Тұқымды себуге дайындау және себу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Бегислам Диар Абдығалиұлы
Жұмыс тақырыбы: "Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы"
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080100- Агрономия
Алматы 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Агробиология факультеті
Агрономия кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
" Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы "
Беттер саны ____________ Сызбалар мен көрнекі материалдар саны_______ Қосымшалар_____ ______
Орындаған: Бегислам Диар
2021 ж. ____________________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ профессор Кененбаев С.Б. (қолы)
Жетекшісі _________________ қауым. профессор Жоламанов Қ.К. (қолы)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_______________________ _________________ __________________ (тарау) (қо лы) (аты-жөні)
_______________________ _________________ __________________ (тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _____________ Баядилова Г.О.
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _____________ Уразалиев К.Р. (қолы) (аты-жөні)
Алматы 2021
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Агробиология факультеті
Мамандығы Агрономия
Агрономия кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Бегислам Диар Абдығалиұлы
Жұмыс тақырыбы: " Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы "
Университет бойынша 2021 ж ___ ______№ ___ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі: 2021 ж ___ ____________________
Жұмыстың бастапқы деректері:
" Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы"Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
1. ___________________________________ _________________________
2. ___________________________________ _________________________
3. ___________________________________ _________________________
4. ___________________________________ _________________________
5. ___________________________________ _________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
Ұсынылған әдебиеттер тізімі:
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі, профессор ______________ Кененбаев С.Б. (қолы)
Жұмыс жетекшісі, қауым. профессор ______________Жоламанов Қ.К. (қолы)
Тапсырманы орындауға, студент ___________ Бегислам Д.
қабылдадым (қолы)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Кафедра меңгерушісі, профессор ______________ Кененбаев С.Б. (қолы)
Жұмыс жетекшісі, қауым. профессор ______________Жоламанов Қ.К. (қолы)
Тапсырманы орындауға, студент ___________ Бегислам Д.
қабылдадым (қолы)
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алған 30 жылдың ішінде оның бүкіл халық шаруашылығы салаларында талай-талай өзгерістер болды, соның ішінде ауыл шаруашылығында түбегейлі қайта құру жүргізілді.
Біріншіден, бұрынғы ірі шаруашылықтар, яғни кеңшарлар мен ұжымшарлардың орындарына көптеген жекеменшік және әр түрлі шаруа қожалықтары құрылды;
Екінші жағынан,жер ұзақ уақыт жалға берілді;
Үшіншіден,бұрынғы өкімет қарамағындағы жерлердің көпшілігі жеке меншікке сатылып, жаңа жер иелері пайда болды;
Төртіншіден, ауыл шаруашылық өндірісіне жаңа техникалар мен машиналар пайда болды. Олар кешенді агрегаттар болғандықтан бір жүргенде бірнеше операцияларды жүзеге асырады.
Қазақстанның ең байлығы жер,оның құнарлығы,бірақ кейінгі жылдары оның құнарлығы әртүрлі себептермен төмендеп кетті. Оны бұрынғы деңгейіне жеткізу бүгінгі басты өзекті мәселе. Әрине, оны жоғарлатудың әр түрлі тәсілдері бар. Солардың ең бастысы ауыл шаруашылық өндірісіне шаруашылық дақылдарының өсірудің инновациялық технологияларын қолданып, топырақтың құнарлығын жоғарлату арқылы, республиканың басты әрі бағалы дақылы бидайдың, оның ішінде республиканың оңтүстік өңірлерде өсірілетін күздік бидайдың өсіру технологиясын жетілдіріп,оның өнімділігін жоғарлату.
Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа жүз жылдықта еліміздің тұрақтылығы мен қауәпсіздігі атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтымасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты- табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлық- өндірістік кешенде жаға технологиялар жасау мен өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазақстан халқын қоректік өнімдермен және еліміздің азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Еліміздің оңтүстік, оңтүстік суармалы аймақтарында қант қызылшасын өндірудегі мүмкіндіктері айтарлықтай жоғары. Қант қызылшасының қанттылығы жоғары тұрақты мол өнім өсіру жүйесінде, өте сапалы әрі тұрақты өнім алуда, осы дақылдың тұқым шаруашылығы аса маңызды роль атқарады. Өнімнің өсуінің 100 агротехника, сорт, мелиорация т.б. шаралардың үлесіне тиеді деп есептегенде, дақылды зиянкестерден қорғамаса сол өнімнің 70 - нан айырылып қалу қауіпі бар. Қант қызылшасы бағалы техникалық дақыл болып келеді. Оның халық шаруашылығнда ерекше орын алатыны айтпаса да белгілі. Тамақ өнеркәсібінде қант алу үшін пайдаланылады, өйткені оның тамыр жемісінде орташа есеппен алғанда 17-19 қант болады.
Республикадағы барлық қант қызылшасы шикізат өндірісінің 60 жуығы Жамбыл облысының үлесіне тиеді. Қазақстанда 1990 жылы қант қызылшасының егіс көлемі 42 мың гектар болды. Оның 1981-1985 жылдар ішіндегі орташа өнімділігі әр гектардан 256 ц болса, 1990 жылы бұл 268 ц жетіп, 1127 мың тонна тәтті түбір жиналды.(3,4)
Қант қызылшасын өсіру әдісінде жұмсалатын шығынның аз, ал өнімнің өзіндік құны 2-3 есе арзан болуы, оның өсіру барысында қызылшаны сирету, жинау,, бірлеу, тамыр жемістерін сақтау, көктемгі өскіндерін бірлеп, тұқымдық түйнектерін іріктеп алу, қайта іріктеу, отырғызу және зиянкестерден қорғау қант қызылшасын өсірудің негізгі жүйелік технологиясы болып табылады.
Қант қызылшасын өсіру және өндіру бойынша 60 пайызға жуық бөлігін Жамбыл облысы болғандықтан жыл өткен сайын қант қызылшасын өсіру технологиялары және де жұмысқа кеткен шығындардың санын азайту мақсатында көптеген жұмыстар жүргізілді. Соңғы жылдары қант қызылшасын өсіруде тәжірибелер нәтижесі көрсеткендей тамшылатып суғару әдісі жиі қолданылуда. 2019 жылы аграрлық ғылымды қаржыландыру көлемі 17,5 млрд теңгеге немесе жалпы өнімнің 0,4%-ына жетті. АӨК мемлекеттік бағдарламасында 2021 жылы 25 млрд теңгеге дейін немесе 0,5% дейін, ал 2030 жылға қарай саланың жалпы өніміндегі үлесін 1% дейін жеткізу көзделген.
Дипломдық жұмысты Жамбыл облысы, Байзақ ауданында орналасқан Ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттарын сынау жөніндегі Жамбыл облыстық инспектурасы-нда өткізген болатынмын. Бұл мекеменің мақсаты шет елден келген сорттарды және де мемелекетімізде шығып жатқан жаңа сорттарды егіп, өсіріп, өнімділігін тексеру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологияларымен танысу,биологиялық ерекшеліктерін және оңтайлы даму сатысын анықтау, жаңа технологиялардың пайдалы болуын анықтау.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
Ресурс үнемдеу технологиялары түрлерімен танысу
Технологияларды қолдану барысында экономикалық тиімідлігін есептеу
Әдебиетке шолу
Қант қызылшасының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Қант қызылшасы - ала бұталар тұқымдасына жататын Beta туысына жатады және қант қызылшасы тағаамдық және мал азықтық қызылша түрінде тараған.
Қант қызылшасы - екі жылдық шөптесін өсімдік. Тұқымы 4-50 жылылықта өне бастайды, қаулап көктеуі (3-4 күнде) +200температурада болады.Егілген жылы ол тамыржеміс пен жапырақтар түзеді, ал бірінші жылдың аяқ шенінде тамыр жемістері әбден үлкейіп толысады.
Қант қызылшасының тұқымын алу үшін, алғашқы жылғы құралған тамыржемістерді екінші жылғы көктемге дейін тиісті орындарда сақтайды.
Келесі жылы көктемде бұларды топыраққа қайтадан шаршы-ұялап отырғызады. Осыдан кейін тамыржемістерден жаңа жапырақтар мен гүлдері бар сабақтар өсіп, олар тұқым бере бастайды.
Бірінші жылы себілген тұқымнан жуандалған тамыр мен түбір тамырлы жапырақ дегелеңі дамиды. Тұқым себілгеннен кейін, бір аптадан соң егін көгі шығады, ал 8-10 күннен кейін, алғашқы қос жапырақ түзіледі. Алғашқы қос жапырақ пайда болған кезде өсімдікті сирету керек. Өйткені, тығыз көктеп шыққан өсімдіктер бірін- бірі қысып, жапырақтардың және сағақтардың ұзаруына, қызылшаның сарғаюына әкеліп соғады. Дер кезінде сиретілмеген қызылшадан келешекте мол өнім алуға болмайды. Бесінші қосарланған жапырақтар түзілгенше олар қос-қостан, ал одан кейін бір- бірден пайда болады. Жалпы қызылшаның өсіп даму кезеңінде 50-70, кейде 90-100 жапыраққа дейін пайда болады, олардың әрқайсысының тіршілігі 25-70 күнге дейін созылып отырады. Екінші жылы топыраққа көктемде отырғызылған тамырдан өсімдік дегелеңі және кейінірек тұқым беретін гүлді бүршіктер дамып шығады. Қызылшаның тамыр жүйесі 2,5 м тереңдікке және 1,0-1,2 м-ге дейін жан-жағына тарайды.
Қант қызылшасының жапырақтары сабақты, пішіні жүрек тәріздес, жиектері тегіс немесе ирек - ирек болып келеді.Жапырақ сабақ пен алақаннан тұрады. Қызылшаның жапырағында көптеген тыныстық саңылаулар болады. Тыныстық саңылаулар деп - пішіні жаңа туған ай тәріздес, екі клетканың арасындағы саңылауды айтамыз. Осы саңылаулар арқылы жапырақ күн сәулесінің ықпалымен ауадан көмір қышқыл газын алады. Жапырақ осы саңылаулар арқылы дем алады, суды буландырады және ауаға оттегіні бөліп шығарады.
Қант қызылшасынан мол өнім алуда жапырақтардың маңызы өте зор. Олар ауадан көмір қышқыл газын алып, тұңғыш рет қант құрайды.Тамыржемістің ірі де қантты болуы көбінесе жапырақтардың әрекетіне байланысты болады. Егер қызылшаның жапырақтары мезгілінен бұрын қурай бастаса, онда өнімнің түсімімен қатар сапасы да кеми бастайды.
Жапырақтардың көлемі мен тіршілік ету мерзімі әр түрлі болады. Өсіп- өнудің орта кезінде құралған жапырақтар, басқа мерзімде шыққан жапырақтарға қарағанда ұзағырақ тіршілік етеді.
Өсімдік жаздың бірінші жартысында көп жапырақ шығарады. Жапырақтың көлемі де шығу мерзіміне байланысты өзгеріп отырады, мысалы ерте шыққан жапырақтар алақандарының аумағы 20-30, ал кейінірек шыққандарынікі - 200-400 шаршы сантиметр шамасында болады.
Қант қызылшасының гүлдері қос жынысты, жел мен жәндіктердің әсерімен айқас тозаңданады. Қант қызылшасының гүлдері алабота гүлдері тәрізді бірнешеуі бірігіп тұрады, мұны шоқ гүл дейді. Бір шоқта 2- 6 гүлі болады. Әрбір гүлде бес аталық гүлі мен аналық гүлі болады.Аталық гүл жіңішке жіпшеден және тозаң қаптан тұрады. Ал аналықтың өзі бірнеше бөлшектерден құралған. Мұнда тозаң қонатын аналық ауыз мен жатын гүлі болады. Қызылша тұқымының пішіні мен құрылымы дәнді дақылдардан өзгеше. Мұның бірнеше дәндері бір-бірімен тұтасып, өсіп құралады, сондықтан қызылшаның тұқымын дән деп атамай, шоғырмақ деп атайды. Бір шоғырмақта екіден алтыға дейін тұқымша болады. Бұлар себілгеннен кейін әр шоғырмақтан бірнеше сабақшалар өсіп шығады. Кейін сабақшалар бір-бірімен шырмалып егісті сиретуді қиындатады.
Қант қызылшасы тамыржемісінің түсі - ак, жіпке толған ұршық тәріздес. Бұлар мал азығы қызылшасының тамыр жемісіндей емес, түгелдей топырак астында өседі. Тамыржемістің өзі ұзына бойға үш бөлшекке бөлінеді. Олар басы, мойыны және тамырдың нағыз өзі. Тамыржемістің басы деп ең жоғарғы жапырақтарды кескеннен кейін қалған ұшын атайды; ал мойынбас пен нағыз тамырдың аралығында болады, оған жапырақтар мен тамыршалар шықпайды. Ал негізгі тамыржемістің топырақтан қоректік заттар алатын мойын тамыршалары және екі жақ бетінде ойыкшалары болады.
Жақсы баптап күтілген қызылшаның тамыржемісі тәулігіне 80-100 грамм өседі. Өнімді жинау науқанында жеке тамыржемістердің салмағы 6-8, ал кейде 10 килограмға дейін болады.
Қант қызылшасының түсімі мен қанттылығының аз-көп болуы жергілікті жердің ауа райына, топырағына және қолданылған агротехникалық шараларға байланысты. Тамыржемістің қанты негізінен фотосинтез процесінің жүру қарқынына байланысты болады. Бұл процесс жақсы өту үшін қызылша дақылы күн сәулесімен (жарықпен), жылылықпен, ылғалмен үздіксіз қамтамасыз етілуі керек.
Қант қызылшасы - тұзға төзімді дақылдардың бірі, реакциясы рН 7-8 шамасындағы топырақтарда жақсы өседі. Қант қызылшасының сорттары мал азықтық қызылшаға қарағанда тұзға төзімдірек келеді.
Қант қызылшасы қиыршықты құнарлы қара және қоңыр, орташа сазды топырақта жақсы өседі. Құнарлығы төмен, аса тығыз, ауыр сазды топырақта жақсы өспейді.
Тамыржемістің құрылысы. Қант қызылшасының тамыр жемісі конус пішінді, екі тік бороздасы бар, олардан жіңішке тамыршалар өседі. Осы тамыршалар арқылы өсімдік топырақтан ылғал және қоректік заттар алып отырады. Тамыршалар топырақта 1,5-2,0 м тереңдікке дейін жайылып,жанында орналасқан тамыршалармен 2м[2] дейін жердің көлемін алып жатады.Қант қызылшасының тамыржемісінің көлденең қимасы 1-суретте келтірілген.
Сурет-1
Тамыржемістің массасы көптеген микроскоптық клеткалардан тұрады. Соның ішінде тамыржемістің алғашқы қорғаныс қабаты - эпидермис (1) клеткасы . Ол тығыз, құрғақ, клеткаға ылғал өткізбейді.2 - паренхим тканінің клеткасы, мұнда құрамында сахароза және суда еритін заттары бар қызылша шырыны негізінен жиналып, сақталады. 3- өткізуші тканьнің клеткалары арқылы ылғал және қоректік заттар жапыраққа, ал жапырақтан қант және басқа да заттар - тамыржеміске жіберіліп отырады.Қант қызылшасының тамыржемісінің көлденең қимасында тамыр-талшықтары сақина тәрізді орналасқан, олардың саны 10-12, одан да көп болып келеді. Сақина саны көп және тығыз орналасқан сайын, қызылшаның қанттылығы арта түседі. Центрге жақын кәрі тамыр-талшықты сақиналары орналасады, ал алыс жас сақиналары орналасады.
Қант қызылшасы - ылғал сүйгіш дақыл, транспирация коэффициенті 240-400, ал қызылшадан мол өнімді өсіп- өну кезеңінде 300 мм жауын- шашын түскенде алуға болады. Қызылшадан мол өнім алу үшін топырақтың ылғалды болуы шарт. Бір грамм құрғақ зат құрау үшін қызылшаға жергілікті жағдайларға байланысты (Н. И. Орловский мәліметтері бойынша) 240 - 300 г су керек.
Қант қызылшасы өсімдігіне күн ыстық болса, тәулігіне бір-екі литр, ал өсіп-жетілу дәуірінде 50 - 60 литр су керек. Тамыржеміс бір грамм салмақ құрауға 70 - 90, ал бір грамм қант құрастыруға 450 -- 550 текше сантиметр су пайдаланады. Сонымен қызылшаның гектарынан 400-450 центнердей өнім алу үшін оған 3000 -- 4000 текше метрдей су жұмсау қажет.
Қант қызылшасына су, әсіресе жаздың ыстық айларында (шілде, тамыз) көп қажет. Бұл кезде қызылшаның жапырақтары да, тамыр жемістері де тез өсіп жетіледі. Егердәл осы кезде ылғал жетіспесе, онда одан алынатын өнім азайып кетеді. Суармалы аудандарда қызылша егісін бұл кезде жиірек суарған дұрыс, ал оның тамыржемісін жерге еккенде топырақ ылғалын молайтудың жалпы комплексті шараларын қолдану кажет.
Қант қызылшасы -- екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы оның қоректік заттары бар тамыры мен жапырақ шоғы өседі. Осы жылғы өсу кезеңнің ұзақтығы 150-170 күн. Екінші жылы топыраққа отырғызылған қант қызылшасының жемісінен гүл шашатын сабақ және тұқым пайда болады. Екінші жылғы өсу кезеңнің ұзақтығы 100-125 күнге тең.
Кейде қант қызылшасы бірінші жылдың өзінде гүлденуі мүмкін, онда мұны сояуланып кету деп атайды. Мұның өзі көктемнің салқын, күннің ұзаруына байланысты болады.Керісінше, қант қызылшасы екінші жылы гүлденбей, тек жапырақ жайып қана қойса, онда оны қасарысу деп атайды. Бұл жағдай тұқымға арналған түбірдің жылы жерде сақталуынан оның тыныс алуы күшейіп кеткендіктен де болады.
Қант қызылшасы тұқым жарнағы жер бетіне шығатын өсімдік. Олар зақымданса алынатын өнімнің мөлшері кемиді.
Қант қызылшасы - жылу сүйгіш өсімдік. Оның топыраққа себілген тұқымы 2-5°С жылылықта бөртіп, өне бастайды, алайда көктеп шығуы үшін оған ең қолайлы темдература 14-16° шамасында жылылық керек. Өсу кезеңінде жақсы дамуы үшін қолайлы температура 20°С болады.
Қант қызылшасының көктеп шыққан жас өркені -- 4-5°С суықтыққа шыдайды, ал суықтық 6-7°С градусқа төмендесе, үсікке шалдығады.Күзде температура 2-4°С болғанда қант қызылшасы өсуін мүлде тоқтатады.
Бірінші күннен бастап-ақ қант қызылшасы суды қажет ете бастайды. Дәнінің бөртіп өнуі үшін оның салмағьның 150-170 процентіндей су қажет. Қант қызылшасы суды тиімді жұмсайтын өсімдіктер қатарына жатады. Оның транспирациялық коэффициенті 240-400-ге тең. Активті температурасы 2200-2400°С.Суды ең көп қажет ететін мерзімі -- оның күшті өсетін уақыты, бұл шілде, тамыз айларына сәйкес келеді.
Қант қызылшасы өсу жағдайына өте жоғары талап қояды. Қант қызылшасы тамырында жиналатын қанттың мөлшері жарық қарқынына тікелей байланысты болуынан, жауын шашынды бұлыңғыр ауа райында тамыржеміс өнімділігі мен оның қанттылығы төмен болады.
Қант қызылшасы ұзақ күннің өсімдігі. Күн жарығының ұзақтығы мен қарқыны қызылшаның өсіп-жетілуіне, сондай-ақ қант, көмірсулар түзуіне көп әсер етеді. Жарық жақсы түскен сайын, көмірсулардың синтезделу үрдісі жақсы өтеді. Жарықтың жетіспеуінен қант қызылшасының өнімі мен қанттылығы күрт төмендейді.
Органикалық заттарға бай,құрылымы оңды қара топырақтарда ол жақсы өседі. Сонымен қатар, қант қызылшасы Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы сұр топырағында да тәуір өседі. Оған топырақ ортасының қышқылдау немесе бейтарап болғаны дұрыс (РН-6,5-7,5 тең болуы керек).
Республикада қант қызылшасы негізінен Алматы және Жамбыл облыстарында кәдімгі сұр топырақты жерлерде өсіріледі. Елімізде оның 28 сорты өсіруге рұқсат етілген және кең тарағандары - Ялтушковская односемянная, Ялтушковская односемянная 30, Рекорд, Ризор, Роксанг, Амели, Венера, Георгина, Ленора және будандардан ЦКАЗМС-44, КазМС-19, КазСИБ-14 ж.б
Қант қызылшасының (бірінші жылғы) интенсивті өсіру технологиясы
Қант қызылшасы тәтті түбірінің өнімділігін және сапасын жоғарылатуда арнайы ауыспалы егісте дақылдың аурулары мен зиянкестерімен тиімді күресуге мүмкіндік туады. Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институты қызылша өсіретін аудандарға 7-8 танапты (жоңышқа қызылшалы) арнайы ауыспалы егіс кескіндерін ұсынған болатын.
Қазіргі жағдайда фермерлік шаруашылықтарға арналып, екі үш танапты ауыспалы егістер енгізілуде (Байоразов А., 2006). Мұндай қысқа ротациялы ауыспалы егісте қант қызылшасына жақсы алғы дақыл ретінде майбұршақ, картоп және мақсары ұсынылады.
Әрине,қант қызылшасынан жоғары өнім алу үшін оны арамшөптерден таза, ылғал мен қоректік заттар жеткілікті танаптарға орналастыру керек.
Қант қызылшасы топырақтан көп мөлшерде қоректік заттар пайдаланатындықтан және оның тамырында көптеген зиянды ұсақ ағзалар орналасуынан қайталама егісті нашар көтереді. Қайта егісте қант қызылшасы зиянкестер мен аурулардан көп зардап шегеді, әсіресе тозған жерлерде.
Қант қызылшасын бәрінен бұрын жақсы өңделген, тыңайтылған ерте екпе сүрі жерден кейін орналастырған дұрыс. Егер күздіктер таза сүрі жерге себілген болса, онда ол танапты бірінші кезекте қант қызылшасына пайдалану қажет.
Ылғал жеткілікті аймақтарда қант қызылшасына, әдетте таза сүрі жерден кейін себілген күздіктер жақсы алғы дақыл болады. Бұршақ дақылдарынан кейін себілсе де қант қызылшасы жақсы өнім береді.
Суармалы жерлерде қант қызылшасының тамаша алғы дақылы жоңышқадан және сүрлемдік жүгеріден кейін себілген күздіктер болып есептелінеді. Бұл жерлерде сүрлемдік жүгері, картоп және көкөніс дақылдары да жаман алғы дақыл болмайды.
Қант қызылшасынан кейін жаздық дәнді және бұршақты дақылдар жақсы өнім береді.
Топырақ өңдеу жүйесі. Қант қызылша танабы тереңге жыртылу тиіс, өйткені өсімдік қуатты тамыр жүйесін қалыптастыруы және микробиологиялық үрдістердің белсенді жүруі, ылғал мен қоректік заттар қорының жиналуы топырақты өңдеуге тікелей байланысты.
Қант қызылшасы танабының топырағын өңдеу - негізгі (сүдігер) және тұқым себер алды өңдеулерден тұрады. Сүдігер жырту алғы дақылдар мен топырақ климат жағдайларына байланысты негізінен танапты арамшөптерден тазартуға және топырақта ылғал мен қоректік заттар жинауға бағытталуы тиіс.
Топырақты негізгі өңдеу - аңызды сыдыра жыртқыштармен өңдеу және тереңге сүдігер жыртудан тұрады. Аңызды мүмкіндігінше ерте сыдыра жыртқыштармен өңдеу үшін қант қызылшасын себуге арналған танаптағы сабандарды жиналған астықтармен бірге алып кету керек.
Сыдыра өңдеуді 10-12 см тереңдікке дискілі немесе түренді сыдыра жыртқыштармен, сүдігер жыртуды - мүмкіндігінше ерте, 30-32 см тереңдікке шолақ түренді соқамен атқарады. Ерте жырту топырақта ылғал мен қоректік заттардың мол жиналуына септігін тигізеді, құрғақ ауа райында топырақты соқамен жырту тығыздаумен бірге (шығыршықты таптауышпен бір агрегатта) атқарылады. Ол ылғалдың жақсы сақталуы мен арамшөптердің өсіп шығуына жағдай жасайды.
Жинаудан кейін жылы ауа райы ұзақ болатын жағдайда жақсартылған топырақты жартылай сүрілеп өңдеу жүйесін пайдалануға болады. Күздік бидайды жинағаннан кейін, дискілі сыдыра жыртқыштармен топырақты 7-8 см тереңдікке өңдейді, 10-12 күннен кейін түренді сыдыра жыртқыштармен 14-16 см тереңдікке екінші рет өңдейді, немесе 18-20 см тереңдікке топырақтың жағдайына байланысты тісті тырма немесе шығыршықты таптауыштарды бір агрегатта пайдаланып, соқамен қайта таяз жырту жүргізіледі. Сонан соң арамшөптердің шығуына қарай топырақты тырмалайды немесе қопсытады. Терең жыртуды (30-32 см ) қыркүйек айында жүргізеді.
Мұндай топырақты өңдеу жүйесі арамшөптермен тиімді күресуді және топырақта көп ылғал мен қоректік заттардың жинақталуын қамтамасыз етеді.
Суармалы жерлерде алғы дақылдар өнімін жинағаннан кейін танаптарға жеңіл түрде тегістеу жүргізеді, сонан соң гектарына 1000-1200 м3 мөлшерде жырту алдында суарады.
Егер қант қызылшасын дәнді дақылдардан кейін себетін болса, оларды жинағаннан кейін артынша суару жүргізіледі. Аңызды 7-10 см, содан соң 12-14 см тереңдікке сыдыра жыртып тыңайтқыштарды топыраққа сіңіреді. Сүдігерді 28-30 см тереңдікке жыртады.
Тұқымды себу алдындағы өңдеу - сүйреткісі бар тісті тырмамен (екі
ізбен) тырмалау және 5-6 см тереңдікке себу алдындағы қопсыту мен тырмалаудан тұрады. Арамшөптермен ластанған топырақтарда екі қопсыту тырмалаумен бірге қолданылады: біріншісі - 7-8 немесе 9-10 см тереңдікке,
екіншісі - себу алдындағы тұқым себу тереңдігіне тығыздаумен бірге жүргізіледі. Топырақты себу алдындағы дайындауда гектарына 4 кг мөлшерінде эптам гербициді қолданылады.
Тыңайтқыштар жүйесі. Қант қызылшасы егісіне тыңайтқыштар қолданудың негізі, өсімдікке қажетті қоректік заттардың басым бөлігі оның өсіп дамуының қарқынды кезеңінде берілуі қажет. Сондықтан қант қызылшасы танаптарында органикалық және минералдық тыңайтқыштарды күзде сүдігерді тартарда беру, ал минералдық тыңайтқыштардың қалған бөлігін тұқыммен бірге және үстеме қоректендіру.
Қант қызылшасы топырақтан қоректік заттарды басқа дақылдарға қарағанда көп пайдаланады, сондықтан оның егісін өте құнарлы топырақтарға орналастырады. 300ц тамыржеміс өніміне қызылша дақылы топырақтан гектарына 150-200 кг азот, 45-80 - фосфор, 180-240 кг калий сіңіреді, демек бұл дақыл көп тыңайтқыш бергенді қажет етеді. Тыңайтқыштарды бірнеше мерзімде қолданады: негізгі өңдеуде, тұқым себуде және өсіп даму кезеңінде - үстеп қоректендіруде. Негізгі өңдеуде органикалық және минералдық тыңайтқыштар пайдаланылады. Органикалық тыңайтқыштарды алғы дақылдар немесе жергілікті жердің жағдайына қарай, қант қызылшасына арнап күзде (гектарына 10-30т көң) береді. Минералдық тыңайтқыштарды топырақ климат жағдайларына байланысты гектарына: азот 40-90кг, фосфорды - 30-90, ал калийді 45-100 кг шамасында береді.
Әрине, тыңайтқыштар түрлері мен мөлшері топырақ картограммасына сәйкес бағдарламаланған өнімге есептеліп енгізіледі. Тыңайтқыштардың қант қызылшасына қатарға берудегі қажет мөлшері: азот пен калий - 10-15 кг, ал фосфор 15-20 кг. Топырағы сортаң жерлерге тек қана азот пен фосфор тыңайтқыштарын берген тиімді.
Тыңайтқыштармен үстеп қоректендіруді бірнеше рет жүргізеді, үстеп қоректендіру қатарарлықтарды өңдеумен бірге беріледі. Өсімдіктерді сиретуден кейін бірінші үстеп қоректендіруде 1гектарға 10-15 кг азот, 15-30 кг фосфор және 15-20 кг калий қолданады. Екінші және үшіншіде - 15-25 кг фосфор мен 20-30 кг калий, ал азотты аз мөлшерде (7-10 кг) пайдаланады. Қант қызылшасын үстеп қоректендіруде минералдық тыңайтқыштармен бірге микроэлементтері де (бор, мырыш, марганец) енгізіледі.Суармалы жерлерде үстеп қоректендіруді суарудың алдында жүргізеді.
Тұқымды себуге дайындау және себу. Егістік материалы ретінде қант қызылшасының өңірде себуге рұқсат етілген сорттары мен будандары пайдаланылады. Олар өздерінің егістік сапа көрсеткіштері бойынша стандарт талаптарына сәйкес болу керек.
Қант қызылшасы тұқымын егіске қант зауытында даярлайды, онда оларды іріктейді және фракцияларға - 3,5-4,5 мм және 4,5-5,5 мм - бөледі.
Тұқымның сусып түсуін жоғарылату үшін оны жылтырлатады, яғни жеміс серігінен айырады.
Тұқымды дражирлеу - сыртына арнайы дражирлегіш массасы бар қабықша жапсыру. Тұқымды дражирлеуге көң, минералды және бактериалды тыңайтқыштар, микроэлементтер қоспалары пайдаланылады.
Қант зауытында тұқымдық материалды ТМТД 80% препаратымен мөлшері 4-6 лт дәрілейді.Қант қызылшасының себетін тұқымының өнгіштігі мен өну энергиясын арттыру үшін оны жылы ауамен өңдейді. Жылумен өңдеу қызылшаның өнімі мен қанттылығын және тамыр жегісі ауруына төзімділігін де арттырады.
Қант қызылшасының өнімділігіне оңтайлы себу мерзімінің үлкен әсері бар. Себуді кешеуілдетуге болмайды, себебі тұқымның өнуі нашарлайды, әсіресе құрғақшылық жылдары. Одан басқа , кеш себуден өсіп-жетілу кезеңі қысқарып өнім төмендеп кетеді.Қант қызылшасы тұқымын себуді ерте дәнді дақылдарды сепкеннен 5-6 күннен кейін, топырақтың 10 см тереңдігінде температура 5-6°C жылынғанда бастай беруге болады.
Тұқым себу тереңдігі ауа райы мен топырақтың механикалық құрамына байланысты өзгереді. Көбінесе тұқымды 3-4 см тереңдікке сіңіреді. Жеңіл топырақ пен құрғақшылықты жағдайда себу 5-6 см-ге дейін тереңдетіледі.
Себу тәсілі - кең қатарлы (қатараралықтары 45 см). Суармалы жерлерде қатараралықтар 60-70 см. Көптұқымды қант қызылшасы сорттарын себу мөлшері 1 гектарға - 30-32 кг, ал бірөскінді сорттарда -10-12 кг.
Қант қызылшасын арнайы ССТ-12А, ССТ-12Б және ССТ-8А сепкіштерінің бірімен себеді.
Қант қызылшасы себілетін танап арамшөптермен қатты ластанған жағдайда қатардағы 1 ұзындық метрге (п.м.) - 35-38 дана тұқым себіледі немесе 10-12 кгга ал арамшөптері аз, егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде 23-25 дана тұқым жеткілікті, ондай жағдайда қатардың 1 ұзындық метрінде 12-14 өскін қамтамасыз етіледі.
Егістікті күтіп-баптау. Қант қызылшасының топырағы борпас және арамшөптерден таза болуы керек. Тұқымды сепкеннен кейін 3-4 күннен кейін арамшөптер және топырақ қабыршақтарымен күресу үшін жеңіл тырмаға шынжырлы сүйретпені тіркеп көк шыққанға дейінгі тырмалауды жүргізеді. Шынжырлы сүйретпе тырмалағандағы пайда болған жалдарды тегістеп өтеді. Топырақ қабыршағын бұзуға ротациялық шабықтауыш қолданады.
Қызылшаның көгі пайда болғаннан кейін қатараралықтар топырағын қопсыту, арамшөптерді жою үшін (4-5 см) өңдеу - шабықтау жүргізеді. Нағыз жапырақтың бірінші жұбы пайда болғанда өскіндер қатарына көлденең бағытта қопсытқыш салып оларды сиретеді. Қопсытқыштың табан пышақтары қатарды (20-23 см ені) қиып өтіп, ұзындығы 23-25 см болып келетін жеке шоқтар қалдырады. Бірнеше күннен кейін шоқтарды қайта тек-серіп, қате қалдырылған және жаңадан пайда болған өсімдіктер мен арамшөптерді жұлып тастайды. Сөйтіп 1 метр қатарда 5-6 өсімдіктен қалдырады. Жинау қарсаңында қант қызылшасы егістігінің жиілігі әр гектарға 90-100 мың дана болғаны дұрыс.
Еліміздің қант қызылшасын өндіретін негізгі аймақтарында үлкен алқаптарға арнап еңбек шығынын азайтатын өсіру мен жинаудың жаңа технологиясын қолдануда. Жаңа технологияның ерекшелігі арнайы тұқым сепкішпен бірөскінді, іріктелген, өнгіштігі жоғары тұқымды нүктелеп себу. Сонымен қатар өсімдіктерді сирету толық механизмнің көмегімен атқарылады. Бірөскінді сорттарды нүктелеп сепкенде тұқым қатарға бірдей арақашықтықта себіледі. (1м қатарға 25-35 тұқымнан). Себумен бірге тыңайтқыш беріліп, топырақ тығыздалады.
Толық қосқұлақ кезеңінде нағыз жапырақтырдың екінші жұбы томпайып біліне бастағанда өскіндерді сирету мақсатында қатарға көлденең торлы тырмамен немесе қатарды бойлай УСМП - 5,4К өскін сиреткішін қолданып жаппай қопсытады, бұл жағдайда қолмен сирету болмайды, ал арамшөптерді отау аракідік жасалынады.
Бірінші сиретуде - қатардың 1м ұзындығына 7-8 өсімдік қалдырылады. Қажет жағдайда 4-5 күн өткеннен кейін осы агрегаттармен қатарға 45° бұрышпен екінші тырмалауды жүргізеді, сонан соң қатардағы өсімдіктердің орналасуын бір тексеріп, арамшөптердің қалғанын қолмен жұлып тастайды.
Қант қызылшасының өсіп-жетілу кезеңдерінде қатараралықтарды 3-4 рет қопсытып, үстеп қоректендіреді және биік арамшөптерді бір екі рет отайды. Қызылша жинайтын комбайндардың жұмысын жақсарту мақсатында жинау алдында қатараралықтарды қопсытуға болады.
Қант қызылшасын суармалы жерлерде өсіргенде сиретуден кейін үстеп қоректендірумен бірге суаратын арықша тартып барып суарады. Оны өсіп-жетілу кезеңінде 6-7 рет суарып, артынша қопсыту жүргізеді, әр суару мөлшері - 700-900 м3га.
Қызылша егісінде кездесетін арамшөп түрлері және олармен күрес жолдары. Бұл дақыл арамшөптерге өте сезімтал. Егер дақылдың себу жері 1 шаршыға тен болса және ол жерде 4-5 арамшөптен болса, бұл егіннің 4-5 т га жоғалуына әкелуі мүмкін, ал күшті арамшөп дақылдардың толық жойылуына әкелуі мүмкін. Арамшөптердің негізгі түрлері: жалпы алғанда, арамшөптердің шамамен 29 түрі бар, көбінесе Asteraceae тұқымдасының арамшөптері, атап айтқанда астра тұқымдасы. Барлық арамшөптер паразиттік емес. Өз кезегінде арамшөптерді кіші түрлерге, жылдық және көпжылдыққа бөлуге болады.
Жалпы 14 түрін атауға болады. Атап айтқанда Cirsium arvensis, ақ дәке, шынжыр табаны, жабайы сұлы және егу ошаған. Арамшөптер мамыр айында, жылыну болған кезде белсенді болады.
Арамшөптермен күресу әдістері. Бұрын біз арамшөптермен күресу үшін кәдімгі ескі әдістерді қолданатынбыз. Бұл бақ үшін жақсы, бірақ үлкен егіс алқаптары үшін бұл әдіс өзектілігін жоғалтпаса да, ескірген. Бүгінгі таңда олар бірінші кезекте агротехникалық әдістерді қолданады, ал кейбір жағдайларда өсімдіктерді химиялық қорғау құралдарын қолданады.
Күрестің агротехникалық әдістерін профилактикалық және деструктивті деп бөлуге болады. Алдын алу шаралары: дақылдарды ауыспалы егіске ауыстыру, шекаралардағы арамшөптерді жою, тұқымдарды тазарту. Күздік және алдын ала өңделетін дақылдардан тұратын дұрыс өңдеуді жатқызуға болады.
Алайда, қант қызылшасы дақылдарындағы арамшөптердің жолын кесу және жою, кейбір химиялық емес әдістермен мүмкін емес және олардың тиімділігі көбіне жақсылықты қажет ететіндігін атап өткен жөн. Тіпті терең жырту кезінде көпжылдық арамшөптердің қуатты тамыр жүйесі әрдайым жойылмайды. Өсімдіктер қатарындағы арамшөптерді жою үшін машиналарды пайдалану мүмкін емес, сондықтан олар көп уақытты қажет ететін қолмен арамшөптерді жұлуға жүгінеді.
Сондықтан өсу сәтті тоқтатылып, гербицидтердің, химиялық қорғаудың әсерінен қант қызылшасының арамшөптері жойылады. Әдетте, гербицидтер топыраққа бірнеше сатыда енгізіледі. Бірінші рет күздік өңдеуде, екіншісінде, егіс алдында немесе егіс кезінде, үшіншісі - өсімдіктер пайда болғанға дейін және тұрақты өсімдіктерде.
Тәжірибе көрсеткендей, гербицидтерді негізделген қолданумен егін жинау едәуір артады және өндіріс құны, керісінше, төмендейді. Гербицидтерді пайдалану кезінде олардың нормаларын, мерзімдерін, әдістерін, сондай-ақ максималды экономикалық және техникалық тиімділікті анықтайтын және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін
басқа шарттарды қатаң сақтау қажет. Айта кету керек, әр түрлі аймақтар үшін арамшөптердің түрлерін, егістіктердің арамшөптілік дәрежесін, сондай-ақ дақылдың арамшөптерді басуға биологиялық қабілеті болатын деңгейді ескеретін белгілі бір ережелер бар.
Қызылша егісінде кездесетін зиянкестертердің түрлері. Қызыл-шаның жапырақ бітесі-Aphis fabae Scop. Тең қанаттылар отрядының (Homoptera) бітелер тұқымдасына (Aphididae) жатады. Қызылша өсірілетін аймақтардың барлығында таралған.Қанатсыз партеногенетикалық аналық бітенің ұзындығы 1,8-2,5 мм, сопақша денелі, түсі жасылдау-қоңыр реңді қара, шырын түтікшелері құйрықшасынан 2 есе ұзын, мұртшалары мен аяқтары ақшыл-сары, түтікшелері, құйрықшасы және табандары қара-қоңыр тұмсығы ортаңғы аяқтарының жамбас буынына дейін жетеді. Қанатты партеногенестикалық аналық бітенің ұзындығы 1,4-2 мм, басы және кеудесі қара, жылтыр, құрсағы жасылдау қара, ересек бітенің ұзындығы 2-2,5 мм, қанаттары жақсы жетілген, құрсағы жіңішкелеу. Жұмыртқасының пішіні сопақша, ұзындығы 0,5-0,6 мм, алғашында сарғыш-жасыл, кейіннен жылтыр қара түске көшеді. Бітелер сорып, зақымдаған жапырақтардың пішіні өзгереді, яғни тыртысып, ширатылып одан соң қурап қалады. Бітелердің бұл түрі әсіресе тұқымдық қызылшаға қатты зиян келтіреді. Жапырақтармен қоса негізгі және жанама өркендерін зақымдайды. Нәтижесінде өсімдіктің өсуі кешеуілдейді өркендері бұралып өсіп, тұқымның сапасы нашарлайды. Сонымен қатар бітелер өсімдіктің вирус ауруларының кейбір түрлерін таратушы болып есептеледі.
Күресу шаралары. Ауыспалы егісті қатаң сақтау және минералды тыңайтқыштарды енгізу керек. Тұқымды отырғызғаннан кейін жаңбырлатып суару зиянкестердің санын төмендетуге мүмкіндік береді. Арамшөптерді жою және гүлдейтін өсімдіктерді себу энтомофагтарды тартуға жағдай туғызады. 3 жұп нағыз жапырақ кезеңінде 10 жерде 10 өсімдікті қарап, өсімдіктерде жәндіктер қоныстануы 20-30 пайыздан асып кетсе, инсектицидтерді пайдаланған дұрыс.
Қызылша бүргелері. Қатты қанаттылар (Coieoptera) отрядының жапырақ жемірлері (Chrysomelidae) тұқымдасына жатады. Қызылшаға негізінен мына төмендегі үш түрі зиян келтіреді. Кәдімгі бүрге немесе қарақұмық бүргесі (Chaetocnema concinna Mars). Қазақстанда тегіс таралған.
Оңтүстік қызылша бүргесі (Ch.breviuscula Fald.) бұл да тегіс таралған. Батыс қызылша бүргесі (Ch.tibialis lilig.) Орталық, Солтүстік-шығыс және Оңтүстік-шығыста кездеседі. Денесінің ұзындығы 1,3-2,3 мм жасылдау немесе қызғылт-қола тәрізді құлпырған қара түсті ұсақ қоңыздар. Мұртшалары 11 бунақтан тұрады, артқы аяқтары секіргіш, артқы және ортаңғы сирақтарының жоғарғы ұшында ішінде қалшықтары бар терең шұңқыр болады. Жұмыртқаларының пішіні сопақша, түсті ақшыл-сары, ұзындығы 0,6-0,7 мм. Дернәсілінің түсі ақ, ұзындығы 1,5-2,2 мм, кеуде бөлімінде 3 жұп аяғы, ал құрсағының соңғы
бунағында жоғары қарай қайрылған 2 тікенек бар. Бұл тікенектердің және дернәсілдің басы мен аяқтарының түсі қара-қоңыр болады. Қызылша бүргелерінің бұл 3 түрі биологиясы және зияндылығы жағынан бір-біріне өте ұқсас. Қоңыздар қысқа шөптесін өсімдіктер өсетін тың және тыңайған аудандарда арық және көл жағаларында, сонымен қатар қызылша егістігінің аңызындағы өсімдік қалдықтарының астында, кейде жердің үстіңгі бетіндегі топырақ арасында қыстайды. Олардың қысқы мекендерінен шығуы ерте көктемде қар кете салысымен-ақ (ауаның жылылығы 3-40С болғанда) басталады.Қыста шыққан қоңыздар алғашында алабота және қарамық тұқымдастарына жататын жабайы өсетін өсімдіктер мен қоректенеді де, кейіннен қызылшаның көгі шығысы мен соған көшеді. Олар 3-5 күн ішінде жаппай бірден ұшып келеді.Қоңыздар жұмыртқалауға сәуір айының аяғы мен мамыр айының басында кіріседі. Аналық қоңыздар жұмыртқаларын жердің үстіңгі бетіндегі бос топырақтың арасына салады. Бүргелердің дернәсілдері әртүрлі өсімдіктердің майда жапырақшаларымен қоректеніп, қызылшаға айтарлықтай зиян келтірмейді. Олар топырақтың ылғалдылығына байланысты 20-25 см тереңдікте қуыршақтанады. Жаңа генерацияның жас қоңыздары маусымының аяғы мен шілденің бас кезінде шығады. Қызылшаға негізінен қыстап шыққан қоңыздар зиян келтіреді. Олар қызылшаның жас өскінімен және тұқымжарнақтарымен қоректенеді. Зақымданған жапырақтардың бетінде алғашында жартылай мөлдір түсті дақтар, кейіннен тесіктер пайда болады. Ондай жапырақтар сарғайып қурай бастайды. Осының нәтижесінде өсімдіктің дамуы кешеуілдейді. Ал өсімдіктің орталық өсу нүктесі зақымданса, онда ол біржола өсуін тоқтатып өледі.
Қазақстанда қызылшаға бүрге қоңыздардың бұл үш түрінен басқа тамыржеміс бүргесі (Psylloides gupreata Duft) зиян келтіреді. Бұл түрдің дернәсілдері қызылшаның тамыржемісін кеміріп жейді және оның ішіне еніп бүлдіреді.Лихачев қоңызы-Bulaea lichatschovi Humm. Қаттықанаттылар (Сoleoptera) отрядының кокцинеллид (Сoccinelidae) тұқымдасына жатады. Бұл тұқымдасқа жататын қоңыздарды қазақша ел қайда көшеді деп те атайды. Қазақстанның оңтүстік-шыңыс аудандарында таралған. Денесі дөңгеленіп, шар тәрізді болып келген кішірек қоңыз. Ұзындығы 3,5-5мм. Үстіңгі қанаттарының негізгі түсі қызғылт және әрқайсысының үстінде саны 9 дейін жететін қара түсті дақтар болады. Денесінің бас бөлігі, алдыңғы арқасы және көкірегінің бүйір жақтары сары түсті, сонымен қатар басында екі, ал алдынғы арқасында 6-7 қара нүктелер орналасқан. Мұртшалары мен аяқтары қызғылт-сары түсті келеді. Жұмыртқасы ақшыл-сары, пішіні ұршық тәрізді, ұзындығы 1 мм. Жетілген дернәсілдерінің түсі сарғылттау, сұр, ұзындығы 8-9 мм, қуыршағы сары, ұзындығы 4-5 мм, денесінде бойлай орналасқан 3 қара жолақ бар, олардың арқа жағындағысы жалпақ, ал бүйір жақтарындағы екеуі жіңішке болады. Қоңыздар қызылша егістігіндегі көбінесе оның айналасындағы жыртылмаған жерлерде және орман алқаптарында өсімдік қалдықтарының астында қыстайды.
Қысқа ұйқыдан олар ерте көктемде-наурыздың аяғында не сәуірдің бас кезінде оянып, алғашында алабота тұқымдасына жататын арамшөптердің көктерімен қоректенеді де, кейіннен қызылша егісіне көшеді. Олар қызылшаның жас жапырақтарын кеміріп жеп едәуір зиян келтіреді. Зақымданған өсімдіктердің жапырақтарында ұсақ тесіктер пайда болады. Қатты зақымданған өсімдіктердің жапырақтары бүрісіп қурап қалады. Тұқымдық қызылша егісінде қоңыздар өсімдіктердің генеративті мүшелерімен қоректенеді. Нәтижесінде тұқымдық қызылшаның өнімі төмендейді.
Күресу шаралары жүйесі: агротехникалық шаралар. Ауыспалы егісті енгізу және оны меңгеру. Қызылша егісін 2 жыл қатарымен бір ауданда орналастырмау. Қызылшаның фабрикалық егісін оның тұқымдық басқа егістерінен қашықтау жерге орналастыру. Өнімді жинап алғаннан кейін егістік жерді ұқыпты түрде өсімдік қалдықтарынан аршып, терең етіп қыртысты аудара сүрдігер жырту. Егістік танаптары дұрыс жоспарлап, топырағын тегістеу, жоғары сапалы аудандастырылған сорттардың тұқымын үйлесімді мерзімінде себу. Қызылша көктеп шыққан соң егісті тырмалап топырағын қопсыту. Егіндегі, оның төңірегіндегі жол және арық жағаларындағы арам шөптермен жүйелі түрде күресу және т .б .
Химиялық шаралар. Тұқымды себу алдында немесе оны себу кезінде сымқұрттар мен жалған сымқұрттардың 1 шаршы метр жерге келетін саны 5-7, зауза қоңыздарының дернәсілдерң 2 данадан асқан жағдайларында топырақты препаратармен өңдеу. Бұл шараны қызылшаның тыңайтқыштарымен бірінші қоректендірілуімен үлестіруге болады. Мұндай жағдайда препарат тыңайтқыштарымен бірге қолданылады, бұл шара қызылшаның тамыр бітесіне, бізтұмсықтыларға және бүрге қоңыздарға да қарсы бағытталады. Қызылшаның қос құлақ фазасында бізтұмсықтылардың 1 шаршы метр жерге келетін саны 1 қоңыздан асқан жағдайда Тізімдегі.... Күрес шарасы тек бүргелерге ғана қарсы жүргізілетін жағдайда инсектицидтермен Көрсетілген нормасын 30 пайызға кеміту керек.
Тамыржемісті жинау. Қант қызылшасының тамыржемісінің техникалық пісуі басталғанда жинай бастайды, ол кезде тамыржеміс клетка нәрі ағарып, қызылша қатарлары ашылады, жапырақтар түссізденеді. Төменгі жапырақтар сарғаяды. Тамыржемістің өсуі баяулайды және қанттылығы азаяды.
Республиканың оңтүстік шығысында қант қызылшасын жинауды қыркүйек айының бірінші онкүндігінде бастайды.
Қант қызылшасы тамыржемісін жинауда лекті және танап шетіне үйіп жинау тәсілдерін қолданады. Осы тәсілдер көмегімен жинау операцияларын толықтай немесе жартылай механикаландыруға болады. Лекті әдіс - ең прогрессивті тәсіл, онда қол күшімен істелетін жұмыстарды және шығындарды азайтуға мүмкіндік жасалады(сурет-2). Қант қызылша тамыржемісін лекті әдіспен жинағанда комбайнмен қазылған тамыр жеміс іле машина қорабына салынып бірден зауытқа жөнелтіледі, ал үйіп жинау тәсілімен жиналған тамыр жеміс пен танап жанында жасалынған уақытша қырманға төгіліп, содан соң мүмкіндігіне қарай зауытқа тасымалданады.
Сурет-2. Лекті әдіс
Аймақтың ауа райы, топырақ ерекшелігі
Практика өткізілген жерге қысқаша сипаттама
Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстік-шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Бегислам Диар Абдығалиұлы
Жұмыс тақырыбы: "Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы"
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080100- Агрономия
Алматы 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Агробиология факультеті
Агрономия кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
" Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы "
Беттер саны ____________ Сызбалар мен көрнекі материалдар саны_______ Қосымшалар_____ ______
Орындаған: Бегислам Диар
2021 ж. ____________________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ профессор Кененбаев С.Б. (қолы)
Жетекшісі _________________ қауым. профессор Жоламанов Қ.К. (қолы)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_______________________ _________________ __________________ (тарау) (қо лы) (аты-жөні)
_______________________ _________________ __________________ (тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _____________ Баядилова Г.О.
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _____________ Уразалиев К.Р. (қолы) (аты-жөні)
Алматы 2021
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Агробиология факультеті
Мамандығы Агрономия
Агрономия кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Бегислам Диар Абдығалиұлы
Жұмыс тақырыбы: " Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы "
Университет бойынша 2021 ж ___ ______№ ___ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі: 2021 ж ___ ____________________
Жұмыстың бастапқы деректері:
" Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологиясы"Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
1. ___________________________________ _________________________
2. ___________________________________ _________________________
3. ___________________________________ _________________________
4. ___________________________________ _________________________
5. ___________________________________ _________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
Ұсынылған әдебиеттер тізімі:
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ _________________________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі, профессор ______________ Кененбаев С.Б. (қолы)
Жұмыс жетекшісі, қауым. профессор ______________Жоламанов Қ.К. (қолы)
Тапсырманы орындауға, студент ___________ Бегислам Д.
қабылдадым (қолы)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Кафедра меңгерушісі, профессор ______________ Кененбаев С.Б. (қолы)
Жұмыс жетекшісі, қауым. профессор ______________Жоламанов Қ.К. (қолы)
Тапсырманы орындауға, студент ___________ Бегислам Д.
қабылдадым (қолы)
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алған 30 жылдың ішінде оның бүкіл халық шаруашылығы салаларында талай-талай өзгерістер болды, соның ішінде ауыл шаруашылығында түбегейлі қайта құру жүргізілді.
Біріншіден, бұрынғы ірі шаруашылықтар, яғни кеңшарлар мен ұжымшарлардың орындарына көптеген жекеменшік және әр түрлі шаруа қожалықтары құрылды;
Екінші жағынан,жер ұзақ уақыт жалға берілді;
Үшіншіден,бұрынғы өкімет қарамағындағы жерлердің көпшілігі жеке меншікке сатылып, жаңа жер иелері пайда болды;
Төртіншіден, ауыл шаруашылық өндірісіне жаңа техникалар мен машиналар пайда болды. Олар кешенді агрегаттар болғандықтан бір жүргенде бірнеше операцияларды жүзеге асырады.
Қазақстанның ең байлығы жер,оның құнарлығы,бірақ кейінгі жылдары оның құнарлығы әртүрлі себептермен төмендеп кетті. Оны бұрынғы деңгейіне жеткізу бүгінгі басты өзекті мәселе. Әрине, оны жоғарлатудың әр түрлі тәсілдері бар. Солардың ең бастысы ауыл шаруашылық өндірісіне шаруашылық дақылдарының өсірудің инновациялық технологияларын қолданып, топырақтың құнарлығын жоғарлату арқылы, республиканың басты әрі бағалы дақылы бидайдың, оның ішінде республиканың оңтүстік өңірлерде өсірілетін күздік бидайдың өсіру технологиясын жетілдіріп,оның өнімділігін жоғарлату.
Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа жүз жылдықта еліміздің тұрақтылығы мен қауәпсіздігі атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтымасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты- табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлық- өндірістік кешенде жаға технологиялар жасау мен өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазақстан халқын қоректік өнімдермен және еліміздің азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Еліміздің оңтүстік, оңтүстік суармалы аймақтарында қант қызылшасын өндірудегі мүмкіндіктері айтарлықтай жоғары. Қант қызылшасының қанттылығы жоғары тұрақты мол өнім өсіру жүйесінде, өте сапалы әрі тұрақты өнім алуда, осы дақылдың тұқым шаруашылығы аса маңызды роль атқарады. Өнімнің өсуінің 100 агротехника, сорт, мелиорация т.б. шаралардың үлесіне тиеді деп есептегенде, дақылды зиянкестерден қорғамаса сол өнімнің 70 - нан айырылып қалу қауіпі бар. Қант қызылшасы бағалы техникалық дақыл болып келеді. Оның халық шаруашылығнда ерекше орын алатыны айтпаса да белгілі. Тамақ өнеркәсібінде қант алу үшін пайдаланылады, өйткені оның тамыр жемісінде орташа есеппен алғанда 17-19 қант болады.
Республикадағы барлық қант қызылшасы шикізат өндірісінің 60 жуығы Жамбыл облысының үлесіне тиеді. Қазақстанда 1990 жылы қант қызылшасының егіс көлемі 42 мың гектар болды. Оның 1981-1985 жылдар ішіндегі орташа өнімділігі әр гектардан 256 ц болса, 1990 жылы бұл 268 ц жетіп, 1127 мың тонна тәтті түбір жиналды.(3,4)
Қант қызылшасын өсіру әдісінде жұмсалатын шығынның аз, ал өнімнің өзіндік құны 2-3 есе арзан болуы, оның өсіру барысында қызылшаны сирету, жинау,, бірлеу, тамыр жемістерін сақтау, көктемгі өскіндерін бірлеп, тұқымдық түйнектерін іріктеп алу, қайта іріктеу, отырғызу және зиянкестерден қорғау қант қызылшасын өсірудің негізгі жүйелік технологиясы болып табылады.
Қант қызылшасын өсіру және өндіру бойынша 60 пайызға жуық бөлігін Жамбыл облысы болғандықтан жыл өткен сайын қант қызылшасын өсіру технологиялары және де жұмысқа кеткен шығындардың санын азайту мақсатында көптеген жұмыстар жүргізілді. Соңғы жылдары қант қызылшасын өсіруде тәжірибелер нәтижесі көрсеткендей тамшылатып суғару әдісі жиі қолданылуда. 2019 жылы аграрлық ғылымды қаржыландыру көлемі 17,5 млрд теңгеге немесе жалпы өнімнің 0,4%-ына жетті. АӨК мемлекеттік бағдарламасында 2021 жылы 25 млрд теңгеге дейін немесе 0,5% дейін, ал 2030 жылға қарай саланың жалпы өніміндегі үлесін 1% дейін жеткізу көзделген.
Дипломдық жұмысты Жамбыл облысы, Байзақ ауданында орналасқан Ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттарын сынау жөніндегі Жамбыл облыстық инспектурасы-нда өткізген болатынмын. Бұл мекеменің мақсаты шет елден келген сорттарды және де мемелекетімізде шығып жатқан жаңа сорттарды егіп, өсіріп, өнімділігін тексеру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жамбыл облысы, Байзақ ауданы жағдайында қант қызылшасын өсірудің ресурс үнемдеу технологияларымен танысу,биологиялық ерекшеліктерін және оңтайлы даму сатысын анықтау, жаңа технологиялардың пайдалы болуын анықтау.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
Ресурс үнемдеу технологиялары түрлерімен танысу
Технологияларды қолдану барысында экономикалық тиімідлігін есептеу
Әдебиетке шолу
Қант қызылшасының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Қант қызылшасы - ала бұталар тұқымдасына жататын Beta туысына жатады және қант қызылшасы тағаамдық және мал азықтық қызылша түрінде тараған.
Қант қызылшасы - екі жылдық шөптесін өсімдік. Тұқымы 4-50 жылылықта өне бастайды, қаулап көктеуі (3-4 күнде) +200температурада болады.Егілген жылы ол тамыржеміс пен жапырақтар түзеді, ал бірінші жылдың аяқ шенінде тамыр жемістері әбден үлкейіп толысады.
Қант қызылшасының тұқымын алу үшін, алғашқы жылғы құралған тамыржемістерді екінші жылғы көктемге дейін тиісті орындарда сақтайды.
Келесі жылы көктемде бұларды топыраққа қайтадан шаршы-ұялап отырғызады. Осыдан кейін тамыржемістерден жаңа жапырақтар мен гүлдері бар сабақтар өсіп, олар тұқым бере бастайды.
Бірінші жылы себілген тұқымнан жуандалған тамыр мен түбір тамырлы жапырақ дегелеңі дамиды. Тұқым себілгеннен кейін, бір аптадан соң егін көгі шығады, ал 8-10 күннен кейін, алғашқы қос жапырақ түзіледі. Алғашқы қос жапырақ пайда болған кезде өсімдікті сирету керек. Өйткені, тығыз көктеп шыққан өсімдіктер бірін- бірі қысып, жапырақтардың және сағақтардың ұзаруына, қызылшаның сарғаюына әкеліп соғады. Дер кезінде сиретілмеген қызылшадан келешекте мол өнім алуға болмайды. Бесінші қосарланған жапырақтар түзілгенше олар қос-қостан, ал одан кейін бір- бірден пайда болады. Жалпы қызылшаның өсіп даму кезеңінде 50-70, кейде 90-100 жапыраққа дейін пайда болады, олардың әрқайсысының тіршілігі 25-70 күнге дейін созылып отырады. Екінші жылы топыраққа көктемде отырғызылған тамырдан өсімдік дегелеңі және кейінірек тұқым беретін гүлді бүршіктер дамып шығады. Қызылшаның тамыр жүйесі 2,5 м тереңдікке және 1,0-1,2 м-ге дейін жан-жағына тарайды.
Қант қызылшасының жапырақтары сабақты, пішіні жүрек тәріздес, жиектері тегіс немесе ирек - ирек болып келеді.Жапырақ сабақ пен алақаннан тұрады. Қызылшаның жапырағында көптеген тыныстық саңылаулар болады. Тыныстық саңылаулар деп - пішіні жаңа туған ай тәріздес, екі клетканың арасындағы саңылауды айтамыз. Осы саңылаулар арқылы жапырақ күн сәулесінің ықпалымен ауадан көмір қышқыл газын алады. Жапырақ осы саңылаулар арқылы дем алады, суды буландырады және ауаға оттегіні бөліп шығарады.
Қант қызылшасынан мол өнім алуда жапырақтардың маңызы өте зор. Олар ауадан көмір қышқыл газын алып, тұңғыш рет қант құрайды.Тамыржемістің ірі де қантты болуы көбінесе жапырақтардың әрекетіне байланысты болады. Егер қызылшаның жапырақтары мезгілінен бұрын қурай бастаса, онда өнімнің түсімімен қатар сапасы да кеми бастайды.
Жапырақтардың көлемі мен тіршілік ету мерзімі әр түрлі болады. Өсіп- өнудің орта кезінде құралған жапырақтар, басқа мерзімде шыққан жапырақтарға қарағанда ұзағырақ тіршілік етеді.
Өсімдік жаздың бірінші жартысында көп жапырақ шығарады. Жапырақтың көлемі де шығу мерзіміне байланысты өзгеріп отырады, мысалы ерте шыққан жапырақтар алақандарының аумағы 20-30, ал кейінірек шыққандарынікі - 200-400 шаршы сантиметр шамасында болады.
Қант қызылшасының гүлдері қос жынысты, жел мен жәндіктердің әсерімен айқас тозаңданады. Қант қызылшасының гүлдері алабота гүлдері тәрізді бірнешеуі бірігіп тұрады, мұны шоқ гүл дейді. Бір шоқта 2- 6 гүлі болады. Әрбір гүлде бес аталық гүлі мен аналық гүлі болады.Аталық гүл жіңішке жіпшеден және тозаң қаптан тұрады. Ал аналықтың өзі бірнеше бөлшектерден құралған. Мұнда тозаң қонатын аналық ауыз мен жатын гүлі болады. Қызылша тұқымының пішіні мен құрылымы дәнді дақылдардан өзгеше. Мұның бірнеше дәндері бір-бірімен тұтасып, өсіп құралады, сондықтан қызылшаның тұқымын дән деп атамай, шоғырмақ деп атайды. Бір шоғырмақта екіден алтыға дейін тұқымша болады. Бұлар себілгеннен кейін әр шоғырмақтан бірнеше сабақшалар өсіп шығады. Кейін сабақшалар бір-бірімен шырмалып егісті сиретуді қиындатады.
Қант қызылшасы тамыржемісінің түсі - ак, жіпке толған ұршық тәріздес. Бұлар мал азығы қызылшасының тамыр жемісіндей емес, түгелдей топырак астында өседі. Тамыржемістің өзі ұзына бойға үш бөлшекке бөлінеді. Олар басы, мойыны және тамырдың нағыз өзі. Тамыржемістің басы деп ең жоғарғы жапырақтарды кескеннен кейін қалған ұшын атайды; ал мойынбас пен нағыз тамырдың аралығында болады, оған жапырақтар мен тамыршалар шықпайды. Ал негізгі тамыржемістің топырақтан қоректік заттар алатын мойын тамыршалары және екі жақ бетінде ойыкшалары болады.
Жақсы баптап күтілген қызылшаның тамыржемісі тәулігіне 80-100 грамм өседі. Өнімді жинау науқанында жеке тамыржемістердің салмағы 6-8, ал кейде 10 килограмға дейін болады.
Қант қызылшасының түсімі мен қанттылығының аз-көп болуы жергілікті жердің ауа райына, топырағына және қолданылған агротехникалық шараларға байланысты. Тамыржемістің қанты негізінен фотосинтез процесінің жүру қарқынына байланысты болады. Бұл процесс жақсы өту үшін қызылша дақылы күн сәулесімен (жарықпен), жылылықпен, ылғалмен үздіксіз қамтамасыз етілуі керек.
Қант қызылшасы - тұзға төзімді дақылдардың бірі, реакциясы рН 7-8 шамасындағы топырақтарда жақсы өседі. Қант қызылшасының сорттары мал азықтық қызылшаға қарағанда тұзға төзімдірек келеді.
Қант қызылшасы қиыршықты құнарлы қара және қоңыр, орташа сазды топырақта жақсы өседі. Құнарлығы төмен, аса тығыз, ауыр сазды топырақта жақсы өспейді.
Тамыржемістің құрылысы. Қант қызылшасының тамыр жемісі конус пішінді, екі тік бороздасы бар, олардан жіңішке тамыршалар өседі. Осы тамыршалар арқылы өсімдік топырақтан ылғал және қоректік заттар алып отырады. Тамыршалар топырақта 1,5-2,0 м тереңдікке дейін жайылып,жанында орналасқан тамыршалармен 2м[2] дейін жердің көлемін алып жатады.Қант қызылшасының тамыржемісінің көлденең қимасы 1-суретте келтірілген.
Сурет-1
Тамыржемістің массасы көптеген микроскоптық клеткалардан тұрады. Соның ішінде тамыржемістің алғашқы қорғаныс қабаты - эпидермис (1) клеткасы . Ол тығыз, құрғақ, клеткаға ылғал өткізбейді.2 - паренхим тканінің клеткасы, мұнда құрамында сахароза және суда еритін заттары бар қызылша шырыны негізінен жиналып, сақталады. 3- өткізуші тканьнің клеткалары арқылы ылғал және қоректік заттар жапыраққа, ал жапырақтан қант және басқа да заттар - тамыржеміске жіберіліп отырады.Қант қызылшасының тамыржемісінің көлденең қимасында тамыр-талшықтары сақина тәрізді орналасқан, олардың саны 10-12, одан да көп болып келеді. Сақина саны көп және тығыз орналасқан сайын, қызылшаның қанттылығы арта түседі. Центрге жақын кәрі тамыр-талшықты сақиналары орналасады, ал алыс жас сақиналары орналасады.
Қант қызылшасы - ылғал сүйгіш дақыл, транспирация коэффициенті 240-400, ал қызылшадан мол өнімді өсіп- өну кезеңінде 300 мм жауын- шашын түскенде алуға болады. Қызылшадан мол өнім алу үшін топырақтың ылғалды болуы шарт. Бір грамм құрғақ зат құрау үшін қызылшаға жергілікті жағдайларға байланысты (Н. И. Орловский мәліметтері бойынша) 240 - 300 г су керек.
Қант қызылшасы өсімдігіне күн ыстық болса, тәулігіне бір-екі литр, ал өсіп-жетілу дәуірінде 50 - 60 литр су керек. Тамыржеміс бір грамм салмақ құрауға 70 - 90, ал бір грамм қант құрастыруға 450 -- 550 текше сантиметр су пайдаланады. Сонымен қызылшаның гектарынан 400-450 центнердей өнім алу үшін оған 3000 -- 4000 текше метрдей су жұмсау қажет.
Қант қызылшасына су, әсіресе жаздың ыстық айларында (шілде, тамыз) көп қажет. Бұл кезде қызылшаның жапырақтары да, тамыр жемістері де тез өсіп жетіледі. Егердәл осы кезде ылғал жетіспесе, онда одан алынатын өнім азайып кетеді. Суармалы аудандарда қызылша егісін бұл кезде жиірек суарған дұрыс, ал оның тамыржемісін жерге еккенде топырақ ылғалын молайтудың жалпы комплексті шараларын қолдану кажет.
Қант қызылшасы -- екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы оның қоректік заттары бар тамыры мен жапырақ шоғы өседі. Осы жылғы өсу кезеңнің ұзақтығы 150-170 күн. Екінші жылы топыраққа отырғызылған қант қызылшасының жемісінен гүл шашатын сабақ және тұқым пайда болады. Екінші жылғы өсу кезеңнің ұзақтығы 100-125 күнге тең.
Кейде қант қызылшасы бірінші жылдың өзінде гүлденуі мүмкін, онда мұны сояуланып кету деп атайды. Мұның өзі көктемнің салқын, күннің ұзаруына байланысты болады.Керісінше, қант қызылшасы екінші жылы гүлденбей, тек жапырақ жайып қана қойса, онда оны қасарысу деп атайды. Бұл жағдай тұқымға арналған түбірдің жылы жерде сақталуынан оның тыныс алуы күшейіп кеткендіктен де болады.
Қант қызылшасы тұқым жарнағы жер бетіне шығатын өсімдік. Олар зақымданса алынатын өнімнің мөлшері кемиді.
Қант қызылшасы - жылу сүйгіш өсімдік. Оның топыраққа себілген тұқымы 2-5°С жылылықта бөртіп, өне бастайды, алайда көктеп шығуы үшін оған ең қолайлы темдература 14-16° шамасында жылылық керек. Өсу кезеңінде жақсы дамуы үшін қолайлы температура 20°С болады.
Қант қызылшасының көктеп шыққан жас өркені -- 4-5°С суықтыққа шыдайды, ал суықтық 6-7°С градусқа төмендесе, үсікке шалдығады.Күзде температура 2-4°С болғанда қант қызылшасы өсуін мүлде тоқтатады.
Бірінші күннен бастап-ақ қант қызылшасы суды қажет ете бастайды. Дәнінің бөртіп өнуі үшін оның салмағьның 150-170 процентіндей су қажет. Қант қызылшасы суды тиімді жұмсайтын өсімдіктер қатарына жатады. Оның транспирациялық коэффициенті 240-400-ге тең. Активті температурасы 2200-2400°С.Суды ең көп қажет ететін мерзімі -- оның күшті өсетін уақыты, бұл шілде, тамыз айларына сәйкес келеді.
Қант қызылшасы өсу жағдайына өте жоғары талап қояды. Қант қызылшасы тамырында жиналатын қанттың мөлшері жарық қарқынына тікелей байланысты болуынан, жауын шашынды бұлыңғыр ауа райында тамыржеміс өнімділігі мен оның қанттылығы төмен болады.
Қант қызылшасы ұзақ күннің өсімдігі. Күн жарығының ұзақтығы мен қарқыны қызылшаның өсіп-жетілуіне, сондай-ақ қант, көмірсулар түзуіне көп әсер етеді. Жарық жақсы түскен сайын, көмірсулардың синтезделу үрдісі жақсы өтеді. Жарықтың жетіспеуінен қант қызылшасының өнімі мен қанттылығы күрт төмендейді.
Органикалық заттарға бай,құрылымы оңды қара топырақтарда ол жақсы өседі. Сонымен қатар, қант қызылшасы Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы сұр топырағында да тәуір өседі. Оған топырақ ортасының қышқылдау немесе бейтарап болғаны дұрыс (РН-6,5-7,5 тең болуы керек).
Республикада қант қызылшасы негізінен Алматы және Жамбыл облыстарында кәдімгі сұр топырақты жерлерде өсіріледі. Елімізде оның 28 сорты өсіруге рұқсат етілген және кең тарағандары - Ялтушковская односемянная, Ялтушковская односемянная 30, Рекорд, Ризор, Роксанг, Амели, Венера, Георгина, Ленора және будандардан ЦКАЗМС-44, КазМС-19, КазСИБ-14 ж.б
Қант қызылшасының (бірінші жылғы) интенсивті өсіру технологиясы
Қант қызылшасы тәтті түбірінің өнімділігін және сапасын жоғарылатуда арнайы ауыспалы егісте дақылдың аурулары мен зиянкестерімен тиімді күресуге мүмкіндік туады. Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институты қызылша өсіретін аудандарға 7-8 танапты (жоңышқа қызылшалы) арнайы ауыспалы егіс кескіндерін ұсынған болатын.
Қазіргі жағдайда фермерлік шаруашылықтарға арналып, екі үш танапты ауыспалы егістер енгізілуде (Байоразов А., 2006). Мұндай қысқа ротациялы ауыспалы егісте қант қызылшасына жақсы алғы дақыл ретінде майбұршақ, картоп және мақсары ұсынылады.
Әрине,қант қызылшасынан жоғары өнім алу үшін оны арамшөптерден таза, ылғал мен қоректік заттар жеткілікті танаптарға орналастыру керек.
Қант қызылшасы топырақтан көп мөлшерде қоректік заттар пайдаланатындықтан және оның тамырында көптеген зиянды ұсақ ағзалар орналасуынан қайталама егісті нашар көтереді. Қайта егісте қант қызылшасы зиянкестер мен аурулардан көп зардап шегеді, әсіресе тозған жерлерде.
Қант қызылшасын бәрінен бұрын жақсы өңделген, тыңайтылған ерте екпе сүрі жерден кейін орналастырған дұрыс. Егер күздіктер таза сүрі жерге себілген болса, онда ол танапты бірінші кезекте қант қызылшасына пайдалану қажет.
Ылғал жеткілікті аймақтарда қант қызылшасына, әдетте таза сүрі жерден кейін себілген күздіктер жақсы алғы дақыл болады. Бұршақ дақылдарынан кейін себілсе де қант қызылшасы жақсы өнім береді.
Суармалы жерлерде қант қызылшасының тамаша алғы дақылы жоңышқадан және сүрлемдік жүгеріден кейін себілген күздіктер болып есептелінеді. Бұл жерлерде сүрлемдік жүгері, картоп және көкөніс дақылдары да жаман алғы дақыл болмайды.
Қант қызылшасынан кейін жаздық дәнді және бұршақты дақылдар жақсы өнім береді.
Топырақ өңдеу жүйесі. Қант қызылша танабы тереңге жыртылу тиіс, өйткені өсімдік қуатты тамыр жүйесін қалыптастыруы және микробиологиялық үрдістердің белсенді жүруі, ылғал мен қоректік заттар қорының жиналуы топырақты өңдеуге тікелей байланысты.
Қант қызылшасы танабының топырағын өңдеу - негізгі (сүдігер) және тұқым себер алды өңдеулерден тұрады. Сүдігер жырту алғы дақылдар мен топырақ климат жағдайларына байланысты негізінен танапты арамшөптерден тазартуға және топырақта ылғал мен қоректік заттар жинауға бағытталуы тиіс.
Топырақты негізгі өңдеу - аңызды сыдыра жыртқыштармен өңдеу және тереңге сүдігер жыртудан тұрады. Аңызды мүмкіндігінше ерте сыдыра жыртқыштармен өңдеу үшін қант қызылшасын себуге арналған танаптағы сабандарды жиналған астықтармен бірге алып кету керек.
Сыдыра өңдеуді 10-12 см тереңдікке дискілі немесе түренді сыдыра жыртқыштармен, сүдігер жыртуды - мүмкіндігінше ерте, 30-32 см тереңдікке шолақ түренді соқамен атқарады. Ерте жырту топырақта ылғал мен қоректік заттардың мол жиналуына септігін тигізеді, құрғақ ауа райында топырақты соқамен жырту тығыздаумен бірге (шығыршықты таптауышпен бір агрегатта) атқарылады. Ол ылғалдың жақсы сақталуы мен арамшөптердің өсіп шығуына жағдай жасайды.
Жинаудан кейін жылы ауа райы ұзақ болатын жағдайда жақсартылған топырақты жартылай сүрілеп өңдеу жүйесін пайдалануға болады. Күздік бидайды жинағаннан кейін, дискілі сыдыра жыртқыштармен топырақты 7-8 см тереңдікке өңдейді, 10-12 күннен кейін түренді сыдыра жыртқыштармен 14-16 см тереңдікке екінші рет өңдейді, немесе 18-20 см тереңдікке топырақтың жағдайына байланысты тісті тырма немесе шығыршықты таптауыштарды бір агрегатта пайдаланып, соқамен қайта таяз жырту жүргізіледі. Сонан соң арамшөптердің шығуына қарай топырақты тырмалайды немесе қопсытады. Терең жыртуды (30-32 см ) қыркүйек айында жүргізеді.
Мұндай топырақты өңдеу жүйесі арамшөптермен тиімді күресуді және топырақта көп ылғал мен қоректік заттардың жинақталуын қамтамасыз етеді.
Суармалы жерлерде алғы дақылдар өнімін жинағаннан кейін танаптарға жеңіл түрде тегістеу жүргізеді, сонан соң гектарына 1000-1200 м3 мөлшерде жырту алдында суарады.
Егер қант қызылшасын дәнді дақылдардан кейін себетін болса, оларды жинағаннан кейін артынша суару жүргізіледі. Аңызды 7-10 см, содан соң 12-14 см тереңдікке сыдыра жыртып тыңайтқыштарды топыраққа сіңіреді. Сүдігерді 28-30 см тереңдікке жыртады.
Тұқымды себу алдындағы өңдеу - сүйреткісі бар тісті тырмамен (екі
ізбен) тырмалау және 5-6 см тереңдікке себу алдындағы қопсыту мен тырмалаудан тұрады. Арамшөптермен ластанған топырақтарда екі қопсыту тырмалаумен бірге қолданылады: біріншісі - 7-8 немесе 9-10 см тереңдікке,
екіншісі - себу алдындағы тұқым себу тереңдігіне тығыздаумен бірге жүргізіледі. Топырақты себу алдындағы дайындауда гектарына 4 кг мөлшерінде эптам гербициді қолданылады.
Тыңайтқыштар жүйесі. Қант қызылшасы егісіне тыңайтқыштар қолданудың негізі, өсімдікке қажетті қоректік заттардың басым бөлігі оның өсіп дамуының қарқынды кезеңінде берілуі қажет. Сондықтан қант қызылшасы танаптарында органикалық және минералдық тыңайтқыштарды күзде сүдігерді тартарда беру, ал минералдық тыңайтқыштардың қалған бөлігін тұқыммен бірге және үстеме қоректендіру.
Қант қызылшасы топырақтан қоректік заттарды басқа дақылдарға қарағанда көп пайдаланады, сондықтан оның егісін өте құнарлы топырақтарға орналастырады. 300ц тамыржеміс өніміне қызылша дақылы топырақтан гектарына 150-200 кг азот, 45-80 - фосфор, 180-240 кг калий сіңіреді, демек бұл дақыл көп тыңайтқыш бергенді қажет етеді. Тыңайтқыштарды бірнеше мерзімде қолданады: негізгі өңдеуде, тұқым себуде және өсіп даму кезеңінде - үстеп қоректендіруде. Негізгі өңдеуде органикалық және минералдық тыңайтқыштар пайдаланылады. Органикалық тыңайтқыштарды алғы дақылдар немесе жергілікті жердің жағдайына қарай, қант қызылшасына арнап күзде (гектарына 10-30т көң) береді. Минералдық тыңайтқыштарды топырақ климат жағдайларына байланысты гектарына: азот 40-90кг, фосфорды - 30-90, ал калийді 45-100 кг шамасында береді.
Әрине, тыңайтқыштар түрлері мен мөлшері топырақ картограммасына сәйкес бағдарламаланған өнімге есептеліп енгізіледі. Тыңайтқыштардың қант қызылшасына қатарға берудегі қажет мөлшері: азот пен калий - 10-15 кг, ал фосфор 15-20 кг. Топырағы сортаң жерлерге тек қана азот пен фосфор тыңайтқыштарын берген тиімді.
Тыңайтқыштармен үстеп қоректендіруді бірнеше рет жүргізеді, үстеп қоректендіру қатарарлықтарды өңдеумен бірге беріледі. Өсімдіктерді сиретуден кейін бірінші үстеп қоректендіруде 1гектарға 10-15 кг азот, 15-30 кг фосфор және 15-20 кг калий қолданады. Екінші және үшіншіде - 15-25 кг фосфор мен 20-30 кг калий, ал азотты аз мөлшерде (7-10 кг) пайдаланады. Қант қызылшасын үстеп қоректендіруде минералдық тыңайтқыштармен бірге микроэлементтері де (бор, мырыш, марганец) енгізіледі.Суармалы жерлерде үстеп қоректендіруді суарудың алдында жүргізеді.
Тұқымды себуге дайындау және себу. Егістік материалы ретінде қант қызылшасының өңірде себуге рұқсат етілген сорттары мен будандары пайдаланылады. Олар өздерінің егістік сапа көрсеткіштері бойынша стандарт талаптарына сәйкес болу керек.
Қант қызылшасы тұқымын егіске қант зауытында даярлайды, онда оларды іріктейді және фракцияларға - 3,5-4,5 мм және 4,5-5,5 мм - бөледі.
Тұқымның сусып түсуін жоғарылату үшін оны жылтырлатады, яғни жеміс серігінен айырады.
Тұқымды дражирлеу - сыртына арнайы дражирлегіш массасы бар қабықша жапсыру. Тұқымды дражирлеуге көң, минералды және бактериалды тыңайтқыштар, микроэлементтер қоспалары пайдаланылады.
Қант зауытында тұқымдық материалды ТМТД 80% препаратымен мөлшері 4-6 лт дәрілейді.Қант қызылшасының себетін тұқымының өнгіштігі мен өну энергиясын арттыру үшін оны жылы ауамен өңдейді. Жылумен өңдеу қызылшаның өнімі мен қанттылығын және тамыр жегісі ауруына төзімділігін де арттырады.
Қант қызылшасының өнімділігіне оңтайлы себу мерзімінің үлкен әсері бар. Себуді кешеуілдетуге болмайды, себебі тұқымның өнуі нашарлайды, әсіресе құрғақшылық жылдары. Одан басқа , кеш себуден өсіп-жетілу кезеңі қысқарып өнім төмендеп кетеді.Қант қызылшасы тұқымын себуді ерте дәнді дақылдарды сепкеннен 5-6 күннен кейін, топырақтың 10 см тереңдігінде температура 5-6°C жылынғанда бастай беруге болады.
Тұқым себу тереңдігі ауа райы мен топырақтың механикалық құрамына байланысты өзгереді. Көбінесе тұқымды 3-4 см тереңдікке сіңіреді. Жеңіл топырақ пен құрғақшылықты жағдайда себу 5-6 см-ге дейін тереңдетіледі.
Себу тәсілі - кең қатарлы (қатараралықтары 45 см). Суармалы жерлерде қатараралықтар 60-70 см. Көптұқымды қант қызылшасы сорттарын себу мөлшері 1 гектарға - 30-32 кг, ал бірөскінді сорттарда -10-12 кг.
Қант қызылшасын арнайы ССТ-12А, ССТ-12Б және ССТ-8А сепкіштерінің бірімен себеді.
Қант қызылшасы себілетін танап арамшөптермен қатты ластанған жағдайда қатардағы 1 ұзындық метрге (п.м.) - 35-38 дана тұқым себіледі немесе 10-12 кгга ал арамшөптері аз, егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде 23-25 дана тұқым жеткілікті, ондай жағдайда қатардың 1 ұзындық метрінде 12-14 өскін қамтамасыз етіледі.
Егістікті күтіп-баптау. Қант қызылшасының топырағы борпас және арамшөптерден таза болуы керек. Тұқымды сепкеннен кейін 3-4 күннен кейін арамшөптер және топырақ қабыршақтарымен күресу үшін жеңіл тырмаға шынжырлы сүйретпені тіркеп көк шыққанға дейінгі тырмалауды жүргізеді. Шынжырлы сүйретпе тырмалағандағы пайда болған жалдарды тегістеп өтеді. Топырақ қабыршағын бұзуға ротациялық шабықтауыш қолданады.
Қызылшаның көгі пайда болғаннан кейін қатараралықтар топырағын қопсыту, арамшөптерді жою үшін (4-5 см) өңдеу - шабықтау жүргізеді. Нағыз жапырақтың бірінші жұбы пайда болғанда өскіндер қатарына көлденең бағытта қопсытқыш салып оларды сиретеді. Қопсытқыштың табан пышақтары қатарды (20-23 см ені) қиып өтіп, ұзындығы 23-25 см болып келетін жеке шоқтар қалдырады. Бірнеше күннен кейін шоқтарды қайта тек-серіп, қате қалдырылған және жаңадан пайда болған өсімдіктер мен арамшөптерді жұлып тастайды. Сөйтіп 1 метр қатарда 5-6 өсімдіктен қалдырады. Жинау қарсаңында қант қызылшасы егістігінің жиілігі әр гектарға 90-100 мың дана болғаны дұрыс.
Еліміздің қант қызылшасын өндіретін негізгі аймақтарында үлкен алқаптарға арнап еңбек шығынын азайтатын өсіру мен жинаудың жаңа технологиясын қолдануда. Жаңа технологияның ерекшелігі арнайы тұқым сепкішпен бірөскінді, іріктелген, өнгіштігі жоғары тұқымды нүктелеп себу. Сонымен қатар өсімдіктерді сирету толық механизмнің көмегімен атқарылады. Бірөскінді сорттарды нүктелеп сепкенде тұқым қатарға бірдей арақашықтықта себіледі. (1м қатарға 25-35 тұқымнан). Себумен бірге тыңайтқыш беріліп, топырақ тығыздалады.
Толық қосқұлақ кезеңінде нағыз жапырақтырдың екінші жұбы томпайып біліне бастағанда өскіндерді сирету мақсатында қатарға көлденең торлы тырмамен немесе қатарды бойлай УСМП - 5,4К өскін сиреткішін қолданып жаппай қопсытады, бұл жағдайда қолмен сирету болмайды, ал арамшөптерді отау аракідік жасалынады.
Бірінші сиретуде - қатардың 1м ұзындығына 7-8 өсімдік қалдырылады. Қажет жағдайда 4-5 күн өткеннен кейін осы агрегаттармен қатарға 45° бұрышпен екінші тырмалауды жүргізеді, сонан соң қатардағы өсімдіктердің орналасуын бір тексеріп, арамшөптердің қалғанын қолмен жұлып тастайды.
Қант қызылшасының өсіп-жетілу кезеңдерінде қатараралықтарды 3-4 рет қопсытып, үстеп қоректендіреді және биік арамшөптерді бір екі рет отайды. Қызылша жинайтын комбайндардың жұмысын жақсарту мақсатында жинау алдында қатараралықтарды қопсытуға болады.
Қант қызылшасын суармалы жерлерде өсіргенде сиретуден кейін үстеп қоректендірумен бірге суаратын арықша тартып барып суарады. Оны өсіп-жетілу кезеңінде 6-7 рет суарып, артынша қопсыту жүргізеді, әр суару мөлшері - 700-900 м3га.
Қызылша егісінде кездесетін арамшөп түрлері және олармен күрес жолдары. Бұл дақыл арамшөптерге өте сезімтал. Егер дақылдың себу жері 1 шаршыға тен болса және ол жерде 4-5 арамшөптен болса, бұл егіннің 4-5 т га жоғалуына әкелуі мүмкін, ал күшті арамшөп дақылдардың толық жойылуына әкелуі мүмкін. Арамшөптердің негізгі түрлері: жалпы алғанда, арамшөптердің шамамен 29 түрі бар, көбінесе Asteraceae тұқымдасының арамшөптері, атап айтқанда астра тұқымдасы. Барлық арамшөптер паразиттік емес. Өз кезегінде арамшөптерді кіші түрлерге, жылдық және көпжылдыққа бөлуге болады.
Жалпы 14 түрін атауға болады. Атап айтқанда Cirsium arvensis, ақ дәке, шынжыр табаны, жабайы сұлы және егу ошаған. Арамшөптер мамыр айында, жылыну болған кезде белсенді болады.
Арамшөптермен күресу әдістері. Бұрын біз арамшөптермен күресу үшін кәдімгі ескі әдістерді қолданатынбыз. Бұл бақ үшін жақсы, бірақ үлкен егіс алқаптары үшін бұл әдіс өзектілігін жоғалтпаса да, ескірген. Бүгінгі таңда олар бірінші кезекте агротехникалық әдістерді қолданады, ал кейбір жағдайларда өсімдіктерді химиялық қорғау құралдарын қолданады.
Күрестің агротехникалық әдістерін профилактикалық және деструктивті деп бөлуге болады. Алдын алу шаралары: дақылдарды ауыспалы егіске ауыстыру, шекаралардағы арамшөптерді жою, тұқымдарды тазарту. Күздік және алдын ала өңделетін дақылдардан тұратын дұрыс өңдеуді жатқызуға болады.
Алайда, қант қызылшасы дақылдарындағы арамшөптердің жолын кесу және жою, кейбір химиялық емес әдістермен мүмкін емес және олардың тиімділігі көбіне жақсылықты қажет ететіндігін атап өткен жөн. Тіпті терең жырту кезінде көпжылдық арамшөптердің қуатты тамыр жүйесі әрдайым жойылмайды. Өсімдіктер қатарындағы арамшөптерді жою үшін машиналарды пайдалану мүмкін емес, сондықтан олар көп уақытты қажет ететін қолмен арамшөптерді жұлуға жүгінеді.
Сондықтан өсу сәтті тоқтатылып, гербицидтердің, химиялық қорғаудың әсерінен қант қызылшасының арамшөптері жойылады. Әдетте, гербицидтер топыраққа бірнеше сатыда енгізіледі. Бірінші рет күздік өңдеуде, екіншісінде, егіс алдында немесе егіс кезінде, үшіншісі - өсімдіктер пайда болғанға дейін және тұрақты өсімдіктерде.
Тәжірибе көрсеткендей, гербицидтерді негізделген қолданумен егін жинау едәуір артады және өндіріс құны, керісінше, төмендейді. Гербицидтерді пайдалану кезінде олардың нормаларын, мерзімдерін, әдістерін, сондай-ақ максималды экономикалық және техникалық тиімділікті анықтайтын және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін
басқа шарттарды қатаң сақтау қажет. Айта кету керек, әр түрлі аймақтар үшін арамшөптердің түрлерін, егістіктердің арамшөптілік дәрежесін, сондай-ақ дақылдың арамшөптерді басуға биологиялық қабілеті болатын деңгейді ескеретін белгілі бір ережелер бар.
Қызылша егісінде кездесетін зиянкестертердің түрлері. Қызыл-шаның жапырақ бітесі-Aphis fabae Scop. Тең қанаттылар отрядының (Homoptera) бітелер тұқымдасына (Aphididae) жатады. Қызылша өсірілетін аймақтардың барлығында таралған.Қанатсыз партеногенетикалық аналық бітенің ұзындығы 1,8-2,5 мм, сопақша денелі, түсі жасылдау-қоңыр реңді қара, шырын түтікшелері құйрықшасынан 2 есе ұзын, мұртшалары мен аяқтары ақшыл-сары, түтікшелері, құйрықшасы және табандары қара-қоңыр тұмсығы ортаңғы аяқтарының жамбас буынына дейін жетеді. Қанатты партеногенестикалық аналық бітенің ұзындығы 1,4-2 мм, басы және кеудесі қара, жылтыр, құрсағы жасылдау қара, ересек бітенің ұзындығы 2-2,5 мм, қанаттары жақсы жетілген, құрсағы жіңішкелеу. Жұмыртқасының пішіні сопақша, ұзындығы 0,5-0,6 мм, алғашында сарғыш-жасыл, кейіннен жылтыр қара түске көшеді. Бітелер сорып, зақымдаған жапырақтардың пішіні өзгереді, яғни тыртысып, ширатылып одан соң қурап қалады. Бітелердің бұл түрі әсіресе тұқымдық қызылшаға қатты зиян келтіреді. Жапырақтармен қоса негізгі және жанама өркендерін зақымдайды. Нәтижесінде өсімдіктің өсуі кешеуілдейді өркендері бұралып өсіп, тұқымның сапасы нашарлайды. Сонымен қатар бітелер өсімдіктің вирус ауруларының кейбір түрлерін таратушы болып есептеледі.
Күресу шаралары. Ауыспалы егісті қатаң сақтау және минералды тыңайтқыштарды енгізу керек. Тұқымды отырғызғаннан кейін жаңбырлатып суару зиянкестердің санын төмендетуге мүмкіндік береді. Арамшөптерді жою және гүлдейтін өсімдіктерді себу энтомофагтарды тартуға жағдай туғызады. 3 жұп нағыз жапырақ кезеңінде 10 жерде 10 өсімдікті қарап, өсімдіктерде жәндіктер қоныстануы 20-30 пайыздан асып кетсе, инсектицидтерді пайдаланған дұрыс.
Қызылша бүргелері. Қатты қанаттылар (Coieoptera) отрядының жапырақ жемірлері (Chrysomelidae) тұқымдасына жатады. Қызылшаға негізінен мына төмендегі үш түрі зиян келтіреді. Кәдімгі бүрге немесе қарақұмық бүргесі (Chaetocnema concinna Mars). Қазақстанда тегіс таралған.
Оңтүстік қызылша бүргесі (Ch.breviuscula Fald.) бұл да тегіс таралған. Батыс қызылша бүргесі (Ch.tibialis lilig.) Орталық, Солтүстік-шығыс және Оңтүстік-шығыста кездеседі. Денесінің ұзындығы 1,3-2,3 мм жасылдау немесе қызғылт-қола тәрізді құлпырған қара түсті ұсақ қоңыздар. Мұртшалары 11 бунақтан тұрады, артқы аяқтары секіргіш, артқы және ортаңғы сирақтарының жоғарғы ұшында ішінде қалшықтары бар терең шұңқыр болады. Жұмыртқаларының пішіні сопақша, түсті ақшыл-сары, ұзындығы 0,6-0,7 мм. Дернәсілінің түсі ақ, ұзындығы 1,5-2,2 мм, кеуде бөлімінде 3 жұп аяғы, ал құрсағының соңғы
бунағында жоғары қарай қайрылған 2 тікенек бар. Бұл тікенектердің және дернәсілдің басы мен аяқтарының түсі қара-қоңыр болады. Қызылша бүргелерінің бұл 3 түрі биологиясы және зияндылығы жағынан бір-біріне өте ұқсас. Қоңыздар қысқа шөптесін өсімдіктер өсетін тың және тыңайған аудандарда арық және көл жағаларында, сонымен қатар қызылша егістігінің аңызындағы өсімдік қалдықтарының астында, кейде жердің үстіңгі бетіндегі топырақ арасында қыстайды. Олардың қысқы мекендерінен шығуы ерте көктемде қар кете салысымен-ақ (ауаның жылылығы 3-40С болғанда) басталады.Қыста шыққан қоңыздар алғашында алабота және қарамық тұқымдастарына жататын жабайы өсетін өсімдіктер мен қоректенеді де, кейіннен қызылшаның көгі шығысы мен соған көшеді. Олар 3-5 күн ішінде жаппай бірден ұшып келеді.Қоңыздар жұмыртқалауға сәуір айының аяғы мен мамыр айының басында кіріседі. Аналық қоңыздар жұмыртқаларын жердің үстіңгі бетіндегі бос топырақтың арасына салады. Бүргелердің дернәсілдері әртүрлі өсімдіктердің майда жапырақшаларымен қоректеніп, қызылшаға айтарлықтай зиян келтірмейді. Олар топырақтың ылғалдылығына байланысты 20-25 см тереңдікте қуыршақтанады. Жаңа генерацияның жас қоңыздары маусымының аяғы мен шілденің бас кезінде шығады. Қызылшаға негізінен қыстап шыққан қоңыздар зиян келтіреді. Олар қызылшаның жас өскінімен және тұқымжарнақтарымен қоректенеді. Зақымданған жапырақтардың бетінде алғашында жартылай мөлдір түсті дақтар, кейіннен тесіктер пайда болады. Ондай жапырақтар сарғайып қурай бастайды. Осының нәтижесінде өсімдіктің дамуы кешеуілдейді. Ал өсімдіктің орталық өсу нүктесі зақымданса, онда ол біржола өсуін тоқтатып өледі.
Қазақстанда қызылшаға бүрге қоңыздардың бұл үш түрінен басқа тамыржеміс бүргесі (Psylloides gupreata Duft) зиян келтіреді. Бұл түрдің дернәсілдері қызылшаның тамыржемісін кеміріп жейді және оның ішіне еніп бүлдіреді.Лихачев қоңызы-Bulaea lichatschovi Humm. Қаттықанаттылар (Сoleoptera) отрядының кокцинеллид (Сoccinelidae) тұқымдасына жатады. Бұл тұқымдасқа жататын қоңыздарды қазақша ел қайда көшеді деп те атайды. Қазақстанның оңтүстік-шыңыс аудандарында таралған. Денесі дөңгеленіп, шар тәрізді болып келген кішірек қоңыз. Ұзындығы 3,5-5мм. Үстіңгі қанаттарының негізгі түсі қызғылт және әрқайсысының үстінде саны 9 дейін жететін қара түсті дақтар болады. Денесінің бас бөлігі, алдыңғы арқасы және көкірегінің бүйір жақтары сары түсті, сонымен қатар басында екі, ал алдынғы арқасында 6-7 қара нүктелер орналасқан. Мұртшалары мен аяқтары қызғылт-сары түсті келеді. Жұмыртқасы ақшыл-сары, пішіні ұршық тәрізді, ұзындығы 1 мм. Жетілген дернәсілдерінің түсі сарғылттау, сұр, ұзындығы 8-9 мм, қуыршағы сары, ұзындығы 4-5 мм, денесінде бойлай орналасқан 3 қара жолақ бар, олардың арқа жағындағысы жалпақ, ал бүйір жақтарындағы екеуі жіңішке болады. Қоңыздар қызылша егістігіндегі көбінесе оның айналасындағы жыртылмаған жерлерде және орман алқаптарында өсімдік қалдықтарының астында қыстайды.
Қысқа ұйқыдан олар ерте көктемде-наурыздың аяғында не сәуірдің бас кезінде оянып, алғашында алабота тұқымдасына жататын арамшөптердің көктерімен қоректенеді де, кейіннен қызылша егісіне көшеді. Олар қызылшаның жас жапырақтарын кеміріп жеп едәуір зиян келтіреді. Зақымданған өсімдіктердің жапырақтарында ұсақ тесіктер пайда болады. Қатты зақымданған өсімдіктердің жапырақтары бүрісіп қурап қалады. Тұқымдық қызылша егісінде қоңыздар өсімдіктердің генеративті мүшелерімен қоректенеді. Нәтижесінде тұқымдық қызылшаның өнімі төмендейді.
Күресу шаралары жүйесі: агротехникалық шаралар. Ауыспалы егісті енгізу және оны меңгеру. Қызылша егісін 2 жыл қатарымен бір ауданда орналастырмау. Қызылшаның фабрикалық егісін оның тұқымдық басқа егістерінен қашықтау жерге орналастыру. Өнімді жинап алғаннан кейін егістік жерді ұқыпты түрде өсімдік қалдықтарынан аршып, терең етіп қыртысты аудара сүрдігер жырту. Егістік танаптары дұрыс жоспарлап, топырағын тегістеу, жоғары сапалы аудандастырылған сорттардың тұқымын үйлесімді мерзімінде себу. Қызылша көктеп шыққан соң егісті тырмалап топырағын қопсыту. Егіндегі, оның төңірегіндегі жол және арық жағаларындағы арам шөптермен жүйелі түрде күресу және т .б .
Химиялық шаралар. Тұқымды себу алдында немесе оны себу кезінде сымқұрттар мен жалған сымқұрттардың 1 шаршы метр жерге келетін саны 5-7, зауза қоңыздарының дернәсілдерң 2 данадан асқан жағдайларында топырақты препаратармен өңдеу. Бұл шараны қызылшаның тыңайтқыштарымен бірінші қоректендірілуімен үлестіруге болады. Мұндай жағдайда препарат тыңайтқыштарымен бірге қолданылады, бұл шара қызылшаның тамыр бітесіне, бізтұмсықтыларға және бүрге қоңыздарға да қарсы бағытталады. Қызылшаның қос құлақ фазасында бізтұмсықтылардың 1 шаршы метр жерге келетін саны 1 қоңыздан асқан жағдайда Тізімдегі.... Күрес шарасы тек бүргелерге ғана қарсы жүргізілетін жағдайда инсектицидтермен Көрсетілген нормасын 30 пайызға кеміту керек.
Тамыржемісті жинау. Қант қызылшасының тамыржемісінің техникалық пісуі басталғанда жинай бастайды, ол кезде тамыржеміс клетка нәрі ағарып, қызылша қатарлары ашылады, жапырақтар түссізденеді. Төменгі жапырақтар сарғаяды. Тамыржемістің өсуі баяулайды және қанттылығы азаяды.
Республиканың оңтүстік шығысында қант қызылшасын жинауды қыркүйек айының бірінші онкүндігінде бастайды.
Қант қызылшасы тамыржемісін жинауда лекті және танап шетіне үйіп жинау тәсілдерін қолданады. Осы тәсілдер көмегімен жинау операцияларын толықтай немесе жартылай механикаландыруға болады. Лекті әдіс - ең прогрессивті тәсіл, онда қол күшімен істелетін жұмыстарды және шығындарды азайтуға мүмкіндік жасалады(сурет-2). Қант қызылша тамыржемісін лекті әдіспен жинағанда комбайнмен қазылған тамыр жеміс іле машина қорабына салынып бірден зауытқа жөнелтіледі, ал үйіп жинау тәсілімен жиналған тамыр жеміс пен танап жанында жасалынған уақытша қырманға төгіліп, содан соң мүмкіндігіне қарай зауытқа тасымалданады.
Сурет-2. Лекті әдіс
Аймақтың ауа райы, топырақ ерекшелігі
Практика өткізілген жерге қысқаша сипаттама
Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстік-шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz