Сөйлемнің айқындауыш мүшелер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Қорғауға жіберілді

Академик С.Қирабаев атындағы
қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
__________ф.ғ.д., доцент Ильясова Н.А.

Дипломдық жоба
Тақырыбы: Синтаксистік бірліктер арқылы оқушылардың сөз мәдениетін қалыптастыру (8-9- сынып).

Білім беру бағдарламасы: 5В011700- Тіл мен әдебиет бойынша мұғалім дайындау (қазақ тілі мен әдебиеті)

орындағандар: Байтұяқ Ф.Е.
Ермек Ш.Е.
Кадирбергенова Л.М.

Ғылыми жетекшісі: П.ғ.д.,доцент Рахметова Р.С.

Алматы, 2021ж.

Жобаны орындаудың күнтізбелік жоспары

№
Жұмыс түрі
Мерзімі
Орындағаны туралы белгі
1.
Зерттеу бағдарламасын құрастыру
қыркүйек

2.
Тақырыпқа аналитикалық шолу дайындау
қазан

3.
Бастапқы эмпирикалық деректерді жинау
қараша

4.
Алынған ақпаратты өңдеу және талдау
қараша

5.
Жобалау, есептеу жұмыстарын орындау
желтоқсан

6.
Дипломдық жоба мәтінін дайындау және безендіру
қаңтар

7.
Көрнекі (графикалық) мәліметтерді дайындау және безендіру
ақпан

8.
Дипломдық жоба антиплагиатта тексеру

наурыз

9.
Алдын ала қорғауға ұсыну

мамыр

10.
Қорғауға ұсыну
мамыр

Тапсырма берілді қыркүйек 2021 ж.
Ғылыми жетекші: П.ғ.д.,доцент Рахметова Р.С.
Студент: Байтұяқ Ф.Е.
Студент: Ермек Ш.Е.
Студент: Кадирбергенова Л.М.

Мазмұны
Кіріспе.
I Бөлім: Қазақ тілі пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасында 8-сынып бойынша берілген синтаксистік бірліктер
0.1 Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері. Сөз тіркесінің байланысу түрлері
0.2 Сөз тіркесінің түрлері
0.3 Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері
0.4 Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Сөйлемнің айқындауыш мүшелер
0.5 Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері
0.6 Жай сөйлемнің түрлері
II Бөлім. Қазақ тілі пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасында 9-сынып бойынша берілген синтаксистік бірліктер
2.1 Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемнің түрлері
2.2 Ыңғайлас салалас. Себеп-салдар салалас. Қарсылықты салалас
2.3 Түсіндірмелі салалас. Талғаулы салалас. Кезектес салалас
2.4 Шартты бағыныңқы сабақтас. Қарсылықты бағыныңқы сабақтас. Мезгіл бағыныңқы сабақтас
2.5 Себеп бағыныңқы сабақтас. Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас.
Мақсат бағыныңқы сабақтас.
2.6 Аралас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемнің тыныс белгілері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі

Кіріспе.
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігін негіздеу
Дипломдық жобаның мақсаты
Күтілетін нәтижесы:
Мазмұны:
Топ мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама
Жобаны жүзеге асыру этаптары:
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы:

І Қазақ тілі пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасында 8-сынып бойынша берілген синтаксистік бірліктер
0.1 Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері. Сөз тіркесінің байланысу түрлері

Сөйлемдегі сөздер бір- бірімен грамматикалық байланыста жұмсалады. Сөйлемде қатар тұрған сөздер бір- бірімен байланыса бермейді. Олар белгілі бір заңдылыққа бағынады. Сөз тіркесі екі түрлі синтаксистік тәсіл арқылы байланысады. Осы тұрғыда М. Балақаев сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін синтетикалық тәсіл және аналиталық тәсіл деп екіге бөліп қарастырған. Ол: сөз тіркесіндегі сөздердің қосымшалар арқылы байланысуы - синтетикалық байланыс, қосымшаларсыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысуын аналитикалық байланыс болады,- деп көрсетеді.[1,32]
Т.Сайрамбаев сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін синтетикалық, аналитикалық, аналитика-синтетикалық деп үшке бөліп қарастырады. Ал Р.Әміров болса синтетикалық тәсілге септік, жіктік, көптік жалғауларын, шылаулар (жалғаулық, септеулік), сөздердің орын тәртібі мен интонацияны аналитикалық тәсілге жатқызады.[2,433]
Сөз бен сөзді байланыстыруға дəнекер болатын синтаксистік тəсілдер , негізінде, мыналар:
1. Жалғаулар (септік, тəуелдік, көптік, жіктік). Мысалы: ердің парызы деген сөз тіркесіндегі екі сөздің алдыңғысы ілік септігінің жалғауында, соңғысы тəуелдік жалғауында айтылу арқылы байланысқан.
2. Шылаулар (демеулік, жалғаулық). Елім үшін соғысқа аттанамын, жүрген сайын ауыртып барады дегендер шылаулар арқылы байланысқан.
3. Сөздердің орын тəртібі арқылы байланысқан түріне: биік ағаш, ағаш сандық , сабақ жаз т.б. сөз тіркестерін жатқызамыз. Олар ешқандайда жалғауларсыз қатар тұрып байланыса береді.
4. Интонация. Бұл - кітап. Индира - директор - интонация арқылы байланысқан. [3,9]
Кейінгі кезде ғалымдар қосымшалар арқылы байланысу тәсіліне көсемшенің - й, -е, -іп жұрнақтары арқылы байланысқан сөз тіркестерін де жатқызып жүр. Мысалы, Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі( мақал), мен етпеттей жығылдым (Ж.Тәшенов). [4,31]
Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысқан түрімен, қосымша арқылы байланысқан түрінде біршама айырмашылық бар. Орын тәртібі арқылы байланысқан сөздердің орны тұрақты болса, қосымша арқылы байланысқан сөздер еркін, жылжымалы болады.
Сөз тіркесі - сөйлем құраудың негізі болса, сөйлем - адам ойын жеткізудің негізгі формасы деп қарастырады М.Балақаев. Ол кісінің тұжырымы бойынша: Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз. [1,32]
Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі бес түрлі байланысады.
Қиысу туралы Н. Ильясованың еңбегінде : Қиысу - сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштың атау септік жалғауы мен жіктік жалғаулар арқылы байланысуы. Қиысу жақ категориясы арқылы байланысады. Осыған орай, жақтық қиысу деп те аталады,- деген пікірді келтіреді.[5,22] Ал Р.Рахметова өз еңбегінде қиысуды жіктік жалғауы арқылы жасалған сөз тіркестері сөйлемнің қаңқасын құрайды, себебі жіктік жалғауы арқылы байланысқан сөздер көбінесе бастауыш және баяндауыштан тұрады, бір-бірімен қиыса байланысады,- деген тұжырымда қалған. Көп жағдайда қиыса байланысқан сөз тіркестері сөйлемді құрайды.[4,31]
Матасу- алдыңғы сөз ілік септік тұлғасында тұрып, екінші сөз тәуелдік жалғауында тұрып байланысқан сөз тіркесі.Матасу формасы арқылы жасалған сөз тіркестері тәуелдік, иелік мағынаны беретін синтаксистік мағынаға ие болады.
Меңгеру- бағыныңқы сөз атау және ілік септігінен басқа септік жалғауларының бірінде және шылаулардан тұратын, ал басыңқы сөз етістік не есім сөзден болатын сөз тіркестерін айтамыз. Н. Ильясова өз еңбегінде меңгеруді үш түрге бөліп қарастырады. Олар : етістікті меңгеру (терезені ашты, жайлауға шықты, қалтасынан алды, жолда жатты, түнімен жүрді), есімді меңгеру (қойдан жуас, оқуға ықыласты, қалада көп), ортақ меңгеру (айтуға тілім жетпейді, сөзін мақұл көрдік, жұртқа күлкі болғанымен, маған күлкі емес). [5,23]
Қабысу - сөздердің ешбір жалғаусыз, орын тәртібі арқылы іргелес тұрып байланысуы. Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әртүрлі болады; оның бағыныңқы сыңары зат есім, сын есім, сан есім, сілтеу есімдігі, есімше, үстеу болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын есімдер болады-, дей келе М. Балақаев өз еңбегінде әр сөз табына сәйкес мысалдар келтірген.[1,69] Қабыса байланысқан сөз тіркестері қатаң орын тәртібін сақтайды, яғни аналитикалық тәсілге негізделіп, атрибуттық қатынаста жұмсалады деген негізді ұстанады Н. Ильясова [5,8]
Жанасу - ешбір жалғаусыз, орын тәртібі жағынан іргелес тұрып та, алшақ тұрып та байланысатын сөз тіркесі. Жанаса байланысатын сөз тіркесінің тірек сыңары етістік, сын есім, үстеу, сан есім, көсемше тұлғалы етістік, еліктеуіш сөз бола алады. Сөз тіркесінің ішінде жанасу формасын М. Балақаев қабысу формасының ішінде қарастырады. Оның себебі екеуінің де орын тәртібі арқылы байланысуында. Айырмашылықтары: қабысу қатаң орын тәртібін сақтаса, жанасу формасында грамматикалық байланыс еркін болады. [4,32]

Тақырып бойынша сұрақтар:
1. 1.Сөз тіркесі дегеніміз не?
2. Қосымша арқылы байланысқан сөз тіркесі мен орын тәртібі арқылы байланысқан сөз тіркесінің айырмашылығы қандай?
3. Сөз тіркесінде көптік жалғауы қалай жалғанады?
4. Сөздердің байланысу түрлері нешеге бөлінеді? Атаңыз.
5. Қиысу формасы туралы не айта аласың?

Тыңдалым бойынша тапсырма:
1 тапсырма: Ғарышқа ұшқан жануарлар мәтіннен алынған дәйексөздерге, үзінділерге сүйене отырып, көтерілетін мәселені болжа. (https:www.youtube.comwatch?v=Z4 Lv6loH1DU
2 - тапсырма. Байқоңыр ғарыш айлағы атты жазбаны тыңдап (https:www.youtube.comwatch?v=FB oFbVzi6Bg),коммуникативтік жағдаятқа сай ғылыми және халықаралық терминдерді, ғылыми деректерді орынды қолданып, диалог, монолог, полилогта өз ойларыңды дәлелді, жүйелі жеткіз.

Айтылым бойынша тапсырма:
1 -тапсырма. Үш қадамды сұхбат тәсілі бойынша Ғарышкерлер мен сұхбат жүргіз. (Бірінші оқушы ғарышкер болады, екіншісі тілші, үшінші оқушы жазып алады. Солай келесі оқушылар да кезектесіп бір - бірінен сұхбат алады).
2 - тапсырма.Гераклиттің Ең керемет ғарыш деп жүргеніміз бейберекет үйе салған қоқысқа ұқсайды- деген сөзінің мәнін аш. Сөйлемнің байланысу тәсілдері мен түрлеріне ажырат.

Оқылым бойынша тапсырма:
1-тапсырма. Публицистикалық және ғылыми стиль ерекшеліктерін қолданылған тілдік құралдар арқылы таны.
Тоқтар Кеңес Одағының тарихында тұңғыш рет жерге қонбай, әуе кеңістігінде ұшаққа 2 мәрте жанармай құйдыру арқылы Солтүстік полюске ұшу сапарын іске асырды. Реактивті ұшақтардың 50-ден аса жаңа түрін сынақтан сүрйнбей өткізді. .. Қыр-сыры беймәлім МиГ ұшақтарымен аса қауіпті ұшу сынақтарын сәтті өткізіп, алып кеменің тар палубасына асқан дәлдікпен, шексіз шеберлікпен қолайлы қондырып, сосын лезде қайтара ұшып шығуды мүлтіксіз атқарған ерлігі үшін Тоқтар Әубәкіровке 1988 жылдың 31 қазанында Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Тоқтар Әубәкіров Қазақстан Президентінен шақыру алды. Елбасы: ...Зар жылап жүрген қазақпыз. 30 жыл біздің жерімізден ғарышқа басқалар ұшып жатыр, әлі күнге дейін бір қазақ ұшпады... - деді. Тоқтар келісімін берді...
Мұның өзі оңай шаруа болған жоқ. Кеңестік ғарыш саласының шенеуніктері қазақтың ғарышқа талпынысын тыжырына қабылдап, қазақ ғарышкерінің ұшуын кейінге шегере берген... Бірақ бірбеткей қазақ басшысының: Енді қазақ ұшады. Қазақ ұшпаса, Байқоңыр жабылады! - дегенін Тоқтар өз құлағымен естіді.
...Қазақтың тұңғыш ғарышкері сапарға аттанып бара жатты. Алып тұлғалы Әубәкіров Қазақ елінің басшысына қазақша: Сапарға дайынмын! - деп, баянат жасады. Командир: Кеттік! - дегенде, Тоқтардың айтқаны Ал, қазағым, сен үшін жануға да, ұшуға да дайынмын! деген сөздер болды.
Тоқтар Әубәкіровтің ғарышқа сапары қазақ үшін 1961 жылғы Юрий Гагариннің ғарышқа ұшуынан бір мысқал да кем түспеді. Сол бір жүректер толқыған, шаттық шалқыған әсерлі сіттерде Н.Назарбаев: Алғаш рет өзіміз болып бірінші ғарышкерді сапарға шығарып салдық. Байқоңыр өзінің шын мәніндегі мақсатын орындады!.. - деді.
Тоқтар Әубәкіровпен қалың қазақ та, иісі түркі де, дүниежүзінің миллиардтаған мұсылман қауымы мақтана алады.
(М.Байжанин)
2- тапсырма. Мәтінді оқып, құрылымы арқылы жанрлық ерекшеліктерін ажырат.
Елу бес жылдың ішінде адамзат баласының шамамен бес жүз елу шақтысы ғарышта болып қайтты.
Олардың ішінде Қазақстанның үш өкілі, өз елінің ұлттық батыр - лары, ұшқыш-ғарышкерлер: Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев пен Айдын Айымбетовтер де бар.
Осы үш қазақ ғарышкерінің ғарыштық тағдырының қалып - тасуына - себепкер болған қамқоршы адам бар. Оны Қазақстан ғарышына - жол салушы деп атауға толық құқымыз бар. Т. Әубәкіров, Т. Мұсабаев пен
А. Айымбетовтердің ғарыштық талпыныстарын тек қолдап қана қоймай, сонымен бірге олардың өз елінде ғарышқа самғауына жол ашты. Ол - Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.
Елбасы Кеңес Одағы басшылығының алдына қазақ ұлтының өкілін ғарышқа ұшырудың қажеттілігі туралы мәселені қоя білді. Алғашқы боп сапар шеккен қазақ ғарышкері - Кеңес Одағының батыры, КСРО-ның еңбек сіңірген ұшқыш-сынақшысы Тоқтар Әубәкіров еді. Бұл тарихи оқиға 1991 жылдың қазанында болды.
Егемендік алған Қазақстанның бірінші ғарышкері Талғат Мұса - баев Н.Ә. Назарбаевтың қамқорлығының арқасында ғарышқа үш рет ұшты. Оның 1994 жылғы шілдедегі алғашқы сапарының алдын - да, Қазақстан мен Ресей Президенттерінің бірлескен шешімімен оған Қазақстан Республикасының азаматы, Ресей Федерациясы - ның әскери қызметшісі деген мәртебе берілді. Бұрынғы одақтас республикалардың егемендік шеруі кезеңінде бұл арнайы көтерілген мәселе болатын.
Жоғарғы кәсіби тәжірибесі мен ұмтылысы Т. Мұсабаевқа халық - - аралық ғарыш экипаждарының командирі ретінде ғарышқа тағы екі мәрте сапар жасауға мүмкіндік берді. Оның 1994, 1998 және 2001 жылдардағы ғарыштық экспедицияларының жалпы ұзақты - ғы күнтізбелік бір жылға жуық уақытты құрады.
2015 жылдың қыркүйек айында Қазақстанның үшінші ғарыш - кері Айдын Айымбетов ғарышқа ұшты. Экономикалық дағдарыс қиындықтарына қарамастан, Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев ғарышқа кезекті Қазақстан азаматын ұшыру жөнінде шешім қа - былдады.

Жазылым бойынша тапсырма:
1- тапсырма. Оқылым мәтіні бойынша жанрлық және стильдік ерекшеліктеріне сай тілдік құралдарды орынды қолданып, аннотация, тезис құрастырып жаз.
2- Ғарышкер, мықты, ерлік, батыл сөздеріне мақал-мәтелдерді теріп жаз.

Тест тапсырмалары:
1. Орын тәртібі арқылы байланысқан тіркесті тап.
А) жүрек жалғау
В) мен үшін келді
С) ол - мұғалім
Д) сапарға аттанды
Е) ауылдың маңы терең сай
2. Қабыса байланысып тұрған қатарды көрсет.
А) айтар сөз
В) баладай сүйкімді
С) биыл бітірді
Д) қойдан жуас
Е) жолда жатты
3. Азамат сыны - ерлік, ерлік сыны - елдік (М.Әуезов) сөз тіркесінің байланысу түрін анықта.
А) матасу
В) қабысу
С) меңгеру
Д) жанасу
Е) қиысу
4. Зар жылап жүрген қазақпыз. 30 жыл біздің жерімізден ғарышқа басқалар ұшып жатыр, әлі күнге дейін бір қазақ ұшпады. Сөйлемнен меңгеріле байланысқан тіркесті тап.
А) жүрген қазақпыз
В) зар жылап
С) ғарышқа ұшып жатыр
Д) біздің жер
Е) қазақ ұшпады

5. Сөздердің байланысу тәсілі нешеге бөлінеді?
А) 4
В) 5
С) 3
Д) 2
Е) 6

1.2 Сөз тіркесінің түрлері

Сөз тіркесі дегеніміз сөз бен сөйлемнің арақатынасынан шығатын басты синтакситік единицаның бірі деп есептеледі деген пайымдама айтады М.Балақаев. [1,35]
Есімді тіркестер
Етістікті тіркестер
Темір табақ, ағаш кереует, ақылды бала, бес сарбаз, бес қару т.б.
Мақсатқа жету, мамандар даярлау, алға ұмтылу, т.б.
Қазақ тілінің сөз тіркестері сөздердің өзара тіркесу қабілетіне қарай есімді жəне етістікті болып үлкен екі салаға бөлінетінін білеміз. Есімді сөз тіркесінде есім сөздердің бірі басыңқы болады да, етістікті сөз тіркесінде етістік басыңқы сыңар болады. Есімді, етістікті сөз тіркестерінің құрамдары, түр-тұрпаты əр түрлі болады.

М.Балақаевтың айтуы бойынша сөз тіркесі өзіндік қасиеттеріне ие бола отырып кейде сөйлемдік қасиетке де ие бола алады. Мысалы: атқа мінді деген сөзді жеке сөйлем ретінде қарастырса да болады деген тұжырым келтіреді. Ал осы пікірге қарсы К.Аханов былай дейді : ...бір ғана құбылысты (атқа мінді) әрі сөйлем, әрі сөз тіркесі деп қарау сөйлем мен сөз тіркесінің жігін ажыратпауға, оларды бір-бірімен араластырып жіберуге әкеп соғады. [4,23 ]
Сөз тіркесінің тағы бір маңызды түрі тұрақты тіркестерТұрақты тіркестер кемінде екі немесе одан да көп сөзден құралып, бір мағынаны білдіреді. Ғылыми тілде фразеологиялық тіркестер деп аталатын бұл тірін М.Балақаев өз еңбегінде фразалық тіркестер деп береді.
Ол өзінің еңбегінде Тұрақты тіркестердің бірқатарының мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса, бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады. Ондай тіркестерді фразалық тіркестер деп қарастырамыз,-дей келе таяқ жеу - соғылу, жаны ашу - аяу, көзі жету - нану, т.б. мысалдармен дәлел келтіреді. [1,39]

Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз тіркесі дегеніміз не?
2. Сөз тіркесін өзара тіркесу қабілетіне қарай қандай түрге бөліп қарастырады?
3. Есімді сөз тіркесі дегеніміз не? Мысал келтір.
4. Тұрақты сөз тіркестері мен еркін сөз тіркестерінің айырмашылығы неде?
5. Жаны сіріден жаралған екен. Тұрақты тіркестің мағынасын аш.

Тыңдалым бойынша тапсырма:
1 1-тапсырма. Қазақстандық ғарышкерлер тақырыбында аудиожазба тыңдайық. (https:www.youtube.comwatch?v=4l lfIussWyc). Тыңдалым мәтіні бойынша диалог құрастыр.
2 2-тапсырма. Ғарышқа бастаған жол тақырыбында аудиожазбаны тыңда. (https:www.youtube.comwatch?v=SF 7sCmL-Wo4) Тақырып бойынша көтерілетін мәселені болжа.

Айтылым бойынша тапсырма:

1- тапсырма. Берілген сұрақтарға тұрақты тіркестерді қоса отырып, жауап бер.
Ең алғаш ғарышқа ұшқан кім екенін білесің бе?
Қазақстандық ғарышкерлер туралы не білесің?
Ғарышқа ұшқан жануарлар туралы не айта аласың?

2-тапсырма. Тыңдалым мәтіні бойынша коммуникативтік жағдаятқа сай ғылыми және халықаралық терминдерді тауып, олардың мағынасын аш.

Оқылым бойынша тапсырма:

Мәтінді оқып, тапсырманы орында.

1
Мәтінге ат қой.
2
Мәтіндегі басты мәселені анықта.
3
Мәтін мазмұнын нақтылайтын қорытынды жаз.

2015 жылдың 2 қыркүйегі күні құрамында қазақ ғарышкері Айдын Айымбетов бар халықаралық экипаж Байқоңырдан көк жүзіне аттанады. Рет санымен бағамдар болсақ, Жер айлағы Байқоңырдан ғарышқа үшінші қазақ аттанып барады. Өте қуанышты! 1991 жылғы 2 қазанда ұлтымыздың рухын аспандатқан тұңғыш ғарышкеріміз Тоқтар Әубәкіров ұшты. Тоқаңнан соң ғарышқа үш рет ұшып (1994, 1998, 2001 жж., 341 тәулік 9 сағат 48 минут 41 секунд!!!), оның екеуінде ғарыш кемесінің командирі міндетін атқарған, үшіншісінде ғарыш және адамзат тарихында тұңғыш рет турист Де́ннис Э́нтони Ти́тоны (АҚШ) ғарыш көгіне аман-есен апарып, серуендетіп аман-есен алып келген қазіргі Қазғарыштың басшысы Талғат Мұсабаевтың бейнесі елестейді. Оның бер жағында күні бүгін ғалымдарымыз аузын толтырып айтып отырғанындай, тұңғыш қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің ғарышта жасаған алғашқы ғылыми-тәжірибелік еңбегінің жалғасын Талғат Мұсабаев ұзартқан, ертең - Айдын Айымбетов тәжірибенің өрісін кеңейтеді. ...Ғарыш сапарына аттану ғарышқа алғашқы қадам бас - талған кезден-ақ ешуақытта жеңіл болған емес. Бұл арада мәселе ғарышкерлердің білімі мен біліктілігіне де байланысты емес. Мәселе - кезекте. Жасы - ратыны жоқ, Тоқтар мен Талғат - тың ғарыш көгіне көтерілуі Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей араласуымен болғаны тарихтан жақсы мәлім. Айдында да солай... Өйткені, үміткер көп, орын тапшы! Қайталай кетейік, сонау алғашқы ғарышкер Юрий Гагариннің заманынан солай! Бүгінгі таңға дейін кеңестік және ресейлік ғарышта болған ерлердің саны 119 болса, оның 4-і әйел екен.
... Ертеңгі Союз ТМА-18М ғарыш кемесінің командирі Сергей Волковтың бұл - ғарышқа үшінші сапары. Оның әкесі Александр Волков та ғарышта үш рет болған танымал азамат! Енді, ең қы - зығы, Александр Волков 1991 жылы ғарышқа барған үшінші сапарында қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров пен Австрияның тұңғыш ғарышкері Франс Фибекті қанатының астына алып ұшқан! Қазақ ғарышкері Айдын Айымбетов қазақстандық ғылыми бағдарламадан тыс Халықаралық ғарыш кешеніне (ХҒК) қазақ - тың ұлттық тағамдары - ет пен қазы, қымыз алып барады. ХҒК-де қазақ дастарқанын жаяды. Үлкен жаңалық! Әрине, бұдан ұлт тағамының шикідей, яки пісірген күйін көз алдымызға елестету үлкен әбестік болар еді. Ол тағамдар ғарыштық ұшу тала - бына сай сублимацияланып, па - кеттелінген. Ғылымдағы жаңалық! Қазақстанның ғарыш тари - хының парақтары Айдын Айым - бетовтің ертеңгі ұшуымен тағы бір жаңаланатыны анық. Әри - не, ғылымға қосар жаңалы - ғымен дейікші. Өйткені, бүгінгі Қа - зақ - - станның ғарыш саласына та - биғатымен де, елдің ертеңіне деген жеделдеткен ұмтылысымен де ерекше ынта танытып отырғаны - өмірдің шындығы. Ғарыш қырандарына сәтті сапар тілейік! Ақ жол!

2-тапсырма.
Мәтінді түсініп оқып, публицистикалық және ғылыми стиль ерекшеліктерін қолданылған тілдік құралдар арқылы таны.

1994 жылы 28 наурызда Қазақстан мен Ресей Президенттері Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі қағидалары туралы мемлекетаралық Келісімге қол қойып, ғарыш кешенін жалға беру туралы шарт жасасты. 2004 жылдың қаңтар айында жалға беру мерзімін 2050 жылға дейін созу жөнінде келесілді. Екі жақтың қарым-қатынасын реттейтін үкіметаралық комиссия құрылды.
Осы шешімнің дұрыстығын уақыт дәлелдеді. Ресей мемлекеті ғарыштық бағдарламаларды жүзеге асыратын нысандарын сақтап, дамыта білді. Қазақстан мен Ресей арасындағы тығыз қарым-қатынастың негізінде Тоқтар Әубәкіровтің алғашқы ғарыштық бағдарламасының орындалуына және Талғат Мұсабековтың Қазақстан Республикасының мүддесіне үш мәрте ғарышқа ұшуына, 2015 жылы Айдын Айымбетовтің ғарышқа ұшу жетістіктеріне қол жеткіздік.
Байқоңырда ресейлік құрылымдармен қатар, қазақстандық мемлекеттік басқару органдары да өз қызметтерін атқарады. Қазақстан Республикасының азаматтары қала тұрғындарының жартысынан астамын құрайды. Ресейлік мекеме құрылымдарда 70000-нан астам Қазақстан азаматтары жұмыс жасайды.
Ғарыш саласы үшін мамандар даярлау мәселесі - биліктің жіті назарында. Жүзден аса маман Мәскеу авиациялық институтының дипломына ие болып, Байқоңыр кещенінде қызмет атқаруға мүмкіндік алды. Сондай-ақ Қазақстандағы жоғары оқу орындарында ғарыш саласымен тікелей байланысты мамандар әзірленіп жатыр.
Байқоңыр- өте күрделі және аумақты кешен, онда 150-ден астам кәсіпорын жұмыс істейді. Кешен құрамына 7 зымырандық-ғарыштық кешен, су, электр, жылу, газ, автокөлік, теміржол, байланыс, коммуналдық және басқа жүйелер бар. Осының бәрі әзірге Ресей бюджетінен қаржыландырылып отыр.

Жазылым бойынша тапсырма:
1- тапсырма. Оқылым және тыңдалым материалдары бойынша мәтіннің баяндау желісін сақтап, әр бөлігінен алынған ақпараттардан жинақы мәтін (аннотация, тезис) жазу.
2- тапсырма. Адамзат бағындырған ғарыш тақырыбында аргументальды эссе жаз.

Эссеге қойылатын талаптар:

* Дәлел, дәйектеме қолдану;
* Фразеологиялық тіркестерді қолдану.
Тест тапсырмалары:

1. Тұрақты сөз тіркесіне тән белгіні тап.
А) құрамын ауыспалы болады
В) құрамында бастауыш кездеспейді
С) кем дегенде екі немесе одан да көп сөзден тұрып, бір сұраққа жауап береді
Д) сөз тіркесіндегі сөздерді алмастыруға болады
Е) сөздердің орнын ауыстыруға болады
2. Есімді тіркесті тап
А) жақыннан көру
В) төбеден жай түсу
С) жетістікке жету
Д) сусыз жер
Е) көңіл білдіру
3. Белінен бесік табы кетпеген тұрақты тіркесінің мағынасын аш.
А) жас
В) сүйкімді
С) кішкентай
Д) ақылды
Е) ер жеткен бала
4. Байжан іске кірісті (Ғ.Мүсірепов) сөз тіркесінің түрін анықта.
А) тұрақты сөз тіркесі
В) етістікті тіркес
С) есімді тіркес
Д) қиыса баланысқан тіркес
Е) интонация арқылы байланысқан тіркес
5. Жанат айналасына ойлы көзімен тағы бір қарады. (Ғ.Мұстафин)сөз тіркесінің байланысу түрін тап.
А) меңгеру
В) матасу
С) жанасу
Д) қабысу
Е) қиысу

1.3 Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері
А.Байтұрсынұлы тұрлаушы мүшелерді бас мүше (бастауыш) мен баяншы мүше (баяндауыш) деп қарастырады. Бас мүше дегеніміз - сөйлем ішіндегі сөздер байланатын қазық сөзі, сөйлем иесі. Сөйлем ішінде сол нәрсенің атын көрсететін сөз бас мүше-, деп бастауышты сөйлемнің негізі ретінде қарастырады. [2, 462]
Қазақ тілі білімінде бастауыш туралы сөз қозғап кеткен біраз ғалымдарымыз бар. Солардың қатарына А.Байтұрсынұлы, С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Ж.Басымов сынды ғалымдарымыздың ғылыми еңбектерін жатқызамыз. .
Т.Сайрамбаев өзінің еңбегінде Баяндауышсыз жалпы сөйлем құралмаса керек. Баяндауыш- қай сөз табынан болмасын бәрібір сөйлемді тиянақтау жағынан, оны сөйлем дәрежесіне жеткізу жағынан ұандай тұлғада, қай орында келуіне қарамастан басты тұлға.Дегенмен сөйлемді тиянақтау жағынан баяндауыш мүше басқа сөйлем мүшелерінен жеке дараланады,- деп сөйлем ішіндегі маңызын баса көрсетті. [2,463-464]
Тіл ғылымында баяндауыш туралы айтылған пікірлер өте көп. Мысалы: Қ.Жұбанов: Сөйлем мүшелерінің ішінде біреудің не бірменің не қылғанын, я не болғанын баяндап тұратын мүше болады. Оны баяндауыш дейміз,- деген тұжырым айтса, С.Аманжолов: Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы атты еңбегінде Баяндауыш дегеніміз - бастауыштың тура көрінісі. Бұлар заттың жалпы көрінісін, болмысын көрсетеді,- деп сипаттайды. [2,465]
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерініне: пысықтауыш, толықтауыш, анықтауыш жатады. Ғалым Қ.Жұбанов өзінің Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбегінде: Жаңа грамматикаларда анықтауыш, толықтауыш делінген категориялар мағынасына қарай жіктеуден емес, сөздердің бір- бірімен байланысу амалынан және сыртқы белгісіне қарай жіктелгеннен туған - дей келе, тұралаусыз мүшелерді айқындауыш деген атпен қарастырған. 6-14
М.Балақаев өз еңбегінде : Сөздер сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материал болады да, бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық (тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады, - деген тұжырым айтады. 7-16,7б.
Толықтауыш деп баяндауыш білдіретін амал- әрекетті, іс-оқиғаны заттық мағына жағынан толықтыру үшін жұмсалатын тұрлаусыз мүшенің түрін айтамыз.
Анықтауыш - зат есімнен немесе заттық ұғымда жұмсалған басқа да сөз таптарынан болған мүшелерді сындық, сапалық, сандық, иелік жағынан сипаттап, анықтап тұратын мүше.
Пысықтауыш-етісікен болған баяндауышты мекен, мезгіл, қимыл сын мен себеп, мақсат жағынан айқындап тұратын сөйлемнің тұрлаусыз мүше.

Тақырып бойынша сұрақтар:
Сөйлемнің тұрлаулы мүшесі дегенді қалай түсінесің?
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне нені жатқызамыз?
Баяндауыштың жасалу түрлерін ата.
Толықтауыш нешеге бөлінеді?
Пысықтауыштың мағыналық түрлерін ата.
Тыңдалым бойынша тапсырма:
1.
Мәтіндегі ең басты мәселені анықта.
2.
Мәтіннің стилін анықта.
3.
Халықаралық терминдер мен ғылыми деректерді орында қолдан.
Тапсырма.Арал тағдыры - адам тағдыры мәтінін тыңдап, көтерілген мәселе бойынша ой тұжырымдау жаса. (https:www.youtube.comwatch?v=yq n7uP26Ijk)
Тапсырма. Марқакөл қорымы мәтінін тыңдап, тапсырмаларды орында. (https:www.youtube.comwatch?v=8G qePnHu0UE)
Айтылым бойынша тапсырма:
1-тапсырма. Арал теңізінің экологиялық жағдайы тақырыбында пікірсайыс ұйымдастыр.
Пікірсайысқа қойылатын талап:
* Ойдың жинақылығы;
* Сөз тазалығы;
* Дәлел, мысал келтіру.
* Мақал-мәтел, тұрақты тіркес, нақыл сөздер қолдану.

2-тапсырма. Қорықтар мен ұлттық саябақтар тақырыбында диалог, монолог, полилог құрастыру.

Оқылым бойынша тапсырма:

1- Тапсырма. Мәтінді түсініп оқып, тақырыбы ұқсас ғылыми және публицистикалық стильдегі мәтіндердің тақырыбын, түрлерін (әңгімелеу, сипаттау, талқылау), құрылымын салыстыра талдау жаса.
Арал жайында біраз нәрсе білуші едім: басқасын қойғанда дүниежүзінде жалғыз Арал теңізінің суында оттегі мол. Бекіре мен қаяз екі- ақ теңізді аймақта - Атырау мен Аралда болды. Кейінгі кезде Балтық теңізіндегі аты шулы салаканы Аралда өсіре бастады. Ғажабы: Арал суында өскен салакалар өзінің атамекеніндегі салакалардан екі есе ірі болып шықты.
Көктем кезінде Изенді деген жерде шемая балығын аулау маусымы басталады. Бір қызығы, көктемде шемая деген балық Шулағанның көк тасына жиналады. Балықшылар да жылда осы араға келіп, бір айдай ұлы дүбір салады.
Бұл кездегі балықтың көптігі сонша - оларды кей жылдары Аралдағы бүкіл балық зауыттары жабылып игере алмайды... Әр журналдан бір оқып, үзіп-жұлып алған шым-шым әсерлерін дәл бір өз басынан шыққан дүниедей қып жүргендерге Арал теңізінің осы бір көрінісін көрсетер ме еді! - деп ойлайсың,
Айта берсең, Аралда ғажайып нәрселер көп.
(Ә.Нүрпейісов)
2- тапсырма. Мәтінді оқып, перифразаның түрлі тәсілдерін қолдана отырып, мәтін бойынша сұрақтар құрастыр.
Патшаның даналығы
Бір дана патша өмір сүріпті. Бір күні оған ұлы : Әке, сені елдің бәрі дана, көреген, ақылды деп сыйлайды. Сен осы даналықты қайдан оқып білдің, қандай кітаптар оқыдың, сені қандай мұғалімдер оқытты? - деп сұрақ қояды.
Сонда әкесі:
-Ұлым, мен ел оқыған, сен де оқып жүрген кітаптарды оқыдым. Менің де ұстаздарым сен білім алып жүрген қстаздар болды. Бірақ ел айтып жүрген парасаттылық, ақылдылықты тек олардан ғана емес, өмірден, табиғаттан да алдым, - дейді әкесі.
- Құмырсқаларды байқап жүріп, олардың еңбекқорлығына, шыдамдылығына, қайтсе де алға қойған мақсатқа жетудегі талпыныстарына қызықтым. Бүркітке қарап, байқағыштыққа, тез шешім қабылдай алушылыққа үйрендім. Барыстан - ептілік пен шыдамдылықты, бөдене құстан сүйіспеншілік пен жанашырлық көрсетуді білдім.
Расында да, даналық - өмірден көргеніңнен үйрену. Нағыз даналық пен ақылдылық әр кезде біздің қасымызда жүреді. Тек адамның көзі, құлағы, жүрегінің есігі оған ашық болуы керек.
(Ел аузынан)

Жазылым бойынша тапсырма:
1- Тапсырма. Жанрлық және стильдік ерекшеліктеріне сай тілдік құралдарды орынды қолданып, мақала құрастырып жазу.
2- Тапсырма. Мәтін құрылымын сақтай отырып, графиктік мәтіндегі (диаграмма, кесте) деректердің маңызды тұстарын анықтап жаз. (2- тапсырмадағы мәтін бойынша).

Тест тапсырмалары:
1 . Азуы - алмас, тілі - у,
Арам көңіл, ала ту. (С.Мұқанов) өлеңде баяндауыш қызметіндегі сөз қай сөз табынан жасалған.[6,45]
А) етістік
В) зат есім
С) үстеу
Д) сын есім
Е) дара етістік
2. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшесіне сай қатарды таңда.
А) өздігінен сөйлем құрай алмайды
В) сөйлем құрауға негіз болады
С) сөйлемді аяқтап, ойды тиянақтап тұрады.
Д) іс оқиғаның иесін білдіреді.
Е) сөйлем мүшесі бола алмайды
3. Толықтауыш сөзді тап.
А)Біреуге ор қазба, өзің түсесің.
В)менің арманым
С) төмен қарай жүрді
Д) ду-ду етіп
Е)қызыл кітап
4. Сөз таптарынан болған мүшелерді сындықң сапалықң сандық, иелік жағынан сипаттап тұратын тұрлаусыз мүше.
А) Одағай
В) анықтауыш
С) толықтауыш
Д) пысықтауыш
Е) шылау
5. Бұл жолға Құнанбай бір жыл бұрын бекінген болатын.(М.Әуезов) сөйлемдегі пысықтауыштың мағыналық түрін анықта.
А) мезгіл пысықтауыш
В) мекен пысықтауыш
С) мақсат пысықтауыш
Д) амал пысықтауыш
Е)мөлшер пысықтауыш

1.4. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері

Бір ғана сұраққа жауап беріп, бірдей қызмет атқарып, көбінесе бір тұлғада, бір сөз табынан жасалатын, бір ғана сөзге қатысты болатын сөздер тобын сөйлемнің біріңғай мүшелері деп атаймыз.
М.Шаяхметова өз еңбегінде Қазіргі қазақ тіліндегі біріңғай мүшелер - тілдің грамматикалық құрылысында ертеден келе жатқан синтаксистік құбылыс,- деп көрсете келе біріңғай мүшелер кезіндегі Орхан,Енисей ескерткіштерінде де кездесетінін айта кетеді. 8-77-6-
Біріңғай мүшелер сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерінен құралады. Мысалы: Арқан бойы ғана жорғалатып, үй қасынан ұзай берді де, шоқытып кетті.(Ғ.Мүсірепов) Бұл жерде біріңғай баяндауыштар берілген.
Сөйлем ішінде біріңғай сөйлем мүшелерін жинақтап тұратын сөзді жалпылауыш сөз деп атаймыз. Ол көбіне жалпылау, сілтеу есімдіктерінен және жинақтық сан есімнен жасалады. 473-2
Сөйлем ішінде бір сөзді немесе сөздерді басқа бір сөздер айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұрады. Осындай сөздердң айқындауыш мүше деп атайды. Айқындауыш мүше жайлы С.Аманжолов өзінің еңбегінде : Сөйлемде бастауыш пен баяндауыштан басқа да мүшелер болады... Осы бастауышты я баяндауышты айқындау үшін тұрған сөздерді айқындауыш дейміз,- деген анықтама берген. -2,144 -- 2-474 С.Исаев болса өз оқулығында айқындауыш мүшеге мынандай тұжырым жасайды: Сөйлемде кейде бір сөзді я сөздер тізбегін басқа бір сөз я сөздер тізбегі айқындап, түсіндіріп тұрады.Қазақ тіл білімінде айқындауыш мүшені зерттеуде көп еңбек сіңірген ғалым О.Күлкенова. Ол өз еңбегінде: Айқындауыш дегеніміз - анықтауыштың ерекше бір түрі. Айқындауыш өзінің анықтайтын сөзінеграмматикалық жағынан тығыз тең байланыста тұратын сөйлемнің шартты бағыныңқы мүшесі...,- деген анықтама береді. 2- 474
Айқындауыш мүшенің үш түрі бар. Олар: қосалқы айқындауыш, ұоарлы айқындауыш, оңашаланған айқындауыш.

Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Біріңғай мүше дегеніміз не?
2. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері дегенді қалай түсінесің?
3. Жалпылауыш сөз дегеніміз не? Мысал келтір.
4. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері ұаншаға бөлінеді?
5. Біріңғай мүшелер қалай байланысады?

Тыңдалым бойынша тапсырмалар:

1-тапсырма. Жеті қазына мәтінін тыңдап, мәтінде көтерілген мәселені (тұрмыстық, әлеуметтік) талдай отырып, негізгі ойды анықта. (https:www.youtube.comwatch?v=ks Qm6x9Oyzo)
2-тапсырма. Су ресурстары мәтінін тыңдап, Ұжымдық ойлану әрекеттері - адамның өзін-өзі дамытуы моделі технологиясын пайдалана отырып, диалог немесе полилог құрастыр. (https:www.youtube.comwatch?v=dA Gwa7WVbIE)

Айтылым бойынша тапсырмалар:

1-тапсырма. Мақал- мәтелдің мағынасын аш.

1. Алпыс күнде тасыған су,
Алты күнде қайтар.
2. Жазғытұрым жел
жардай атанды жығар.
3. Жел дауылды шақырады,
Бұлт жауынды шақырады.

1- Тапсырма. Су ресурстары мәтінінде айтылған ғылыми және халықаралық терминдерді теріп алып, монолог құрастыр.

Оқылым бойынша тапсырмалар:
1-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқып, стильдік ерекшеліктерін тілдік құралдар арқылы көрсет.
Мен таулықпын

Tay дейтін алып жүрек Ана туған
Мен таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Киіктің сүтін емін ержеткенмін
Қуат алып қыранның қанатынан
Мен таулықпын
Таудан мен жаратылғам.
Бұлт бүркеніп, жай отын ала туғам
Күн алғашқы сәулесін маған шашып
Маған келіп түнейді қара тұман.
Тау ұлымын
Тау - менің дәу бесігім
Мен оның әуресімін, сәулесімін.
Асқар шыңдар желпиді бесігімді
Бір орамын ағытып сәлдесінің.
Мен - таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Тау деген Ана туған дара тұлғам
...Тауға барып
Көкке ұшып кетсем бе екен
Ұстап алып қыранның қанатынан.
(М.Мақатаев)

2- тапсырма. Мәтінді оқып, тақырыбы ұқсас ғылыми және публицистикалық стильдегі мәтіндердің тақырыбын, түрлерін (әңгімелеу, сипаттау, талқылау), құрылымына салыстыра талдау жаса.
Жел мен күннің қуаты
2050 жылға дейін әлемдегі энергияның үштен бөлігі күннен, желден, басқа да баламалы көздерденалынуы тиіс. Адамзат энергияны үнемдемесе, әлемдік проблемаларға ұрынуы мүмкін екенін дүниежүзінің екі ірі мұнай компаниясы BRITISH PETROLEUM пен ROYAL DUTCH SHELL жариялады. Ғаламшарда климаттың өзгеруі, жер бетінде адам санының өсуі, сондай-ақ қазба байлықтар қорының түгесілуге жақындығы болашақта энергия үнемдеу мәселесінің үлкен рөл атқаратынын көрсетып отыр. Мәселен, сарапшылар жер бетінде, 1,5 миллиард адамның электр энергиясын қолдануға мүмкіндігә жоқтығын, ал бір миллиардтан астам адам сапасы төмен электр энергиясын пайдаланатынын анықтаған.
Осының бәрін сараптаған Қазақстан EXPO - 2017 көрмесіне Болашақтың энергиясы тақырыбын ұсынды. Жерінде минералды ресурстары мен қазба байлықтың үлкен қоры бар, елдегі өнеркәсіп өндірісінің 60 % - ға жуығын мұнай мен табиғи газ өндірісі құрайтын және осы байлықтың қоры жағынан әлемде 11- орынға ие Қазақстан аталған тақырыпты халықаралық деңгейге алып шығуға толық құқылы.
Осы тақырып шеңберінде зерттеу жүргізген мамандар қазақтың байтақ даласында жел энергиясын пайдалану мүмкіндігі мол екенін алға тартып отыр. Қазақстан аумағының көп бөлігінде желдің орташа жылдық жылдамдығы секундына алты метр екен. БҰның даму бағдарламасының негізінде Қазақстанда энергия ресурсы ретінде желден энергия өндіруге байланысты зерттеу жасалған.
Еліміздің климаттық ерекшеліктері сондай - кейбір аймақтарда жылына 3000 сағатқа дейін күн сәулесі түсіп тұрады екен. Халықаралық сараптаулар нәтижесінде Қазақстанда күн сәулесінің энергиясын пайдалануға да жол ашатын мүмкіндік бары анықталды. Сөйтіп, Астана Болашақтың энергиясы тақырыбын әлемдік деңгейге алып шығып, адамзат үшін маңызды мәселе көтеріп отырғанын дәлелдеді.
(www.aktobegazeti.kz)
Жазылым бойынша тапсырмалар:

1- Тапсырма. Оқылым және тыңдалым материалдары бойынша мәтіннің баяндау желісін сақтап, әр бөлігінен алынған ақпараттардан жинақы мәтін (аннотация, тезис) жаз.
2- Тапсырма. БАҚ материалдары негізінде стильдік ауытқуларды, орынсыз қолданылған сөз оралымдарын талдап, стильдік түзетулер жасай отырып, редакцияла.

Тест тапсырмалары:
1. Бір ғана сұраққа жауап беріп, бірдей қызмет атқаратын сөздер тобы.
А) тұрлаулы мүше
В) тұрлаусыз мүше
С) жалпылауыш сөз
Д) айқындауыш мүше
Е) біріңғай мүше.
2. Көгілдір аспан, жасыл жер, түрлі түсті гүлдер - барлығы адамның көңіл күйіне әсер етеді. Сөйлемдегі жалпылауыш сөзді тап.
А) барлығы
В) әсер етеді
С) гүлдер
Д) көңіл күй
Е) көгілдір аспан
3. Сөйлемнің айқындауыш мүшесі нешеге бөлінеді?
А)3
В)2
С)4
Д)5
Е)6
4. Қосалқы айқындауышты тап.
А) Алпамыс батыр
В) адамның ажары
С) Индира - мұғалім
Д) барлығы кірді
Е) бәрі келіпті
5. Осы кезде тіршілік нәріне, суға, сөз кезегі тиеді. Сөйлемдегі айқындауыштың түрін анықта.
А) қосалқы айқындауыш
В) қосарлы айқындауыш
С) оңашаланған айқындауыш
Д) жалпылауыш сөз
Е) біріңғай мүше

1. 5 Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері

Жай сөйлемдер айтылу мақсаты мен эмоциясына қарай төртке бөлінеді.
Хабарлы сөйлем - белгілі бір ойды хабарлау мақсатында қолданылады. Қазіргі қазақ тілі кітабында хабарлы сөйлемнің негізгі грамматикалық белгілерін екіге бөліп қарастыралы.
1.Баяндауыштары, негізінен, ашық рай формалы етістік болып келеді.
2. Өзіне тән интонациясы болады. Хабарлы сөйлем жай сөйлем түрінде де, құрмалас сөйлем түрінде де кездесе береді. 445 2
Хабарлы сөйлемді Қазақ тілінің стилистикасы кітабында болымды және болымсыз деп екі түрге бөлып қарастырады. 6-214
Хабарлайтын ойды жеткізудің үш түрі бар. Олар:

Біреудің бір нәрсе туралы жай хабарлауы
Біреудің бір нәрсе жөніндегі ойын, көзқарасын білдіру мақсатында хабарлауы
Біреудің бір нәрсені сипаттап, бейнелеп, суреттей баяндауы
Кеше ауылдан көкем келген.
Менің естуімше, ауылдан көкем де келе жатыр.
Көкемнің келуі - біз үшін ерекше мереке.
Жауап алу мақсатында сұрай айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз. Сұраулы сөйлемдер 5 түрлі амал арқылы жасалады.
1. Ма, ме, па, пе сұраулық шылаулар арқылы;
2. Сұрау мағыналы ғой, ше, ау шылаулары арқылы;
3. Сұрау интонациясы арқылы;
4. Сұрау есімдіктері арқылы;
5. Болар, шығар көмекші етістіктерінің қатысуы арқылы жасалады. 446-2
Бұйрықты сөйлем біреуге бұйрық беру арқылы белгілі бір істі істету мақсатында қолданылады. Бұйрықты сөйлем көбіне ауызекі сөйлеу стилінде қолданылады. 3- Көбіне диалог немесе қаратпа сөз ретінде келеді.
Қазақ тілінің стилистикасы еңбегінде бұйрықты сөйлемді 5 топқа бөліп қарастырады.
1. Қатал бұйрықты: - Бүгіннен бастап олармен сөйлеспейсің! (М.Әуезов).
2. Солғын бұйрықты: - Кәне, жігіттер, аттарыңды қамаңдар! (С.Мұқанов).
3. Тілек, өтініш мәнді бұйрық: -Қара көктің жал-құйрығы қара ғой, қаралы aт осы болсын! - деді (М. Әуезов).
4. Сес көрсету, қорқыту мәнді бұйрық: -Қане, осы баланың бәйгесін бермей көрші (Ғ. Сланов).
5. Өсиет, үндеу мәнді бұйрық: - Қапта, түс аттан! Қапта тегіс! - деп Көтібақ, Топай, Торғай жігіттерін де тұтас айдап салды (М. Әуезов). 6 217-218
Лепті сөйлем, адамның көңіл күйін, әр түрлі эмоциялық сезімін бүлдіру үшін жұмсалатын сөйлемдер лепті сөйлем болып саналады. Қазақ тілінің стилистикасы атты еңбекте лепті сөйлемнің 7 түрін көрсетсе, Қазіргі қазақ тілі еңбегінде лепті сөйлемнің 8 түрін көрсетеді. Ал Асанова Ж. өзінің Қазақ тілінің стилистикасы атты еңбегінде лепті сөйлемді тек 3 топқа бөліп қарастырады.

Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай қалай бөлінетін айт.
2. Хабарлы сөйлемді жеткізудің қанша түрі бар деп ойлайсың?
3. -Бер деймін саған!- сұраулы сөйлем қалай жасалған?
4. Бұйрықты сөйлемдер жасалу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.