Майбұршақтың арамшөптерден тазалау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университет
Байбақты Бақытжан
Алматы облысы, шаруашылығында майбұршақ өсіру агротехнологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В05080100-Агрономия
Алматы 2021ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Агробиология факультеті
Агрономия кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Алматы облысы, шаруашылығында майбұршақ өсіру агротехнологиясы
Беттер саны ___________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ________
Қосымшалар _____________
Орындаған: Байбақты Бақытжан
(аты-жөні)
2021 ж. ___ _________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі профессор _________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші профессор ______________ .
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
Еңбек қорғау__________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Экономикалық тиімділігі _______________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылаушы доцент___________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2021
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
АГРОНОМИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
5В080100-Агрономия мамандығы
АГРОБИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Байбақты Бақытжан
Жұмыс тақырыбы: Алматы облысы, шаруашылығында майбұршақ өсіру агротехнологиясы
Университет бойынша 2021 ж № бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2021 ж маусым
Жұмыстың бастапқы деректері:Әдебиеттерге шолу ,климаттық жағдайлары , топырақ жағдайлары,өсімдік жамылғылары. Майбұршақ өсіру технологияларының ерекшеліктері. Майбұршақтың сорттары, сипаттама.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:Зерттеу әдістемелері және бақылау, талдау жұмыстары.Зерттеулер нәтижелері. Майбұршақ себу әдісінің экономикалық тиімділігі. Вегетация кезеңдерінің өтуі
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серікпаев, Н.А. Шестакова, С.С.Арыстанғұлов Өсімдік шаруашылығы, Алматы 2011.
Әубәкіров Қ Жаңа және аз тараған мал азықтық өсімдіктер Алматы Білім , 2007ж.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тараулар
Атаулары
Орындау мезгілі
Қолы
I
Әдебиетке шолу
II
Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайлары
III
Бағдарламасы мен әдістемесі
IV
Майбұршақ дәнінің өнімділігі
Кафедра меңгерушісі профессор _____________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі профессор ______________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ______________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1.
Зерттеу әдістемесі
2.
Әдебиетке шолу
3.
Бақылау мәліметтерін жинау
4.
Мәліметтерді статистикалық өңдеу
5.
Кестелер, сызбалар құру және талқылау
6.
Экономикалық көрсеткіштерді есептеу
7.
Дайын дипломдық жұмысты көрсету
Кафедра меңгерушісі профессор
Жұмыс жетекшілері профессор
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Байбақты Бақытжан
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Майбұршақтың таралуы, халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Майбұршақтың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
1.3
Майбұршақ өсіру технологияларының ерекшеліктері ... ... ... ... ...
21
1.4
Майбұршақтың сорттары, сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
28
Зерттеу нысаны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.3
Топырақ құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
Экрсперименттік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
3.1
Зерттеу әдістемелері және бақылау, талдау жұмыстары ... ... ... ...
40
3.2
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
3.3
Майбұршақтың далалық өнгіштігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
42
3.4
Вегетация кезеңдерінің өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3.5
Майбұршақтың арамшөптерден тазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3.6
Өсімдік өнімділігінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3.7
Майбұршақ дәнінің өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
54
Кіріспе
Дәнді бұршақ дақылдарына ақуызға бай кең ауқымды қосжарнақты өсімдіктер тобы біріктіріледі. Дәнді бұршақ тұқымдасы барынша филогенетикалык жас және формалары бойынша аса көптүрлілігімен ерекшеленеді. Оған малазықтық және дәнді дақылдардың көпшілігі (асбұршақ, ноқат, сиыржоңышқа, атбас бұршақ, ноғатық, бадана, жасымық ж.б.) жатады.
Екпе (танаптық) дакылдарды жүйелеуде біздің елімізде дәнді бұр-шақ дақылдарын дәнді астық дақылдарымен бір топқа (дәнді дақылдар) біріктірілген, ал халықаралық ФАО жүйесінде оларды жеке топқа бөлген.
Олардың негізгі ерекшелігі -- түйнек бактерияларының көмегімен күн сәулесінің энергиясымен атмосферальқ азотты байланысқан азотқа айналдырады да, көп мөлшерде тұқымдары мен бүкіл өсімдігінде ақуыз жинақтайды.
Дәнді бұршақ дақылдары егіншілікте үш басты мәселелерді шешуге көмектеседі: астық өндірісін арттыруда белгілі бір рөл атқарады, өсімдік белогі мен топырақтың құнарлылығын арттырады.
Барлық дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары мен вегетативтік массасында жоғары мөлшерде белок болатындақтан тағамдық және мал азықтық құндылығымен сипатталады.
Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа жүз жылдықта еліміздің тұрақтылығы мен қауәпсіздігі атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтымасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты- табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлық- өндірістік кешенде жаға технологиялар жасау мен өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазақстан халқын қоректік өнімдермен және еліміздің азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Майбұршақтың бірінші орында тұруының себебі оның майының өте сапалығы мен өнімінің жоғары болуында. Және де майбұршақтан өсімдік майын алып қоймай, одан басқа да көптеген тамақтар жасауға, ал қалдықтарын мал шаруашылығында кеңінен пайдалануға болатынын ғылыми зерттеулер көрсетіп отыр.
Майбұршақтың қысқаша сапалық қасиетін келтіретін болсақ оның дәнінде 33-45 % ақуыз, 20-25,7 % май және 25-27 % көмірсулары болатыны анықталған. Онығ күлінде калий, фосфор және әктер көп юолады, майда еритін С, В және Е дәрумендері кездеседі. Майбұршақтың құрамына фитин және санионин кіреді. Осы қасиеттеріне қарай майбұршақ сусамырмен ауыратындарға диеталық тағам ретінде ұсынылған. Және де айта кету керек, майбұршақтың дәнінде қорытылатын протеин арпамен және жүгері дәнімен салыстырғанда 3-4 есе көп кездеседі. Одан басқа дәннің құрамындаауыстырылмайтын аминқышқылдары (лизин, метионин, триитофан және т.б.) көптеп кездеседі.
Қазақстанда майбұршақты өткен ғасырдың 60-шы жылдары шаруашылықта өсіре бастады. Біздің селекционер-ғалымдарымыз: карягин А.В., Акилов У.А., Томаровский, Черноголовин В.П. майбұршақтың жаңа сорттарын шығарып, ауылшаруашылық өндірісіне ұсынды. Оның перспективалы сорттары (Эврика, Мисула, Жалпақсай және т.б.) республиканың көптеген аймақтарында аудандастырылған. Кезінде жаңа сорттардың өсіру агротехнологиялары зерттеліп өндіріске енгізілген.
Алайда 1990-2000-шы жылдары майбұршаққа айтарлықтай көңіл бөлінбей, егістіктегі көлемі азайып кетті. Оның тұқым шаруашылығы да нашарлап және және соның салдарынан өнімі де төмендеді.
Соңғы 4-5 жылдың ішінде майбұршақты егістікте өсіру қайта қолға алына бастады. Оған басты түрткі болған республикада үлкен Vita фирмасының құрылуы. Қазір бұл фирма республика бойынша майбұршақ өсірумен айналысып, өсімдік майын шығаратын зауыттар ашты.
Дипломдық жұмыста 2021 жылы жүргізілген майбұршақты себу әдістерінің оның өнімділігіне әсерін анықтауға арналған өндірістік тәжірибеннің нәтижелері келтірілген.
Әдебиетке шолу
Майбұршақтың таралуы, халық шаруашылығындағы маңызы
Майбұршақ -- ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл және ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі тұқымның құрамында жоғары мөлшерде ақуыз - 33-тен 45%-ға дейін, 20-дан 25,7 %-ға дейін май (оның кұрамында холестеролдың болмайтынын атап өткен жөн) және 25-21% көмірсулары бар бар.
Майбұршақтың ақуызы амин қышқылдарымен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымеи) жақсы теңдестірілген. Ол жоғары сіңімділігімен, суда жақсы ерігіштігмен ерекшеленеді. Майбұршақтың құрамына фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий, фосфор мен известь, майда еритін А, Д,, Е және С дәрумендері болады, ал В2 дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп. Мұндай құрам майбұршақты тағамдық, техникалық және мал азықтық өсімдік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Оның тұқымдарынан 250-ге дейін ас түрін және әртүрлі өнімдер дайындалады. Майбұршақты диетикалық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады.Майбұршақ майы дүниежүзілік өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі болып табылады. Ол тағамға, тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруда, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға, сонымен бірге фармацептикалық препараттар кұрамында қолданылады. Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш кұрамдар, дезинфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданады.
Майбұршақ - бағалы мал азықтық дақыл. Мал азықтық мақсатқа күнжарасы, шроты, майбүршақ үнын, жасыл массасын пайдаланады. Күнжарасы мен шроты маңызы бойынша майынан да бағалы. Оның құрамында 60 % дейін белок (құрғақ затқа есептегенде) болады және он жоғары белокты концентрат болып табылады, өйткені ол жануарлар рационын сіңімді протеинмен теңдестіреді. 1 тонна майбұршақ белок пен амин қышқылдары құрамы бойынша 10 тонна құрама жемді теңдестіреді. Майбұршақтың 100 кг жасыл массасында 21 а.о. және 3,5 қорытылатын протеин болады. Онымен жануарларды жас күйінде, көмірсулы мал азықтарымен араластырып сүрлем немесе шөп ұны түрінде азықтандыруға болады. Сабанын қойларға мал азығы ретінде пайдаланады. [1].
Майбұршақ бұршақ дақылы ретінде топырақты азотпен байытады. Оның егінін жинағаннан кейін 1 га танапта 70-80 кг сіңімді азот жинақталады. Отамалы дақыл ретінде - (жақсы күтім болғанда) майбұршақ танапты арамшөптерден таза қалдырады және көптеген екпе дақылдарға бағалы алғы дақыл болып табылады. Оны сидерат ретінде де пайдалануға болады.
Дақылдың тарихы. Майбұршақтың шыққан отаны Оңтүстік Шығыс Азия, мұнда оны біздің эрамызға дейін 6 мың жыл бұрын кеңінен өсірген. Ертеден ол басқа елдерде де өсірілген (Үнді, Жапонияда, Кореяда, Вьетнам және Индонезия елдерінде). Бұларда майбұршақ өсімдік белогі мен май алудың негізгі шикізаты болып саналады және тағамға түрлі-түрлі күйде қолданылады. Қытайдан майбұршақ егістігі Қиыр Шығысқа енді, мұнда оны ертеден орыс қоныстанушылары өсіреді.
Қазіргі уақытта мәдени майбұршақ Азияда ғана емес Оңтүстік Европада, Солтүстік және Оңтүстік Америкада, Орталық және Оңтүстік Африкада, Австралияда, Тынық және Үнді мұхиттары аралдарында экватордан 55-60° белдеуге дейін кеңінен өсірілуде.
Дәнді бұршақ дақылдары арасында майбұршақ дүниежүзінде бі-рінші орында, оны 40-тан астам елдерде 52 млн. га егістікте өсіреді. Негізгі өндірушілері АҚШ - 25 млн. га, Қытай - 15 млн. га, Бразилия - 2,3 млн. га.
ТМД елдерінде майбұршақтың негізгі аудандары Приморье, Хабаров өлкелері болып табылады. Келешекті майбұршақ өсіретін аудандарға Молдованы, Украинаның орманды-дала және солтүстік далалық аудандарын, Орта Азия, оңтүстік Қазақстанды жатқызуға болады. Қазақстанда майбұршақ өсірудің орасан зор потенциалына қарамай, оның өндірісі ауыл шаруашылығы саласында қосалқы рөл атқарады, оны өсіру басқа елдердегі сияқты ауқымды бола алмай тұр. Біздің еліміздегі майбұршақ дақылының егістік ауданының негізгі бөлігі Алматы және Жамбыл облыстарында шоғырланған.
Тұқым өнімі Қиыр Шығыстың, Грузияның, Краснодар өлкесінің озат шаруашылықтарында 20-25 цга, ал суармалы жерлерде - 30-40 цга дейін, дүниежүзілік орташа өнімі 18,0 цга, ал Қазақстанда орта есеппен 2004-2008 жылдары-1 6,1 цга болды [2].
Майбұршақ ертеден келе жатқан және ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі тұқымның құрамында жоғары мөлшерде ақуыз 33-45%, 20-25,7% май (оның құрамында холестеролдың болмайтынын атап өткен жөн) және 25-21% көмірсулары болады [3].
Майбұршақтың ақуызы амин қышқылдарымен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымен) жақсы теңдестірілген. Майбұршақтың құрамына фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий, фосфор мен әк, майда еритін А, Д, Е және С дәрумендері болады, ал В2 дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп. Мұндай құрам майбұршақтағы тағамдық, техникалық және мал азықтық өсімдік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Оның тұқымдарынан 250-ге дейін ас түрін және өнімдер дайындалады.
Майбұршақты диеталық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады. Майбұршақ пен оның өнімдері шығыс азиялық және вегетариандық кухнияларда кеңінен қолданылады.
Майбұрашақ майы дүниежүзілік өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі болып табылады. Ол тағамға, тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруға, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға сонымен бірге фармацептикалық препараттар құрамында қолданылады. Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш құрамдар, дизенфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданылады.
Майбұршақ-бағалы мал азықтық дақыл. Мал азықтық мақсатқа күнжарасы, шроты, майбұршақ ұнын, жасыл массасын пайдаланады. Күнжарасы мен шроты маңызы бойынша майынан да бағалы. Оның құрамында 60% дейін ақуыз болады және онан жоғары белокты концентрат болып табылады, өйткені ол жануарлар рационын сіңімді протеинмен теңестіреді. 1 тонна майбұршақ белок пен амин қышқылдары құрамы бойынша 10 тонна құрама жемді теңестіреді.
Майбұршақтың 100 кг жасыл массасында 21 және 3,5 қорытылатын протеин болады. Онымен жануарларды жас күйінде, көмірсулы мал азыұтарымен араластырып сүрлем немесе шөп ұны түрінде азықтандыруға болады. Сабанын қойларға мал азығы ретінде пайдаланады[3,4,5].
Майбұршақ бұршақ дақылы ретінде топырақты азотпен байытады. Оның егінін жинағаннан кейін 1 га, танапта 70-80 кг сіңімді азот жинақталады. Отамалы дақыл ретінде- майбұршақ танапты арамшөптерден таза қалдырады және көптеген екпе дақылдарға бағалы алғы дақыл болып табылады. Оны сидерат ретінде де пайдалануға болады [6].
Айта кету керек, егіншілікте ең арзан және қолайлы азот көзі болып биологиялық азот жатады. Оның маңызы егіншілікте өте жоғары. Ғалымдардың мәліметінше өсірілетін ауыл шаруашылық дақылдарының топырақтан сіңіріп, өнімдерімен шығарылатын азот көлемін минерал тыңайтқыштарымен тек 17-20% ғана қайтарылады екен.
Сол себепті бұршақ дақылдарының соның ішінде майбұршақтың биологиялық азот түзіп, топыраққа қайтаруы нәтижесінде оның құнарлығын қалпына келтіруі өте маңызды болып есептеледі.
Топыраққа биологиялық азоттың толығуы бұршақ тұқымдастарының жұмысына байланысты.
Өсімдік тамырында түйнек бактериялары қарқынды түзілсе, соғұрлым дақылдың өнімі де жоғары болады. Және де түйнек бактерияларының ауадан азот сіңіріп топыраұты азотпен байытса, алынатын дәндегі ақуыз мөлшері де көбейеді.
Қазіргі кезде бұршақ тұқымдас өсімдіктердің ауадан азот қабылдау үрдістері топырақ түрлеріне және ауа райына байланысты екені анықталды.
Мұндай ерекшеліктер Қазақстанның ғылыми-зерттеу егіншілік институтында арнайы вегетациялық тәжірибеде анықталды (кесте 1).
Майбұршақтың вегетациялық тәжірибе бойынша азот қабылдау көрсеткіші
Тәжірибе үлгісі
Өсімдіктегі азот мөлшері, кгга
Өсімдіктің азот пайдалануы,кгга
Азот түзуі, %
топырақтан
ауадан
қара топырақта
114,7
114,7
-
-
қара топырақта +нитрагин
250,7
98,8
151,7
68,0
ашық қызғылт топырақ
86,1
86,1
-
-
ақшыл қызғылт+нитрагин
161,5
68,9
103,6
62,0
Кесте-1
Жамбыл облысының ақшыл қызғылт топырағында суармалы егістікте далалық өндірістік тәжірибеде дәнді бұршақ дақылы ауадан 186,8-339,1 кгга азот қабылдағаны анықталған немесе бұл көрсеткіш 61-71,8% болған [1.6].
Сонымен қатар тәжірибеден белгілі болғандай бұршақ тұқымдас дақылдардың ауадан азот қабылдау қаситеттерінің әртүрлі болуы. Оны мына кестеден көруге болады.(кесте 2 )
Дәнді-бұршақ дақылдарының азот түзу ерекшеліктері
Дақылдар
Азот байлауы кгга
Барлық азот кгга
Өсімдіктен пайдалануы кгга
Азот түзілуі %
дәнінде және сабанында
тамырында
Топырақтан
ауадан
Майбұршақ
281,0
154,1
449,1
121,5
295,6
61,2
Бөрі бұршақ
205,5
132,2
357,7
128,0
327,7
61,8
Ноғатық
326,0
139,4
365,4
126,7
246,7
48,4
Ас бұршақ
139,4
166,4
304,3
149,5
176,8
60,0
Кесте-2
Кестеде көріп отырғанымыздай бұршақ дақылдарының ауадан азот қабылдап, топыраққа енгіуі әртүрлі болатыны анықталған. Және де айта кету керек дәнді бұршақ дақылдары көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерге (жоңышқа, эспарцет) қарағанда топырақта азот байлауы төмендеу. Мысалы, жоңышқа топырақта 100-150 кгга азот қалдырады. Көпжылдық шөптердің бір жерге 2-4 жылға дейін өсуіне байланысты деп түсіндіруге болады. Ал дәнді бұршақ дақылдары тек 3-4 ай ғана өсіп азот түзеді[1].
Майбұршақты кейбір кондитерлік өндірісіне пайдаланады. Және де оны мал азығына кеңінен қолданады. Майбұршақтың толық піспеген дәнінен концерві, әртүрлі соустар және күнжарасынан майбұршақ сүтән жасайды.
Майбұршақ дәнінен жасалған ұн және оның күнжарасы мал шаруашылығы үшін өте құнды белок концентраты болып есептеледі. Күнжарасындағы белоктың мөлшері 47%, ұнында 40% дейін жетеді. Майбұршақтың 1 кг дәнінде 1,31-1,47 азықтық өлшем және 275-338 қорытылатын протеин болады.
Майбұршақты судан шөбімен, жүгерімен, қонақ жүгерімен қосып себу өте тиімді екенін көрсетті.
Осындай қоспалардың 100 кг көк балаусасынд 21 азықтық өлшем, 100 кг пішенінде 51 азықтық өлшем болады. Майбұршақтың көк балаусасының әр гектардан орташа өнімі 25-30 тонна, дәнінің өнімі орташа 35-40 цга.
Дәнін ұн қылып малға бергенде ондағы лизиннің мөлшері құрғақ ашытқыдан кем түспейді де, сүт ұнтағынан асып түседі.
Майбұршақтың көк балаусасынан таза күйінде не болмаса астық тұқымдас шөптермен қосып малға береді. Және де одан белокты-витаминді шөп қнтағын дайындайды. Майбұршақтың пішендегі белоктың, фосфордың, кальцийдің, каротиннің мөлшері, беде, эспарцет және астық тұқымдастарының пішенінен кем түспейді.
Майбұршақтың сүрлемін барлық малдың түрі сүйсініп жейді. Оның 100кг-да 20,2 азықтық өлшем және 3,5 кг қорытылатын протеин бар. Оны таза күйінде немесе жүгерімен, қонақ жүгерімен, судан шөбімен қосып сүрлемге салады. Майбұршақты осылай сүрлемге салу тиімді екенін көрсетті [7,10]. Осындай қоспалардың 100 кг көк балаусасында 21 азықтық өлшем, 100 кг пішенінде 51 азықтық өлшем болады.
Майбұршақтың сабанын жемшөп ретінде толық пайдалануға болады, өйткені оның құрамында 3,9-4,8% белок, 1,5-2,9% май, 34,5-38,9 клечатка, 35,7-37,3% азотсыз экстрактивті заттар, 4,8-6,02% күл бар [8].
Майбұршақтың дәнінен май алынғаннан кейінгі қалдық-майбұршақ күнжарасын малды семіртіп бордақылауға пайдаланады. Майбұршақтан дайындалған жемшөптер малға және құсқа өте жұғымды, өйткені бір азықтық өлшемдегі протеин мөлшері көп.
Майбұршақтың агротехникалық маңызы зор. Бұл дақыл бұршақ тұқымдас өсімдік болғандықтан тамырындағы түйнек бактериялары арқылы атмосфералық азотты бойына сіңіріп, топырақ құнарлылығын арттырады. Сондықтан майбұршақ басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл. Және де оны жасыл тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады.
Химиялық құрамы бай, әрі малға жұғымдылығына қарай майбұршақты пайдалану әдістері көп. Сол себепті оның егіс көлемін Қазақстанда көбейту бүгінгі күннің міндеті болмақ.
Қазіргі кезде республикамыздың оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аймақтарында, әсіресе суармалы жерлер жағдайында майбұршақ егіп, өсіріп мол өнім алуға және өсімдік белоктарын қөбейту мәселесін шешуге толық мүмкіндік бар. Бірақ бұл дақыл шаруашылықтарда кеңінен таралмай отыр. Осыған сәйкес облыс, аудан басшылары, шаруа қожалықтары және ауыл шаруашылықмамандары майбұршақ өсіруді, оны күтіп-баптау технологиясын мұқият зерттеп, қорытып, өндіріске енгізуі керек. Ең бастысы бұл дақылға мемлекеттік тұрғыдан қарап, тиісті мән берілуге міндетті.
Майбұршақтың әр гектардан дәнінің өнімі 20-40 ц шамасында, көк балаусасының өнімі 200-300 ц аралығында болады.
Майбұршақтың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Майбұршақ Fabacease (Leguminosae) тұқымдасына Qlycine туыстығына жатады. Елімізде майбұршақтың мәдени Qlycinemax және жабайы Qlycine soja fiebet luck түрлері өседі[1.3.9].
Майбұршақ кіндік тамырлы, негізгі тамыры 2,0 м тереңдікке дейін жететін, ал қосалқы тамырлары мен тамыршалары жан-жаққа тарап өсетін өсімдік.
Майбұршақтың тамырының тірегі бойлай өсуі түрлеріне және топырақтың сипатына байланысты. Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы жерлер жағдайында мабұршақ тамырларының негізгі бөлігі (80%) топырақтың 0-40 см қабатында орналасады.
Майбұршақтың өсімдік жүйесі гүлдеу және шанақтардың жаппай пайда бола бастау кезеңінде жылдам өседі. Бұл кезеңдерде дақыл жапырақтары тез өсіп, жалпы құрғақ заты құрала бастайды.
Майбұршақ өсімдігінің негізгі және жанама тамырларында ұялық түйнектер бар. Бұл түйнектердің пайда болуы ұядағы бактерияларға байланысты. Дақыл жақсы өсіп дамыған жағдайда бір сімдік тамырында 20-58 және оданда көп түйнектер болады. Түйнектердегі бактериялардың майбұршақ өсімдігімен симбиозды тіршілік әрекеті арқылы атмосферадағы молекулалық азотты бұл дақыл өз бойына қабылдап сіңіре алады. Аталған процестің жылдамырақ жүріп майбұршақтың азотты көбірек қабылдайтын кезі өсімдіктің гүлдеу, шанақтардың пайда болуы және дән толысу кезеңдері аралығында. Ал, өсу дәірінің алғашқы кезеңінде ауадан қабылданған азоттың көпшілігі ұяның өзінде қалады.
Майбұршақ сабағы тік әрі қатты, формасы дөңгелек, көпшілігі түкті, әр сабақта 15-22 буын болады, сабақтың төменгі жағы жуан, ал жоғарғы жағы жіңішке. Сабақта бұтақтар көп, өсу жағдайында және сортына байланысты олардың саны әртүрлі. Майбұршақтың сабағының биіктігі 70-98 см, дұрыс күтіп бапталған немесе жиі егілген жағдайда биік сабақты сорттар 120-150 см дейін жетеді. Майбұршақтыың бойы 130 см және одан да биік болуы бұл дақылдың бірін-бірі көлеңкелеп, сабағының ұзарып жіңішкеруіне, өсімдіктің жатып қалуына және дән өнімінің төмендеуіне әкеліп соғады. Егістіктегі майбұршақтың саны сирек болса, өсімдіктің бойы аласа, сабағы жуан, әрі бұтағы көп, ал жиі егілген жағдайда бұтағы аз, сабағы ұзын әрі жіңішке болады. Сабақтағы бұтақтар биік орналасса майбұрашқ егістігін машиналармен орып жинау жеңілдейді. Майбұршақ сабағы буыннан тұрады, төменгі буындар аралығы жақын, ал орта және жоғары буындар аралығы ұзын.
Бұл дақылдың жапырақтары мен шанақтары сабақ буындарында орналасады. Майбұршақ өсімдігі бас сабағының ең өнімді бөлігі 8-16 буындар, ал жанама бұтақтар бойынша 1-3 бұтақтар. Өйткені, аталған буындар мен бұтақтардағы шанақтардың және ондағы дәннің саны жоғары буындарға қарағанда көп. Сондықтан әрбір майбұршақ өсімдігінң өнімі бас сабағы және оның жанама 1-3 бұтақтарындағы буын санына байланысты.
Жанама бұтақтар майбұршақ сабағының төменгі және орта буындарында орналасқан жапырақтар қойнауынан шығады. Жоғарғы буындардан бұтақтар шықпайды. Сабақтағы бұтақтардың саны топырақ құнарлылығына, суару тәртібіне және өсімдіктердің егістіктегі қалыңдығына байланысты.
Майбұршақ өсімдігініңжапырақтары күрделі, үш тармақты көпшілігі түкті. Алғашқы екі жапырағы сабақта қарама-қарсы, ал кейінгі үш тармақты жапырақтары сабақ буындарында кезекпен орналасқан. Бip өсімдіктен жапырақ саны және оның ассимиляциялық көлемі майбұршақ дақылының сортына және өсу жағдайына байланысты көп өзгереді, жалпы алақандардың көлемі 2100-8300 см2 аралығында. Mайбұршақ сорттарының жапырақ алақандарының көлемі әр түрлі және айырмашылығы өте үлкен. Мысалы, майбұршақтың кеш пiceтін Комовая-28 сортының бip өсімдігі жапырақ алақандарының көлемі 1008 см2 немесе алты есе аз. Mайбұршақ дақылыныңдән өнімділігін көбейту үшін бip өсімдік жапырақ алақандарының және бүкіл eгістіктегi жапырақ алақандарының көлемі гектарына 40-45 мың м2 мөлшеріне дейін, ал көк балаусасын көп алу ушін егістіктегi жапырақ алақандарының көлемі гектарына 48-50 мың м2 және одан да жоғары болуы керек. Мұндай көрсеткіштер майбұршақ өсімдігін құнарлы жерлерге eгіп, дұрыс суарған жағдайда болады[10.11].
Майбұршақ өсімдігінің гүлдepi көбінесе ақтүсті, майда, иіci жоқ. Гүл шоғыры жапырақ қойнауына орналасқан, әр гүл шоғырында 4-18 және одан да көп гүлдер бар. Күлтесі ақ, түсті немесе жасыл. Аталық 10, оның тоғызы бірігіп (қосылып) өседі,ал бipeyiбөлек. Майбұршақ өздігінен тозаңданатын өсімдік. Егер гүлдері жақсы ашылған жағдайда насекомдардың гүлішінe кipyiмүмкін. Бipaқ майбұршақ гүлдерінің басқа өсімдіктердің аталық тозаңдарымен ұрықтануы өте сирек (сурет 1).
Сурет 1. Майбұршақ. 1 - алғашқы үштік жапырақ кезеңіндегі өсімдік: а - тұқым жарнақтары, б - примордиалды жапырақтар, в - алғашқы үштік жапырақ; 2 - гүлдену-жеміссалу кезеңіндегі өсімдік түрі; 3 - жапырақтары және гүлдерімен сабақтың бір бөлігі; 4 - тұқымдары; 5 - піскен бұршаққаптары.
Майбұршақ өсімдігінің шанақтары сабақ буындарында бip-бірлеп немесе топтанып орналасады. Әpбip өciмaiктeгi шанақтардың саны сортына, майбұршақты себу мөлшерінe, суару режиміне байланысты әртүрлі мөлшерде, 24-28 және одан дакөп болады. Өсімдіктегі шанақтардың саны дән өнімділігін анықтайтын негізгі көрсеткіштердің бipi.
Шанақтардың ұзындығы 2,5-7 см, ені 0,5-2,0 см. Әpбip шанақта 1-4, көп жағдайда 2-3 дән болады. Өсімдіктегі шанақтардың түрлері тілше иілген, орақ тәрізді, жалпақ, көпшілік жағдайда түкті болады. Майбұршақ дәні шар тәрізді домалақ, сопақша, бүйрек тәрізді, ұзынша домалақ, ал түci-сары, жасыл, ақшыл сары, жасыл, қара, қоңыр және ала болып келеді. 1000 дән салмағы 80-450 г аралығында. Дән сыртқы қабықтан және ұрықтан тұрады, эндосперм жоқ. Ұрықта екі тұқым жарнақтары және бастапқы тамыр, сабақ, жапырақ бар. Дән салмағының 90 пайызын тұқым жарнақтары, 7-8 пайызын сыртқы кабық алады, ал баска бөліктері 2-3 пайыз болады. Майбұршақ дакылының өсу дәуіріндегі негізгі кезеңдері мыналар: көктеп шығу, алғашқы үш тармақты жапырақтың пайда болуы, бұтақтану, бүрлену, гүлдеу, шанақтардың қалыптасуы, дәннің толысуы, шанақтардың сарғая бастауы және толық пicyi. Майбұршақ жылу суйгіш өсімдік. Тұқымы топырактың тұқым сіңіру қабаты +6-8°С жылы болғанда өне бастайды, бірақ біркелкі көктемейді. Топырактың жылуы +18-22° жеткенде жақсы өсіп-өнеді. Оның дәні пicin-жетілyi ушін сортына қарай +2000-3200°С температура жиынтығы керек. Майбұршақ гүлдеу-пicy кезендерінде жоғары жылылықты талап етеді, бұл кезеңде барлық қажет жылудың 65-70% жұмсалады.
Майбұршақ ылғал сүйгіш өсімдік.Оның тұқымының бөpтyi мен көктеуіне тұқым массасының 130-160% су қажет. Өсімдіктің дамуына қолайлы жағдайлар топырақ ылғалдылығы толық танаптың ылғал сиымдылықтың 80% шамасында калыптасады. Оның транспирациялық коэффициенті 400-ден 700-ге дейін.
Майбұршақ қысқа күннің дақылы. Ұзақ күнді аймақтарда оның вегетативті массасы өседі де оның гүлдеуі мен дән пicyi ұзарады.
Бұрын майбұршақты өciп-жетілу кезіндегі белсенді температура жиынтығы 2500 - 3700 °С болғанда және атмосфералық жауын-шашын 300 мм, тусетін аудандарда ғана өсiруге болады деп есептелген. Алайда соңғы жылдары селекционерлер майбұршақтың ерте пiceтін сорттарын шығарды, олар вегетатциялық кезеңдегі белсенді температура жиынтығы жоғарыдағы деңгейден айтарлықтай төмен болғанда да толыққанды тұқым өнімін бере алады. Ультра ерте пiceтiн майбұршақ сорттарына белсенді температура жиынтығы 1700-2000 °С-ға тен (орташа тәуліктік температура 16 - 17 °С - дан кем) болмағанда.
Ылғалға талаптары. Жер үсті массасы баяу өскенде және тамыр жүйесі қуатты дамығанда майбұршақ алғашқы өcin-даму кезеңінде ылғал жетімсіздігіне жақсы шыдайды. Майбұршақтың ылғалға қиын-қыстау кезең репродуктивтік мүшелерінің қалыптасу және даму кезеңдерінде (гүлдену, жеміс салу, тұқымның толыса бастаған уақыты) сәйкес келетіні анықталған. Сондықтан тұқым өніміне бәрінен бқрын ылғалдылық әсер етеді, дегенмен майбұршақкен ауқымды ылғалдылық өзгерісіне төзімді дақыл қатарына жатқызылады және де айтарлықтай тұрақты өнім береді. Майбұршақ өсімдігінің жалпы су пайдалануы өcipy орны мен өcipy жағдайларына байланысты 3000-нан 5500м3га, дейін су пайдалану коэффициенті 150-ден 300 м3ц, дейін өзгереді. Оның транспирациялық коэффициенті 370-700 аралығында.
Жарыққа талаптары.Майбұршақ қысқа күннің жарық, сүйгіш өсімдік, алайда ерте пісетін сорттары оның ұзаруына әлсіз жауап береді.Есею кезеңіне дeйiнгi күннің ұзактығы (жарық кезеңі) майбұршақтың гүлденуі мен вегетатциялық кезеңінің ұзактығы әсер етеді. Түннің ұзақтығы (қараңғылық кезең) - гүлденуді тездететіп қиын-қыстау кезең. Бұл параметр сортқа байланысты өзгереді. Күннің ұзактығы өсімдіктің биіктігіне, жапырақ беті ауданы мен тұқым өніміне де әсер етеді. Гүлденудің күннің ұзақтығына тәуелділігі температурамен модификацияланады (реттеледі).
Топыраққа талаптары. Майбұршақ кез-келген топырақ түрлеріне өсе алады, тек ғана өте қышкыл орта болмасын және жақсы аэрация қамтамасыз етілсе болды. Майбұршақ жақсы тұқым өнімінің құнарлығы жоғары, органикалық заттарға бай топырақтарда ғана қамтамсыз етеді. Топырақтың оңтайлы құрылымы және жақсы аэрациясы мен көлем массасы 1,10 - 1,25 гсм болғанда, майбұршақтың тұқым өнімін қалыптастырады
Арамшөппен ластануы. Арамшөптермен күрес әдістерін жіктеу үшін негізінен екі маңызды белгі алынған, яғни арамшөптердің пайда болу көзі, олардың таралу жолдарын жоюға бағытталған шаралар және арамшөптердің өсуін тежейтін, жоятын, немесе олардың пайда болу көзін болдырмауға бағытталған тәсілдер мен әдістер. Арам шөптердің таралуына нашар агротехника мен дара дақыл егісі ғана емес, сонымен бірге оның орасан зор тұқымдық және вегетативті өсімталдығы, құрғақшылыққа төзімділігі, тұқымдарының өнгіштігінің ұзақ уақыт бойы сақтала беруі, алуан түрлі топырақтың-климаттық жағдайларға бейімділігі секілді биологиялық ерекшеліктері де қолайлы жағдай жасайды [16].
Кейде топырақтың ластану деңгейі 1 гектар алқапта арам шөптердің 500 млн-нан 1 млрд дана тұқымына дейін жетеді. Тұқымдардың осындай қорының болуы жағдайында, тұқымдардың бәрі де өсіп кетуге физиологиялық тұрғыдан дайын бола бермейтінін, ал көктеп шығу тек топырақтың жоғарғы қабатында жатқан тұқымдарға ғана тән екендігін ескергеннің өзінде де, арамшөптердің егістіктегі саны сонда да болса өте көп болады.
Арамшөптер егістіктегі дақылдан сапалы өнім беруіне кері әсерін тигізетіні мәлім. Арамшөптер басқан егістікте құрғақшылық әсері күшейе түседі де, мәдени дақылдардың түсімі мүмкіншіліктен 40-60%-дан төмен алынады. Арамшөптер ауыл шаруашылығы дақылдарының өнім сапасын төмендетеді, сөйтіп, ауыл аруашылығына орасан зор шығын келтіреді. Арамшөптер топырақтағы қоректік заттарды және ылғалды пайдаланады. Олардың көпшілігінің тамыр жүйесі мәдени өсімдіктердің тамыр жүйесіне қарағанда тез өсіп, тереңге кетеді де, тамырлары ылғалды бұрын пайдаланып, құрғақшылықтың әсерін күшейтеді. Егістіктің арамшөбімен күресудің, жалпы қабылданған әртүрлі әдістерін осы уақытқа дейін олардың көбейіп, таралуына айтарлықтай кедергі бола алмады [17].
Арамшөптермен күрес үш топқа, яғни алдын ала сақтандыру, қырып-жою және арнайы шараларға бөлінеді.
Екінші белгі бойынша қолданылатын құралдардың сипатына байланысты күрес тәсілдері физикалық, механикалық, химиялық, биологиялық, фитоцено-тикалық, экологиялық, ұйымдастыру және кешенді әдістерге бөлінеді.
Арамшөптерді механикалық жолмен жою.Біріншіден, бұл әдіспен өсіп шыққан арамшөптерді әртүрлі топырақ өңдегіш машиналар мен кұралдардың жұмыс органдары арқылы жояды, екіншіден, механикалық жою әдісі ауылшаруашылық дақылдарынан бос танаптағы арамшөптердің тұқымдарын кұртуға бағытталған. Ол үшін топырақтағы арамшөптердің тұқымдары өніп-өcyі үшін қолайлы жағдай жасалады (топырақты қопсыту, суару және басқалар). Механикалық әдіспен арамшөптердің тұқымдарын жоюдың екінші жолы - оларды топырақтың терең қабатына сіңіру.
Егістіктегі арамшөптер химиялық препараттар-гербицидтердің көмегімен жойылады. Осы күні арамшөптерге қарсы қолданылатын гербицидтердің түрлері өте көп. Сондықтан оларды жіктейді. Гербицидтер арамшөптерге тигізетін әcepі бойынша үлкен екі топқа - жаппай әсерлі және талғамды әсерлі болып бөлінеді. Жаппай әсерлі гербицидтер барлық өсімдіктерді жояды. Сондықтан олар егістік жоқ жерлерде, жолдың жиегіндегі, каналдардың жағасындағы және басқа учаскелердегі арамшөптерді құрыту үшін қолданылады. Жаппай әсерлі гербицидтерге натрийдің үш хлорацетаты, тордон 22К, далапон және басқалары жатады.
Қоршаған ортаны әртүрлі препараттармен ластамауда, яғни табиғатты қорғауда арамшөптерді биологиялық әдіспен жоюдың маңызы өте үлкен [18].
Түрлі нұсқаларға майбұршақты еккенге дейінгі және бүкіл вегетация бойында жүргізілген есепте арамшөптердің санының ең көп мөлшері дәстүрлі суару егістіктерінде байқалды. Тәжірибе танабында жиі кездесетін қауіпті арамшөптердің биологиялық қасиеттерін бақылау нәтижесінде олардың өздеріне тән ерекшеліктері айтылды [19].
Майбұршақ егістігінде кездесетін армашөптер түр құрамы бойынша әртүрлі болып келеді.
Қара жырық - Свинорой пальчатая трава - Cynodon dactіlon
Сабағының биіктігі 40-80 см. Бір өсімдік 2 мыңға дейін тұқым береді. Ол жердің беткі қабатынан (2-3 см) топырақ 25-30 градус қызған мезгілде көктеп шығады. Бірақ, қараажырықтың тұқым арқылы көбею мүмкіндігі жоқтың қасы. Бұл арамшөп негізінен вегетативтік мүшесі - тамырсабағы арқылы көбейеді.
Ол топырақтың 15-20 см қабатында орналасқан. Тамырсабақтың ұзындығы 2 метр шамасында. Өсуіне қолайлы жағдай туған кезде, бір жаздың ішінде 18-40 есе көбейеп, бір гектар жердегі тамырының ұзындығы 800 шақырым, салмағы 4,5 тонна, ал бүршік саны 4,5 млн-ға жетеді.
Тамырсабағының басым көпшілігі суармалы жерлерде 15-17 см, ал тәлімі егістіктерде 20-25 см тереңдікте орналасады.Қараажырық бау-бақшаларда, жүзімдіктерде және басқа егістіктерде кездеседі.
Қаражарық Алматы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында себілетін мақта, көкөніс, мал азығы дақылдарының егісінде өседі.
Кәдімгі гүлтәжі. Өзі аттас тұқымдасына жататын, кеш пісетін арамшөп. Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120 см-ге дейін жөтеді.
Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдік жарты миллионға дейін тұқым береді. Тұқымы өте ұқсас, диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр. Өте кішкентай болғандықтан топырақтың 1-2 см тереңдігінен жақсы өніп шығады.
Өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 5 жылға дейін сақтай алады. Өніп шығу үшін 15-200С температура қажет.
Кәдімгі гүтәжі отамалы дақылдарды, оның ішінде қант қызылшасы мен көкөніс дақылдарын күшті ластайды. Дәнді дақылдар егісінде аңыздық арамшөп болып есептеледі [20].
Еліміздің көптеген өңірлерінде кездесетін топырақ түрі ауыр-сазды болып келеді. Суару жүйесін дұрыс ұйымдастырмаған жағдайда, бұндай топырақ ылғалдың артуынан батпақтанып, кейде ағып кетеді. Ал күннің көзі қатты қыздырғанда тез құрғап, жарылып, цемент сияқты қатып қалады. Әрине бұл жағдайда сапалы, әрі мол өнім алу мүмкін емес.
Сондай-ақ, өсімдікті үйреншікті жүйектеп немесе жалдап-жүйектеп суару кезінде судың жан-жаққа таралып кетуі, ылғалдың өсімдік бойына дұрыс бармауы салдарынан танапта арам шөптердің көбейіп кетуіне әсер етеді. Ол өз кезегінде танаптың фитосанитарлық жағдайын нашарлатады.
Минералдық тыңайтқыштарды енгізу кезінде де біраз қиыншылықтар туындайды. Тыңайтқыштың топырақ бетіне шығып, жан-жаққа таралып кетпей, өсімдік тамырына қажетті мөлшерде баруын қадағалау өте қиын.
Сондай-ақ танапты келесі суаруда немесе жауын-шашын болғанда, тыңайтқыштар өзендер мен су қоймаларына қарай ағып, ауыз су сапасын төмендетіп, қоршаған ортаға үлкен зиянын келтіреді [21].
Қазіргі таңда орнаған су тапшылығы мен табиғи-климаттық жағдайларды ескерсе, тамшылатып суару технологиясының алатын орны ерекше. Мысалы, тәжірибе танаптарында аталған технологияны пайдалану кезінде, арамшөптермен ластануы азайып өнімділіктің едәуір артқаны байқалған. Сонымен қатар өсімдіктердің сапасы едәуір жоғары болып, тауарлық көрсеткіштері 90% арқан.
Суарудың басқа түрлерін пайдаланған танаптарда аталған дақылдардың өнімділігі 3-4 есе аз болған.
Жамбыл облысында тамшылатып суару технологиясын егіс алқаптарында енгізу нәтижесінде, су шығынын 25-30%-ға, тұқым егу нормасын гектарына 250 кг-нан 110-130 кг-ға дейін азайды, арамшөптермен күресуде шығын мөлшері де азайды.
Жаңа технологияны пайдалану кезінде алынған өнімділік, егу мен суарудың басқа әдістерін пайдалану кезінде түскен өніммен салыстырғанда 1,5-111,7 есе артты [22].
Атырау облысында тамшылатып суару технологиясы 22 га ашық алаңда және 0,4 га жылыжайларда іске қосылды. Фермерлердің айтуынша, жаңадан қолдана бастаған бұл технология, жақсы нәтижелер беруде.
Суарудың басқа түрлерімен салыстырғанда, өнімділік 2-2,5 есеге артқан. Сондай-ақ, суару кезінде егіс алқаптарының фитосанитарлық жағдайы едәуір жақсарған [23].
Майбұршақ өсіру технологияларының ерекшеліктері
Майбұршақ өсіру агротехнологиясының өніміне көп әсер ететіні зерттелген. Оның ішінде себу әдістерінің, топырақты негізгі өңдеу тәсілдерінің және арамшөптерге қарсы гербицидтер қолданудың тиімділіктері анықталған.
Майбұршақты тамшылатып сурау жүйесінің тұқымдық танабындағы себу әдістеріне байланысты болатыны зерттелген.
Майбұршақтың әртүрлі сорттарының әртүрлі аймақтарда өнім түзу қабілеттері зерттелген. Зерттеуге өзімізде өсірілетін сорттармен қатар шетелден әкелінген сорттар да алынған (Қытайдан, Италиядан әкелінген). Шетел сорттары Приморская 4 және Приморская 96 сорттарымен салыстыру арқылы бағаланған. Шетелден әкелінген сорттар мен сорт үлгілерінен селекцияға қолдануға біршама материалдар іріктелген.
Майбұршақтың себу әдістерінің өніміне және ақуыз түзу қарқынына әсері зерттелген. Кеңқатарлап себу әдісінің майбұршақ дәнінің және ақуыз мөлшері өнімінің жоғарылағаны анықталған.
Майбұршақты себу кезеңдерінің дәннің өніміне әсері зерттелген. Мұндай зерттеулер орманды-далалық аймақта (Шешен республикасы) зерттеуге себу кезеңінің 3 кезеңі (ерте, орташа, кеш) алынған.
Майбұршақтың өте ерте пісетін сорттары бойынша әртүрлі себу әдістері зерттелген. Осы зерттеулерде әртүрлі себу мөлшері, 1 м2 жерге келетін өсімдік тығыздығының өніміне әсері зерттелген. Москва облысының жағдайында жүргізілген зерттеулер нәтижесінде метеорологиялық жағдайлар мен себу әдістерінің өсімдіктің өсу фазаларының өтуіне айтарлықтай әсер ететіні анықталған. Кең қатарлап (45 см) себәлген майбұршақтың өсу кезеңдерінің оңтайлы кезінде өтуін қамтамасыз етеін жоғары тұқым өнімін қалыптастырған.
Ауыспалы егістегi орны. Алғы дақылға өте талғампаз, майбұршақтың көңмен тыңайтылған танапқа егілген күздік дақылдардан кейін, бедеден, жүгеріден және көпжылдық шөптен кейін орналастырылады. Қант қызылшасы, картоп және жүгері дақылдары да оған жақсы алғы дақыл болып есептеледі. Ылғал жеткіліксіз аудандарда майбұршақтыңөзі (ерте пісетін сорттары) күздік дақылдарға жақсы алғы дақыл.
Майбұршақты ауыспалы егісте орналастырғанда бұл еөсімдікке топырақтың, алғы дақылдардың және берілетін органикалық, минералды тыңайтқыштардың әсерін еске алған жөн. Майбұршақты Қазақстанның суармалы жерлеріндегі ауыспалы eгic жүйесіне енгізу техникалық (қызылша, мақта) және дәнді дақылдардың (бидай, күріш, арпа) алғы дақылдар құрамын байытады, топырақтағы азот балансын жақсартады, ең негізгіci өсімдік белоктарын көбейтуге үлкен үлес қосады.
Майбұршақ дақылының фотосинтез өнімділігі және жалпы биомассасының құралу жылдамдығы гүлдеу кезеңіне дейін онша биік емес, ал гүлдеу және шанақтану кезеңінің аяқталуы аралығында аталған көрсеткіштер жоғары болады. Кейін бұл көрсеткіштер мөлшері біртіндеп азаяды. Сондықтан, өсу дәуірінің әpбip кезеңдерінде майбұршақтың ылғалға және қоректік заттарға талабы әртурлі.
Осыған сәйкес Қазақстанның суармалы жер жағдайларында майбұршақ дақылдарының бүкіл өсу дәуірін үш кезеңге бөлген пайдалы болып саналады. Біріншi кезең - майбұршақ өсімдігінің көктеп шыққаннан гүлдеу кезеңіне дейін. Бұл кезеңде фотосинтез өнімділігі төмен, өсімдіктің өcyi және жалпы құрғақ массасының құралуы баяу. Сондықтан, майбұршақ өсімдігі ылғалды көп мөлшерде қажет етпейді. Бұл кезеңдегі агротехникалық шаралар мыналар: егістіктің қатар аралығын өндеу жұмыстары, үстеп қоректендіру, бip рет суару және қатар аралығын өндеу.
Екінші кезең -- майбұршақтың гүлдеу кезеңінен бастап барлық буындарда шанақтардың пайда болуы аяқталуы аралығы. Бұл кезең, ішінде фотосинтез өнімділігі көп артады, өсімдік тез өсіп, жалпы құрғақ биомассаның құралуы ең көп мөлшерде болады. Оның үстінe, майбұршақ өсімдігінің жылдам өcin, құрғақ массаның интенсивті құралуы жаз айларының ең ыстық кезіне (шілде-тамыз айының бірінші жартысы) сәйкес келеді. Сондықтан, майбұршақ дақылың бұл кезеңде ылғалмен және қоректік заттармен толық қамтамасыз етудің маңызы ерекше. Осыған сәйкес майбұршақ егістігін әp6ip 12-14 күн сайын 3-4 рет суару керек.
Үшінші кезең -- шанақтану фазасы аяқталуы кезіненен өсімдік толық піскенге дейін. Бұл кезеңде шанақдардағы дән толысып қалыптасады. Майбұршақтың фотосинтез өнімділігі және құрғақ затының құралу қарқыны біртіндеп төмендейді. Аталған кезең ішінде ауа райы біртіндеп салқындайды да, майбұршақтың суды қажет етyi азаяды.
Зерттеулеріне қарағанда ауыл шаруашылығы дакылдары жапырақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университет
Байбақты Бақытжан
Алматы облысы, шаруашылығында майбұршақ өсіру агротехнологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В05080100-Агрономия
Алматы 2021ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Агробиология факультеті
Агрономия кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Алматы облысы, шаруашылығында майбұршақ өсіру агротехнологиясы
Беттер саны ___________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ________
Қосымшалар _____________
Орындаған: Байбақты Бақытжан
(аты-жөні)
2021 ж. ___ _________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі профессор _________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші профессор ______________ .
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
Еңбек қорғау__________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Экономикалық тиімділігі _______________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылаушы доцент___________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2021
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
АГРОНОМИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
5В080100-Агрономия мамандығы
АГРОБИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Байбақты Бақытжан
Жұмыс тақырыбы: Алматы облысы, шаруашылығында майбұршақ өсіру агротехнологиясы
Университет бойынша 2021 ж № бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2021 ж маусым
Жұмыстың бастапқы деректері:Әдебиеттерге шолу ,климаттық жағдайлары , топырақ жағдайлары,өсімдік жамылғылары. Майбұршақ өсіру технологияларының ерекшеліктері. Майбұршақтың сорттары, сипаттама.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:Зерттеу әдістемелері және бақылау, талдау жұмыстары.Зерттеулер нәтижелері. Майбұршақ себу әдісінің экономикалық тиімділігі. Вегетация кезеңдерінің өтуі
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серікпаев, Н.А. Шестакова, С.С.Арыстанғұлов Өсімдік шаруашылығы, Алматы 2011.
Әубәкіров Қ Жаңа және аз тараған мал азықтық өсімдіктер Алматы Білім , 2007ж.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тараулар
Атаулары
Орындау мезгілі
Қолы
I
Әдебиетке шолу
II
Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайлары
III
Бағдарламасы мен әдістемесі
IV
Майбұршақ дәнінің өнімділігі
Кафедра меңгерушісі профессор _____________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі профессор ______________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ______________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1.
Зерттеу әдістемесі
2.
Әдебиетке шолу
3.
Бақылау мәліметтерін жинау
4.
Мәліметтерді статистикалық өңдеу
5.
Кестелер, сызбалар құру және талқылау
6.
Экономикалық көрсеткіштерді есептеу
7.
Дайын дипломдық жұмысты көрсету
Кафедра меңгерушісі профессор
Жұмыс жетекшілері профессор
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Байбақты Бақытжан
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Майбұршақтың таралуы, халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Майбұршақтың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
1.3
Майбұршақ өсіру технологияларының ерекшеліктері ... ... ... ... ...
21
1.4
Майбұршақтың сорттары, сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
28
Зерттеу нысаны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.3
Топырақ құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
Экрсперименттік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
3.1
Зерттеу әдістемелері және бақылау, талдау жұмыстары ... ... ... ...
40
3.2
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
3.3
Майбұршақтың далалық өнгіштігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
42
3.4
Вегетация кезеңдерінің өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3.5
Майбұршақтың арамшөптерден тазалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3.6
Өсімдік өнімділігінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3.7
Майбұршақ дәнінің өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
54
Кіріспе
Дәнді бұршақ дақылдарына ақуызға бай кең ауқымды қосжарнақты өсімдіктер тобы біріктіріледі. Дәнді бұршақ тұқымдасы барынша филогенетикалык жас және формалары бойынша аса көптүрлілігімен ерекшеленеді. Оған малазықтық және дәнді дақылдардың көпшілігі (асбұршақ, ноқат, сиыржоңышқа, атбас бұршақ, ноғатық, бадана, жасымық ж.б.) жатады.
Екпе (танаптық) дакылдарды жүйелеуде біздің елімізде дәнді бұр-шақ дақылдарын дәнді астық дақылдарымен бір топқа (дәнді дақылдар) біріктірілген, ал халықаралық ФАО жүйесінде оларды жеке топқа бөлген.
Олардың негізгі ерекшелігі -- түйнек бактерияларының көмегімен күн сәулесінің энергиясымен атмосферальқ азотты байланысқан азотқа айналдырады да, көп мөлшерде тұқымдары мен бүкіл өсімдігінде ақуыз жинақтайды.
Дәнді бұршақ дақылдары егіншілікте үш басты мәселелерді шешуге көмектеседі: астық өндірісін арттыруда белгілі бір рөл атқарады, өсімдік белогі мен топырақтың құнарлылығын арттырады.
Барлық дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары мен вегетативтік массасында жоғары мөлшерде белок болатындақтан тағамдық және мал азықтық құндылығымен сипатталады.
Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа жүз жылдықта еліміздің тұрақтылығы мен қауәпсіздігі атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтымасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты- табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлық- өндірістік кешенде жаға технологиялар жасау мен өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазақстан халқын қоректік өнімдермен және еліміздің азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Майбұршақтың бірінші орында тұруының себебі оның майының өте сапалығы мен өнімінің жоғары болуында. Және де майбұршақтан өсімдік майын алып қоймай, одан басқа да көптеген тамақтар жасауға, ал қалдықтарын мал шаруашылығында кеңінен пайдалануға болатынын ғылыми зерттеулер көрсетіп отыр.
Майбұршақтың қысқаша сапалық қасиетін келтіретін болсақ оның дәнінде 33-45 % ақуыз, 20-25,7 % май және 25-27 % көмірсулары болатыны анықталған. Онығ күлінде калий, фосфор және әктер көп юолады, майда еритін С, В және Е дәрумендері кездеседі. Майбұршақтың құрамына фитин және санионин кіреді. Осы қасиеттеріне қарай майбұршақ сусамырмен ауыратындарға диеталық тағам ретінде ұсынылған. Және де айта кету керек, майбұршақтың дәнінде қорытылатын протеин арпамен және жүгері дәнімен салыстырғанда 3-4 есе көп кездеседі. Одан басқа дәннің құрамындаауыстырылмайтын аминқышқылдары (лизин, метионин, триитофан және т.б.) көптеп кездеседі.
Қазақстанда майбұршақты өткен ғасырдың 60-шы жылдары шаруашылықта өсіре бастады. Біздің селекционер-ғалымдарымыз: карягин А.В., Акилов У.А., Томаровский, Черноголовин В.П. майбұршақтың жаңа сорттарын шығарып, ауылшаруашылық өндірісіне ұсынды. Оның перспективалы сорттары (Эврика, Мисула, Жалпақсай және т.б.) республиканың көптеген аймақтарында аудандастырылған. Кезінде жаңа сорттардың өсіру агротехнологиялары зерттеліп өндіріске енгізілген.
Алайда 1990-2000-шы жылдары майбұршаққа айтарлықтай көңіл бөлінбей, егістіктегі көлемі азайып кетті. Оның тұқым шаруашылығы да нашарлап және және соның салдарынан өнімі де төмендеді.
Соңғы 4-5 жылдың ішінде майбұршақты егістікте өсіру қайта қолға алына бастады. Оған басты түрткі болған республикада үлкен Vita фирмасының құрылуы. Қазір бұл фирма республика бойынша майбұршақ өсірумен айналысып, өсімдік майын шығаратын зауыттар ашты.
Дипломдық жұмыста 2021 жылы жүргізілген майбұршақты себу әдістерінің оның өнімділігіне әсерін анықтауға арналған өндірістік тәжірибеннің нәтижелері келтірілген.
Әдебиетке шолу
Майбұршақтың таралуы, халық шаруашылығындағы маңызы
Майбұршақ -- ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл және ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі тұқымның құрамында жоғары мөлшерде ақуыз - 33-тен 45%-ға дейін, 20-дан 25,7 %-ға дейін май (оның кұрамында холестеролдың болмайтынын атап өткен жөн) және 25-21% көмірсулары бар бар.
Майбұршақтың ақуызы амин қышқылдарымен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымеи) жақсы теңдестірілген. Ол жоғары сіңімділігімен, суда жақсы ерігіштігмен ерекшеленеді. Майбұршақтың құрамына фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий, фосфор мен известь, майда еритін А, Д,, Е және С дәрумендері болады, ал В2 дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп. Мұндай құрам майбұршақты тағамдық, техникалық және мал азықтық өсімдік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Оның тұқымдарынан 250-ге дейін ас түрін және әртүрлі өнімдер дайындалады. Майбұршақты диетикалық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады.Майбұршақ майы дүниежүзілік өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі болып табылады. Ол тағамға, тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруда, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға, сонымен бірге фармацептикалық препараттар кұрамында қолданылады. Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш кұрамдар, дезинфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданады.
Майбұршақ - бағалы мал азықтық дақыл. Мал азықтық мақсатқа күнжарасы, шроты, майбүршақ үнын, жасыл массасын пайдаланады. Күнжарасы мен шроты маңызы бойынша майынан да бағалы. Оның құрамында 60 % дейін белок (құрғақ затқа есептегенде) болады және он жоғары белокты концентрат болып табылады, өйткені ол жануарлар рационын сіңімді протеинмен теңдестіреді. 1 тонна майбұршақ белок пен амин қышқылдары құрамы бойынша 10 тонна құрама жемді теңдестіреді. Майбұршақтың 100 кг жасыл массасында 21 а.о. және 3,5 қорытылатын протеин болады. Онымен жануарларды жас күйінде, көмірсулы мал азықтарымен араластырып сүрлем немесе шөп ұны түрінде азықтандыруға болады. Сабанын қойларға мал азығы ретінде пайдаланады. [1].
Майбұршақ бұршақ дақылы ретінде топырақты азотпен байытады. Оның егінін жинағаннан кейін 1 га танапта 70-80 кг сіңімді азот жинақталады. Отамалы дақыл ретінде - (жақсы күтім болғанда) майбұршақ танапты арамшөптерден таза қалдырады және көптеген екпе дақылдарға бағалы алғы дақыл болып табылады. Оны сидерат ретінде де пайдалануға болады.
Дақылдың тарихы. Майбұршақтың шыққан отаны Оңтүстік Шығыс Азия, мұнда оны біздің эрамызға дейін 6 мың жыл бұрын кеңінен өсірген. Ертеден ол басқа елдерде де өсірілген (Үнді, Жапонияда, Кореяда, Вьетнам және Индонезия елдерінде). Бұларда майбұршақ өсімдік белогі мен май алудың негізгі шикізаты болып саналады және тағамға түрлі-түрлі күйде қолданылады. Қытайдан майбұршақ егістігі Қиыр Шығысқа енді, мұнда оны ертеден орыс қоныстанушылары өсіреді.
Қазіргі уақытта мәдени майбұршақ Азияда ғана емес Оңтүстік Европада, Солтүстік және Оңтүстік Америкада, Орталық және Оңтүстік Африкада, Австралияда, Тынық және Үнді мұхиттары аралдарында экватордан 55-60° белдеуге дейін кеңінен өсірілуде.
Дәнді бұршақ дақылдары арасында майбұршақ дүниежүзінде бі-рінші орында, оны 40-тан астам елдерде 52 млн. га егістікте өсіреді. Негізгі өндірушілері АҚШ - 25 млн. га, Қытай - 15 млн. га, Бразилия - 2,3 млн. га.
ТМД елдерінде майбұршақтың негізгі аудандары Приморье, Хабаров өлкелері болып табылады. Келешекті майбұршақ өсіретін аудандарға Молдованы, Украинаның орманды-дала және солтүстік далалық аудандарын, Орта Азия, оңтүстік Қазақстанды жатқызуға болады. Қазақстанда майбұршақ өсірудің орасан зор потенциалына қарамай, оның өндірісі ауыл шаруашылығы саласында қосалқы рөл атқарады, оны өсіру басқа елдердегі сияқты ауқымды бола алмай тұр. Біздің еліміздегі майбұршақ дақылының егістік ауданының негізгі бөлігі Алматы және Жамбыл облыстарында шоғырланған.
Тұқым өнімі Қиыр Шығыстың, Грузияның, Краснодар өлкесінің озат шаруашылықтарында 20-25 цга, ал суармалы жерлерде - 30-40 цга дейін, дүниежүзілік орташа өнімі 18,0 цга, ал Қазақстанда орта есеппен 2004-2008 жылдары-1 6,1 цга болды [2].
Майбұршақ ертеден келе жатқан және ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі тұқымның құрамында жоғары мөлшерде ақуыз 33-45%, 20-25,7% май (оның құрамында холестеролдың болмайтынын атап өткен жөн) және 25-21% көмірсулары болады [3].
Майбұршақтың ақуызы амин қышқылдарымен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымен) жақсы теңдестірілген. Майбұршақтың құрамына фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий, фосфор мен әк, майда еритін А, Д, Е және С дәрумендері болады, ал В2 дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп. Мұндай құрам майбұршақтағы тағамдық, техникалық және мал азықтық өсімдік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Оның тұқымдарынан 250-ге дейін ас түрін және өнімдер дайындалады.
Майбұршақты диеталық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады. Майбұршақ пен оның өнімдері шығыс азиялық және вегетариандық кухнияларда кеңінен қолданылады.
Майбұрашақ майы дүниежүзілік өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі болып табылады. Ол тағамға, тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруға, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға сонымен бірге фармацептикалық препараттар құрамында қолданылады. Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш құрамдар, дизенфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданылады.
Майбұршақ-бағалы мал азықтық дақыл. Мал азықтық мақсатқа күнжарасы, шроты, майбұршақ ұнын, жасыл массасын пайдаланады. Күнжарасы мен шроты маңызы бойынша майынан да бағалы. Оның құрамында 60% дейін ақуыз болады және онан жоғары белокты концентрат болып табылады, өйткені ол жануарлар рационын сіңімді протеинмен теңестіреді. 1 тонна майбұршақ белок пен амин қышқылдары құрамы бойынша 10 тонна құрама жемді теңестіреді.
Майбұршақтың 100 кг жасыл массасында 21 және 3,5 қорытылатын протеин болады. Онымен жануарларды жас күйінде, көмірсулы мал азыұтарымен араластырып сүрлем немесе шөп ұны түрінде азықтандыруға болады. Сабанын қойларға мал азығы ретінде пайдаланады[3,4,5].
Майбұршақ бұршақ дақылы ретінде топырақты азотпен байытады. Оның егінін жинағаннан кейін 1 га, танапта 70-80 кг сіңімді азот жинақталады. Отамалы дақыл ретінде- майбұршақ танапты арамшөптерден таза қалдырады және көптеген екпе дақылдарға бағалы алғы дақыл болып табылады. Оны сидерат ретінде де пайдалануға болады [6].
Айта кету керек, егіншілікте ең арзан және қолайлы азот көзі болып биологиялық азот жатады. Оның маңызы егіншілікте өте жоғары. Ғалымдардың мәліметінше өсірілетін ауыл шаруашылық дақылдарының топырақтан сіңіріп, өнімдерімен шығарылатын азот көлемін минерал тыңайтқыштарымен тек 17-20% ғана қайтарылады екен.
Сол себепті бұршақ дақылдарының соның ішінде майбұршақтың биологиялық азот түзіп, топыраққа қайтаруы нәтижесінде оның құнарлығын қалпына келтіруі өте маңызды болып есептеледі.
Топыраққа биологиялық азоттың толығуы бұршақ тұқымдастарының жұмысына байланысты.
Өсімдік тамырында түйнек бактериялары қарқынды түзілсе, соғұрлым дақылдың өнімі де жоғары болады. Және де түйнек бактерияларының ауадан азот сіңіріп топыраұты азотпен байытса, алынатын дәндегі ақуыз мөлшері де көбейеді.
Қазіргі кезде бұршақ тұқымдас өсімдіктердің ауадан азот қабылдау үрдістері топырақ түрлеріне және ауа райына байланысты екені анықталды.
Мұндай ерекшеліктер Қазақстанның ғылыми-зерттеу егіншілік институтында арнайы вегетациялық тәжірибеде анықталды (кесте 1).
Майбұршақтың вегетациялық тәжірибе бойынша азот қабылдау көрсеткіші
Тәжірибе үлгісі
Өсімдіктегі азот мөлшері, кгга
Өсімдіктің азот пайдалануы,кгга
Азот түзуі, %
топырақтан
ауадан
қара топырақта
114,7
114,7
-
-
қара топырақта +нитрагин
250,7
98,8
151,7
68,0
ашық қызғылт топырақ
86,1
86,1
-
-
ақшыл қызғылт+нитрагин
161,5
68,9
103,6
62,0
Кесте-1
Жамбыл облысының ақшыл қызғылт топырағында суармалы егістікте далалық өндірістік тәжірибеде дәнді бұршақ дақылы ауадан 186,8-339,1 кгга азот қабылдағаны анықталған немесе бұл көрсеткіш 61-71,8% болған [1.6].
Сонымен қатар тәжірибеден белгілі болғандай бұршақ тұқымдас дақылдардың ауадан азот қабылдау қаситеттерінің әртүрлі болуы. Оны мына кестеден көруге болады.(кесте 2 )
Дәнді-бұршақ дақылдарының азот түзу ерекшеліктері
Дақылдар
Азот байлауы кгга
Барлық азот кгга
Өсімдіктен пайдалануы кгга
Азот түзілуі %
дәнінде және сабанында
тамырында
Топырақтан
ауадан
Майбұршақ
281,0
154,1
449,1
121,5
295,6
61,2
Бөрі бұршақ
205,5
132,2
357,7
128,0
327,7
61,8
Ноғатық
326,0
139,4
365,4
126,7
246,7
48,4
Ас бұршақ
139,4
166,4
304,3
149,5
176,8
60,0
Кесте-2
Кестеде көріп отырғанымыздай бұршақ дақылдарының ауадан азот қабылдап, топыраққа енгіуі әртүрлі болатыны анықталған. Және де айта кету керек дәнді бұршақ дақылдары көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерге (жоңышқа, эспарцет) қарағанда топырақта азот байлауы төмендеу. Мысалы, жоңышқа топырақта 100-150 кгга азот қалдырады. Көпжылдық шөптердің бір жерге 2-4 жылға дейін өсуіне байланысты деп түсіндіруге болады. Ал дәнді бұршақ дақылдары тек 3-4 ай ғана өсіп азот түзеді[1].
Майбұршақты кейбір кондитерлік өндірісіне пайдаланады. Және де оны мал азығына кеңінен қолданады. Майбұршақтың толық піспеген дәнінен концерві, әртүрлі соустар және күнжарасынан майбұршақ сүтән жасайды.
Майбұршақ дәнінен жасалған ұн және оның күнжарасы мал шаруашылығы үшін өте құнды белок концентраты болып есептеледі. Күнжарасындағы белоктың мөлшері 47%, ұнында 40% дейін жетеді. Майбұршақтың 1 кг дәнінде 1,31-1,47 азықтық өлшем және 275-338 қорытылатын протеин болады.
Майбұршақты судан шөбімен, жүгерімен, қонақ жүгерімен қосып себу өте тиімді екенін көрсетті.
Осындай қоспалардың 100 кг көк балаусасынд 21 азықтық өлшем, 100 кг пішенінде 51 азықтық өлшем болады. Майбұршақтың көк балаусасының әр гектардан орташа өнімі 25-30 тонна, дәнінің өнімі орташа 35-40 цга.
Дәнін ұн қылып малға бергенде ондағы лизиннің мөлшері құрғақ ашытқыдан кем түспейді де, сүт ұнтағынан асып түседі.
Майбұршақтың көк балаусасынан таза күйінде не болмаса астық тұқымдас шөптермен қосып малға береді. Және де одан белокты-витаминді шөп қнтағын дайындайды. Майбұршақтың пішендегі белоктың, фосфордың, кальцийдің, каротиннің мөлшері, беде, эспарцет және астық тұқымдастарының пішенінен кем түспейді.
Майбұршақтың сүрлемін барлық малдың түрі сүйсініп жейді. Оның 100кг-да 20,2 азықтық өлшем және 3,5 кг қорытылатын протеин бар. Оны таза күйінде немесе жүгерімен, қонақ жүгерімен, судан шөбімен қосып сүрлемге салады. Майбұршақты осылай сүрлемге салу тиімді екенін көрсетті [7,10]. Осындай қоспалардың 100 кг көк балаусасында 21 азықтық өлшем, 100 кг пішенінде 51 азықтық өлшем болады.
Майбұршақтың сабанын жемшөп ретінде толық пайдалануға болады, өйткені оның құрамында 3,9-4,8% белок, 1,5-2,9% май, 34,5-38,9 клечатка, 35,7-37,3% азотсыз экстрактивті заттар, 4,8-6,02% күл бар [8].
Майбұршақтың дәнінен май алынғаннан кейінгі қалдық-майбұршақ күнжарасын малды семіртіп бордақылауға пайдаланады. Майбұршақтан дайындалған жемшөптер малға және құсқа өте жұғымды, өйткені бір азықтық өлшемдегі протеин мөлшері көп.
Майбұршақтың агротехникалық маңызы зор. Бұл дақыл бұршақ тұқымдас өсімдік болғандықтан тамырындағы түйнек бактериялары арқылы атмосфералық азотты бойына сіңіріп, топырақ құнарлылығын арттырады. Сондықтан майбұршақ басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл. Және де оны жасыл тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады.
Химиялық құрамы бай, әрі малға жұғымдылығына қарай майбұршақты пайдалану әдістері көп. Сол себепті оның егіс көлемін Қазақстанда көбейту бүгінгі күннің міндеті болмақ.
Қазіргі кезде республикамыздың оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аймақтарында, әсіресе суармалы жерлер жағдайында майбұршақ егіп, өсіріп мол өнім алуға және өсімдік белоктарын қөбейту мәселесін шешуге толық мүмкіндік бар. Бірақ бұл дақыл шаруашылықтарда кеңінен таралмай отыр. Осыған сәйкес облыс, аудан басшылары, шаруа қожалықтары және ауыл шаруашылықмамандары майбұршақ өсіруді, оны күтіп-баптау технологиясын мұқият зерттеп, қорытып, өндіріске енгізуі керек. Ең бастысы бұл дақылға мемлекеттік тұрғыдан қарап, тиісті мән берілуге міндетті.
Майбұршақтың әр гектардан дәнінің өнімі 20-40 ц шамасында, көк балаусасының өнімі 200-300 ц аралығында болады.
Майбұршақтың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Майбұршақ Fabacease (Leguminosae) тұқымдасына Qlycine туыстығына жатады. Елімізде майбұршақтың мәдени Qlycinemax және жабайы Qlycine soja fiebet luck түрлері өседі[1.3.9].
Майбұршақ кіндік тамырлы, негізгі тамыры 2,0 м тереңдікке дейін жететін, ал қосалқы тамырлары мен тамыршалары жан-жаққа тарап өсетін өсімдік.
Майбұршақтың тамырының тірегі бойлай өсуі түрлеріне және топырақтың сипатына байланысты. Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы жерлер жағдайында мабұршақ тамырларының негізгі бөлігі (80%) топырақтың 0-40 см қабатында орналасады.
Майбұршақтың өсімдік жүйесі гүлдеу және шанақтардың жаппай пайда бола бастау кезеңінде жылдам өседі. Бұл кезеңдерде дақыл жапырақтары тез өсіп, жалпы құрғақ заты құрала бастайды.
Майбұршақ өсімдігінің негізгі және жанама тамырларында ұялық түйнектер бар. Бұл түйнектердің пайда болуы ұядағы бактерияларға байланысты. Дақыл жақсы өсіп дамыған жағдайда бір сімдік тамырында 20-58 және оданда көп түйнектер болады. Түйнектердегі бактериялардың майбұршақ өсімдігімен симбиозды тіршілік әрекеті арқылы атмосферадағы молекулалық азотты бұл дақыл өз бойына қабылдап сіңіре алады. Аталған процестің жылдамырақ жүріп майбұршақтың азотты көбірек қабылдайтын кезі өсімдіктің гүлдеу, шанақтардың пайда болуы және дән толысу кезеңдері аралығында. Ал, өсу дәірінің алғашқы кезеңінде ауадан қабылданған азоттың көпшілігі ұяның өзінде қалады.
Майбұршақ сабағы тік әрі қатты, формасы дөңгелек, көпшілігі түкті, әр сабақта 15-22 буын болады, сабақтың төменгі жағы жуан, ал жоғарғы жағы жіңішке. Сабақта бұтақтар көп, өсу жағдайында және сортына байланысты олардың саны әртүрлі. Майбұршақтың сабағының биіктігі 70-98 см, дұрыс күтіп бапталған немесе жиі егілген жағдайда биік сабақты сорттар 120-150 см дейін жетеді. Майбұршақтыың бойы 130 см және одан да биік болуы бұл дақылдың бірін-бірі көлеңкелеп, сабағының ұзарып жіңішкеруіне, өсімдіктің жатып қалуына және дән өнімінің төмендеуіне әкеліп соғады. Егістіктегі майбұршақтың саны сирек болса, өсімдіктің бойы аласа, сабағы жуан, әрі бұтағы көп, ал жиі егілген жағдайда бұтағы аз, сабағы ұзын әрі жіңішке болады. Сабақтағы бұтақтар биік орналасса майбұрашқ егістігін машиналармен орып жинау жеңілдейді. Майбұршақ сабағы буыннан тұрады, төменгі буындар аралығы жақын, ал орта және жоғары буындар аралығы ұзын.
Бұл дақылдың жапырақтары мен шанақтары сабақ буындарында орналасады. Майбұршақ өсімдігі бас сабағының ең өнімді бөлігі 8-16 буындар, ал жанама бұтақтар бойынша 1-3 бұтақтар. Өйткені, аталған буындар мен бұтақтардағы шанақтардың және ондағы дәннің саны жоғары буындарға қарағанда көп. Сондықтан әрбір майбұршақ өсімдігінң өнімі бас сабағы және оның жанама 1-3 бұтақтарындағы буын санына байланысты.
Жанама бұтақтар майбұршақ сабағының төменгі және орта буындарында орналасқан жапырақтар қойнауынан шығады. Жоғарғы буындардан бұтақтар шықпайды. Сабақтағы бұтақтардың саны топырақ құнарлылығына, суару тәртібіне және өсімдіктердің егістіктегі қалыңдығына байланысты.
Майбұршақ өсімдігініңжапырақтары күрделі, үш тармақты көпшілігі түкті. Алғашқы екі жапырағы сабақта қарама-қарсы, ал кейінгі үш тармақты жапырақтары сабақ буындарында кезекпен орналасқан. Бip өсімдіктен жапырақ саны және оның ассимиляциялық көлемі майбұршақ дақылының сортына және өсу жағдайына байланысты көп өзгереді, жалпы алақандардың көлемі 2100-8300 см2 аралығында. Mайбұршақ сорттарының жапырақ алақандарының көлемі әр түрлі және айырмашылығы өте үлкен. Мысалы, майбұршақтың кеш пiceтін Комовая-28 сортының бip өсімдігі жапырақ алақандарының көлемі 1008 см2 немесе алты есе аз. Mайбұршақ дақылыныңдән өнімділігін көбейту үшін бip өсімдік жапырақ алақандарының және бүкіл eгістіктегi жапырақ алақандарының көлемі гектарына 40-45 мың м2 мөлшеріне дейін, ал көк балаусасын көп алу ушін егістіктегi жапырақ алақандарының көлемі гектарына 48-50 мың м2 және одан да жоғары болуы керек. Мұндай көрсеткіштер майбұршақ өсімдігін құнарлы жерлерге eгіп, дұрыс суарған жағдайда болады[10.11].
Майбұршақ өсімдігінің гүлдepi көбінесе ақтүсті, майда, иіci жоқ. Гүл шоғыры жапырақ қойнауына орналасқан, әр гүл шоғырында 4-18 және одан да көп гүлдер бар. Күлтесі ақ, түсті немесе жасыл. Аталық 10, оның тоғызы бірігіп (қосылып) өседі,ал бipeyiбөлек. Майбұршақ өздігінен тозаңданатын өсімдік. Егер гүлдері жақсы ашылған жағдайда насекомдардың гүлішінe кipyiмүмкін. Бipaқ майбұршақ гүлдерінің басқа өсімдіктердің аталық тозаңдарымен ұрықтануы өте сирек (сурет 1).
Сурет 1. Майбұршақ. 1 - алғашқы үштік жапырақ кезеңіндегі өсімдік: а - тұқым жарнақтары, б - примордиалды жапырақтар, в - алғашқы үштік жапырақ; 2 - гүлдену-жеміссалу кезеңіндегі өсімдік түрі; 3 - жапырақтары және гүлдерімен сабақтың бір бөлігі; 4 - тұқымдары; 5 - піскен бұршаққаптары.
Майбұршақ өсімдігінің шанақтары сабақ буындарында бip-бірлеп немесе топтанып орналасады. Әpбip өciмaiктeгi шанақтардың саны сортына, майбұршақты себу мөлшерінe, суару режиміне байланысты әртүрлі мөлшерде, 24-28 және одан дакөп болады. Өсімдіктегі шанақтардың саны дән өнімділігін анықтайтын негізгі көрсеткіштердің бipi.
Шанақтардың ұзындығы 2,5-7 см, ені 0,5-2,0 см. Әpбip шанақта 1-4, көп жағдайда 2-3 дән болады. Өсімдіктегі шанақтардың түрлері тілше иілген, орақ тәрізді, жалпақ, көпшілік жағдайда түкті болады. Майбұршақ дәні шар тәрізді домалақ, сопақша, бүйрек тәрізді, ұзынша домалақ, ал түci-сары, жасыл, ақшыл сары, жасыл, қара, қоңыр және ала болып келеді. 1000 дән салмағы 80-450 г аралығында. Дән сыртқы қабықтан және ұрықтан тұрады, эндосперм жоқ. Ұрықта екі тұқым жарнақтары және бастапқы тамыр, сабақ, жапырақ бар. Дән салмағының 90 пайызын тұқым жарнақтары, 7-8 пайызын сыртқы кабық алады, ал баска бөліктері 2-3 пайыз болады. Майбұршақ дакылының өсу дәуіріндегі негізгі кезеңдері мыналар: көктеп шығу, алғашқы үш тармақты жапырақтың пайда болуы, бұтақтану, бүрлену, гүлдеу, шанақтардың қалыптасуы, дәннің толысуы, шанақтардың сарғая бастауы және толық пicyi. Майбұршақ жылу суйгіш өсімдік. Тұқымы топырактың тұқым сіңіру қабаты +6-8°С жылы болғанда өне бастайды, бірақ біркелкі көктемейді. Топырактың жылуы +18-22° жеткенде жақсы өсіп-өнеді. Оның дәні пicin-жетілyi ушін сортына қарай +2000-3200°С температура жиынтығы керек. Майбұршақ гүлдеу-пicy кезендерінде жоғары жылылықты талап етеді, бұл кезеңде барлық қажет жылудың 65-70% жұмсалады.
Майбұршақ ылғал сүйгіш өсімдік.Оның тұқымының бөpтyi мен көктеуіне тұқым массасының 130-160% су қажет. Өсімдіктің дамуына қолайлы жағдайлар топырақ ылғалдылығы толық танаптың ылғал сиымдылықтың 80% шамасында калыптасады. Оның транспирациялық коэффициенті 400-ден 700-ге дейін.
Майбұршақ қысқа күннің дақылы. Ұзақ күнді аймақтарда оның вегетативті массасы өседі де оның гүлдеуі мен дән пicyi ұзарады.
Бұрын майбұршақты өciп-жетілу кезіндегі белсенді температура жиынтығы 2500 - 3700 °С болғанда және атмосфералық жауын-шашын 300 мм, тусетін аудандарда ғана өсiруге болады деп есептелген. Алайда соңғы жылдары селекционерлер майбұршақтың ерте пiceтін сорттарын шығарды, олар вегетатциялық кезеңдегі белсенді температура жиынтығы жоғарыдағы деңгейден айтарлықтай төмен болғанда да толыққанды тұқым өнімін бере алады. Ультра ерте пiceтiн майбұршақ сорттарына белсенді температура жиынтығы 1700-2000 °С-ға тен (орташа тәуліктік температура 16 - 17 °С - дан кем) болмағанда.
Ылғалға талаптары. Жер үсті массасы баяу өскенде және тамыр жүйесі қуатты дамығанда майбұршақ алғашқы өcin-даму кезеңінде ылғал жетімсіздігіне жақсы шыдайды. Майбұршақтың ылғалға қиын-қыстау кезең репродуктивтік мүшелерінің қалыптасу және даму кезеңдерінде (гүлдену, жеміс салу, тұқымның толыса бастаған уақыты) сәйкес келетіні анықталған. Сондықтан тұқым өніміне бәрінен бқрын ылғалдылық әсер етеді, дегенмен майбұршақкен ауқымды ылғалдылық өзгерісіне төзімді дақыл қатарына жатқызылады және де айтарлықтай тұрақты өнім береді. Майбұршақ өсімдігінің жалпы су пайдалануы өcipy орны мен өcipy жағдайларына байланысты 3000-нан 5500м3га, дейін су пайдалану коэффициенті 150-ден 300 м3ц, дейін өзгереді. Оның транспирациялық коэффициенті 370-700 аралығында.
Жарыққа талаптары.Майбұршақ қысқа күннің жарық, сүйгіш өсімдік, алайда ерте пісетін сорттары оның ұзаруына әлсіз жауап береді.Есею кезеңіне дeйiнгi күннің ұзактығы (жарық кезеңі) майбұршақтың гүлденуі мен вегетатциялық кезеңінің ұзактығы әсер етеді. Түннің ұзақтығы (қараңғылық кезең) - гүлденуді тездететіп қиын-қыстау кезең. Бұл параметр сортқа байланысты өзгереді. Күннің ұзактығы өсімдіктің биіктігіне, жапырақ беті ауданы мен тұқым өніміне де әсер етеді. Гүлденудің күннің ұзақтығына тәуелділігі температурамен модификацияланады (реттеледі).
Топыраққа талаптары. Майбұршақ кез-келген топырақ түрлеріне өсе алады, тек ғана өте қышкыл орта болмасын және жақсы аэрация қамтамасыз етілсе болды. Майбұршақ жақсы тұқым өнімінің құнарлығы жоғары, органикалық заттарға бай топырақтарда ғана қамтамсыз етеді. Топырақтың оңтайлы құрылымы және жақсы аэрациясы мен көлем массасы 1,10 - 1,25 гсм болғанда, майбұршақтың тұқым өнімін қалыптастырады
Арамшөппен ластануы. Арамшөптермен күрес әдістерін жіктеу үшін негізінен екі маңызды белгі алынған, яғни арамшөптердің пайда болу көзі, олардың таралу жолдарын жоюға бағытталған шаралар және арамшөптердің өсуін тежейтін, жоятын, немесе олардың пайда болу көзін болдырмауға бағытталған тәсілдер мен әдістер. Арам шөптердің таралуына нашар агротехника мен дара дақыл егісі ғана емес, сонымен бірге оның орасан зор тұқымдық және вегетативті өсімталдығы, құрғақшылыққа төзімділігі, тұқымдарының өнгіштігінің ұзақ уақыт бойы сақтала беруі, алуан түрлі топырақтың-климаттық жағдайларға бейімділігі секілді биологиялық ерекшеліктері де қолайлы жағдай жасайды [16].
Кейде топырақтың ластану деңгейі 1 гектар алқапта арам шөптердің 500 млн-нан 1 млрд дана тұқымына дейін жетеді. Тұқымдардың осындай қорының болуы жағдайында, тұқымдардың бәрі де өсіп кетуге физиологиялық тұрғыдан дайын бола бермейтінін, ал көктеп шығу тек топырақтың жоғарғы қабатында жатқан тұқымдарға ғана тән екендігін ескергеннің өзінде де, арамшөптердің егістіктегі саны сонда да болса өте көп болады.
Арамшөптер егістіктегі дақылдан сапалы өнім беруіне кері әсерін тигізетіні мәлім. Арамшөптер басқан егістікте құрғақшылық әсері күшейе түседі де, мәдени дақылдардың түсімі мүмкіншіліктен 40-60%-дан төмен алынады. Арамшөптер ауыл шаруашылығы дақылдарының өнім сапасын төмендетеді, сөйтіп, ауыл аруашылығына орасан зор шығын келтіреді. Арамшөптер топырақтағы қоректік заттарды және ылғалды пайдаланады. Олардың көпшілігінің тамыр жүйесі мәдени өсімдіктердің тамыр жүйесіне қарағанда тез өсіп, тереңге кетеді де, тамырлары ылғалды бұрын пайдаланып, құрғақшылықтың әсерін күшейтеді. Егістіктің арамшөбімен күресудің, жалпы қабылданған әртүрлі әдістерін осы уақытқа дейін олардың көбейіп, таралуына айтарлықтай кедергі бола алмады [17].
Арамшөптермен күрес үш топқа, яғни алдын ала сақтандыру, қырып-жою және арнайы шараларға бөлінеді.
Екінші белгі бойынша қолданылатын құралдардың сипатына байланысты күрес тәсілдері физикалық, механикалық, химиялық, биологиялық, фитоцено-тикалық, экологиялық, ұйымдастыру және кешенді әдістерге бөлінеді.
Арамшөптерді механикалық жолмен жою.Біріншіден, бұл әдіспен өсіп шыққан арамшөптерді әртүрлі топырақ өңдегіш машиналар мен кұралдардың жұмыс органдары арқылы жояды, екіншіден, механикалық жою әдісі ауылшаруашылық дақылдарынан бос танаптағы арамшөптердің тұқымдарын кұртуға бағытталған. Ол үшін топырақтағы арамшөптердің тұқымдары өніп-өcyі үшін қолайлы жағдай жасалады (топырақты қопсыту, суару және басқалар). Механикалық әдіспен арамшөптердің тұқымдарын жоюдың екінші жолы - оларды топырақтың терең қабатына сіңіру.
Егістіктегі арамшөптер химиялық препараттар-гербицидтердің көмегімен жойылады. Осы күні арамшөптерге қарсы қолданылатын гербицидтердің түрлері өте көп. Сондықтан оларды жіктейді. Гербицидтер арамшөптерге тигізетін әcepі бойынша үлкен екі топқа - жаппай әсерлі және талғамды әсерлі болып бөлінеді. Жаппай әсерлі гербицидтер барлық өсімдіктерді жояды. Сондықтан олар егістік жоқ жерлерде, жолдың жиегіндегі, каналдардың жағасындағы және басқа учаскелердегі арамшөптерді құрыту үшін қолданылады. Жаппай әсерлі гербицидтерге натрийдің үш хлорацетаты, тордон 22К, далапон және басқалары жатады.
Қоршаған ортаны әртүрлі препараттармен ластамауда, яғни табиғатты қорғауда арамшөптерді биологиялық әдіспен жоюдың маңызы өте үлкен [18].
Түрлі нұсқаларға майбұршақты еккенге дейінгі және бүкіл вегетация бойында жүргізілген есепте арамшөптердің санының ең көп мөлшері дәстүрлі суару егістіктерінде байқалды. Тәжірибе танабында жиі кездесетін қауіпті арамшөптердің биологиялық қасиеттерін бақылау нәтижесінде олардың өздеріне тән ерекшеліктері айтылды [19].
Майбұршақ егістігінде кездесетін армашөптер түр құрамы бойынша әртүрлі болып келеді.
Қара жырық - Свинорой пальчатая трава - Cynodon dactіlon
Сабағының биіктігі 40-80 см. Бір өсімдік 2 мыңға дейін тұқым береді. Ол жердің беткі қабатынан (2-3 см) топырақ 25-30 градус қызған мезгілде көктеп шығады. Бірақ, қараажырықтың тұқым арқылы көбею мүмкіндігі жоқтың қасы. Бұл арамшөп негізінен вегетативтік мүшесі - тамырсабағы арқылы көбейеді.
Ол топырақтың 15-20 см қабатында орналасқан. Тамырсабақтың ұзындығы 2 метр шамасында. Өсуіне қолайлы жағдай туған кезде, бір жаздың ішінде 18-40 есе көбейеп, бір гектар жердегі тамырының ұзындығы 800 шақырым, салмағы 4,5 тонна, ал бүршік саны 4,5 млн-ға жетеді.
Тамырсабағының басым көпшілігі суармалы жерлерде 15-17 см, ал тәлімі егістіктерде 20-25 см тереңдікте орналасады.Қараажырық бау-бақшаларда, жүзімдіктерде және басқа егістіктерде кездеседі.
Қаражарық Алматы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында себілетін мақта, көкөніс, мал азығы дақылдарының егісінде өседі.
Кәдімгі гүлтәжі. Өзі аттас тұқымдасына жататын, кеш пісетін арамшөп. Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120 см-ге дейін жөтеді.
Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдік жарты миллионға дейін тұқым береді. Тұқымы өте ұқсас, диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр. Өте кішкентай болғандықтан топырақтың 1-2 см тереңдігінен жақсы өніп шығады.
Өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 5 жылға дейін сақтай алады. Өніп шығу үшін 15-200С температура қажет.
Кәдімгі гүтәжі отамалы дақылдарды, оның ішінде қант қызылшасы мен көкөніс дақылдарын күшті ластайды. Дәнді дақылдар егісінде аңыздық арамшөп болып есептеледі [20].
Еліміздің көптеген өңірлерінде кездесетін топырақ түрі ауыр-сазды болып келеді. Суару жүйесін дұрыс ұйымдастырмаған жағдайда, бұндай топырақ ылғалдың артуынан батпақтанып, кейде ағып кетеді. Ал күннің көзі қатты қыздырғанда тез құрғап, жарылып, цемент сияқты қатып қалады. Әрине бұл жағдайда сапалы, әрі мол өнім алу мүмкін емес.
Сондай-ақ, өсімдікті үйреншікті жүйектеп немесе жалдап-жүйектеп суару кезінде судың жан-жаққа таралып кетуі, ылғалдың өсімдік бойына дұрыс бармауы салдарынан танапта арам шөптердің көбейіп кетуіне әсер етеді. Ол өз кезегінде танаптың фитосанитарлық жағдайын нашарлатады.
Минералдық тыңайтқыштарды енгізу кезінде де біраз қиыншылықтар туындайды. Тыңайтқыштың топырақ бетіне шығып, жан-жаққа таралып кетпей, өсімдік тамырына қажетті мөлшерде баруын қадағалау өте қиын.
Сондай-ақ танапты келесі суаруда немесе жауын-шашын болғанда, тыңайтқыштар өзендер мен су қоймаларына қарай ағып, ауыз су сапасын төмендетіп, қоршаған ортаға үлкен зиянын келтіреді [21].
Қазіргі таңда орнаған су тапшылығы мен табиғи-климаттық жағдайларды ескерсе, тамшылатып суару технологиясының алатын орны ерекше. Мысалы, тәжірибе танаптарында аталған технологияны пайдалану кезінде, арамшөптермен ластануы азайып өнімділіктің едәуір артқаны байқалған. Сонымен қатар өсімдіктердің сапасы едәуір жоғары болып, тауарлық көрсеткіштері 90% арқан.
Суарудың басқа түрлерін пайдаланған танаптарда аталған дақылдардың өнімділігі 3-4 есе аз болған.
Жамбыл облысында тамшылатып суару технологиясын егіс алқаптарында енгізу нәтижесінде, су шығынын 25-30%-ға, тұқым егу нормасын гектарына 250 кг-нан 110-130 кг-ға дейін азайды, арамшөптермен күресуде шығын мөлшері де азайды.
Жаңа технологияны пайдалану кезінде алынған өнімділік, егу мен суарудың басқа әдістерін пайдалану кезінде түскен өніммен салыстырғанда 1,5-111,7 есе артты [22].
Атырау облысында тамшылатып суару технологиясы 22 га ашық алаңда және 0,4 га жылыжайларда іске қосылды. Фермерлердің айтуынша, жаңадан қолдана бастаған бұл технология, жақсы нәтижелер беруде.
Суарудың басқа түрлерімен салыстырғанда, өнімділік 2-2,5 есеге артқан. Сондай-ақ, суару кезінде егіс алқаптарының фитосанитарлық жағдайы едәуір жақсарған [23].
Майбұршақ өсіру технологияларының ерекшеліктері
Майбұршақ өсіру агротехнологиясының өніміне көп әсер ететіні зерттелген. Оның ішінде себу әдістерінің, топырақты негізгі өңдеу тәсілдерінің және арамшөптерге қарсы гербицидтер қолданудың тиімділіктері анықталған.
Майбұршақты тамшылатып сурау жүйесінің тұқымдық танабындағы себу әдістеріне байланысты болатыны зерттелген.
Майбұршақтың әртүрлі сорттарының әртүрлі аймақтарда өнім түзу қабілеттері зерттелген. Зерттеуге өзімізде өсірілетін сорттармен қатар шетелден әкелінген сорттар да алынған (Қытайдан, Италиядан әкелінген). Шетел сорттары Приморская 4 және Приморская 96 сорттарымен салыстыру арқылы бағаланған. Шетелден әкелінген сорттар мен сорт үлгілерінен селекцияға қолдануға біршама материалдар іріктелген.
Майбұршақтың себу әдістерінің өніміне және ақуыз түзу қарқынына әсері зерттелген. Кеңқатарлап себу әдісінің майбұршақ дәнінің және ақуыз мөлшері өнімінің жоғарылағаны анықталған.
Майбұршақты себу кезеңдерінің дәннің өніміне әсері зерттелген. Мұндай зерттеулер орманды-далалық аймақта (Шешен республикасы) зерттеуге себу кезеңінің 3 кезеңі (ерте, орташа, кеш) алынған.
Майбұршақтың өте ерте пісетін сорттары бойынша әртүрлі себу әдістері зерттелген. Осы зерттеулерде әртүрлі себу мөлшері, 1 м2 жерге келетін өсімдік тығыздығының өніміне әсері зерттелген. Москва облысының жағдайында жүргізілген зерттеулер нәтижесінде метеорологиялық жағдайлар мен себу әдістерінің өсімдіктің өсу фазаларының өтуіне айтарлықтай әсер ететіні анықталған. Кең қатарлап (45 см) себәлген майбұршақтың өсу кезеңдерінің оңтайлы кезінде өтуін қамтамасыз етеін жоғары тұқым өнімін қалыптастырған.
Ауыспалы егістегi орны. Алғы дақылға өте талғампаз, майбұршақтың көңмен тыңайтылған танапқа егілген күздік дақылдардан кейін, бедеден, жүгеріден және көпжылдық шөптен кейін орналастырылады. Қант қызылшасы, картоп және жүгері дақылдары да оған жақсы алғы дақыл болып есептеледі. Ылғал жеткіліксіз аудандарда майбұршақтыңөзі (ерте пісетін сорттары) күздік дақылдарға жақсы алғы дақыл.
Майбұршақты ауыспалы егісте орналастырғанда бұл еөсімдікке топырақтың, алғы дақылдардың және берілетін органикалық, минералды тыңайтқыштардың әсерін еске алған жөн. Майбұршақты Қазақстанның суармалы жерлеріндегі ауыспалы eгic жүйесіне енгізу техникалық (қызылша, мақта) және дәнді дақылдардың (бидай, күріш, арпа) алғы дақылдар құрамын байытады, топырақтағы азот балансын жақсартады, ең негізгіci өсімдік белоктарын көбейтуге үлкен үлес қосады.
Майбұршақ дақылының фотосинтез өнімділігі және жалпы биомассасының құралу жылдамдығы гүлдеу кезеңіне дейін онша биік емес, ал гүлдеу және шанақтану кезеңінің аяқталуы аралығында аталған көрсеткіштер жоғары болады. Кейін бұл көрсеткіштер мөлшері біртіндеп азаяды. Сондықтан, өсу дәуірінің әpбip кезеңдерінде майбұршақтың ылғалға және қоректік заттарға талабы әртурлі.
Осыған сәйкес Қазақстанның суармалы жер жағдайларында майбұршақ дақылдарының бүкіл өсу дәуірін үш кезеңге бөлген пайдалы болып саналады. Біріншi кезең - майбұршақ өсімдігінің көктеп шыққаннан гүлдеу кезеңіне дейін. Бұл кезеңде фотосинтез өнімділігі төмен, өсімдіктің өcyi және жалпы құрғақ массасының құралуы баяу. Сондықтан, майбұршақ өсімдігі ылғалды көп мөлшерде қажет етпейді. Бұл кезеңдегі агротехникалық шаралар мыналар: егістіктің қатар аралығын өндеу жұмыстары, үстеп қоректендіру, бip рет суару және қатар аралығын өндеу.
Екінші кезең -- майбұршақтың гүлдеу кезеңінен бастап барлық буындарда шанақтардың пайда болуы аяқталуы аралығы. Бұл кезең, ішінде фотосинтез өнімділігі көп артады, өсімдік тез өсіп, жалпы құрғақ биомассаның құралуы ең көп мөлшерде болады. Оның үстінe, майбұршақ өсімдігінің жылдам өcin, құрғақ массаның интенсивті құралуы жаз айларының ең ыстық кезіне (шілде-тамыз айының бірінші жартысы) сәйкес келеді. Сондықтан, майбұршақ дақылың бұл кезеңде ылғалмен және қоректік заттармен толық қамтамасыз етудің маңызы ерекше. Осыған сәйкес майбұршақ егістігін әp6ip 12-14 күн сайын 3-4 рет суару керек.
Үшінші кезең -- шанақтану фазасы аяқталуы кезіненен өсімдік толық піскенге дейін. Бұл кезеңде шанақдардағы дән толысып қалыптасады. Майбұршақтың фотосинтез өнімділігі және құрғақ затының құралу қарқыны біртіндеп төмендейді. Аталған кезең ішінде ауа райы біртіндеп салқындайды да, майбұршақтың суды қажет етyi азаяды.
Зерттеулеріне қарағанда ауыл шаруашылығы дакылдары жапырақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz