Ежелгі грек антропологиясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

№ 2 дәріс Гранду теориясының мәні мен құрылымы

Психологиялық және филасофиялық антропология
Адамды түсінудің принцптеры

Грануд теорияның мəні мен құрылымы

Граунд теория - сапалы социологияның өмір беретін жүйкесі тəріздес. Ол төменнен басталады да, бақылаудың барысында, адамдардың күнделікті іс-қызметінің барысында ашылады.

Граунд теориялар өздерінің идеяларын қарапайым диалогтар барысында дамытады. Граунд теория - сапалық əдістемедегі теориялық білімнің негізгі ұйымдастырушысы. Граунд деген сөз «жер бетіндік емес» деген мағынаны білдіреді.

Граунд теория деген термин Б. Гласердің жəне А. Страусстің «Граунд теорияның ашылуы: сапалы зерттеудің стратегиясы» (1967) атты еңбегінде кездеседі. Граунд теориясын белгілеу үшін шетелдік əдебиеттерде екі аббревиатура GT жəне GTM қолданылады. Бүгінгі күні GT - социологиялық зерттеулерде қолданылатын əдістеме, оны жақтаушылардың пікірінше, бұл «жақсы ғылым» дегенді білдіреді. Граунд теорияның анықтамаларының шеңбері өте кең. Ең бастыларын мысалға алып көрелік. Сонымен, граунд теория дегеніміз ол:

• Салыстырмалы зерттеудің жалпы əдісі.

• Жинақталған мəнді, сапалы мəліметтерді ретке келтіретін жалпы əдістеме.

• Əлеуметтік үдерістерді талдау үшін қолданылатын сапалы ыңғай:

• Топ немесе адамдар тобы əлеуметтік-психологиялық проблемаларға кез болады деген идеяға негізделген ғылыми ыңғай.

• Концептуальдық гипотезаларды (болжамдарды) жинақтайтын əдіс.

• Жеке бір құбылыстарды зерттеу мəліметтерінен индуктивті жолмен алынған теория.

• Адамдардың іс-əрекетін жеке тұлғаның көзқарасы тұрғысынан ұғынуға ұмтылыс. Əдістемелік тұрғыдан граунд теорияның табиғаты екіжақты: бір жағынан, индуктивті, себебі бақылау мəліметтерінен алынады; екінші жағынан дедуктивті, себебі эмпирикалық тексеруден өтетін жалпы принциптерден тұрады.

Заң антропологиясы . Құқық антропологиясы, заң этнографиясы, құқық этнологиясы - əртүрлі құқықтық жүйелердің теоретикалық жəне эмпирикалық зерттеулерінің жиынтығы. Этнографтар мен құқық нормасының антропологтарын адамдар арасындағы қатынастарын білдіретін тəсіл ретінде қызықтырады. Ресейлік мамандар Соколова З. П., Новикова Н. И., Ковлер А. И. заң антропологиясын адамдардың қоғамдық өмірінің түрлерін жəне адамды əлеуметтік тіршілік иесі деп зерттейтін пəн ретінде қарастырады. Заң антропологиясы адамзаттың құқығы мен құқықтарының алуантүрлілігін оның қалыптасуы мен дамуын зерттейді.

Тарихи антропология - нақты бір елдің тарихын оқып-үйренуде антропологиялық ыңғайды қолдану, сондай-ақ кросс-мəдени зерттеулер жүргізу. «Короли-чудотворцы» кітабының авторы М. Блок тарихи антропологияның негізін салушы болып есептеледі. Тарихи антропология тəуелсіз əдістемелік бағыт ретінде 1960- 1970 жылдары қалыптасты. Отбасының тарихын, үй шаруашылығы мен туысқандықты оқып-үйрену - тарихи антропологияның дамуының негізгі бағыттарының бірі. Отбасының, топтардың құрылымы мен өлшемі, олардың уақыт барысына қарай өзгеріске түсуі, туысқандық жүйесі, ұрпақтар жəне əйелдер мен ерлердің арасындағы қатынастар - тарихи антропологияның зерттеу тақырыптарының негізгілері болып табылады.

Психологиялық және филасофиялық антропология

Психологиялық антропология. Психологиялық антропо логияның өкілі Ф. Бокктің пікірінше, антропология адамды зерттейтін ғылым болғандықтан ол психологияны да қарастырады. Екі пəнді жалғастырып, біріктіретін көпір психологиялық антропология. Білімнің пəнаралық саласы. Адамдар психикасының этникалық ерекшеліктерін, ұлттық сипатын, ұлттардың өзіндік санасының қызметтері мен қалыптасуының заңдылықтарын оқытып үйретеді. Психологиялық антропология туралы ғалымдардың арасында бірыңғай пікір жоқ. Кейбір ғалымдар психологиялық антропология ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында, кейбіреулері ХХ ғасырдың 20-30 жж. (АҚШ) пайда болды дейді. Алғашқысында психологиялық антропология «Мəдениет жəне тұлға» деп аталған. 1860 жылы М. Лацарус пен Х. Штейнталь «Халықтар психологиясы» деп атаған пəн психологиялық антропологияның тарихи алғы саласы бола алған жоқ. Ол антропологияның ерте кезеңі ретінде тілді, мəдениетті, мифологияны, моралды, мəдениетті салыстырмалы түрде зерттей отырып, «халық рухының» табиғатын ашып көрсетуге ұмтылды. ХХ ғасырдың басында осыған ұқсас идеялар мен концепциялар 10 томдық «Халықтар психологиясы» деп аталған кітапта басылып шықты. Авторы В. Вундт. Псхологиялық антропологияның саласында ХХ ғасырдың 1-ші ширегінде жаңа кезең басталды, Өкілдері - американ антропологтары М. Мид жəне Р. Бенедикт. Бұл пəн кең таралып қана қойған жоқ, сонымен бірге жаңа «Психологиялық антропология» деген атауға ие болды. Оған дейін Маргарет Мид пен Руд Бенедикт, т. б. жасаған «Мəдениет жəне тұлға» деген бағыт үстем болып келді. 30-40 жылдары кросс-мəдени зерттеу деген сəнге айналды. Оның орталық мəселелері - «ұлттық сипат», «модальдық тұлға». Негізінен балаларды тəрбиелеумен шұғылданды. Бүгінгі күні психологиялық антропология пəнаралық ғылым деген атауын ақтауға ұмтылуда.

Американ зерттеушісі Ф. Бокк психологиялық антропологияның шеңберінде қалыптасқан негізгі мектептердің, парадигмалардың, бағыттардың кестелік жүйесін жасады:

Психологиялық антропология жалпы жəне əлеуметтік антропологиядан зерттеу əдісі емес пəн ретінде ерекшеленеді. Əртүрлі мəдениеттегі адамдар əртүрлі психологиямен қаруланады, психологиясы да əртүрлі болады. Олар мəдениеттің мəнін қабылдау, таным, есте сақтау сияқты психологиялық үдерістер арқылы түсіндіргісі келеді. К. Леви-Стросс антропологияның мəнін бейсаналық ісəрекеттермен шектеуге тырысады. Психологиялық антропология 70-ші жылдан бастап əдістемелік тығырыққа тіреліп отыр. Психологиялық антропология психатрия мен психонанлаизге қарыздар. З. Фрейд, А. Кардинер, Э. Эриксон, Э. Фромм т. б. теория мен практикаға елеулі əсер етті. Психологиялық антропологияның негізгі проблемалары - мəдениет пен ойлаудың, мінез-құлықтың бейсаналық түрлері, сананың өзгерістік жай-күйлері, ұлттық сипат, т. б. мəселелер.

Адамды түсінудің принцптеры

Философиялық антропология (адам туралы ілім) . Адамның табиғатын, мəнін, тағайындалуын оқытатын философияның бөлімі философиялық антропология деп аталады. Адамды зерттейтін басқа ғылымдармен (психология, антропология, этнография) салыстырғанда, философиялық антропология адамды биологиялық, рухани жəне қоғамдық тіршілік иесі ретінде тұтас қарастырады.

Адамның табиғаты, шығу тегі, мəні, тағайындалуы туралы мəселелер діни жəне философиялық ойлар пайда болғаннан бері ойшылдарды толғандырып келді. Бұл мəселенің маңыздылығына Плтон, Аристотель, Августин, Декарт, т. б. ойшылдар үлкен көңіл бөлді. Кант таным, болмыс, мораль туралы философиялық мəселелердің барлығы айналып келгенде «Адам дегеніміз не?» деген сауалға келіп тіреледі деген болатын.

ХХ ғасырдан бастап, адам проблемасына деген қызығушылық өсіп, философиялық антропология философиялық білімнің жүйесінде көрнекті орын ала бастайды. Қазіргі кездегі философиялық антропологияның қарастыратын мəселелерінің төңірегінде төмендегідей негізгі сауалдар туындады: тарих барысында адамдар қалай өзгеріске ұшырады? Адамды қалай анықтауға болады? Тұлға дегеніміз не? Адам өмірінің мəні не-де?

Əрбір тарихи кезең тəжірибенің, білімнің, мəдениеттің жинақталуына байланысты адамның бейнесін жасады.

Орта ғасыр Теоцентризм Адамды құдай жаратты жəне ол оған тəуелді. Қайта өрлеу Антропоцентризм Адам өзінің тағдырын өзі жасаушы. Жаңа заман Рационализм Адамның мəні оның ақылымен анықталады.

Адамның анықтамасы. Адамның табиғаты ретінде оны басқа тіршілік иесінен ажырататын белгілері мен ерекшеліктерінің жиынтығы түсініледі. Бұндай ерекше қасиеттердің тізімі өте ұзақ болуы мүмкін. Адамның даму теориясы бойынша ондай ерекшеліктерге - ақыл-ой, еңбек ету қабілеті, ұжымдық іс-əрекеті, тіл, мораль жатады. Оған шығармашылық, азаттық, руханилық, сенім, елес, қиял, күлкі, өзінің өмірден өтетінін білетіні жəне де басқа адамдық қасиеттер мен сапалар қосылады. Адамның мəнінің негізгі қасиеті оның ішкі мазмұнын, адамның «терең ядросын» бейнелеп көрсетеді. Адамның мəндік анықтамасына тоқталайық.

Zoon politikon (саяси жəне қоғамдық жануар) . Аристотель өзінің еңбектерінде адамның табиғаты туралы айта келіп, адамның ақылды екендігін, қайырымдылық, зұлымдық, күле білу қабілеттерін атап көрсетті. Адам өзінің мəнін əлеуметтік өмірде ғана жүзеге асыра алады. Адамның қоғамдық мəні туралы айта келіп, К. Маркс «Адамның мəні абстракт емес, ол əр адамға тəн. Өзінің ісқызметінде адам бүкіл қоғамдық қатынастардың жиынтығы» деген болатын. Бұл тұрғыдан алғанда адам - қоғамдық тіршілік иесі. Бұл дегеніміз адам қоғамға сіңіп жоқ болып кетеді, өзіндік болмысынан айрылады деген сөз емес. Адам ғана қоғамның өнімі емес, қоғам да адамның іс-қызметінің өнімі дегенді білдіреді. Homo sapiens (ақылды адам) . Бұл анықтама адамды ақылды тіршілік иесі ретінде қарастырады. Бұл анықтама да Аристотельдікі делінеді. Жаңа заманда бұл анықтама талқылауға жатпайтын, қабылданған анықтамаға айналды. Р. Декарт, «адамды ойлай алатын зат» деп қарастырды, ал кейіннен адамды биологиялық тіршілік иесі деп анықтағаннан соң

Homo sapiens қазіргі кезең адамын айқындайтын жалпы стандартқа айналды. Адамның ойының күші мен адамның əлсіздігі туралы француз физигі Блез Паскаль (1623-1662) атап өткен. Адам - бар болғаны табиғаттың жаратқан ең əлсіз қамысы, бірақ ол - ойлай алатын қамыс. Оны жоқ ету үшін бүкіл əлемнің қатысуының қажеті жоқ, бар болғаны желдің лебі мен бір тамшы су жетіп жатыр. Бірақ оны Əлем жоқ етіп жібергенімен, бəрібір адам Əлемнен жоғары, себебі ол өзінің өмірмен қош айтысатынын жəне Əлемнен əлсіз екендігін біледі, ал əлем түкте сезбейді. Осылайша, адам ең нəзік тіршілік иесі бола тұра, бізді қоршаған жануар патшалығынан ойлай білуімен, өзін жəне өзін қоршаған ортаны тани білуімен ерекшеленеді.

Homo faber (жаратушы адам) . ХІХ ғасырдың соңында Жаңа заман философтарының дүние мен адам мəнінің негізі ақыл-ой деген сенімі шамалы толқуға ұшырай бастады. Нейдерланд философы жəне культурологы Йоган Хейзинга (1872-1945) ол туралы былай деп жазды: «Біз, адамдар, жарқын ХУШ ғ. аңғал атап көрсеткендей, соншалықты ақылды емес екеніміз белгілі болғанда, оған қоса олар енді бізді ерекшелендіру үшін Homo sapiens деген атау аз болғандай,

Homo faber (жасаушы адам) деген атауды жапсырды». Адамның жануардан айырмашылығы белсенді түрде өнім өндіреді, шығармашылықпен айналысады, оның іс-қызметі бір нəрсеге бағытталады, құндылық мəні бар жəне шығармашылық тұрғыдан ұйымдасқан түрде жүргізіледі. Шығармашылық адамның мəнді қасиеті ретінде оны (адамды) ауқымды бейнелеп көрсетеді, себебі ақыл-ойдан басқа ол өзінің саласына қиялды, интуицияны, құндылығын, сезімдерін жəне еңбек іс-қызметін қолданады. Жарату дегеніміз адамның жүзеге асыратын алуан түрлі іс-қызметінің (өндіріс, тəрбие, білім, саясат т. т. ) негізі. Адамның тас қашаудан бастап, компьютерлерді ойлап табуына дейінгі жетістіктері оның өмірін айқындап береді. Қазіргі заман адамы өзі жасап шығарған техниканың, мəдениеттің əлемінде өмір сүріп жатыр.

Homo ludens (ойыншы адам) . Бұл анықтама Й. Хейзинганыкі. Оның пікірінше ойын элементтерінсіз адамның бірде бір мəдени іс-қызметі (соғыс, əділеттілік, философия, өнер т. б. ) жүзеге аспайды. Мəдениет ойыннан туындайды, онда адамның тіршілік етуінің ерекше символдық сферасы қалыптасады. Адамды адам еткен еңбек емес, оны адам еткен ойынмен өткізген бос уақыты. Бұл кезде адам өзінің қиялын жүзеге асырады, дамытады, өзге адамдармен араласады, жалпыға бірдей еркін түрде ереже қабылдайды. Басқаша айтқанда, жануарлар дүниесінен адам тек ойынның барысында бүгінгі нағыз көпқырлы, ақиқат адамдық өмірге сытылып шықты.

Homo religiosus (діни адам) . Бұл жерде адам «құдайдың бейнесі, оның кейпіндегі адам» ретінде түсініледі. Христиандық түсінік бойынша, адам азат тіршілік иесі, ол мейрімділік пен зұлымдықтың екеуінің бірін таңдауға құқылы. Адамның мақсаты - мейрімділікке ұмтылу. Адамның мəні наным-сенімнен көрінеді. Сенбеу - зұлымдық жолы. Бұл жол адамды адамгершілік қасиеттен тайдырады. Болу, дəлірек айтсақ, адам болу дегеніміз «діндар» болу. Осы жоғарыда атап көрсетілгендерден басқа адамның Эрнст Кассирер берген символдық жануар, Эрнст Блох берген қиялшыл адам, Норберт Винер берген қарым-қатынас жасаушы адам, Мартин Хайдеггер берген көңілсіз адам деген анықтамалар да бар. Бұл анықтамалар адамның мəнін символдар ойлап табудан, қарымқатынас жасай білуден, қиялдай білуде, т. б. деп білді. Кейбір теориялар адамның зиянды жақтары мен кемшіліктерін де көре білді. Мысалы, Фридрих Ницше адамды əлсіздігінен, тобырлығынан, пікірінің жоқтығынан, бағыныштылығынан жəне жалған идеалдығынан ауру жануар деп көрсетті. Қоғам тарихын Ницше адамның біртіндеп дамуы деп есептейді. Кейбір философтар адамның басқыншылық қасиетін атап көрсетеді. Бұл қасиет толассыз соғыстардан, қылмыстардан көрінеді, оның ырықсыздығынан көрінеді. Ақырында қоршаған ортаны бүлдіреді, қиратады. Техникалық апаттарға ұшыратады, нəтижесінде бүкіл адамзаттың жойылуына əкеледі. «Адам дегеніміз - ол қолына ұстара беріп қойған ақылсыз маймыл» (С. Лем) . Түсініктеме жəне философиялық сөздіктерден алынған «адам» ұғымының бірнеше анықтамаларын келтіреміз:

Бердяев Н. А. «Проблема человека (К построению христианской антропологии) » // «Путь. » 1936. № 50. С. 3 - 26.
Бердяев Н. А. «Откровение о человеке в вторчестве Достоевского. - //www. perepltt. ru

№ 4 дәріс. Діни антропологияның негізгі сипаттамасы

4. 1 Діни антропологияның даму тарихы

4. 2 Негізгі қырлары мен проблемасы

Діни антропология əртүрлі діндердегі адамның мəні туралы ілім . Діни антропология - адамның табиғаты мен мəнін діни ілімнің контекстінде қарастыратын зайырлы гуманитарлық пəн, əртүрлі халықтар мен тайпаларға тəн сипаттамаларды, түрлі əдетғұрыптарды, дəстүрлерді фактілерді жинастырып, жүйелеп берумен шұғылданады. Бұл тұрғыдан алғанда діни антропология этнография, этнология, мəдени антропология т. б. ғылымдармен ұштасады, себебі олар да адамды зерттеумен шұғылданады. Зайырлы антропология бүгінгі күні теорияландыруға аса сақтықпен қарап отыр. Діни антропология əдет-ғұрыптарды, дəстүрлерді нақты, дəл бейнелеп беруге ұмтылады. Басты назарды ірі діни бағыттарға емес, ұсақ, маргинальдық, экзотикалық, жазу-сызуы болмаған тайпаларға аударады.

Қазіргі кездегі ғылымда дін - мəдениеттің бір бөлігі дейтін пікірлер басым. Діни антропологияның зерттейтін пəні - адам, оның сенімі, діни көзқарасты күнделікті тұрмысқа, мəдениетке енгізу. Діни антропология ағылшын тілдес елдерде, соңғы он жылдың ішінде Францияда жəне континентальдық Еуропаның басқа елдерінде де дін туралы ілім, мəдениеттің бір бөлігі болып есептелінеді.

Діни антропология адамзатты бірнеше қырлар арқылы қарастырады. Мысалы, протогологиялық қыр: адамның шығу тегі мен (антропогенез), əрбір жеке адамның пайда болуын (онтогенез) жəне бұндай бастаманың шешуші рөлін мақұлдайды; адам табиғаттағы жоғары бастама екендігін жəне оның табиғатының екі жақтылығын (тəн, жан) бөліп көрсетеді; адамның құндылығын (аксиологиялық қыр) бағалайды; адамның күнəға бататындығы (хамартиология) туралы сөз етеді; өлімнен кейін де тіршіліктің жалғасуы, адамдардың алғашқы туралы (эсхатологиялық қыр, танатология) мəселелерді қарастырады. Мифтерде, діни аңыздарда жəне теологиялық доктриналарда адамсакральдық қатынастар тұрғысынан түсінілді де, діни, құдайға қатынасты тіршілік иесі ретінде қарастырылды. Құдайшылдық туралы түсініктердің өзінде адамның мəндік күші - шығармашылығы іс-қызметі абсолюттендірілді. Əр кезеңде жəне барлық халықтарда барлық рухтар мен құдайлардың басты сипаттары - құдіреттілік пен белсенділік. Діни антропология қай кезде де «құдайға сəйкес келетін» адам туралы, оның автономиясы мен теономиясының (бостандығы мен сакральдық тəртіп пен заңдылыққа бағынатын) шектері туралы ілім. Бұдан əрі қарай көне заманнан күні бүгінге дейінгі діни антропологиялық идеялардың даму тарихына тоқталамыз.

М. Бубер бойынша антропологиялық идеялардың даму схемасы Мартин Бубер өзінің «Адам проблемасы» (1948) деген еңбегінде антропологиялық идеялардың даму схемасын береді. Оның идеясы бойынша 3 кезең бар. 1-ші кезең - орнығу (жайлану) кезеңі деп аталады. Бұл кезеңде антикалық кезеңде антропология тұтастай ғарышкерлікпен бірлікте, яғни адам əлемнің бір бөлшегі ретінде түсінілді.

Антикалық кезеңде əлем өзімен-өзі болады, онша үлкен емес, қиялдауды тудыратын уақыттық та, кеңістіктік те константа болған жоқ. Əлемде тек фатум ғана бар, зұлымдық атаулы əлемдік үдерістің бір бөлігі болып саналады, құдайдың еркіне қарсы шығу деген болмайды. Адам əлемде ұғынықты орын алған, оның өмірдегі рөлі түсінікті, оған онда жайлы, онда метафизикалық мəселелер деген жоқ.

Адам жер бетінде белгілі бір міндет атқаратын ақылды, саяси жануар. Адам əлі өзін тұлға ретінде түсіне қойған жоқ, ол полис (қала) - машинаның тетігі - қоғамның бөлшегі. Осы аталған көзқарас біртіндеп дағдарысқа ұшырап, антропологиялық үлгініңің коллапсы басталады. 2-ші кезең - үйсіздік кезең деп аталады. Антикалық дүниеде діни ізденістер басталып, манихейлік, неоплатонизм, христиандық мəңгілік идеясын алып келген діндермен алмастырыла бастайды. Бұл идея классикалық грек санасына тəн емес еді. 4-ші ғасырға қарай тақуа Августиннің кезінде бұл дағдарыс өзінің шегіне жетті. Тақуа Августин өзінің «Тəубе» деп аталатын еңбегінде адам туралы «мен», тұлға ретінде сөз етеді. Августин адам туралы антропологиялық сауалды: Адам деген не? деп емес, «Нені адам дейміз, сені оны есіңе түсіре аласың ба?» деп жаңа қырынан қояды (8 пс. :) . Осы сауалға Августин өзінің «Тəубе» деген еңбегінде жауап береді. Міне осы кезеңнен, шамамен 4-ші ғасырдан бастап адам үшін жаңа метафизикалық үй салына бастайды - христиандық өркениет басталады. Түсінікті схематикалық ортағасырлық антропология басталады. Бұл кезеңде де адамға бəрі түсінікті жəне айқын болды. Адам деген не, оған не берілген деген сұрақтарды қойып, оған жауап іздеп мазаланудың қажеті жоқ. Жаңа үйдің бейнесі - Айшық болды. Онда адамның өмірге келген күнінен өмірінің соңына дейінгі, жұмақтан тозаққа дейінгі жолы айқындалды. Осының барлығы адамның қатынасуымен өтеді.

Христиандық антропологиялық модель (үлгі) шамамен он ғасырға созылды. Одан кейін адамзат - 2-ші үйсіздік кезеңнің үшінші сатысы Қайта Өрлеу дəуіріне көшті. Еуропалық адамзат Галилейдің, Коперниктің алғашқы ғылыми жаңалықтары мен Бруноның ісқызметімен танысты. Ең басты қадам - шексіздік ұғымының енуі болды.

Бруно, жер əлемнің орталығы емес деген жаңа дүниетаным ұсынды. Блез Паскаль «шексіздіктегі адам дегеніміз не?» деген жаңа сауал қойды. Жаңа əлемдегі адамдар тұратын метафизикалық үйдің жаңа түрлері іздестірілді. М. Бубер бойынша, біз қазір антропологиялық үлгілері сансыз, бірақ үйсіз кезеңде өмір сүріп жатырмыз. Бірақ олардың бірде-біреуі үстемдік ете алмайды. Ал үстемдік үлгі болмаған жерде адамзат ізденіске, беймаза күйге түседі. Қандайда бір құндылықтарға сүйенген антропология болмаса, тұлғалық негіз болмаса, онда адам да, тұлға да түкке тұрмайды. Олай болса, христиандық тұжырымдаған персонализм дегеніңіз негізсіз болып шығады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.