркәсіп үшін жақсы тұқым алуға және сақтауға қол жеткізу мүмкін емес. Күнбағыс әсіресе жалған ақ ұнтақ ауруына қатты шалдығады және сұңғыладан көп зардап шегеді. Сондықтан оны бұрынға орнына 7-8 жылдан ерте қайтармау керек. Бірақ өндіріске сұңғылаға төзімді сорттар енгізсе, бұл мерзімді қысқартып , ауыспалы егісте осы бағалы майлы дақыл үлесін көбейтуге болады. Күнбағысты майбұршақ, асбұршақ,
үрмебұршақ, қызанақтардан кейін орналастыруға болмайды, себебі олардың күнбағыс пен аурулары ортақ [14].
Жоғары өнім алуда ауыспалы егістердің рөлі өті зор. Олардың негізгі
буыны, жетекші алғы дақылы пар болып есептеледі. Күздік және жаздық дәнді дақылдар үшін ауыспалы егісте ең қолайлы орын болып қара таза пар саналады. Мұндай парда сүдігер мен салыстырғанда ылғалдың мөлшері 1,5 есе, нитраттар отамалы дақылдарға қарағанда 2 есе көп болады. Күнбағыстан кейінгі сүрде жығылған өсімдіктер қалдығы ерекше қауіп туғызады. Мұнымен күресудің екі жолы бар: ол егістіктерден ара қашықтық арқылы оқшаулау және дер кезінде оларды жойып жіберу. Оның ішінде ең көп таралғандары: қурай, алабұта, қызылқұйрық, одан кейін - жұмыршақ , таран, сиыржоңышқа; көп жылдық арамшөптерден - жатаған бидайық, қарашығыр, кәдіміі шырмауық, укекіре, жантақ кездеседі.
Осы айтылған қағидаларды негізге ала отырып , өте қуан тәлімі жерлерде жауатын жауын-шашынның деңгейі, топырақ ылғалының мөлшеріне қарай мынадай дәнді - парлы ауыспалы егістерді қолдануға болады:

Таза пар Таза пар
Күздік бидай Күздік бидай
Apпa Арпа.
Арпа.

Күнбағыстың интенсификация деңгейін көтеру мен бірге оған ең жақсы
алдыңғы дақылды тіпті таза сүрді де қарастыру керек. Бұл әсіресе дәнді бұршақ дақылдарына ыңғайлы болады [14].
Күнбағыс үшін жақсы алдыңғы дақылдар: нұт, бұршақ, жүгері, таза және сидералды сүр бола алады. Күнбағысты қант қызылшасынан, көп жылдық шөптерден судан шөбінен кейін орналастыру тиімсіз өйткені олар таяз жердегі ылғалды және күнбағыс тәріздес терең қабаттағы қоректену элементтерін пайдаланылады. Бұдан басқа жығылып қалған өсімдік және осы өсімдіктердің қалдықтары күнбағысты күту кезінде кедергі келтіреді .
Алғы егісті жинап алғаннан соң, сол танапта жазықтілгішпен 12-14 см
тереңдікте негізгі өңдеуді жүргізу керек. Танаптарда органикалық тыңайтқыштар шашылған жағдайда, қайырып аудармалық өңдеуді қолданамыз. Қысты күні басымды желдің бағытына көлденеңдетіп қар тоқтату керек. Күнбағысты өсіргендегі басты технологиялық элемент, егер егістер астық тұқымдас және қосжарнақты арамшөптермен күшті ластанғанда, топырақтылық гербицидтерді қолдану керек [15].
Шаруашылық топырақ түрлеріне сәйкес өте қуаң тәлімі жерге жатады. Топырақ ерекшеліктеріне сәйкес ауыспалы егіс қолданады. Қажет болған жағдайда көрсетілген ауыспалы егістердің нобайына қосымша бір танапқа көпжылдық шөптерді егуге болады, яғни тыс танап әдісін қолдануға болады. Сұлы мен арпа күнбағыстың жақсы өнімділігін қамтамасыз ете отырып, гербицидтермен жығылған өсімдіктерді жояды, бірақ бұл экономикалық тұрғыдан аса құнды сорттарын еккенде ғана пайдалы. Топырақтық гербицидтер күнбағыстың барлық ауыспалы егісінде оң ықпал жасайды.
Күнбағыс егуге топырақты дайындау. Сүдігер немесе негізгі өңдеу және көктемгі тұқым себер алды өңдеу жүйелерінен тұрады. Топырақты сүдігерге өңдеуге 5-7 см, немесе 8-12 см жыртуалды сыдырту, сонан соң 25-28 см терендікке жырту тырмалаумен бірге, ал кейбір жеке аймақтарда, егер ауа райы мүмкіндік берсе 6-8 см күзгі қопсыту кіреді. Ол үшін КПС-4, КПШ 12 немесе УСМК-5,4 культиваторларын, бороналау агрегаттарымен қолданады.
Топырақты сүдігерге өңдеудің мерзімі мен тереңдігінің маңызы ерекше
Сыдырту мен күзгі жырту кешеуілдесе күнбағыс өнімі төмендеп кетеді. Жыртудан кейінгі тырмалау мен қопсыту сүдігерге жыртылған жердің тегістелуіне және топырақтан ылғалдың жоғалуын азайтуға септігін тигізеді. Топырақты терең өңдеу жырту қабатында ылғалдың жиналуына және күнбағыстың тамыр жүйесінің жетілуіне ықпал етеді [15].
Күтіп баптау. Егістерді вегетация кезеңінде күтіп баптауды тырмалаудан бастап, арамшөптердің өскіндері өсе бастағанда және олардың биіктігі 30-40 см болған кезде қатараралық өңдеулерді және соған қосып жүйектерде өсіп тұрған өсімдіктерді түптеуді жүргіземіз. Атпа тамырлы арамшөптер болған жағдайда қатар аралық өңдеулердің санын көбейтеміз. Егерде гербицидтерді қолданған болсақ, онда қатар аралық өңдеулердің керектілігі шамалы.
Оңтайлы өсімдік жиілігінің бітіктігі жинау алдында орманды-дала аймағында 40-60 мыңга, құрғақ далалы аймақта - 20-30 мынга, ал мұндай жиілік 6-10 кгга күнбағыс тұқымын сепкенде қамтамасыз етіледі [15].
Күнбағысты жинау. Өнімді жинау өте аз уақытта және өсірілген өнімді жоғалтпай жинап, оның сапасын сақтау үшін барынша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.